QIL KO'PRIK

*Qozonga yaqin yurma
*«Mening do'stimni bilmaysiz»
*Ikki ko'zi do'st uchun fido
*«Birinchi paxan»

Farzandimiz o'zligini birdaniga tanib olmaydi. Unda bir kechada «Men» tuyg'usi tug'ilmaydi. Borliqni tanishda faqat o'zining fikriga asoslanmaydi. Atrof-muhit ta'sirini chetlab o'tolmaydi. Buni biz bilamiz va o'g'il-qizlarimizning do'stlari bilan ba'zan qiziqib ham qo'yamiz. Uning do'stlari ta'bimizga o'tirmasa, yoki bu do'stning ota-onasini yoqtirmasak, farzandimizni bunday do'stdan uzoqlashtirishga urinamiz. Bunday vaziyatda biz da'voimizni isbot etolmaymiz. «U bilan o'ynama», deb talab qilish bilan cheklanamiz. Bunday jarayonni hammamiz boshimizdan kechirganmiz. «Falonchi odobsiz, u bilan o'ynama», deyish bizlarga ota meros.
Do'st tanlash hayotdagi eng murakkab masalalardan biri. «Do'st deb yurib qo'ynimda ilon saqlagan ekanman», deb afsus chekuvchilarni ko'p ko'rganmiz. Do'st masalasida bir-ikki kuymagan odam topilmasov. Shuning uchun ham farzandimizning do'stlari bizlarni befarq qoldirmaydi. Ammo bu do'stlarni yaxshi o'rganmay, yaxshi bilmay turib inkor etishimiz farzandimizga yoqmaydi. Farzandimiz dadilroq bo'lsa «Siz o'rtog'imni bilmaysiz», deb bahslashib, uni himoya etishi mumkin. Dardini ichiga yutadiganlari esa «Adam (yoki oyim) bilsalar-bilmasalar har narsaga aralashaveradilar», deb ezilib yuraveradi. Biz yonimizdagi do'stimizning qandayligini bilmaganimiz holda bir-ikki marta ko'rgan yoki eshitganimiz - farzandimizning o'rtog'i haqida hukm chiqarib qo'yamiz. Biz aroqxo'rning o'g'lini yoki ko'chada pista sotib o'tiruvchining qizini farzandimiz bilan do'stlashishini istamaymiz. Agar hokimning o'g'li bilan do'stlashsa quvonchdan boshimiz osmonga yetadi. Chin do'stlik bilan manfaat do'stlikni o'zimiz farqlamay turib, farzandimizni shu do'stlik sari undaymiz. Agar farzandimiz hokimning o'g'lini boshlab kelsa uni eng aziz mehmonday kutib olamiz. Soyasiga ko'rpacha solamiz. Hokim ishdan ketgandan keyin kelgan o'g'ilni esa ensamiz qotibroq qarshilaymiz. Farzandimizning undan uzoqlashishini xohlab qolamiz. Bu haqiqatni farzandlarimiz ko'rib, fahmlab turishadi. Siz buni inkor etmassiz? Albatta, farzandimiz atrofida yomonlar bo'lishi ham mumkin. Balki ularning yomonliklari farzandimizga yaxshi bo'lib ko'rinar, ehtimol undan qo'rqqani uchun yaqin yurishga majburdir. Biz buni ham hisobga olishimiz shart. Biz ko'proq «Qozonga yaqin yurma - qorasi yuqadi, yomonga yaqin yurma - yomonligi yuqadi», maqolini amalga oshirish payidamiz. Lekin «Har kim aybsiz do'st qidirsa - do'sti kamayib qoladi, do'stlarini ranjitaversa - dushmani ko'payadi», hikmatini ham unutmaslik kerak. Siz, muhtaram tarbiyachi, o'g'lingiz yoki qizingiz yoki ikkovini yoningizga olib qanday odamlar bilan do'stlashmoq mumkinu qandaylardan narida yurmoq afzal, degan mavzuda hech suhbatlashganmisiz? Suhbatlashgan bo'lsangiz nimalar degansiz? Agar suhbatlashmagan bo'lsangizu farzandingiz «ada (yoki aya) do'st tanlashimda menga maslahat bering?» deyishsa javobga tayyormisiz? Siz hozir shu savolni o'ylab turing, mazkur bobning nihoyasida bu masalaga qaytamiz. Hozir esa diqqatingizga bir hikoyatni havola etamiz:
Ko'chada ketayotgan otliq qariya bolalarning o'yiniga razm solibdi. Aniqrog'i o'yinga emas, bolalarning hatti-harakatlariga e'tibor qilibdi. Bolalardan biri qariyani ko'rib o'zini chetga olibdi-da, qo'l qovushtirib salom beribdi. Boshqalar qariyaga qarab qo'yishibdi-yu, o'yinlarini davom ettirishibdi. Shunda qariya ular yonidan o'tayotib uzugini tashlabdi-da: «Kim uzugimni olib uzatsa, suyunchi beraman», - debdi. Bolalar talashib-tortishishibdi. Chaqqonrog'i uzukni ko'tarib uzatibdi-da, suyunchidan umidvor bo'libdi. Qariya yonini kavlagan bo'lib «Attang, hamyonim uyda qolibdi, suyunchini keyingi safar olasan», debdi. Shunda go'yo uzukni taqaman deb yana tushirib yuboribdi. Suyunchidan umidini uzgan bolalar endi egilishmabdi. Salom bergan bola esa uzukni olib, changini artib, qariyaga tavoze bilan uzatibdi...
