BURILISH NUQTASI yoki "Kim aybdor?"

*"Falonchi"ning kasri
*Bigizga aylangan to'g'nag'ich
*O'g'rining bolasi - o'g'rimi?
*O'g'il isyon etdimi?

Masalani "burilish nuqtasi" deb belgiladigu ammo, bunga hech kim aniq javob berolmasa kerak, deb o'ylaymiz. Har bir jinoyat yo'lining o'ziga xos boshlanish nuqtasi mavjudligi ma'lum. Uni belgilashda ota-ona bir, maktab boshqa, militsiya esa, o'zga fikrda bo'ladi.
Yuqoridagi voqeaga qaytsak, militsiya uchun muhimi - o'g'irlik mollar sotilayotgan paytda jinoyatchi qo'lga olindi. Sotuvchi o'smir maktabda yaxshi o'qiganmi, otasining gapini ikki qilmaganmi kabi masalalar militsiyani mutlaqo qiziqtirmaydi. Agar bu voqeadan maktab ahli xabar topsa "Otasi bolaning o'qishidan boxabar bo'lib turganida, maktabdan chiqarib olmaganida boshiga bu tashvish tushmas edi", degan xulosaga kelishadi. Demak, ular to'g'ri hayot yo'lining jinoyat so'qmog'iga buriluvchi nuqtasini aynan bolaning maktabdan ketgan onidan deb belgilashadi. Ota-ona esa bolaning bozorda "falonchi" bilan topishib qolgan kunini la'natlashadi. "O'sha "falonchi" bilan yaqinlashmaganida bu ko'rgilik yo'q edi", degan to'xtamga kelishadi.
Bizningcha esa, bu baloli yo'lning boshlanishini ancha ilgariroqdan izlash kerak bo'ladi. Bir rivoyatni turli xilda ko'p eshitamiz: ota donishmanddan "Bolamning tarbiyasini qachon boshlay?" deb so'rabdi. "Bolangiz necha yoshda?" deb qiziqibdi donishmand. "Bir oylik bo'ldi", degan javobni eshitgan donishmand: "Bir oy kechikibsiz", degan ekan. Bu gap ayrimlarga shunchaki olib qochishdek tuyuladi. Ko'pchilik bolani tug'ilgan onidan boshlab qanday tarbiya qilish mumkinligini tasavvur eta olmaydi. Bola uch kunligidayoq onasini boshqalardan ajrata olishi to'g'risidagi haqiqatga ham ayrimlar ishonishmas. Unda mana bu ilmiy tadqiqotga nima deymiz? Tadqiqotchi olimlar bir homilador ayolga har kuni ayni bir vaqtda faqat bitta ertakni so'zlashgan. Bola tug'ilib, olti yoshga yetganda turli ertaklarni so'zlab bera boshlashgan.
Ayol homiladorlik davrida tinglagan ertakka gal kelganida, dastlabki jumlalarni eshitiboq bola "Men bu ertakni bilaman", deb so'zlab bergan. Bu rivoyat emas, ilmiy haqiqat! Demak, bola onaning qornida ekanidayoq tashqi dunyo bilan aloqada bo'lar ekan. Shundanmikin, donishmandlar "tarbiya bola tug'ilmasidan avval boshlansa yanada yaxshi", deyishgan ekan.
Roviylar derlarki, bir shaharning meshkobchisi taqvodor donishmandga arz qilibdi: "O'g'lingiz har kuni bigiz bilan meshlarimni teshyapti. Sizday ulug' odamning farzandiga shu ish munosibmi?" Donishmand mulzam bo'lib, uzr so'rabdi, meshlarning haqqini to'labdi-da, xotinini chaqirib voqeani bayon qilibdi. So'ng "Biz bolamizga bunday tarbiya bermagan edik.
