BO'YSUNMAS BOLALAR

*O'chdan boshlangan jinoyat.
*Yolg'on - yovuzlik timsoli.
*Yaponlar bolani jazolamaydi.
*Do'stlik va xoinlik.

Tarbiyaga oid ilmiy asarlarda "tarbiyasi og'ir bolalar", "og'ir bolalar" degan atamalarni uchratamiz. Bular ruscha atamalarning so'zma-so'z tarjimasi bo'lgani uchun biz tilimizda mavjud "bo'ysunmas" iborasini ma'qul topdik. Chunki tarbiyaning og'iri yoki yengili bo'lmaydi, balki tarbiya mezonlariga bo'ysunmaydigan bolalar bo'ladi. Bundaylarni xalqda turli nom bilan ataydilar: "shum", "shumtaka", "bebosh", "bezori", "xuligan"... ("Xuligan" - angliyalik bir bezorining nasabi (familiyasi), hech kimga so'z bermay, janjal qilishda nom chiqargan bu yigitning nasabi dunyo bo'yicha atamaga aylanib qolgan. Avvallari bezori bolalarni "samarska", deb ham atashardi. O'ttizinchi yillarda Samara shahridan yopirilib kelgan och-yupun bolalar o'g'irlik, talonchilik bilan shug'ullanishgan. Xalq shularga o'xshagan bolalarni "samarska" deb atagan.) Bunday bolalarni sho'xlik bilan jinoyatchilik orasidagi toifa desak ham bo'lar. SHo'xlik me'yoridan oshsa, shumlik boshlanadi, bu ham vaqtida to'xtatilmasa jinoyat eshiklarini ochadi. Shu sababli ham xalqda "SHo'x bo'lsa mayliyu shum bo'lmasin", degan gap bor. Mazkur bobning sarlavhasini "Qanday bolalar jinoyat yo'liga kiradilar?" deb nomlasak ham bo'lardi. Bu savolga har kim har xil javob qaytaradi. Bo'ysunmaslar faqat o'smir yoshida emas, balki barcha yoshdagi odamlarda uchraydi. Bo'ysunmaslar kimlar? Faqat jinoyatchilar yoki jinoyat ko'chasi tomon burilayotganlarmi? Bularning barchalari albatta qamoqxona sho'rvasini totib ko'radilarmi? Yo'q. Bo'ysunmaslik, avvalo, noto'g'ri tarbiyaning yoki bolaga nisbatan noto'g'ri munosabatning natijasi.
Bir necha marta qamalgan odam bilan suhbatlashganimizda u o'zidagi bo'ysunmaslikning boshlanishini, yuqoridagi ta'bir bilan aytsak, burilish nuqtasini aynan o'ziga bo'lgan adolatsiz munosabatda ko'rdi. Suhbatdoshimizning aytishicha, yettinchi sinfda o'qiyotganida muallim uni o'g'irlikda ayblaydi. Gumon isbot etilmasa-da, ko'pning huzurida uni izza qiladi.
Muallim o'z xayolida o'quvchini shu tarzda tarbiya qilgan. Bu yerda ham noto'g'ri tarbiya, ham adolatsiz munosabat bir nuqtada uchrashib, bolaning ruhiyatini parchalab tashlagan. Uning qalbida bo'ysunmaslik, o'ziga xos isyon tug'ilgan. "Sen meni o'g'ri dedingmi, o'g'irlash mana bunaqa bo'ladi", deb o'ch olmoqchi bo'lgan. Islom diniga xos tarbiya usullariga ko'ra, kishi bir noto'g'ri ish qilsa, uning xatosini birodari, albatta, aytishi shart. Lekin... ko'pning orasida izza qilish yoki sharmandasini chiqarish yo'li bilan emas, yakka o'ziga xoli joyda bosiqlik bilan tushuntirishi kerak. Sovet tarbiya usuli buni rad etdi. Ko'pning ta'siri - "kollektiv" tarbiyani ma'qul ko'rdi. Holbuki, ko'pchilik hamisha ham to'g'ri xulosa chiqaravermaydi. Ko'pchilik o'zining fikriga emas, balki jamoaning yetakchi shaxsi gapiga qaraydi. Maktabda eng ko'p qo'llaniladigan bahona - "daftarim uyda qolibdi". Bir sinfda shunday hol yuz berganida muallim "bolalar, o'rtog'ingiz dars tayyorlamagani uchun bahona qilib aldamayaptimi, uyiga borib daftarini olib kelsinmi?" - deb so'raydi. Bolalar bu taklifga yuz foiz qo'shilishadi. Muallim o'sha o'quvchini sinfdan chiqarib, "ketmay, shu yerda tur", deb dahlizda qoldirib qaytadi-da: "Bolalar, ko'chada qor yog'yapti. Sovuqda o'rtog'ingiz qiynaladi. Balki sirpanib yiqilib tushar, balki oyog'ini sindirib olar, balki mashina urib ketar. Uni shu paytda uyiga yuborib to'g'ri qildikmi, balki bizni aldamagandir, yubormasak bo'lardi, a?" deydi. Bolalar yana bir ovozdan "to'g'ri, yubormaslik kerak edi, chaqirib kelaylik", deyishadi. Muallim bu o'rinda tarbiyaning yaxshi, ishonchli usulini qo'llagan. Bu o'rinda bolalarning bir-birlariga mehr-muhabbatlari, bir-birlarining taqdirlariga befarq qaramasliklari yo'lidagi tarbiyani ham ko'ramiz.