Bu bayonni o'qigan har bir odam bolasining shunday baodob bo'lishini istaydi. Yoki farzandining do'stlari shu bola kabi bo'lishini orzu qiladi. Lekin... Ko'chada bolalarning o'yinini hammamiz ko'rganmiz, ammo ko'pincha e'tiborsiz o'tib ketishga odatlanganmiz. Keling, endi tasavvurimizda bo'lsa ham ularning o'yinini sinchiklab kuzataylik:
Ko'chada yoki maydonchada bolalar o'ynashyapti. Yoshlari bir hil emas. Yosh bolalar ham, o'smirlar ham bor. Bir uydan Ali ismli bola chiqib keladi. O'yindagilar uni quvnab qarshi olishadi. Bir ozdan keyin boshqa uydan Vali chiqib keladi. O'yindagilar unga e'tibor ham berishmaydi. U bolalarga yaqinlashadi. Valini «nari tur», deyishmaydi. Chunki Vali asli yomon bola emas. Lekin ayni choqda bolalar uchun uning paydo bo'lishidan ko'ra o'yin qiziqroq. Xo'sh, bu ikki bolaga nisbatan bo'lgan munosabatning siri nimada?
Siz, muhtaram tarbiyachi, o'z farzandingizga nisbatan ko'chadagi yoki maktabdagi tengdoshlarining munosabati bilan hech qiziqib ko'rganmisiz? Bolalar sizning o'g'il yoki qizingizga Alini quvonib kutganday peshvoz chiqishadimi yo Valini qarshilaganday e'tiborsiz bo'lishadimi? Ehtimol uni o'yinga qo'shgilari kelmas, ehtimol undan bezib qolgandirlar. Balki u bolalarning ota-onalari ham sizning farzandingizni yoqtirishmas. Siz «Ali bilan o'ynama, u yomon bola», deganingiz kabi ular ham «Vali bilan o'ynama», deb tayinlashgandir? Agar birov sizdan «O'g'lingizning do'stlarini taniysizmi?» - deb so'rasa, javobga
qiynalmaysiz. «Ha, bittasi Boltavoy, yana bittasi Teshavoy», - deysiz. Sizningcha shu tanishlikning o'zi kifoya. Hafsala qilsangiz uning ota-onasi bilan qiziqarsiz. Qiziqqanda ham birinchi galda ularning qayerda ishlashi siz uchun muhim bo'ladi. Agar yana hafsala qilsangiz o'g'lingizdan «o'rtog'ing yaxshi o'qiydimi?» - deb so'rab qo'yarsiz. Siz «o'g'lim nima uchun Ali bilan emas, Boltavoy bilan do'stlashib yuribdi? Boltavoyning qanday fazilati o'g'limga yoqib qolibdiykin?» - deb o'ylaysizmi? Bu do'stlik farzandingizga nima beradi? Aqlini boyitadimi? Yoki aksimi? Do'stlikka intilish kim tomonidan boshlangan - Boltavoy tomonidanmi yoki farzandingizdami? Ular bog'lab turgan narsa chirigan ipmi yoki puxta zanjirmi? Uning nomi nima - adolat, mehr-oqibatmi yoki xudbinlikmi?
Tan olaveraylik, bu narsalarni hammamiz ham o'ylayvermaymiz. Aytaylik, farzandingiz keyingi kunlarda g'amgin bo'lib qoldi. Birovga qo'shilgisi kelmaydi, gaplashishni istamaydi. Savolga qo'rs javob beradi. Siz buni sezasiz va navbatdagi tarbiyaviy soatlarni boshlaysiz. Avvalroq aytganimizday, tarbiyangiz nasihat o'qishdan iborat bo'ladi. Nasihatlar kor qilmagach, jazolashga o'tasiz. «Farzandingiz xasrat o'tida kuyyapti, ruhi azob chekyapti, desak, «yosh bolada xasrat nima qiladi, ruhiy azobni tushunadimi?!» deb bizni jerkib berarsiz balki. Farzandingizga bir qarang-chi, u endi yosh bola emasdir, o'smirdir? Oq bilan qorani ajrata boshlagandir? Bu yoshda bolada siz bilan biz kutmagan kuchli xasrat to'lqini aynan do'st masalasida bosh ko'taradi. Do'stlar davrasiga qo'shila olmasligi u uchun og'ir musibatdir. Boshlang'ich sinflarda bolaning o'qituvchisi asosan bitta bo'ladi. So'ng muallimlar ko'paya boradi. Bu degani hayotga, xususan do'stlikka bo'lgan qarashlar turi ham oshadi. Boshlang'ich sinfdagi do'stlik talablari bilan o'smirlikdagi talablar ham boshqa-boshqa. Bola kichikligida kattalar unga ko'pam e'tibor beraverishmaydi. O'smirlik oylari boshlandimi, nasihat qiluvchilar ko'payib qoladi. Ota-ona uyga kelgan mehmondan «Jiyaningizga nasihat qiling, yaxshi o'qisin, qo'rs bo'lmasin», - deb iltimos qiladilar. Ayrim mehmonlar «Men bolangizning fe'l-atvorini, nimalarga qiziqishini bilmayman, mening nasihatim o'rinli bo'larmikin», - deb o'tirmay, mezbonning lutfidan ilhomlanib ketib, gapni boshlab yuboradilar.