Luqmasiga harom aralashib qolmadimi ekan?" - deb so'rabdi. Xotini picha o'ylagach: "Ey xojam, siz nima topib kelgan bo'lsangiz biz o'shanigina yeymiz. Bizdan gumoningiz noo'rindir", - debdi. Donishmand esa: "Men uyga harom luqma keltirganimni eslay olmayapman. Tongga qadar yana o'ylaylik", - debdi. Tongda xotini aybdor odamning siniq ovozi bilan debdi: "Ey muhtaram xojam, bir voqeani bexos yodladim: shu bolaga homilador ekanimda mehmonga borib edim. Dasturxon noz-ne'matga to'la edi. Undagi po'rtaxo'l (apelsin) ishtahamni qitiqlab, nafsimni o'zimga hukmron qilib qo'ydi. Eshitib edim-ki, homiladorlik chog'ida ayol yegisi kelgan narsadan tatib ko'ra olmasa bolasi nogiron bo'lib tug'ilmog'i mumkin ekan. Mezbon nechundir "oling, yeng" demadi. Nafsim esa, tinchimadi. Oqibat, mezbon chiqib ketgach, po'rtaxo'lni qo'limga olib, to'g'nag'ich ignasi bilan asta teshdim-da, bir tomchi sharbatini
simirdim. So'rab olinmagani uchun balki shu luqma harom bo'lgandir?" Xotinining iqrorini eshitgan taqvodor donishmand: "Ha, barakalla! Anglab yetibsiz. Siz o'n yil avval rizoliksiz qo'lga olgan kichkina po'rtaxo'l bugun katta meshga, to'g'nag'ichingizning kichkina ignasi esa, endi o'g'lingiz qo'lidagi bigizga aylanibdi. Tezda o'sha xonadonga boring-u voqeani bayon qilib, o'sha bir tomchi sharbat uchun rozilik oling", - degan ekan.
Hali tug'ilmagan bolaning tarbiyasi haqida gapirilganda istaymizmi-istamaymizmi, nafs va luqmai halol haqida o'ylab ko'rishimizga to'g'ri keladi. Bolani halol yo'l orqali topilgan osh-non bilan taomlantirmoqlikning afzalligi haqida barcha zamonlarda, barcha jamiyatlarda, barcha dinlarda ta'kidlanib kelingan. Harom yo'l bilan, ya'ni, birovning haqiga xiyonat qilib, kimnidir norizo etib topilgan nonning oqibat halokat keltirmog'idan ogohlantirishgan. Birov bu ta'kidlarga, bu ogohlantirishlarga quloq tutgan. Luqmaning halolligiga qat'iy rioya qilgan. Bir emas, yarim kosa taom bilan kifoyalangan, yilda uch-to'rt emas, ikki-uch yilda bir yangi kiyim kiygan, sabrni har narsadan ustun qo'ygan va buning evaziga ikki dunyo saodatini topgan. Boshqa birovlar esa, bu ta'kid, ogohlantirishlarni nazar-pisand qilmagan. Oqibatda ham jismoniy, ham ruhiy azoblar bilan «taqdirlangan».
Bir rivoyatni aytib berishgan edi. Insonning tarbiyasi uchun foydali, deb o'ylaymiz. Hali tug'ilmagan bolani halol luqma bilan ta'minlash haqidagi fikrimizni shu rivoyat bilan quvvatlantirishni lozim topdik:
Bir bola yurtning donishmand kishisiga salom bergan ekan, u zot alik olib "Ha, haromi, senmisan", - deb qo'yibdi. Bu gapdan bolaning ko'ngli og'rib, uyiga yig'lab boribdi. Bolaning otasi voqeadan ogoh bo'lgach, ajablanib, Donishmandga uchrab debdiki: "Ey hurmatli zot! Meni xotinimga o'zingiz nikohlab qo'ygan edingiz. Bizning farzandimiz nechun haromi bo'lsin?" U otaning norizoligiga javoban aytibdiki: "Nikohlab qo'yganim rost. Ammo, falon yilning falon kuni sen ko'chadan o'taturib katta bir o'tinni ko'rdingu uni uyingga olib kelding.