Biz "bo'ysunmas" deb ta'riflayotgan bolalarning turli toifalari mavjud. Shulardan biri - qo'polligi, shumligi, intizomsizligi bilan ajralib turadi. Maktabda ham, mahalla-ko'yda ham bunday bolalardan bezishadi. Bu bolalar oxir-oqibat jinoyatchiga aylanishadi, deb o'ylashadi. Bizningcha, bu xato fikr. Shumtakalarning barchasi ham jinoyat olamiga qarab yurmaydi. Kattalar ularni tushunishga harakat qilishlari kerak. Intizomsizliklari sababini aniqlash zarur. Shunday sabablardan biri - ularning o'yinqaroqligida bo'lishi mumkin. Bunday bolalarda ichki g'ayrat, ichki hayajon va shunga yarasha ma'lum bir narsaga yoki holatga nisbatan kuchli qarshilik ham mavjud bo'ladi. Bunday bolalar haqida so'z ketsa "u o't-olovning o'zi", deb ta'rif ham beriladi. Demak, kattalar o'sha "o't-olov"ning alangasidan to'g'ri foydalanishni bilishlari kerak bo'ladi. Bunday bolalarga mayda ish, aytaylik, guruchning kurmagini tozalashni buyursangiz, avvalo, bo'yin tovlaydi, zo'rlasangiz vazifani chala bajaradi. Mayda ishlarni qilishda yuragi siqilib ketadi. O'qishga munosabatlari ham shunday. O'zlariga yoqmagan fanlardan qochishga harakat qilishadi. Bunday bolalarga kuch talab qiladigan, qiziqarliroq ish topshirilsa, bajonidil bajarishadi.
Bir maktabning sport maydonchasi g'oyat chang bo'lib, bolalar to'p o'ynashganda devor ortidagi xonadon aziyat chekarkan. Bolalarning shovqinidan hamda maydonda ko'tarilgan changdan bezgan xonadon sohibi har kuni bolalar bilan urishadi, haydaydi. Bolalar o'yinni bir zum bas qilishadi. Keyin davom ettiraverishadi. Mojaro to'xtovsiz davom etadi. Man etilgan ishni bajarish yoki o'yinni yanada baravj o'ynash bolalarga xos odat. Shu bois man etishdan avval o'ringa o'rin boshqa biron yumushni taklif etib ko'rish kerak. O'sha xonadon egasi bolalarni haqoratlab, hadeb haydayvermasdan boshqacha yo'l tutishi mumkinmidi? Aytaylik, bolalar o'yinni boshlashganda chelak ko'tarib chiqib "Bolalarim, men sizlarga suv sepib beray, chang yutmanglar, sizlarga achinyapman", deb ish boshlasa, shubha yo'qki, bolalar: "Amaki, o'zimiz sepamiz", deb chelakni qo'lidan olishadi. Birinchi safar chala-chulpa bo'lsa ham o'zlari suv sepadilar. Lekin bu bilan masala hal bo'lmaydi. Suv sepishni bolalar darrovgina odat qila qolmaydilar. Buning uchun u kishi bu odobga da'vatni chidam bilan, bir necha marta takrorlashi zarur bo'ladi. Agar qo'shnilar bilan kelishib, pul yig'ib rezina ichak sotib olib berishsa yana yaxshi. Bu holatda bolalarni haydash emas, ularni sportning bu turi bilan muntazam shug'ullanishga da'vat etish maqsadga muvofiqdir. Sport maydonchasini changitib to'p surgan bola yaxshimi yo hojatxonada biqinib nasha chekayotganmi?