Bog'cha bolalarining o'zaro o'yinlarida ayrim qizlar xuddi murabbiyalari kabi boshqalarni tergaydilar. Bog'cha opalari qanday baqirsalar, qanday urishsalar bular ham aynan qaytaradilar. Bola ulg'aygani sayin bu munosabat murakkablashib boraveradi. O'smirning vaqti endi ko'proq ota-onasi bilan emas, o'rtoqlari bilan o'tadi. (Siz ham bir chamalab ko'ring,
farzandingiz kunda umumiy hisobda necha soat siz bilan birga bo'larkin?) Shuning uchun ham ba'zan sizga o'z o'rtog'iga qilgan muomalalarini qaytaradi. Siz esa «Men sening o'rtog'ingmanmi?» - deb g'azablaysiz.
Bir ayol qo'shnisiga aytyapti:
- Maydonchada o'ynayotgan bolalar orasida Boltavoyingizni ko'rdim. Naq generalning o'zi-ya!
Hammaga buyruq beradi: «Sen u yoqqa o't, sen chiqib tur»... Bola bechoralar ham indamay quloq solishadi.
- Mening Boltavoyim-a? - deb ajablanyapti ona. - Adashayotgandirsiz. Mening bolam mo'min-qobil.
Uyda churq degan ovozi chiqmaydi. Birovga buyruq beradiganlardanmas u. Ona o'g'lining boshqalarga buyruq berishini tasavvuriga sig'dirolmadi. Lekin uydagi ahvolni ham tahlil qilib ko'rmadi. Bu uyda hamma: bobo ham buvi ham, ota-ona, aka-opalar ham Boltavoyga buyruq berishadi. U uyidagilarga itoat etgani holda o'zi ham boshqalarga buyruq berishni o'rganardi.
Boshqa bir xonadonda o'zgacharoq holatni kuzatamiz. Qizchani uyda hamma erkalatadi. Uning aytgani - aytgan, degani - degan. Xohlagan narsasi muhayyo. Uni buvisi «Xonzodaxon», deb alqaydi. Oilada naq malika maqomidagi Xonzoda maktabda butunlay boshqa - quyiroq martabada. Taltaymaydi, boshqalarga xukmini o'tkazmaydi, aksincha, o'zidan yoshi kattaroq va e'tiborliroq qizlarga bo'ysunadi.
Bu o'rinda o'zaro munosabatlarning ikki hil tizimini kuzatamiz: birinchisi - «o'smir - kattalar», ikkinchisi - «O'smir - o'smir». Bularning har ikkisi bola uchun ikki olam. Birida u tobe, kuzatadi, o'rganadi, ma'qulini tanlaydi. Ikkinchisida o'rganganini tadbiq etishga urinadi. Shu bois o'smirning tengdoshlariga munosabati kattalarning e'tiboridan chetda qolmasligi kerak. Bu shunchaki o'zaro munosabat emas, oddiy harakatlar zamirida ham jismoniy ham ruhiy-ma'naviy kurash mavjud. Bola tengqurlari bilan bo'lgan bu g'oyibona olishuvda o'zining nimalarga qodir ekanini anglab boradi. Bu jarayon unga qiziqarli tuyulib, g'ayrati oshib borishi ham mumkin. Yoki aksincha, tengqurlari orasida o'zi xohlagan maqomga erisholmasligiga ko'zi yetsa tushkunlikka tushadi, odamovilikni kasb qiladi. O'rtoqlarining ta'sirida farzandingiz birdaniga o'zgarib qolishi mumkin. Siz tarbiya sohasida eplolmagan ishni o'rtoqlari amalga oshirib bersa ajablanib yurasiz. Siz o'g'lingizning jismoniy tarbiya bilan shug'ullanishini, sog'lom, baquvvat o'sishini istaysiz. Lekin tanbal va erinchoq bolangiz so'zingizga kirmaydi. O'zingizcha kuyib yurganingizda bir kuni ertalab qaraysiz-ki, u barvaqt o'rnidan turadi, ko'chaga chiqib yuguradi. Siz ajablanasiz, sababini aniqlamoqchi bo'lasiz. Do'stlarning ta'sirida bola yaxshi tomonga o'zgargani kabi yomon tomonga ham burilishi hech gap emas. O'sha ertalabki badantarbiyadan maqsad faqat chiniqish emas, balki yomon maqsadlarga tayyorgarlik bo'lishini siz u damda tasavvur qila olmaysiz.
Ota-ona do'stga nisbatan to'g'ri tanbeh bersa ham farzand buni o'z vaqtida qabul qila olmaydi. Fozillardan birining aytmish so'zlari diqqatga molik:
«O'smirlik choqlarim bir yigitcha bilan do'st edim. U hushchaqchaqligi bilan meni o'ziga rom qilgan edi. U bilan yurganimda sira zerikmas edim. Lekin u o'rni kelib qolsa o'g'irlik qilishdan qaytmasdi. Men buni bilardim va uni bu yo'ldan qaytarish uchun ko'p nasihat qilardim. Otam ham do'stimning illatini sezganlar shekilli, menga bir necha marta: «O'g'lim, bu oshnangdan yaxshilik chiqmaydi, do'stlik aloqangni uz», deb tanbeh berdilar. Biroq, men o'z bilganimdan qolmadim. Bir kuni ko'chada ketayotgan edik. Do'stim bir sakrab begona bog'ning devoridan oshdi. Bog' egasining iti hurib qoldi. Xizmatkorlar ko'rindi. Men ham o'rtog'imga qo'shilib qochdim. Dalada cho'ponlarning itiga ro'para keldik. Xullas, bizni o'g'ri gumon qilib ushlagan cho'ponlarga kimligimizni bildirib, arang qutuldik. «Bo'lma nojins bilan oshno, bo'l o'zingga ehtiyot», deganlariday men otamning nasihatiga amal qildim va u bilan do'stlik aloqamni uzdim...»