Xotining shu o'tinni yoqib taom pishirdi. Ikkoving shu taomni yedilaring va qo'shildilaring. Buning oqibatida shu bolang tug'ildi. O'ylab ko'rchi, o'sha o'tinni sen halol yo'l bilan topib, uyingga keltirganmiding?" Deydilarki, "Qush uyasida ko'rganini qiladi". Izoh berishimiz mumkinki, qush hali uyasida ko'rmasidanoq nimalar qilishni biladi. Inson bolasiga kelsak, aytadilarki, bola uyida namoz o'qiyotgan ota-onasini ko'rsa u ham shunga ergashadi. Chekayotgan yoki ichayotgan ota-onani ko'rib ularga taqlid qiladi, ularning qilig'ini qaytaradi. Bolalarning "mehmon-mehmon" o'yinini kuzatsangiz bunga guvoh bo'lishingiz mumkin. Bola nihoyatda sinchkov, nihoyatda kuzatuvchan bo'ladi. Siz bilan biz e'tibor qilmagan harakatni darrov o'zlashtiradi, siz bilan biz e'tiborsiz aytib yuborgan so'zni qulog'iga darrov quyib oladi. Lekin namozxonning bolasi hamisha ham namozxon bo'lavermaydi, aroqxo'rning bolasi esa, aroqxo'rlikni kasb qilmaydi.
Bunga nima deymiz? Ko'p hollarda ziyrak bolalar aroqxo'rlikning halokatli oqibatini yosh ekanliklaridayoq tushunib yetadilar. Otalarining yoki onalarining bu sharmandali hollaridan uyaladilar. Aroqxo'rlikka qarshi qalblarida nafrat uyg'onadi va ular shu nafrat bilan ulg'ayib, bu illatdan uzoqlashadilar. Endi namozxonning benamoz farzandlari haqida so'zlasak: ulamolardan biridan "Ilmli, hatto qori odamlarning farzandlari nima uchun e'tiqodsiz chiqib qolishadi?" - deb so'raganimizda u janoblari "O'sha ilmlilar tomoqlaridan o'tayotgan taomning halol yoki haromligiga beye'tibor bo'lganlar. Bu demak, ilmlariga amal qilmaganlar. Buning mukofotini esa, farzandlari orqali oldilar", - deb javob qaytardilar. Biz bu javobdan qanoatlandik. Sizga ham bu xulosa ma'qul tushar, deb o'ylaymiz.
Tibbiy jihatdan, aniqrog'i irsiyat qonunlari doirasida kuzatadigan bo'lsak, ota-onalarda mavjud xafaqonlik, sil, qand kabi xastaliklar oradan yillar o'tib farzandda bosh ko'taradi. Ota-onaning tashqi ko'rinishlari, ovozi, hatto yurish yo'sini ham farzandga ko'chadi. Shunday ekan, fe'l-atvori ham o'tishi ma'lum. Ayni shu o'rinda bahsli mulohaza uyg'onishi mumkin: demak, o'g'rining bolasi o'g'ri, to'g'rining bolasi to'g'ri bo'larkan-da? Farzand ota-onasining yomon illatlaridan qutula olmas ekanda? Biz bu da'voni inkor etuvchilar qatoridamiz va avvalroq bayon etgan fikrimizda sobit qolamiz. Hindlarning "Daydi" degan bir filmi
bo'lardi. Raj Kapurni ilk marta tanitgan bu filmni o'tgan asrning elliginchi yillarida odamlar yig'lab-yig'lab tomosha qilishardi. Filmda muhim ijtimoiy masalalar kun tartibiga qo'yilgan edi. Jaga ismli o'g'ri sudyaning "O'g'rining bolasi o'g'ri bo'ladi", degan shiorini yo'qqa chiqarish uchun uning o'g'lini o'g'ri qilib tarbiyalaydi.
Shoirlar hayotni gulshanga qiyoslashadi. Chindan ham jinoyatlardan xoli hayot beqiyos darajada go'zaldir. Ammo, afsus shuki, bu gulshan orasida tikanaklar ham mavjud. Diyonat olami bilan yonma-yon shaytanat olami ham yashaydi. Ular orasida mustahkam devor yo'q. Adashgan banda, ayniqsa yosh chog'ida shaytonlar yetovidagi olamga o'tib qolishi mumkin. Bu olamning faqat bitta yo'lagi bor. Bu yo'lak har qanday odamni xorlik dashtidagi o'lim changaliga olib boradi.
Yusuf Tovasliy hazratlari bir rivoyat aytadilar:
Xalifa hazrat Umar yaqinlari bilan suhbat qurib o'tirganlarida bir keksa odam xonaga o'g'lini boshlab kirib shikoyatini bayon qilibdi:
- Ya Amiral-mo''minin! Ko'rib turganingiz bu yigit kaminaning o'g'lidir. Ammo, u farzandlik burchidan bo'yin tovlaydi, so'zlarimga quloq osmaydi.
Bu shikoyatni eshitib ajablangan hazrat Umar nobop o'g'ilga xitob qilibdilar:
- Ey o'g'il, sen Ollohdan qo'rqmaysanmi! O'g'ilning otaga qarshi chiqmog'ini qaydan o'rganding?
Otangning senda haqlari bor, ularni qanday uzmoqchisan?
Yigit bir oz mulzam bo'lgani holda asta javob qaytaribdi:
- Menga bag'oyat to'g'ri tanbeh berdingiz, ya Amiral-mo''minin. Otaning o'g'ilga bo'lgan haqlari benihoyadir. Ammo, farzandning ham ota-onada haqlari bormi? Otaning o'g'il oldida burchlari yo'qmi?
O'g'ilning itoat hududida turib, donolik bilan bergan savoli hazrat Umarni ta'sirlantirib, u zot batafsil javob qaytaribdilar:
- Shubhasizki, otaning burchlari mavjud. Bu burchlarning ayrimlariga hali bola tug'ilmasidan avval rioya etmoqqa majbur. Xususan, uylanish vaqti kelganida nomusli ayolni nikohiga olishi kerak, toki bola tug'ilgach, onasining o'tmishidan uyalmasin. Farzand tug'ilgach, unga yaxshi ism qo'yishi joiz, toki bola o'zining ismini eshitganida izza chekmasin. Bolaga yaxshi tarbiya berishi, xususan, aqli yetganicha dinni o'rgatmog'i shart, toki farzand bolalik chog'idanoq to'g'ri yashamoqlikning sirlaridan xabardor bo'lsin, hayotning tikonli so'qmoqlarida qoqilib aziyat chekmasin. So'ng esa, uylanish yoshiga yetganida besabab paysalga solmay, aqlli, iffatli, bokira qizga uylantirishi zarur. Buning aksi bo'lsa, farzandiga yomonlik qilgan bo'ladi. Chunki ota-onaning yomon fe'li bolaga ham o'tadi. Shuning uchun nomus ahlidan birini topish ota-ona burchidir.
Hazrat Umarning javobini eshitgan yigit, so'zlamoqqa izn so'rab debdiki:
- Ayni hikmatlarni so'zladingiz, ya Amiral-mo''minin. Ammo, haqiqat shuki, siz bayon etganlarning hech birini otam ado etmaganlar. Bu burchlarini bajarmaganlar. Onam bo'lmish ayolni qul bozoridan sotib olib, fe'l-atvorlarini, nasl-nasablarini bilmaganlar. Siz chiroyli ism qo'ymaklikni ta'kid etdingiz. Otam esa "Jual", (ya'ni sahroning qora qo'ng'izi) deb ism qo'yganlar. Tarbiya bermakni, dinni o'rgatmaklikni butkul unutganlar. Yoshim anchaga bordi, biroq, uylantirish haqida o'ylamaydilar.
Yigitning so'zlaridan ta'sirlangan hazrat Umar shunday debdilar:
- Ey odam! Sen o'zingni "otaman" deb da'vo qilyapsan. Yana "O'g'lim menga isyon qiladi, gaplarimga quloq solmaydi, menga azob beradi", deb noliyapsan. Aslida esa, sen o'g'lingga isyon etgansan. O'g'lingga yomonliklarni ravo ko'ribsan. Unga sen o'zing jafo qilibsan. Xatoni sen qilgansan. Endi men senga nimani ravo ko'rishim mumkin? Endi senga men qanday yordam beray?
Endi harna bo'lsa ham chidaysan - boshga tushganni ko'z ko'rar. O'zingga o'zing yomonlikni ravo ko'ribsan, boshqalardan ayb qidirma...
Rivoyatdan ma'lum bo'lyapti-ki, biz izlayotgan jinoyat yo'liga burilish nuqtasini faqat onaning homiladorlik vaqtidan emas, balki undan ancha ilgariroqdan izlasak ham bo'lar ekan.
Sharafli hadislarning birida zikr etilishicha, bola pok ravishda tug'ilarkan. Uning oqibatda mo''min yoki kofir bo'lmoqligi esa, ota-onaning tarbiyasiga bog'liq ekan. Mazkur mazmunni suhbatimiz mavzuiga ko'chirsak, bolaning to'g'ri yoki jinoyat yo'lini tanlashi ota-onaning hatti-harakati bilan belgilanarkan. Aybdorlarni maktabdan yoki militsiyadan qidirmog'imizda esa, ma'no yo'qligini inkor etmasak ham bo'lar. Zotan, ma'lum nuqtalarda ularning xatosi tufayli ham asosiy burilish nuqtasi sodir bo'lmog'i mumkinki, bu haqda ham o'rni kelganda fikrlashamiz. Mazkur bobga yakun yasashdan avval uzoq tarixga ega bo'lgan, ko'pgina manbalarda
turli ko'rinishda zikr etilgan rivoyatni eslaymiz:
Uch-to'rt yoshli go'dak qo'shnisinikidan tuxum olib chiqib onasiga beradi. U bu qilmishining o'g'irlik ekanini bilmaydi. Tuxum ko'ziga chiroyli ko'ringani uchun olgan. Harom va halolning farqiga borishi lozim bo'lgan, ammo, bunga amal qilmaydigan johil ona esa, bolasini qaytarish o'rniga tuxumni uning qo'lidan olib:
- Mening aqlli bolaginam, onasiga mehribon shiringinam, - deb alqaydi.
Bola esa, qo'shnisinikidan tuxum (o'g'irlab) olib chiqishni odat tusiga kiritadi. Chunki onasining maqtovlaridan bu ishni xayrli deb biladi. Oqibatda bola ulg'aygani sayin o'g'irlik miqdori ham orta boradi. Tuxumdan tovuqqa, tovuqdan qo'yga... Nihoyat, u ashaddiy jinoyatchiga aylanadi-yu, qo'lga tushib o'limga hukm qilinadi. Ona esa yolg'iz o'g'liga shafqat qilishlarini so'rab yolboradi. Onaning iltijolari e'tiborsiz qoldirilib, o'g'ri yigit dor ostiga keltirildi. Unga: "So'nggi tilagingni ayt, bajaraylik", - dedilar. Yigit: "O'limim oldida onajonimning tillaridan bir o'pay", - deb iltimos qildi. Onani yaqin keltirdilar. Yigit onasining tilini o'pish o'rniga tishlab uzib tashlaydi. Olomon: "Bu qattol buncha bemehr ekan", - deb uni la'natlaydi. Shunda yigit: "Meni jinoyat yo'liga burib, dor ostiga olib kelgan shu tildir. Avval u jazo olmog'i kerak edi", - degan ekan.
Endi bozorda o'g'irlik molni sotib jazolangan yigitning otasini eslaylik: uning tili farzandiga "Bolam, sen hali yoshsan, bozorga intilaverma. Bozor shaytonning masjidi ekan, unda har turli nayranglar borki, yaxshi yomonni ajratishga hali sening murg'ak aqling zaiflik qiladi. Birov senga molini arzonroqqa sotishga intilsa, bilki, u mol gumonlidir. Ko'proq foyda olish hissi ko'zlaringni ko'r qilib qo'ymasin..." - dedimi ekan? Demagandir... Bu kabi tanbehlarni kim berishi kerak edi? Ota ayblayotgan militsiyami yoki sud idorasimi yoki maktabmi? Yigit belgilangan jazo muddatini o'tab chiqqanidan keyin shubhasiz, bo'lib o'tgan voqea oilada muhokama qilinadi. Ajab, ular qanday xulosaga kelishar ekan? Ota yoki ona "Bolam, endi bozorga yo'lama, bu sen qiladigan ish emas ekan", deyisharmikin? Bizningcha, ular to'g'ri xulosa chiqara olmasalar kerak. Aksincha, qamoqdan qutqarib qolishga yoki boshqa ishlarga sarflangan xarajatlarni chiqarib olishni o'ylashar. Ana shunda hayot yo'lidagi ikkinchi burilish nuqtasi boshlanmasa edi... Ko'r hassasini bir marta yo'qotadi, deyishadi.
Basir ko'zlar esa, ketma-ket yo'qotaveradilar, afsusli yeri shunda...
Bolalar xossatan ma'lum bir oilaning farzandi, ommatan esa, mamlakatning, butun dunyoning farzandidir. Ular, ijtimoiy-siyosiy hayot nuqtai nazaridan qarasak - ertaning tarixini yaratuvchilardir. Oilaviy tomondan olsak, ular ham ertami-indin ota-ona bo'ladilar. Ertami-indin ular ham o'z farzandlarini tarbiya etadilar. Ayni zamonda (agar tirik bo'lishsa) o'z ota-onalariga mehribonlik qiladilar. Qur'oni karim oyatidagi ta'bir bilan aytilsa, xokisorlik qanotlarini pastlatmoqlari (farzand ota-onaning huzurida o'zini qanchalik xokisor tutsa, shunchalik yaxshi) lozim bo'ladi. Bizning farzandlarimiz - bizning qariligimizdir. To'g'ri tarbiya - xayrli oqibat, ya'ni saodatli qarilik. Yomon tarbiya - g'am-alamga, xorlikka qorishgan qarilikdir. Faqat bugina emas, el-yurt oldidagi burchimizni bajara olmaganimiz oqibatida bo'ynimizga tushadigan gunohdir. Ayrim ota-onalar uchun esa, tavqi la'natdir. Olloh shunday bo'lishdan asrasin, hidoyatdan adashtirmasin.
Tarbiya borasidagi ota-ona burchi haqida gapirilganda qavm- qarindoshlarning mas'uliyatini ham nazardan chetda qoldirmaslik zarur. Ota-ona farzandidan shikoyat qiladigan bo'lsa, avvalo bolaning tog'asi yoki ammasiga, xolasi yoki amakisiga murojaat etadi, maslahat so'raydi yoki "nasihat qilib qo'yishini" so'raydi. Ayni zamonda bola ota-onasidan arazlasa, u ham birinchi galda ko'ngliga yaqin olgan qarindoshlarinikiga boradi. Ba'zan "shu yerda qolaman, uyga bormayman", deb oyoq tirab ham oladi. Xo'sh, bu holda qarindoshlar qanday yo'l tutishlari kerak, bu ham bizlarni o'ylatadigan muammolardan biridir.
Agar e'tibor berilgan bo'lsa, "Kim aybdor?" degan savolga aniq javob qaytarolganimiz yo'q.
So'zlarimiz quruq bo'lib qolmasligi uchun kichik tadqiqot o'tkazdik. "Bolaning yomon yo'lga kirib ketishiga kim aybdor?" degan savolni o'rtaga qo'yib, unga: