Ramazon taqvimi 28.03.2024
Saharlik - 4:53 | Iftor - 18:47
*Toshkent vaqti bilan
ASSALOM, OZODLIK...


ASSALOM, OZODLIK...
YOXUD ISHONCHSIZLIK DUNYOSI

Uzoq vaqt to'shakka mixlanib yotgan bemor, shifo nishonasi sezilsa ham darrov oyoqqa turib ketolmaydi. Ayrimlarini xuddi go'dakligidagi kabi atak-chechak bilan yurishga o'rgatiladi. Qamoqdan chiqib kelgan bolaning ruhiy ahvoli ham shunga o'xshash bo'ladi. U necha yil o'tirganidan qat'iy nazar, ozodlikdagi hayot tarzidan ancha uzoqlashgan bo'ladi. Uning suhbatlashishdagi qo'polligi, noo'rin so'zlarni ko'p ishlatishi, ovqatlanishdagi shoshishi, atrofidagilarga gumonsirab boqishlari - bular boshqalar ham sezishi mumkin bo'lgan o'zgarishlardir. Ularning ichki tuyg'ulari - o'zgalar uchun yopiq qasrdir. Qamoqdan qutilib chiqqan o'smir umid qilgani - ozodlikda o'zini noqulay xis qila boshlaydi. Hatto ota-onasi yaqinlari bilan suhbatlashishdan lazzat olmaydi. Balki o'rganib qolgani jinoyat olamining fuqarolari bilan gaplashib o'tirishni qo'msaydi. Uyidagilar davrasida xomush o'tirgan chog'ida qamalib chiqqan biron odam yo'qlab kelsa, uning chehrasi ochiladi. O'sha odam bilan suhbatlashishni istaydi. Uning bu holatini qamoqqa qaytish ilinji bor ekan, deb baholamaslik kerak. Zero, ayrim o'smirlarni aynan shu qo'msash jinoyat olamiga qaytaradi. Shu o'rinda mantiqsizlik borday ko'rinadi: o'smir tutqunlik davrida ozodlikka intildi, koloniyadagi tartiblardan bezdi. Endi o'tmishni qo'msashini nima deb asoslash mumkin? Qamoqda o'tgan oylar, yillar begonalar bilan yaqinlashtirdi, ayni choqda esa yaqinlaridan uzoqlashtirdi.
Agar bola o'g'irligi uchun qamalib chiqqan bo'lsa, undan hadiksirash boshlanadi. Qarindoshlarinikiga borsa «biron narsani o'marib ketmasin», deb izidan ko'z uzishmaydi. Militsiya ham uning tavbasiga ishonmay, nazoratini susaytirmaydi. Bola koloniya tutqunligidan ozod bo'lsa-da, har tomonlama nazorat tutqunligida qolib asabiylasha boshlaydi. Ochig'ini aytadigan bo'lsak, qamoqdan chiqqan o'smirni jamiyat quchoq ochib kutib olmaydi. Aksincha jinoyat olami quvonib qarshilaydi. Kerakli narsalar, xususan mablag' bilan ta'minlaydi. Oqibatda to'g'ri yashash istagida chiqqanlarning ayrimlari tavbalarini unutadilar.
Qamalib chiqqanlarni birov ishga qabul qila qolmaydi. Ular avvalgi ishlariga ham qaytolmaydilar. Kompyuter o'yinxonasining boshlig'i shunday bolani ishga qaytib olmadi. «Komyuterlarim o'g'irlansa kim to'laydi?» dedi. Moddiy tomondan qaralsa, u haq. Lekin uni ma'naviy tomon mutlaqo qiziqtirmaydi. Qamalib chiqqan bola undan o'ch olish uchun ham o'yinxonasini o'marib ketishi mumkinligini o'ylamaydi.