Bir yigitcha yoki qiz o'g'lingizni yoki qizingizni chaqirib keldi. Siz uni yaxshi tanimaysiz, lekin tashqi ko'rinishi sizga yoqmadi. Siz farzandingizga xavf soluvchi ko'cha ta'sirdan havotirda bo'lganingiz sababli uni ehtiyotlash maqsadida «o'g'lim (yoki qizim) uyda yo'q», deb yuborasiz. Buni farzandingiz eshitib turadi va sizdan ranjiydi. Bu ranjish oshkora ravishda bo'lishi mumkin: bolangizning «Nega unday qildingiz?» - degan tanbehiga siz «Har xil qalang'i-qasang'i chaqirib kelsa chiqib ketaverasanmi?» - deb qo'pollik bilan javob qaytarganingizni o'zingiz ham sezmay qolasiz. Shunda farzandingiz dardini ichiga yutar yoki yana gap qaytarar: «Siz uning kimligini bilmaysiz, u yaxshi bola!» Shunda siz donolik qilarsiz: «Men odamning basharasiga qarab kimligini darrov bilaman. Yaramasligini afti-angori aytib turibdi. Bunaqalarga yaqin yurma...» Shunday hollarda o'zaro qo'rslik ancha davom etishi mumkin. Yoki bolangiz siz bilan gap talashib o'tirmay shart uydan chiqib, o'rtog'iga yetib olishi, undan uzr so'rashi ham ehtimol. Agar sizni o'rtog'iga yomon ko'rsatgisi kelmasa «Uxlab yotuvdim, onam (yoki otam) uydaligimni bilmabdilar», - deb yolg'on vositasida himoya qiladi. Demak, siz to'qigan yolg'on ikkinchi yolg'onni tug'dirdi. Sizning yolg'oningizda g'araz mavjud. Farzandingiznikida esa himmat borga o'xshaydi. Aslida esa uning yolg'oni zamirida «Men sen o'ylaganday yomon odamlarning bolasi emasman», degan haqiqat yotadi. Sizning yolg'oningiz bolangizni sergaklantirib qo'yadi. Agar o'rtog'i «yertaga uyingga kirib chaqirib o'taman, futbolga birga boramiz», - desa uning yuragi bir titraydi-da: «Uyimga kelib ovora bo'lma, falon yerda uchrasha qolamiz», - deydi. «Onamning (yoki otamning) yomon odatlari bor, uyimga kelsang meni «yo'q», deb yuboradilar», - deb haqiqatni ayta olmaydi. Bu o'tkinchi narsalar emas, balki ota-ona bilan farzand orasidagi ziddiyatlarning tobora avjga chiqa borishidir. Bu xuddi yer ostida kuch to'playotgan vulqonga o'xshaydi. Xamonki, vulqon kuch to'plar ekan, bir kunmas bir kun portlaydi. Farzandingizning portlashi qanday bo'larkin? Sizga qarab baqirib beradimi yo uydan chiqib ketadimi? Uchinchi yo'ldan Xudoning o'zi asrasin...
«Hadeb bolangning ko'ngliga qarayverma», degan o'gitni hammamiz bilamiz va hammamiz bu nasihatga amal qilmaymiz. Ayniqsa puldorlar bu o'gitni eshitgilari ham kelmaydi. Agar tanbeh bersangiz, «Men shu narsalarni ko'rmay o'sdim, bolam ko'rsin», - deb o'zlarini oqlashadi. Bolani g'oyat taltaytirish, g'oyat yaxshi kiyintirish, boshqalardan ajratgan holda o'stirishning halokatli jihatlarini bizdan avvalgi tarbiyachilar ko'p ta'kidlashgan. Xudo xohlasa, bizdan keyin ham qayta-qayta gapiriladi. Biz bolalar va o'smirlarni tarbiyalashdagi mashaqqatlarni yozib o'tiribmiz. Bolaga nisbatan ota-onani tarbiyalashning g'oyat og'ir ekanini aytmasak ham bo'lar. Bolaga haddan tashqari oro bermoqlik uni xudbinlik, kibr to'rlariga o'rabgina qolmay do'st tanlashda ham adashtiradi. Uning atrofida chin o'rtoqlar emas, manfaat do'stlari to'plana boshlaydilar. Bunday bola ulg'ayganida chinakam do'st topolmay qiynaladi. Do'st niqobidagi munofiq va xoinlardan aziyat chekadi.
Kaminaga bir odam otasining donoligi xususida so'zlab bergan edi. U kishining otasi savdo xodimi bo'lgan ekan. Otasining puldorligini bilgan yigitcha erkaliklar qilib turarkan. Bir kuni u «Ota, menga magnitofon olib bering», deb xarxasha qilibdi. Otasi:
-Magnitofon olib bersam, o'rtog'ing Eshmatga ham berib turasanmi? - deb so'rabdi.
-Nega berarkanman, bermayman, o'zining otasi olib bersin, - debdi yigitcha.
-Shunday xayoling borligi uchun ham olib bermayman-da. Eshmatning otasi ro'zg'orini zo'rg'a tebratadi, o'g'liga magnitofon olib berolmaydi. Men senga olib bersam, o'rtog'ingning ko'ngli og'riydi. Sen qizg'anib, bermasang, oralaringdagi o'rtoqchilik uziladi. Yaxshisi tomorqada ikkoving dehqonchilik qillaring, yetmaganini men qo'shaman, - ota shunday deb, dehqonchilikka ham o'zi boshchilik qilibdi.