Yana bir toifa bolalar borki, bular avvalgilarining aksidir. Avvalgilarida ichki g'ayrat bo'lsa, bulariga yalqovlik, dangasalik, beg'amlik, loqaydlik hukmronlik qiladi. Avvalgilari bir ishni rad etib, ikkinchisini jonu dili bilan bajarsa, bulari uchun har qanday ish jonning azobi hisoblanadi. Maydonni changitib to'p surishga ham erinishadi. Latifanamo bir rivoyat bor: ikki yalqov yotgan uyga o't ketibdi. Ular o'rinlaridan turib qochishga ham, yordam so'rashga ham erinib yotaverishibdi. Olov birining oyog'ini kuydira boshlaganda erinibgina "Ey, Xudo!" deb qo'yibdi. Shunda ikkinchisi sherigiga: "Men uchun ham Xudo deb qo'ygin", - degan ekan. Kattalar orasida ham bundaylar topiladi. Dangasalikda suyagi qotgan kattalarni tarbiya etish mumkinmasdir. Ammo bolalik va o'smirlikda urinib ko'rish kerak. Bu holatda kattalardan chidam va qunt bilan birgalikda ziyraklik ham talab qilinadi. Har qanday yalqov bolada yilt etgan g'ayrat cho'g'i, oz bo'lsa-da, nimagadir nisbatan qiziqishi mavjud ekan, ana shu cho'g'ni, qiziqishni vaqtida ilg'ab ola bilish zarur. Ana shu cho'g'ni alanga oldirish tarbiyachining burchi hisoblanadi. ("Tarbiyachi" deganda biz ota-onalarni, muallimlarni, xullas, bolalar tarbiyasiga mas'ullarni nazarda tutamiz). Ana endi ikki toifa bola sizga ro'para qilinib: "bularning qay biri jinoyatga moyil", - deyilsa shumtakalarni ko'rsatarsiz. Holbuki, dangasalarning jinoyatchiga aylanishlari ehtimoli ham kam emas. Yalqovlarni jinoyatga nima da'vat etadi? Ular ham boshqalar kabi yaxshi yashashni, yaxshi maishatlar dengizida suzib yurishni orzu qilishadi. Ularning ma'lum bir qismi taqdirga tan berib, "bersang - yeyman, ursang - o'laman", qabilida yashayverishi mumkin. Ozroq qismi esa o'z oldiga: "Nima uchun u yaxshi yashaydiyu men muhtoj kun ko'rishim kerak?" - degan savolni qo'yib, uni o'zicha hal qilmoqchi bo'ladi. Yalqov "U g'ayratli bo'lgani uchun yaxshi yashayapti, senam jon kuydirgin", - degan haqiqatni chetlab o'tib, yengilroq yo'lni izlaydi. Bu yo'l, shubhasiz uni jinoyat olamiga yetaklaydi. Shumtaka jinoyat olamiga adashib kirishi mumkin va intilsa, undan chiqib keta oladi. Yalqov esa ongli ravishda kiradi, undan chiqib ketishga intilmaydi. Bu olamda o'zi orzu qilgandek yayrab-yashnamaydi. Xorlik va xo'rlikning turli ko'rinishlarini tatib ko'radi. Bo'ysunmas bolalarning yana bir toifasiga yolg'onchilik xos bo'ladi. Islomiy jihatdan yolg'onchilik og'ir gunohlardan hisoblanadi. Ko'p jinoyatlarning tug'ilishi aynan shu yolg'ondan boshlanadi, desak fikrimizga qo'shilarsiz. Frantsuzlarning buyuk adibi Viktor Gyugo "Yolg'onchilik - yovuzlik timsoli", degan ekan. Yana bir yozuvchisi Jyul Renar esa "Yolg'onchilik - o'g'irlikdan battar", deb ta'rif bergan. Bolalikdan yuqtirilgan bu xastalikni keyin davolash qiyin. Buni giyohvandlikka qiyoslash ham mumkin. Agar bu odam yolg'ondan sal nari ketsa atrofidagilarning barchasi unga zerikarli tuyula boshlaydi. Rus adibi Anton Chexov "Yolg'onchi o'layotganida ham yolg'on gapirib o'ladi", deganida mutlaqo haq edi. Shu o'rinda kattalar boladagi quruq yolg'on bilan xayolotga moyillikni (fantaziyani) ajratib ola bilishlari kerak. Kishi yanglishgan paytda buni sezish qiyin emas, ammo aldayotganida hamma ham farqlayvermaydi. Agar yolg'on haqiqat kabi bir xil bo'lganda aldovning teskarisini tushunish bilan masala hal bo'lardi. Haqiqat - bitta. Uning aksi bo'lmish yolg'onning qiyofasi behisob, uning had-chegarasi ham yo'q. Shu bois bola yolg'on ishlata boshlaganida nihoyatda ehtiyotkorlik bilan munosabat bildirish kerak.
Ayrim bolalarda xayolot quvvati ancha kuchli bo'lib, orzu qanotida uchishni xushlaydilar. Ba'zan orzulari haqiqat kabi ko'rinishi ham mumkin. Kattalar bu paytda ularning orzularini parchalab, xayollarini bo'g'ib qo'ymasliklari lozim. O't-olov bolalarning g'ayratini to'g'ri yo'naltirish qanchalik zarur bo'lsa, bu orzularni ham jonlantirishga yordam berish shunchalik muhimdir. Olti yoshli bola ariq bo'yida o'ynab turib, kalishini suvga tushirib yuboradi-da, onasiga kelib: "Oyi-chi, oyi, biz ka-atta baliq tutdik", - deydi. Ona: "Tutgan balig'ing qani?" - deb so'raganida bola: "O'sha baliq kalishimni kiyib qochib ketdi", - deb javob beradi. Shunda ona: "Yomon baliq ekan-da, endi ariq bo'yida o'ynama, kalishingni ehtiyot qil", - qabilida shirin gap bilan bolani ovutishi yoki "Kalishingni yo'qotdingmi, hali meni aldamoqchimisan?"- deb kaltaklab qolishi ham mumkin. Bolaning yolg'on gapirishini oilada ko'p uchratamiz. Agar go'dak yomon ish qilib qo'ysa bunga yarasha jazo olishini biladi va bu jazodan qochish chorasini izlaydi. Zo'rlik mavjud joy yolg'onchilikning tug'ilishi uchun eng qulay muhit hisoblanadi. Uning uchun eng yaxshi chora - aldov. Agar aldovi ish berib jazodan qutulib qolsa bu choraga tobora bandi bo'lib boraveradi. Bola yelkasida qanchalik og'ir yuk borligini fahmlamaydi, bilmaydi. Dastlabki yolg'onini davom ettirish, uni quvvatlash, haqiqatga aylantirish uchun yana o'nlab yolg'onlarni to'qiydi.
O'n emas, ming yolg'on to'qiganida ham haqiqatga aylanmasligini u hali anglab yetmaydi. Kattalar esa aldovga turli munosabatda bo'lishadi. Ayrimlar "Murabboni mushuk yeb qo'ydi", degan aldovga kulimsirab qo'ya qoladilar. Ba'zilar "piyolani opam sindirdi", kabi aldovdan g'azablanib ketadilar. Bu o'rinda farzandiga "Nima yomon ish qilsang ham o'zing tan olgin, to'g'risini gapirsang jazolamayman", deb tarbiya beruvchilarning uslubini ma'qullash mumkin.
Bolada yolg'onchilikning tug'ilishiga asosan kattalardan kutilajak jazo vahimasi sabab bo'ladi. (Yaponiyada uzoq yil ishlab kelgan odamdan "Yaponlar bolalarini qaysi usulda jazolashadi?" - deb so'ralganida "Yaponlarda bolani jazolash, degan gap yo'q", - deb javob qaytargan edi. Xuddi shunga o'xshash yahudiylarning tarbiyasida ham bolalar qattiq jazolanmaydi, balki har tomondan avaylab-asraladi. Ularda farzand ilohiy mo''jiza sifatida ulug'lanadi. Biz biron tanishimiz yoki mehmonga bolamizni tanishtirsak, "O'g'lingiz azamat yigit bo'lib qolibdi-ku", - degan lutfiga javoban: "azamat-ku, lekin sal yalqovroqda (yoki sal ahmoqroqda)", - deymiz. YAhudiylarda bunaqasini uchratmaysiz. Ular bolalarini faqat maqtaydilar. Zehni past bo'lsa ham "mening bolam shunday aqlli-ki..." deb alqaydilar. Biz esa haligi "sal ahmoqroq-da" degan gapimizni bolamizning o'ziga eshittirib aytamiz va bu bilan undagi yaxshilik urug'larini quritishga xizmat qilib qo'yganimizni (o'zimiz aqllimizda!) fahmlamaymiz.
Bir ayol ovqatga unnayotib go'dagini katta qiziga beradi-da: "Ukangga yaxshi qara, yiqitsang - o'ldiraman", - deb po'pisa qiladi. Bunday po'pisalarni ko'p eshitamiz, quruq gap ekanini ham bilamiz. Ittifoqo, qizcha ukasini yiqitib yuboradi, tabiiyki, go'dak yig'laydi. Bolaning yig'isini eshitgan ayol piyoz to'g'rayotgan pichog'ini qo'yishni ham unutib, shoshqich ravishda chiqadi. Onasining qo'lida pichoq ko'rgan qizcha "yiqitsang - o'ldiraman", degan po'pisani eslaydiyu qo'rqqanidan tildan qoladi. Garchi ona qizini o'ldirishni xayol qilmagan bo'lsa-da, uni turli sabablar bilan tez-tez jazolab turgan va so'nggi po'pisa ham bolaga amalga oshuvchi hukm bo'lib tuyulgan. Bunga o'xshagan voqea o'zgacha oqibat bilan tugashi ham mumkin. Jamiyatda oz bo'lsa-da, bolaning uydan qochib ketish holati uchrab turadi. Qochib ketishning sabablaridan biri ota-onaning nobopligi - aroqxo'rligi yoki tinmay janjallashishlari bo'lsa, ikkinchisi aynan o'sha qo'rquvdir. Yana bir sabab borki, bu haqda keyinroq fikrlashamiz.
Bolalar o'zlariga nisbatan e'tiborsizlik mavjudligini sezsalar ham ba'zan yolg'on to'qiy boshlaydilar. Bunaqa hol ko'p bolali oilalarda uchraydi. To'g'ri, ota-ona uchun barcha farzand bir - suyumli. Besh barmoqning qay birini tishlamang, og'riydi. Ammo, ota-ona o'zlari bilmagan tarzda farzandlaridan biriga ko'proq, ikkinchisiga kamroq e'tibor berishlari mumkin. Agar bolalardan biri nimjonroq yoki kasalvandroq bo'lsa, unga ko'proq parvona bo'linadi. Bu parvonalik boshqa farzandga o'zgacha tuyuladi. Bolalik ongi "Akang (yoki ukang) kasal, onang (yoki otang) shu sababdan unga ko'proq qarashadi", demaydi. Aksincha, "Mendan ko'ra uni ko'proq yaxshi ko'rishadi", degan o'ksikli xulosaga keladi. Maktabda ayrim muallimlar suyukli va yoqimsiz o'quvchilariga munosabatlarini oshkor qilib qo'yadilar. Agar uyda o'ksigan bola sinfda ham shunday e'tiborda bo'lsa unda atrofidagilarga nisbatan norozilik, hatto nafrat uyg'onadi. O'zini e'tiborlilar qatorida ko'rish uchun yolg'ondan foydalanadi. Uyda maktab haqida, maktabda uy haqida yolg'on gaplarni ayta boshlaydi.