Ch. ismli o'smir bezoriligi uchun ushlanib, qamalishi lozim bo'lganida u ishlaydigan korxona o'rtaga tushib, kafillikka oladi. Bu albatta, olijanoblik belgisi. Ammo kafillikka olish - qamoqdan qutqarib qolishgina emas. Korxonaning kafillikka olgani - shu yigitchani o'zimiz tarbiya qilamiz, degan va'dani anglatadi. Ch. qamoqdan qutilib qolgach, ikki oydan so'ng ishdan bo'shab ketadi. Korxona uni olib qolishga harakat ham qilmaydi. Kafillikka olishga olib qo'yib, keyin «bitta bezoridan qutulsak qutulibmizda», deydi. «Kishini mehnat tarbiyalaydi», deymiz. Bu haqiqatni inkor etmaymiz. Ammo har qancha ishlashga majbur qiling, agar ma'naviy kamolot masalasi hal etilmasa, bu zo'raki mehnat ijobiy samara bermaydi. Korxonada ma'naviy kamolot masalasi bilan shug'ullanuvchi odam yo'q edi. Ch.dan ertadan kechgacha dastgoh yonidan jilmay ishlashni talab etishdi. Kunda necha martalab uni qamoqdan olib qolishganini ta'na qilishdi. Ch. bu yerdan ketdi-yu, ozod qushga aylandi va nodon qush kabi yana tuzoqqa ilindi. U bir yarim yil koloniyada o'tirib, yaxshi xulqi uchun muddatidan ilgari ozod qilindi. Avval ishlagan joyiga qaytmoqchi bo'ldi. Olishmadi. Qamoqdagi «zo'r»larning tavsiyasi bilan kattalar to'dasi uni bag'riga oldi.
K.ning taqdiri o'zgacharoq bo'ldi. U qamoqdan chiqib ota-onasi yoniga qaytmay, shaharda yashaydigan buvisinikiga keladi. Shu yerda yashab, to'g'ri yo'lga tushishni niyat qiladi. Ammo ishga joylashishga ulgurmay buvisi vafot etadi. Uyni nabirasi nomiga vasiyat qilgan bo'lsa-da, K. shahar ro'yxatiga(propiskasiga) olinmaydi. Bu degani uni birov ishga ham ololmaydi. Oqibat K. ham jinoiy to'dadan panoh topadi. Qamalganlarning aksari ishdan yoki o'qishdan haydalishgan bo'lishadi. Korxona va muassasalar 18 yoshga to'lmagan o'smirni o'z xohishicha ishdan bo'shatishga haqli emaslar. Ular bunday hol yuzaga kelganda voyaga yetmaganlar bilan ishlash komissiyalari bilan maslahatlashgan holda ma'lum bir qarorni qabul qilishlari kerak. Bu o'rinda qonunni buzsalar-da, hech kim ularga biron chora ko'rmaydi. Xatto sudda «shu o'smir ishdan haydalib ko'chada qolgani uchun jinoyat qildi», degan gapni eshitmaymiz. Aksincha uni shaxsini aniqlash jarayonida «yomonligi uchun ishdan ham haydalgan», deb ta'kid etiladi. «Bola yomon ekan, uni yaxshi toonga burish uchun qanday chora ko'rildi?» degan savol kun tartibiga qo'yilmaydi.
Ayrim yillardagi kuzatuvlar natijasi shuni ko'rsatadiki, qamalganlarning 53-60 foizi jinoyat bilan qo'lga olinguniga qadar biron yerda ishlagan, 35-40 foizi esa o'qigan. 5-6 foizi hech qayerda ishlamagan, o'qimagan. Demak, ishlagan va o'qiganlar qamoqdan chiqib boradigan joylari tayin. Ammo... Hamma balo shu «ammo»da. Qamoqdan chiqqanlarning 10-15 foizi yarim yil orasida yana jinoyat bilan sudlanishining sababi ham o'sha «ammo»da. Qamoqdan chiqqan o'smirlarni kattalarning pishib-yetilgan to'dasi ehtiyotlik bilan qatoriga oladi. Ularga jiddiy ish topshirilmaydi. Ularga asosan dastyorlikni topshirishadi. Chunki ular o'smirlar bilan ishlashning xatarli ekanini bilishadi. O'smirlarni qatoriga bemalol tortaverishi mumkin bo'lgan to'dalar asosan 20-25 yoshdagilar bo'lishadi. Yoki jinoyat olamida ishi yurishmagan yakka shaxslar ham o'zlariga tortishga urinadilar. O'smirlarni jinoyatga tortish qonun yo'li bilan jazolanadi. Lekin ularni jazoga tortish oson ish emas. Z. ismli bola taksi yollab, ovloqroq yerga borganda haydovchining boshiga bolg'a bilan urib behush qiladi-yu, pulini o'marib, qochadi. Buni bola o'z tashabbusi bilan qilgan ham bo'lishi mumkin. Lekin ayni holatda unga qo'shni uyda turuvchi S. ismli aroqxo'r yo'l-yo'riq o'rgatgan. Ammo bu aybni u bo'yniga olmaydi. Militsiya esa oqilona yo'l tutib, Z.ni ham qo'yib yuboradi. Oradan vaqt o'tib, «ustoz-shogird» do'kon qulfini buzishayotganida birgalikda qo'lga olinadilar. Jamiyatdan mehribonlik ko'rmagan o'smirlarning ayrimlari 2-3 yoki 4-5 kishi bo'lib o'zlaricha to'da tuzishlari ham mumkin. Lekin bu to'dalarning umri uzoq bo'lmaydi. Tez orada qamoqqa qaytish bilan yakunlanadi. Qamoqdan keyingi chiqishida qanday dunyoqarashga ega bo'lishini aytish shartmikin?
Demoqchimizki, bo'ysunmas bolalarni jinoyat jari yoqasida tutib qolish uchun qanchalik ziyraklik, mehr-shafqat, donolik zarur bo'lsa, qamoqdan chiqqanlar uchun bu e'tibor ikki karra zarurroqdir. Shuni nazarda tutib bir taklifni o'rtaga qo'ymoqchimiz:
Qamoqqa tushgan o'smirlar va ozodlikka chiqarilganlar bilan ish yurituvchi bir xayriya jamg'armasi tuzilsa. (Ehtimol uning nomi «Shafqat» bo'lar?) Jamg'arma bolani qamoqqa tushgan onidan boshlab nazoratiga olsa. Ya'ni vaqti-vaqti bilan undan xabardor bo'lib tursa.
Lozim bo'lganida koloniya ma'muriyati oldida uning huquqini himoya qilsa. Agar bolaning ota-onasi yordamga muhtoj bo'lsa, ularga ham ko'mak berib tursa. Xullas, tutqun o'smir o'z atrofida mehribonlar borligini, ozodlikka chiqsa xor bo'lmasligini xis qilib tursa. Jamg'arma faollari uni qamoqdan chiqib kelishidan kutib olishsa. Ozodlikdagi hujjatlarini rasmiylashtirishni tezlatishga yordam berishsa. Xullas, barcha sohada uning huquqlarini himoya etsa. To ishga joylashib, o'zini o'nglab olguniga qadar moddiy jihatdan ham ko'maklashib tursa. Xullas, adashgan o'smirning hayotdagi o'z o'rnini topishi uchun nimaiki zarur bo'lsa, shu ishlarga mas'ul bo'lsa, qamoqxonaga qaytarib boradigan yo'llar tamoman berkilarmidi...
Qamoqdan chiqib kelgan o'smirning ko'ngli o'ksik ekanini zinhor unutmasligimiz kerak. Ko'ngli cho'kkan odamning ko'nglini ko'tarmoqlik, savob deydilar. Hazrat Navoiy buning savobini buzilib yotgan Ka'bani obod qilish martabasiga tenglashtiradilar. Deydilarkim:
Kimki, bir ko'ngli buzuqning xotirin shod aylagay
Onchi borki, Ka'ba vayron ersa obod aylagay.
Va nihoyat:
Va nihoyat, fikrlarimizni xulosalash fursati yetdi.
Avvalo fikrlarni bayon etmog'imizda kuch-quvvat bergan, to'g'ri yo'lni ko'rsatgan robbimiz Ollohga shukrlar qilamiz. Biron yerda adashgan bo'lsak tavba qilamiz va siz azizlardan, ham uzr so'raymiz. Vaqtingizni ayamay biz bilan muhim bir masalada hamsuhbat bo'lganingiz uchun rahmatlar aytamiz. Olloh to qiyomatga qadar zurriyodlaringizni jinoyat olami balolaridan asrasin.
Hazrat Navoiy degan ekanlarkim:
Kimsa ming yil komronlik qilsa bilkim, arzimas Dahr aro bir lahza bo'lmoqqa birov komi bila. (Aytilmoqchikim, ming yil murodu maqsadingga yetib shodu xurramlikda yashaganing o'zgalarni murodiga yetkazmakka sarf etgan bir lahza umringga arzimaydi.) Kamina ham shu niyatda sizlarni - ota-onalar va tarbiyachilarni suhbatga chorlagan edim. Gapni muxtasar qilolmagan bo'lsam, aybsitmang. Masala shunchalik muhim edi-ki, uch-to'rt so'z ila bayon etmoqlikning imkoni bo'lmadi. E'tiboringizga havola etilgan misollar va raqamlar bir oyning yoki bir yilning mahsuli emas. Kuzatishlar ko'p yillar davomida olib borildi.
Suhbatimizda keltirilgan ayrim raqamlar ba'zi birodarlarimiz uchun balki eskirib qolganday tuyular. Ehtimol «qamalib chiqqanlarning 10 foizi yarim yil ichida yana qamoqqa qaytadi», degan misolimiz 2002 yilda sakkiz yoki o'n ikki foizni tashkil etgandir. Biz bu o'zgarishlar mumkinligini inkor etmaymiz. Bizni o'ylantiradigan, tashvishga soladigan narsa raqamning katta yoki kichikligi emas, balki shu holning mavjudligi. Qamalib chiqqanlarning 1-2 foizi yana qamalsa ham biz e'tiborimizni susaytirmasligimiz kerak. E'tiborimiz susaydimi, demak, bu raqam kelgusi yili 20 foizni ko'rsatib qo'yishi ham mumkin. O'smirlar ruhiyatini tahlili jarayonida bayon etilgan fikrlarga qo'shilmasligingiz yoki ularni butunlay rad etmog'ingiz ham mumkin. Biz mutlaq to'g'ri fikrga da'vo qilmaymiz. Biz bayonlarimizni e'tiboringizga havola etib nazariya yaratishni maqsad qilib qo'ymaganmiz. Shubhasizki, bu masalalarni bizdan ko'ra yaxshiroq biladigan, yaxshiroq idrok etadigan olimlarimiz ham ko'p. Kamina olim emas, balki, huquq ilmidan bir chimdim, ruhshunoslik ilmidan bir chimdim biladigan bandadir. Umid ulki, olimlarimiz bu mavzudagi suhbatni davom ettirsalar, o'smirlarning ruhiy olamiga doir yaxshi-yaxshi risolalar bitib xalqqa in'om etsalar. Ularning bunday xayrli ishlariga Ollohdan madad so'raymiz.

Duo qilamiz: hech kimning suyukli farzandi jinoyat ko'chasiga yaqin ham kelmasin. Farzand dunyoga kelganda, ota-ona qalbida tug'ilgan shirin orzu-umidlar amalga oshsin. Olloh hech bir bandasini hidoyatdan adashtirmasin. Omiyn ya Rob al-olamiyn.
Online Kitoblar
Tavsiya qilamiz
Яндекс.Метрика