Ota bir o'q bilan ikki, balki uch quyonni urdi, desak mubolag'a bo'lmas. Avvalo ikki yigitchaning do'stligini saqlabgina qolmay, ularni mehnat orqali yanada yaqinlashtirdi. Yaxshi ko'rilgan narsaga mehnat tufayli yetishmoq afzalligini amalda isbot etdi. U kishi ota maqomidan o'sib, farzandi va uning o'rtog'i uchun do'st martabasiga chiqdi. O'smir yoshidagi qizmi-o'g'ilmi, avval aytganimizday, aynan shunday do'stga muhtoj bo'ladi. Biz ba'zan farzandimizdan ranjisak: «Men sening o'rtog'ingmanmi!» - deb jerkib beramiz. Ozgina fikr qilib ko'raylik: ehtimol farzandimizga chin do'st bo'lganimiz ma'qulroqdir? (Avvalgi bobda ham bu xususda qisqa tarzda bo'lsa-da, so'z yuritib edik, yodingizdadir?)
Bir qadrdonimiz ko'pchilikni o'ylatishi mumkin bo'lgan voqeani so'zlab berdi: qadrdonimiz katta o'g'linikiga borganida qirq yoshli o'g'li bilan o'n to'qqiz yoshli nabirasining o'zaro bahslariga guvoh bo'libdi. Nabirasining fikrlari unga ma'qul kelsa-da, bahsga aralashib, o'g'liga tanbeh berishni lozim topmabdi. Bahs nihoyasiga yetib, nabira chiqib ketgach, o'g'liga qarab: «avvalo, sen nohaqsan, bolangning fikrlari to'g'ri, hamonki bahslashishga o'rin berdingmi, mag'lubiyatingni ham tan olishga majbursan. Bolang bilan bahslashmasang yanada yaxshi», - debdi. O'g'il bu tanbehga javoban kulimsirab: «Ada, xuddi shu masalada siz bilan men ikki xil yo'ldamiz. Men nevarangizga faqat ota emasman, u bilan do'stman. Biz ko'p bahslashamiz. Men unga to'la fikr erkinligini berganman. Bolaligimizni eslab ko'ring: siz bizdan faqat talab qilardingiz, muomalangizda ko'pincha do'q-po'pisa ohangi bo'lardi. Sizdan qo'rqishimizni istardingiz. «Dars tayyorladingmi?» «Aytib ketgan ishimni bajarib qo'ydingmi?» Siz bilan gaplashadigan gapimiz faqat shu edi. «O'g'lim, hayot so'qmoqlari juda notekis bo'ladi, ehtiyot bo'lib yur, qoqilib ketma», deganingizni eslaysizmi? Eslolmaysiz. Men o'g'limni hayot haqiqatlarini bilib o'sishini istaganim uchun shunaqa bahslarga chorlab turaman. Siz to'g'ri aytdingiz - nevarangiz haq edi. Men atayin noto'g'ri fikrimda qattiq turdim. Axir hayotda oqni qora deb qaysarlik qilib turadiganlar oz emas-ku?» - debdi.
Qadrdonimiz o'ylab qarasa - o'g'li haq ekan. Achchiq haqiqat oldida lol qolibdi. Biz ham o'ylab ko'raylik-chi, farzandlarimiz iqboli yo'lida ehtimol ozroq bo'lsa-da chekinishimizga to'g'ri kelar? Endi yana mavzuga qaytsak:
Ali bolalikdan mo'min bo'lib o'sdi. Xarxashalari kam edi. Bog'chaga borishda ham dod solmasdi. Rasmli kitoblarni varaqlab o'tirishni yaxshi ko'rardi. Maktabga borgach, tengqurlariga qaraganda yaxshi o'qidi. Ota-ona muallimlardan faqat rahmat eshitishardi. Sal ulg'aygach, texnikaga qiziqdi. Radio-televizor tuzatishni o'rganib oldi. Otasi yordamida avtomobil sirlarini ham o'rgana boshladi. Uning xotirasi o'tkir edi, dars tayyorlashga qiynalmasdi. Texnikaga oid chizmalarni ham tez o'rganardi. Ammo u ko'chaga kam chiqardi. Tengdoshlari bilan kam o'ynardi. Bolalar ham Alini saflariga chorlashmasdi. Ota-ona bundan avvaliga quvonishdi, «ko'chadagi yomonlarga qo'shilmagani durust», deb hisoblashdi. Ammo keyinroq o'ylab qarab, xavotirga tushishdi. O'g'illari o'smir yoshiga yetibdi-yu, bitta do'st orttirmabdi. Biron bola ularning eshigini taqillatib: «Ali, yur, o'ynaysanmi?» deb kelmabdi. Sayrgami, kinogami, futbolgami... taklif qilib, chaqirishmabdi. Oqibat bolaning yolg'izlanib qolishidan cho'chigan ota-ona maktabga borishib, muallimlar bilan maslahatlashishdi. Turli yo'llarni mulohaza qilishdi. Nihoyat, maktabda radiohavaskorlar to'garagini ochib, unga Alini rahbar etib tayinlaydigan bo'lishdi. Bu taklif Aliga ham, boshqa bolalarga ham ma'qul keldi. Ali avval o'rtoqlari bilan yaqin emasligidan qayg'urmasdi. Ta'bir joiz bo'lsa, uning o'z osmoni mavjud edi va bu osmonida yolg'iz suzib yurish unga rohat baxsh etardi. Radioto'garak bahonasida u o'zi yaratgan osmonidan «pastga tushdi», tengqurlari bilan yaqinlashdi. O'zini qayta kashf etdi. Avvalgi yolg'izlik asosiga qurilgan hayoti endi zerikarli tuyula boshladi. O'smirda jonlanish sezildi.