Do'stlik haqidagi noto'g'ri tushuncha ham bolani yolg'on aytishga majbur qiladi. Agar o'rtog'i biron nojo'ya ish qilgan bo'lsa, bola uning aybini yashirish uchun yolg'on so'zlaydi. Bolaga aybni yashirish emas, xatoni tuzatishga yordam berish - chin do'stlikdir, degan tushunchani singdirish oson emas. Orada "xoinlik" degan tushuncha ham bor. Agar bola do'stining aybini oshkor qilsa, unga "xoin" degan tavqi la'nat yopishtiriladi. Demak, yolg'onning birinchi sababi do'stining taqdiridan chinakamiga qayg'urish bo'lsa, ikkinchisi "xoin" degan nom olishdan qo'rqishdir. Ko'rinib turibdi-ki, yolg'onning ildizlaridan biri qo'rquvning yana bir turiga taqalyapti. Ildizlardan yana biri ikkiyuzlamachilik, laganbardorlikka ham borib ulanadi. YUqorida zikr etganimiz - atrofidagilarning diqqatini o'ziga jalb etish istagi bolani shu yo'lga undaydi. Boshqalarni yomonlash uchun yolg'on to'qiladi.
Yolg'on xususida so'z yuritganda hazrat Alisher Navoiyning tanbehlarini tilga olmasak bo'lmas. Hazrat debdilar-ki: "Har kimningki so'zi yolg'on, yolg'onligi bilingach - uyatga qolgon. Yolg'onni chindek gapiruvchi so'z ustamoni - kumushga oltin qoplab sotuvchi zargar. Yolg'on - afsonalar bilan uyqu keltiruvchi, yolg'onchi - alahlovchi. Yolg'on gapiruvchi g'aflatdadir. So'zning bir-biridan farqi ko'pdir. Ammo yolg'ondan yomonroq turi yo'qdir. Yolg'on gapirish bilan o'z vaqtini o'tkazuvchi odam, bu qilig'i yomon tuyulish o'rniga, kishilarni aldagani bilan faxrlanadi ham. Yolg'onchi o'z gapiga go'llik bilan quloq soluvchini topsa, ularga yolg'onni chinga o'tkazsa, murodiga yetgan bo'ladi. Yolg'onchi - Haq qoshida gunohkor, xalq oldida sharmanda. Bunday nahsning beor yuzi yomonlikka o'girilgan bo'ladi. Bunday nahsga botgan odam qutlug' uydan nari bo'lg'ay.

Bayt:
Ul kishini qutlug' evdin tashqari surmak kerak,
Qutlug' ev dunyodurur, ya'niki, o'lturmak kerak."
Ya'nikim, yolg'on so'zlaguvchini qutlug' uydan surib chiqarmoq kerak. Hazrat Navoiy "qutlug' uy" deb dunyoni nazarda tutyaptilar, surib chiqarmoqdan murod esa - o'ldirmoqdir. Demak, yolg'onchining jazosi o'limdir. Bu o'rinda Navoiy hazratlari o'lim jazosini tayin etganlarida jismoniy mahv etilmoqni nazarda tutmagan bo'lsalar kerak. Bunda kishidagi yolg'onni o'ldirmoqlik, uni yolg'onlardan xolis etmoqlikka undalgandir. Yana bir tanbehda hazrat Alisher Navoiy deydilarkim: "Kimki yolg'on so'zni birovga to'nkagay, o'z qora yuzini yog'ga bulg'agay. Ozgina yolg'on ham ulug' gunohdir. Ozgina zahar ham halok qilg'uvchidir.

Bayt:
Zahrning oz esa miqdori dag'i muhlikdur,
Ignaning no'gi zaif ersa dag'i ko'r qilur"
Ta'kid etilmoqdakim, zaharning ozginasi ham kishini o'ldiradi. Ignaning uchi kuchsizday bo'lsa ham kishini ko'r qiladi. Navoiy hazratlarining zikr etilmish fikrlari kattalarga xos. Biz o'rganayotgan yoshlarning toifasi vaqtida tarbiya topmas ekan, jinoyat ko'chasiga kirib ketmagan taqdirda ham nahsga botgani holda xalq oldida sharmanda bo'larkan. O'zining sharmanda bo'lgani mayli, lekin uning zurriyodidan nimani kutish mumkin? U bolasini qay yo'sinda tarbiya etar ekan? "Bolam, men kichikligimda yolg'onchilik kasaliga mubtalo bo'lib, ma'nan qashshoqlashdim, el aro obro'sizlandim, sen bu xastalikdan qoch", demoqlikka farosati yetarmikin? Navoiy hazratlarining ta'birlariga qaytsak, bolani yolg'ondan qaytarmaslik - unga asta-sekin ta'sir etuvchi zahar berish bilan barobar ekan. Agar bola biron ovqatdan zaharlansa darrov chora ko'rish boshlanadi. Ruhiy olamining zaharlanayotganini bilib turib nega chora-tadbir ko'rilmaydi?
Bir bola asabiyroq - arzimagan narsaga jazavaga tushadi, ikkinchisi dimog'dor, uchinchisi chiranchoq, to'rtinchisi arazchi, yana hasadgo'y, jizzaki, takabbur, shuhratparast... Bular qisman tug'ma bo'lishi ehtimol, lekin mazkur illatlarning tug'ilishiga kattalarning bolaga nisbatan e'tibori sababchidir. Bu illatga uchragan bolalar bilan jamoa orasida o'ziga xos kelishmovchilik, ba'zan to'qnashuv vujudga keladi. Ana shu to'qnashuvda ezilayotgan bolaning jinoyat ko'chasiga burilib ketishi osonroq kechadi. Biz yaxshilik olami deb atayotgan jamoada bola doimiy kamsitilishi evaziga hech nima olmaydi. U jinoyat olamida battarroq kamsitilishi mumkin, lekin, buning evaziga u moddiy rag'bat oladi. Bola uchun shu rag'bat ham muhimroqdir. Undan tashqari jinoyat olami bag'riga olgan bolani yaxshilik olamidagi e'tiborsizlik, kamsitishlardan asraydi. Kechagina sinfda birov mensimaydigan bola jinoyatchi to'daga aralashib qolsa, unga nisbatan bo'lgan e'tibor o'zgaradi. Unga zo'rlik qilib yurganlar ham endi o'zlarini tiyadilar. Kamsitilgan bolaga aynan shu e'tiborning o'zgarishi muhim bo'lib tuyuladi. Bu onlarda u oqibatni o'ylamaydi.
Bo'ysunmas bolalar orasida yomon o'qiydiganlar alohida ajralib turadi. Yomon o'qiydiganlardan maktab ahli bezor bo'ladi, ulardan tezroq qutilish chorasini izlashadi. Agar majburiy ta'lim qonuni bo'lmaganda edi, maktabning o'zi ko'p bolalarni beshinchi-oltinchi sinfdanoq haydab yuborgan bo'lardi. Sovetlar davrida maktab bunday bolalarga to sakkizinchi sinfni bitirgunicha chidardi. So'ng hunar bilim yurtlariga jo'natishga urinishdi. O'sha davrdagi tadqiqotlar xulosasiga ko'ra, maktab o'quvchilariga nisbatan hunar bilim yurti talabalari orasida jinoyatga moyillik ko'proq edi. Chunki sakkiz yil badalida maktabning qattiq nazoratida turgan bola hunar bilim yurtiga borgach, bo'shalgan qushdek o'zini erkin his qiladi. To bilim yurti muallimlari uning fe'lini anglab yetgunlaricha u istagan qiliqlarini qilaveradi. O'smir uydan ham, mahalla nazoratidan ham uzoqlashgach, jinoyat ko'chasiga yaqinlashib qolardi. Ayrim o'smirlar bu yangi hayotga ko'nikmay o'qishni tashlashardi. Bolaning yomon tomonga o'zgarayotganini sezgan ayrim ota-onalarning o'zlari farzandlarini bilim yurtidan chiqarib olishib, yana maktabga qaytarardilar. "Nima bo'lsa ham o'qish bitgunicha shu maktabda yura tursin", - deb yalinardilar. Ular uchun bu nuqtada bolaning o'qishi, ilm olishi muhim emas, muhimi - bola yarim kun bo'lsa-da, nazorat ostida yuradi. Yomon o'qiydigan bolalarga nisbatan ko'pincha noto'g'ri munosabatda bo'linadi. Diqqat qilinishi lozimki, zehn bobida barcha bola teng emas. Birovi muallimning gapini darrov anglaydi, darsdagi mavzuni sinfning o'zidayoq o'zlashtiradi. Ayrim bolalarga Pifagor teoremasini yigirma yil o'rgating - foydasi yo'q, o'zlashtira olmaydi. Demak, o'qishni istasa ham zehni pastligi tufayli o'zlashtira olmaydiganlar bor, zehnli bo'la turib dangasalik qiladiganlar mavjud. Maktab ham, ota-ona ham buni ajratib olishlari shart. "Falonchi a'lo o'qiydi, nega sen yomon o'qiysan", - deb bolani siqavermaslik kerak. Ba'zan "falonchi qamalibdi", degan xabarga javoban "o'zi maktabda yomon o'qirdi", degan gaplarni eshitamiz. Bu xulosalarda asos kam. Bir necha maktabdagi holat o'rganilganda ma'lum bo'ldi-ki, yomon o'qiydigan bolalarning to'rt-besh foizigina oqibatda jinoyat yo'liga kirar ekan. Qamoqdagi bolalarning yetmish besh-sakson foizida esa, yaxshi o'qishga qobiliyat mavjudligi, istak borligi aniqlandi.
Biz bo'ysunmaslikka asos bo'luvchi ayrim illatlarni jinoyat ko'chasiga boshlovchi omil, deb ta'riflayapmiz. Aslida esa, bu illatlarning barchasi jinoyatning murg'ak ko'rinishidir.
E'tiboringizga havola etilgan muammolardan kelib chiqqan holda fikrlarni jamlashga harakat qilaylik. Bo'ysunmas bolalarni guruhlarga bo'lib o'rganaylik:
Birinchi guruhga jamiyat bilan ochiqchasiga kelisha olmaydiganlar kiradi. Ular jamiyatda odat tusiga kirib qolgan barcha narsalardan norozi bo'ladilar, bu noroziliklarini amalda namoyon etishga urinadilar. Xushahloqlik talablarini rad etib, badahloqlikni kasb qilish ularni boshqalardan ajratib turadi. Bu bolalarda do'stlik, qahramonlik haqidagi tushuncha buzilgan, behayolik, uyatsizlik esa, ochiq ko'rinishda bo'ladi. Bu bo'ysunmaslar boshqalardan farqli o'laroq, qo'pol muomalali, surbet, urushqoq, bosqinchilikka moyil, darg'azabdirlar. Xudbinlik, o'zgalar taqdiriga befarqlik, tanballik, manfaatparastlik, yulg'ichlik, boqimandalik... illatlari oqibatda bularni jinoyat olamining bandalariga aylantirib qo'yadi. Tarbiya bobida barchani azobga soluvchilar ham aynan shu toifadagi bolalardir. Biz bu kabi bolalarga bir oz nasihat qilamiz-u, so'ng "bu bezbetga gap ta'sir qilmaydi", deb nari ketamiz. Nazarimizda bunday bolalarning borar joyi tayin - qamoq. Biz, kattalar ayni shu nuqtada xatoga yo'l qo'yamiz. Bolasining beboshligidan kuygan ayrim ota-onalar hatto "Mayli qamashsin, o'sha yoqdan odam bo'lib chiqadi", - deydilar. Bu g'oyat yanglish fikrdir. To'g'ri, qamoqda bolaning ko'zi ochilishi mumkin. Ammo, aksi bo'lib chiqsa-chi? Biz birinchi og'ir guruhga mansub deb bilgan bolalar illatlarga butunlay ko'milib ketmagan. Ularda ham yaxshi fazilatlar bor. Aynan shu fazilatlar ularni tarbiyalashda "oltin kalit" vazifasini o'tab beradi. Ularda (avval zikr etganimizdek) serg'ayratlik, o'z muddaosiga yetishdagi matonat, har sohada o'zini birinchi qilib ko'rsatishga intilish... fazilatidan tarbiyachi ustalik bilan foydalanishi kerak. Bu xuddi atom quvvatini qayoqqa qarab yo'naltirishga o'xshaydi. Atomdan bomba yasab, portlatib hamma yoqni vayron qilish yoki elektr quvvati olib atrofni charog'on qilish mumkin. Bolaning taqdiri ham shunday.
Ikkinchi guruhga mansub bolalar avvalo xohish-istaklarining beqarorligi bilan ajralib turishadi. Ularda bir narsaga qat'iy intilish yo'q. Bunday bolalar birinchi guruhga mansub tengdoshlariga ergashmoqlikni ma'qul ko'rishadi. Ammo, ular kabi jamiyatdagi ahloqiy talablarga ochiq qarshi chiqa olishmaydi. Ular o'zlariga nisbatan ojizroq bolalarga hukm o'tkazish yo'li bilan ma'lum mavqyeni egallashni ma'qul ko'rishadi.
Bir mahallada besh-olti bola o'ynayotgan edi. Shu ko'chada turuvchi bola uydan chiqdi-yu, o'yinga qo'shilmadi. Uni boshqalar chorlashmadi. Bir ozdan so'ng bolalar o'yinni bas qilib tarqalishdi. Qo'shilmagan bolaning o'zi yolg'iz qoldi. U avvaliga bir o'zi o'ynay boshladi. Keyin boshqa bolalar ko'rinishib, o'yinga qo'shildilar. Bunga o'xshash holni ko'p uchratamiz, ammo, ahamiyat bermaymiz. Bola avvalgi o'yinga nima uchun qo'shilmadi? O'yindagi bolalar undan zo'rroqmidi? U oddiy o'yinchi emas, yetakchi bo'lish istagida edimi? Keyingi o'yinda u niyatiga yetdi - davraboshi bo'ldi. Ahamiyat bering: u maqsadga erishishga shoshilmadi, sabr qildi, kutdi. Dastlabki davrada o'ynayotgan bolalar uni nima uchun o'yinga qo'shishmadi? Undagi davraboshilik da'vosini bilisharmidi yo boshqa illatlari tufayli yoqtirishmasmidi? Agar bola birinchi guruhga mansub bo'lganida chetda turib fursat poylamas edi. Dangal o'yinga qo'shilardi yoki o'yinga qo'shishlarini talab qilardi. Kerak bo'lsa, davraning zo'ri bilan mushtlashardi. Biz nazar tashlayotgan ikkinchi guruh esa, boshqacha ekaniga o'zingiz guvoh bo'ldingiz. Bunday bolalardagi beqarorlik kattalarning e'tiboridan chetda turmasligi kerak. Ularni foydali ishlarga jalb qilishda bu ayniqsa muhim. Ular bitta ishni muqim davom ettirolmaydilar. Kattalar tomonidan majburlash ularda o'ziga xos isyonni uyg'otadi. Bir ishni uzoq davom ettirishlari uchun ulardagi yetakchilikka bo'lgan yashirin havasdan foydalanish kerak. Buning uchun ularni ishboshilikka tayin etish ham ma'qul.
Uchinchi guruhga mansub bolalarning istak - xohishlari, dunyoga qarashlari, munosabatlari, qiziqishlarida bir xillik mavjud emas. Qo'polroq aytilganda, nima istashlarini o'zlari ham tayin bilmaydilar. Shu sababli mavjudlik bilan havasdagi tez-tez o'zgarishlik orasida to'qnashuv hosil bo'ladi. Bola ongidagi o'sha ichki to'qnashuv ta'sirida yuradi. Bu guruhdagi bolalar avvalgilardan farqli ravishda qilayotgan ishlarining jamiyat uchun nomaqbul ekanini anglab turadilar. Ammo, bu anglash fazilati ularda hali aqida darajasiga yetmagan. Ya'ni, "bu ish jamiyatga zidmi, demak, qilmaslik shart", degan tushuncha ularning ongiga egalik qilish qudratiga ega emas. Shu ishdan lazzat olish hissi, undagi xudbinlik illati ustun kelib, axloq talablarini chetlashga undayveradi.
Bu toifa bolalarni jamoa bilan bir ish bajarishga jalb etish, ularning tasavvuridagi qiziqarli yumushlarni amalga oshirishga harakat qilish yaxshi natija berishi tabiiy.
To'rtinchi guruhdagi bolalarda beqarorlik nisbatan zaifroq bo'ladi. Ularning qiziqishlari hadeb turlanavermaydi. Bunday bolalarda irodasizlik, tez ta'sirchanlik, hatto yengiltaklik ustunroq turadi. Ular o'zlarining kuchlariga ishonmaydilar. Irodasi baquvvat o'rtoqlari oldida o'zlarini g'oyat ojiz his qiladilar. Bunday bolalarni biron hunarga yoki ishga jalb qilganda yaxshi gap bilan rag'batlantirib turish juda muhim. Bajargan vazifasi tahsinga loyiq bo'lmasa-da, unga ofarin aytib qo'yish kerak bo'ladi. Buning aksicha: "E, galvars shuni ham eplay olmadingmi!" - deb kamsitish undagi barcha qiziqish va intilishlarni o'ldiradi. Oldingi guruhdagilarga shunday deyilsa, ular: "Men qanaqa galvarsligimni senga ko'rsatib qo'yaman", - deb ishga qaytadan kirishishi mumkin. Bu toifadagilar esa, butunlay soviydi.
Beshinchi guruhdagilarni bo'ysunmaslik ko'chasiga adashib kirib qolganlar, desak bo'lar. Ularda erksizlikka moyillik, har qanday oqimga qo'shilib ketaverish odati kuzatiladi. Ularning qiziqishini inobatga olish muhim. O'zgaruvchan emas, doimiy ish bilan band etish ularning tarbiyasidagi zarur omil hisoblanadi.
Bolalar va o'smirlarning tabiatiga, fe'liga xos ko'rinishlarni o'rgana turib, o'zimizcha ularni guruhlarga bo'lib, mana bu guruhning yo'li albatta jinoyatga olib boradi, bunisi gumon... degan aniq to'xtamga kelmoqchi emasmiz. Tan olish qanchalik og'ir bo'lmasin, har bir bolaning kutilmagan bir damda jinoyat ko'chasiga burilib ketishi ehtimoli borligini unutmasak bas.
"Bola nima sababdan jinoyat ko'chasiga kiradi?" degan savolga besh javob yozib kichik tadqiqot o'tkazdik. Bu safar bir necha mahallada emas, bitta mahallada turli vaqtda va turli odamlarga murojaat qildik. Bir mahalladagi odamlarning bu masaladagi fikrlari yaqin bo'lar, deb o'ylagan edik. Aksi bo'lib chiqdi. Shu bois javoblarning foizini ko'rsatmaymiz-da, siz azizlarga murojaat etamiz: javoblarni diqqat bilan o'ylang. Do'stlaringiz, qo'ni-qo'shnilaringiz, qarindoshlaringiz bilan fikrlashsangiz yanada yaxshi. "Mening xonadonimda bunday muammo yo'q, hammasi odobli", deb o'zingizni chetga olmang. Xonadoningizning baodob ekani a'lo! Biroq, atrofga biron kasallik tarqalsa, xonadoningizda bu kasal bilan hech kim og'rimasa-da, xastalikni yuqtirmaslik chorasini ko'rasiz-ku?
"Bola nima sababdan jinoyat ko'chasiga kiradi?" degan savolning javoblariga e'tiboringizni tortamiz:
1.Bolaning o'ziga nisbatan qilingan adolatsizlikdan.
2.Ko'cha zo'rlarining hayotiga mahliyo bo'lib.
3.Ko'cha zo'rlaridan qo'rqib.
4.Bironta o'rtog'iga ergashib.
5.Atrofidagi hamma narsadan bezib.