Valining hayoti avvaliga Aliga o'xshardi. U ham yaxshi o'qirdi, vaqtini ko'proq uyda o'tkazardi. Otasi ishdan bo'sh vaqtida rasm chizishni yaxshi ko'rardi. U choyxonada yoki boshqa maishatlarda vaqt o'tkazadiganlar toifasidan emasdi. Valining ko'proq uyda bo'lishidan quvonib, «o'g'lim o'zimga o'xshadi», derdi. U o'g'lining uyda bo'lishidan quvonardi-yu, biroq, farzandining qiziqishlariga befarq qarardi. O'g'lining o'rtoqlari yo'qligini bu ota fahmlamadi. Maktabga bormadi. Maktab muallimlari odatda bevosh bolalarning ota-onalarini yo'qlab turishadi. Yaxshi o'qiydigan, to'palon qilmaydiganlarning ota-onalarini chaqirishmaydi. Ular ham o'zlaricha «bolamning maktabdagi ahvoli qanday ekan?» deb qiziqib kelishmaydi. Vali uyda ota-onasi bilan birga bo'lsa-da, o'zini yolg'iz sezadi. Maktabda ham, ko'chada ham bolalar bilan til topisha olmaydi. Oqibat u siqila boshlaydi. Bolalarning e'tiborini o'ziga tortishni istaydi. Afsuski, boshqalarning e'tiborini tortishga arzigulik alohida qobiliyat unda yo'q edi. Unga yo'l ko'rsatuvchi ham bo'lmadi. U o'zi yo'l topishga urindi. O'rtoqlari qatnaydigan to'garaklarga uncha qiziqmasa ham boraverdi. Asta-sekin undagi befarqlik qiziqishga aylana bordi. Shunday bo'ldi-ki, to'garaklardagi mashg'ulotlar uning uchun asosiy bo'lib qoldi. Hatto o'qishda pastlashish sezildi. Uyda kam o'tiradigan bo'ldi. Ana shunda uning ota-onasi maktabga chorlandi. Validagi o'zgarishdan ota-ona ham, muallimlar ham hayron. Vali uyda qaysar, gap qaytaradi. Maktabda esa odobli. O'qituvchining gaplarini diqqat bilan tinglagani holda, uyda dars tayyorlamay qo'ygan. Bu qanday hol?
Valining ota-onasi Xudoga shukur qilsa ham bo'ladi. Farzandlari uyda o'ziga nisbatan e'tibor topa olmagach, ko'chada «zo'r»lar to'dasini tanlashi ham mumkin edi. Endi uning maktabda boshqa, uyda boshqa odobga rioya qilishiga kelsak, har qanday bola kabi Vali uchun ham ko'pchilik orasida, ayniqsa qizlar huzurida kattalardan tanbeh eshitish og'ir. Kattalarning gapi jamoa fikriga aylanib qolish xavfi mavjud. Shu sababli bolalar, ayniqsa o'smir yoshida jamoadagi kattalar bilan ziddiyatga bormaslikka harakat qiladilar. Uyda zimmalarida bunday mas'uliyat yo'qligi uchun o'zlarini erkin tutadilar.
Dilobarning hayoti Alinikiga ham, Valinikiga ham o'xshamaydi. Qizcha bog'cha yoshidanoq atrofidagilar bilan tezgina til topishish fazilatiga ega bo'lgan. Maktabda esa sinfdagilarning jonu dili edi. Qizlar ham, o'g'il bolalar ham unga intilishgan. Dilobar «sen qora, sen puchuq», deb bolalarni xillarga ajratmagan, barcha bilan teng do'stlashgan. Sinfdoshlari o'zlariga xos bo'lgan sirlarini unga aytib, maslahatlar so'rashgan. Dilobarning uyi hamisha o'rtoqlari bilan gavjum bo'lgan. Chunki uning onasi bolalarga mehrini ayamagan. Shunga qaramay, o'smirlik olamiga o'tayotgan qizning muomalasida, do'stlarga nisbatan munosabatida o'zgarish sezilgan. Endi atrofidagi bolalarni u faqat sinfdosh sifatida qabul qilmaydi, qiz uchun ularning fazilatu illatlari muhim bo'lib qoladi. Dilobar dugonalarini zimdan kuzatadi. Ularning avval sezilmagan illatlarini endi biladi. «Gulchehra yaxshi qiz, lekin jahli burnining uchida turadi, arzimagan narsaga darrov ranjiydi. Arazchi bilan hech kimning do'stlashgisi kelmaydi. Mohira yaxshi qiz. Lekin... men undan hech qanday sirimni yashirmayman. U negadir men bilan ochiq gaplashgisi kelmaydi...» Qizning sezgir nigohi adolatsizlikni, g'ururning poymol bo'lishini chetlab o'tolmaydi. «Murod o'zidan zo'rroq bolalarning malayiga aylanib qolibdi. Nahotki o'g'il bola bo'la turib shunaqa past ketsa?!» Dilobarning o'g'il bolalar bilan bo'lgan munosabati bir oz og'irlashdi. Yo'q, u o'zini chetga tortmadi. Faqat uning muomalasida bo'yi yetgan qizga xos ibo va g'urur mavjud edi. Sinfdosh o'g'il bolalar qizlardagi bunday o'zgarishni darrov fahmlamaydilar. Chunki ular bu olamga qizlardan sal kechroq kirib keladilar. Mana shu tafovut ular orasidagi o'zaro munosabatga salbiy ta'sirini o'tkazadi.
Dilobar atrofidagilarga o'zgacha talab bilan qaray boshladi. Ayniqsa tengqurlarining fe'l-atvorlarini, aql-farosat darajalarini nazardan qochirmaydigan bo'ldi. Tengqurlarining yaxshi-yomon odatlarini o'zicha tahlil qildi. Atrofidagilar orasidan fikrdosh, sirdosh izlay boshladi.
Dilobarning bu o'zgarishi oilada ham sezildi va u o'zini kattalar safida ko'rdi. Onasi qizining kattalar sari intilishini fahmlab, unga peshvoz chiqdi, «sen hali yoshsan», demadi, farzandining ishonchini qozondi, uning sirdoshiga aylandi. Dilobarning mustaqil fikrlashga intilishi, biron masalani mustaqil hal etishga urinishiga monelik qilmadi. Toshtemir birinchi sinfdanoq yaxshi o'qidi. Odobli bo'ldi. Kattalar chizgan chiziqdan chiqmadi.
Har bir majlisda maqtaladi, boshqalarga o'rnak qilib ko'rsatiladi. Bolalar bilan birga bo'lgan Toshtemirning chin o'rtog'i yo'q edi. Hadeb boshqalarga o'rnak sifatida ko'rsatilishi bolalar bilan uning o'rtasiga g'ov bo'lib tushgandi. Bu g'ovni bilibmi bilmaymi kattalar tiklashgan edi. Boshlang'ich sinflarda Toshtemir bunga unchalik e'tibor bermasdi. Bolalik olamidan xayrlashgan kezlari bu g'ovning azoblarini his qila boshladi. U tengqurlari orasida yolg'iz yashay olmasligini angladi. Ana shunda «Nega men boshqachaman, nega boshqalar kabi emasman, nega men boshqalarga o'rnak bo'lishim shart, nega men boshqalardan o'rnak olmasligim kerak?» degan muammoga o'zicha javob izladi. Topdi ham: «Boshqalar qanday bo'lishsa men ham shundayman!» U endi shunday yashashga intildi: darsda gaplashib o'tiradi, ba'zi darslarga umuman kirmaydi. A'lochi bolaning davomati sezilarli ravishda pasaydi. Hatto so'kishni odat qildi. Sinfdosh qizlarning tanbehiga esa «Nima, mening boshqalardan kam yerim bormi?» - deb javob qaytardi. U oyoq-qo'llarini bog'lab turgan «boshqalarga o'rnak bo'lish» zanjiridan shu tahlitda qutilib, o'zini erkin sezdi. Yanada to'g'riroq ifoda etsak, bevoshlik shamolida boshi aylandi. Dastlabki kunlarda intizomning buzishlaridan, kattalarning noroziliklaridan o'zi ham lazzatlandi. Buni u ulg'ayish, kattalar safidan o'rin olish deb bildi: «Nima, men yosh bolamanmi, kim nima desa «xo'p», deyaveramanmi?». Ammo bevoshlik shamoli uning boshini ko'p aylantirmadi. Vaqt o'tib, endi u o'zining hatti-harakatiga razm solish barobarinda o'rtoqlariga nima yoqishi-yu, nima yoqmasligini, kattalar olami bilan tengdoshlari olami orasidagi farqni fahm eta bordi. Garchi kattalar olami o'ziga maxliyo etsa-da, unda hukm suruvchi qoida: «Sen kichkina - men katta», bezdirib, o'rtoqlari davrasiga oshiqardi. Bu olamdagi «Teng - tengi bilan» qoidasi uni ko'proq qoniqtirardi. Har bir o'smir o'zi uchun suv bilan havodek zarur bo'lgan tenglik, bir-birlariga sadoqat, birdamlik, hamjihatlik ruhini kattalar orasidan emas, o'z olamidan topadi. To'g'ri, biz - kattalar ham bu fazilatlarni qadrlaymiz. Faqat bunday lutfimizni o'zimizning do'stlarga yoki kattalarimizga ko'rsatamiz. Kichiklardan - farzandlarimizdan esa darig' tutamiz.
Yana Toshtemirga qaytsak, u o'zida yo'q, sinfdoshlarida mavjud chaqqonlikni, kuchni, sabotni ham qadrlaydigan bo'ldi. Bu o'smir uchun o'ziga hos kashfiyot edi va u mazkur kashfiyotidan rohatlandi.
Toshtemirning a'lochi va o'rnak bo'luvchi boladan hamma qatori turli qusurlarga ega o'smirga aylanishi ota-onani befarq qoldirmaydi. Uni yana avvalgi maqomga qaytarishga urinishlar bo'ladi. Bunday urinishlar ko'p hollarda besamar yakunlanadi. Chunki farzandini yana ibratli bola maqomida ko'rishni istagan ota-ona (yoki muallim) bolalik olami bilan o'smirlik olamidagi talab-qoidalar o'zga-o'zga ekanini hisobga olishmaydi. Bolaning maqomi intizomi, hulqi, yaxshi o'qishi muallim tomonidan baholash bilan belgilanadi. Muallim: «Bolalar, sinfdoshingiz Toshtemirdan o'rnak oling», dedimi, demak u yaxshi ekan. Bolalar muallimning
bahosini haqiqat o'rnida qabul qiladilar. O'smirlik olamida esa muallimning bahosi avavalgi qudratini yo'qotadi. Toshtemirdan o'rnak olish mumkinmi yo yo'qmi, buni bolalarning o'zlari hal qiladilar. Tengdoshlari orasida obro'ni saqlash uchun faqat a'lochi va intizomli bo'lishning o'zi kifoya qilmaydi. O'qituvchiga chaqimchilik qiladigan, o'rtoqlari darsdan qochganda, ularga qo'shilmay sinfda qoladigan boladan tengqurlar nafratlanishadi. Agar muallim yoki maktab direktori darsdan qochganlarni urishib, qochmaganni maqtab, boshqalarga o'rnak qilib ko'rsatsa ularning nafratlari yanada oshadi. Chunki ular buni ibrat o'rnida qabul qilishmaydi, balki do'stga xoinlik deb hisoblashadi. Boshlang'ich sinflarda a'lochiligi uchun sinfning erkasiga aylangan bola endi o'rtoqlarining uy vazifalarini beminnat bajarib beradigan dastyorga aylanishi ham mumkin. Agar dastyorlik qilmasa, maqtanchoq, do'stga bevafo sanalib, tengqurlari davrasiga qo'shila olmaydi. Uning gapi mutlaqo e'tiborga olinmaydi. O'smirlik olami o'z hukmini o'tkaza boshlagach, sinfda o'ziga xos guruhlar paydo bo'ladi. Bir necha bola «zo'r»likka da'vo qila boshlaydi. Bu «zo'r»lar turli avlodda turli nomlar bilan ataladi. Hozir sinfdagi bolalarning mavqyei «birinchi paxan, ikkinchi paxan» degan nomlar bilan belgilanarkan. «Birinchi paxan» bo'lish uchun yaxshi o'qish, intizomli bo'lish mutlaq shart emas. Eng muhimi - kuchli va kattalarga bo'ysunmaslikda ibrat bo'lish kerak. Mazkur mavqye belgilanishida otaning boyligi ham inobatga olinadi. Agar otasi boy bo'lsa-yu, o'zi kuchda, irodada, mardlikda oqsasa u «birinchi paxan»likka da'vo qilolmaydi. O'zining atrofida kichikroq guruh tashkil qilib, «birinchi» bilan murosada yashaydi. Agar birinchi kambag'alroq oilaning farzandi bo'lsa, moddiy rag'bat hisobiga unga xizmat qiladi. Har bir sinfning o'z «paxan»i bo'lgani kabi maktab bo'yicha ham «paxan»lar mavjud. Birinchi, ikkinchi, uchinchi...lar mutlaq hokim bo'lish uchun turli yo'llar bilan kurash olib boradilar. Ba'zan bu kurashga maktab uchun begona bo'lgan ko'cha bolalari ham jalb qilinadilar. «Birinchi paxan»ning mavqyeini ko'cha tomondan bo'lajak quvvatlash ham belgilab turadi.
O'smir yoshiga yetgan bolalar kattalar orasidagi o'zlariga yoqqan odamlarday bo'lishga intilishlarini bilamiz. Qizlar go'zal artistlarga taqlid qilishadi, ularday kiyinishni, o'zlariga oro berishni istashadi. O'g'il bolalar kuchli shaxslarga ixlos qo'yadilar. Ularning taqlidlari bu bilan kifoyalanmaydi. Ular o'zlarining tengdoshlari orasidagi ayrim bolalarga ham ixlos bilan qaraydilar. Ularning odat va odoblarini o'zlariga singdirishga urinadilar. Ayniqsa «paxan»lar atrofida birlashadigan bolalarda bu kuchli seziladi. «Paxan» ularga «harif» deb murojaat etsa, demak, ularning tilidan ham bu so'z tushmaydi. Bu bilan «paxan»ga yaqinliklarini namoyish etmoqchi bo'lishadi.
Avvallari bunday «paxan»larga qarshi «kollektivizm» - ya'ni, jamoa ta'siri mavjud edi. Pioner va komsomol tashkiloti, Kommunistik mafkura bilan «qurollangan» pioner va komsomol tashkiloti bularga qarshi turardi. Ular o'zlarini erkin his qila olmas edilar. Hozir ularga qarshi faqat sinf rahbarigina bor. Hali shakllanishga ulgurmagan bolalar tashkilotining mavqyei esa sezilarli darajada emas.
Hikoya qilayotganimiz Toshtemirga qaytsak, sinfdoshi Zafarning mardligi, rostgo'yligi, eng muhimi maqtanchoq emasligi uni o'ziga tortdi. Zafar o'qishga befarq edi. Toshtemir buni bilardi. «Zafar agar istasa yaxshi o'qishi mumkin», deb hisoblardi. Bu fikrini ota-onasiga tushuntira olgani uchun ham Zafar bilan do'stlashishiga monelik bo'lmadi.
O'ziga do'st tanlash, kimgadir yaqinlashish, kimdandir uzoqlashishni o'smir uchun «qil ko'prik» deb atasak ham bo'lar. Bu qil ko'prikda sal toydimi, tamom «jinoyat olami» deb ataluvchi jarga qulashi hech gap emas.
Keling, yaxshilik bilan tugagan hikoyalarimizni boshqacharoq tasavvur etaylik: