«MEN» - O'ZLIKNI ANGLASH

*«Mening o'rnim qani?»
*Eng oson chora - o'lim
*Taqdir manglayi o'zgaradi
*Sizning zamonangiz emas

Birinchi voqea:
Onaning faryodi ko'klarni tutdi - o'g'li o'zini o'zi osibdi. Imom kelib, «bundaylarga janoza o'qilmaydi», - deb ketdi. Onaning bir alami ming bo'ldi. O'g'liga hammaning havasi kelardi.
Ovozi rasta bo'lib, bo'ylari o'sib, ko'zga tashlanib qolgan edi. Nima bo'ldi? Ko'z tegdimi?
Ayollar yig'i-sig'i orasida go'shanga yasadilar. Bu dunyodan go'shangasiz ketmasin...
Go'shangaga kirdi... His-hayajon bilan emas, sovuq jasadda... tobutda...
Sovuq yuzlariga gullar sochildi...
Ichkarida irim-sirimlar... Tashqarida esa gumonlar: bola o'zini nega osdi? Birov
«Giyohvanddir, doridan ko'proq olvolgandir», - deydi, ikkinchisi unga e'tiroz bildiradi:
«Doridan ko'p olsa til tortmay o'ladi, o'zini osolmaydi. Dori topolmay qiynalgandir...»
«Biror qizni zo'rlab qo'yib, qo'rqqanidan osgandir...»

Ikkinchi voqea:
Onaning faryodi ko'klarni tutdi - qizi o'zini yoqibdi. Bo'yi yetib, durkungina bo'luvdi-ya!
Sovchilar o'g'rincha qarab-qarab qo'yishardi-ya! Maktabni bitirgach biror xonadonga kelin salom bilan kirib borardi-ya! Bir yigitni baxtligina qilardi-ya! Go'shangaga kirmay ketdi... Kelin salom qilmay ketdi... Sovuq qabr uni bag'riga oldi. Unga janoza o'qilmadi. Undan so'nggi xotira - bir parcha qog'oz va undagi so'nggi o'tinch: «Onajon, meni kechiring...»
U sovuq qabrda yotibdi, atrofda esa u haqdagi sovuq mish-mishlar...
Ma'suma haqida qanday mish-mish bo'lardi, bayon etmaylik..
Bu ikki fojiani keltirib chiqargan sababni hozircha chetlab o'taylik. Oz bo'lsa-da uchrab turadigan shunga o'xshash voqeani ehtimol siz ham eshitgandirsiz. Siz ham turli gumonlarga borgandirsiz. Bayon etganimiz ikki voqea haqida ham bir oz o'ylang, sababini topishga urinib ko'ring. Bu masalaga biz sal keyinroq alohida to'xtaymiz.
Biz «Mening fikrimcha», «Mening nazarimda», «Men o'ylaymanki», degan iboralarni ko'p ishlatamiz. «Men» - shaxs demak. Dunyoni ko'ruvchi, dunyoni idrok etuvchi, fikr bildiruvchi bir shaxs ikkinchisiga sira o'xshamasligi sir emas. Bir ota bir onaning farzandlari qosh-ko'zlari o'xshasa-da, shaxs sifatida farqlanadilar. Kishi ongini boshqaruvchi «Men» nima, uning jinoyat olamiga qanday daxli bor?
Kishilikdagi «Men» masalasi ko'p asrlardan buyon faylasuflarning, ruhshunoslarning, tabiatshunoslarning tadqiqot manbai bo'lib kelgan. Jahon fani haligacha Konfutsiy, Dekart, Kant, Freyd, Xeygel, Nitsshe, Uotson kabi faylasuflarning fikrlari atrofida bahslashadi. Faylasuflar nazaridagi «men» - oddiyroq aytilsa, kishining o'zini o'zi tanishi, shaxs sifatida shakllanib, jamiyatdagi o'z o'rnini topishidir. Shu jihatdan qaraganda ruscha «Ya»ning tarjimasi o'laroq qabul qilganimiz «Men» atamasi o'rniga «O'zlik» deb ishlatganimiz ham ma'qulroq.
Frantsiyalik faylasuf Rene Dekart «Fikrlayapman, demak, mavjudman», - degan g'oyani ilgari surgan ekan. Shunga ko'ra, o'zini, o'zlikni anglash qachon boshlanadi, degan savol ham o'rtaga qo'yilishi mumkin. Ro'yo va haqiqatni farqlab olish uchun kishi fikrlaydi. Bu fikrlash o'n yashar bolaga xos emas. Ehtimol 20-25 yoshda bu masala xususida fikrlay boshlar. Unda o'z-o'zini tanimoqlikni shu yoshda belgilaymizmi? Agar shunday qilsak, olti yoshli bolaning fikrlashini nima deb ataymiz? Masalan o'sha bola daraxtni ko'radi, gullashini, meva tugishini kuzatadi. Meva bor paytda olib berishni talab qiladi. Mevalar tugagach, talabni ham bas qiladi.
Kelgusi yili daraxt gullagach, oqibat meva bo'lishini bilib, kutadi. Agar shu yoshdagi bola kattalarning ko'chat o'tqazishini ko'rsa, u ham cho'plarni yerga suqishga intiladi. O'z xayolida ko'chat ekkanday bo'lib, quvonadi. Bu ishi uchun kattalardan olqish kutadi. Demak, u ham fikrlayaptimi? Ongi borliqdagi o'zgarishlarni qabul qilyaptimi? Tahlil etyaptimi? Demak, u o'z-o'zini tanishni boshlagan, borliqda o'z o'rni borligini bilyapti, shunga yarasha o'ziga e'tibor talab qilyapti. Ayrim olimlar buni ongsiz ravishda anglash, deb hisoblab, «fikrlash» tushunchasiga qo'shmaydilar. Biz bu qarashni ma'qullay olmaymiz. Go'dak tug'ilib, ko'zi ochildi - borliqni ko'rdi. Miya hujayralari shakllana boshladimi, demak, o'ziga xos ravishda fikrlay boshladi. Olti yashar bola bilan o'n olti yoshli bolaning «Men kimman?» degan savolga javoban o'zini o'zi tanishdagi holati, talab, intilishi bir hil emas, albatta. «Men» masalasida bosh qotiruvchi faylasuflar uchun bu farq uncha muhim emasdir. Ammo tarbiya uchun mas'ul odam bu farqni e'tiborga olishga majbur.
Ayrim olimlar go'dakning dastlabki oylardagi harakatlarini fikrlashdan holi deb biladilar va bu da'volarini isbotlash uchun «Odam bir-ikki yoshgacha ko'rganlari, eshitganlarini eslamaydi, unutadi», deydilar. Ularning aytishlaricha, unutishlariga sabab - tillari chiqmagani, gapira olmasliklari ekan. Agar bu fikrni to'g'ri deb qabul qilsak, fikrlash gapirish bilan bog'liq bo'lsa, soqovlar umuman fikrlamaydilarmi? O'sha olimlarning ta'kidiga ko'ra, bolaning o'zlikni anglashdagi birinchi harakati «Men» degan so'zni aytishidan boshlanarkan. Bu fikrga ko'ra siz: «Bu qant kimniki?» - deb so'rasangiz, bola «Meniki (yoki «o'zimniki»)», - deydi. «Bu kimning ayasi?» desangiz - «Meniki!» deydi. Yoki bolaning qo'lidan ushlab yetaklasangiz «o'zim yuraman», deydi, biror ishni ham (yeplolmasa-da) «o'zim qilaman», deydi. E'tibor bering, bu shunchaki harxasha emas, bola o'zining haqqini talab qilyapti. Jamoada o'zining o'rni borligini fahmlayapti. U o'z o'rnini, haqqini turli yo'llar va usullar bilan talab qiladi, ko'p hollarda talabining bajarilishiga erishadi.
Ba'zan erkalanadi, ba'zan yig'laydi, ba'zan kattalarni yomonlaydi yoki chaqimchilik qiladi. Bu jarayon, ya'ni bolaning shirin so'zlari, qiliqlari bizni faqat quvontiradi. Shaxsning yetuklik sari qadam tashlayotganini esa sezmaymiz yoki e'tiborsiz qoldiramiz. «Talab qilinayotgan narsaga yolg'on aytish yoki chaqimchilik orqali oson erishish mumkin», degan fikr asta-sekin quvvat olib, bola fe'l atvorining shakllanishida hukm o'tkaza boshlagach, uni bu yo'ldan qaytarish harakatiga tushamiz. Har qanday noto'g'ri fikr birdaniga tug'ilmaydi, tasodifan yuzaga chiqib, amalda ko'rinmaydi. Boladagi fikr yerga qadalgan uruqqa o'xshaydi. Unib-o'sib, meva tugguncha ancha vaqt, hatto yillar o'tadi. Biz faqat mevasiga duch kelganda ajablanamiz. Otasi olib keladigan shirinlikka sherik bo'luvchi aka besh yoshli bola uchun asosiy raqib sanaladi. U raqibni chetga surish yo'lini izlaydi. Bir marta qilgan chaqimchimligi yaxshi samara bersa, aka shirinlikdan mahrum etilsa, u o'zining g'alabasidan quvonadi. So'ng bu «qurolini» tez-tez ishga sola boshlaydi. U olti yoshida, sakkiz, o'n yetti yoshida ham raqiblarni surishda aynan shu uslubdan foydalanadigan bo'lib qoladi. Kaminani balandparvozlikda aybsitmang, vatan xoinlari asosan chaqimchilardan chiqadi. Chaqimchilikni islom dini ham qoralaydi. Rivoyat qilishlaricha, Muhammad alayhissalom mozor yonidan o'tayotib, bir qabrga qarab qolibdilar. So'ng daraxtdan bir shoxcha sindirib olib, suqib qo'yibdilar. Sahobalar buning ma'nosini so'raganlarida u muhtaram zot «Bu yerda yotgan odam, hayot chog'idagi chaqimchiliklari uchun qabr azobida qiynalyapti. Mana bu barglar to qurigunlariga qadar Ollohga tasbeh aytib turadi va bu onda marhum azoblardan xoli bo'ladi», - degan ekanlar.
Biz bolamizning chaqimchiligini bilmay turib, uni rag'batlantirib qo'yamiz. Agar «nima uchun chaqimchilik qilyaptiykin?» - deb o'ylasak, chaqimchiligi uchun mukofot bermay, ayblasak, bolaning kelajagi o'zgacha bo'lishi shubhasiz.
Ruh kamoloti yo'lidagi zilzilalar, inson mayllari, tushuncha va tasavvurlari, ehtiyoj va talablari, iztirob va qiynoqlari, ziddiyatlar va muvofiqliklar, kurash va g'alaba, yo'qlik va borliq, jism va jon... Odam bolasining o'zlik sari shakllanishi shular kabi so'qmoqlardan o'tadi. Har bir tushuncha har yoshda o'ziga hos tarzda takrorlanadi. Masalan, ehtiyoj va talabni, yoki iztirob va qiynoqni o'n yoshli bolada ham, o'n sakkiz yoshli yigitchada ham kuzatish mumkin. Shunday ekan, o'zlikni anglash tabiatning o'zi kabi doimiy harakatdadir.
Faylasuf olimlar o'zlikni anglash jarayoni haqida so'z yuritishganda ko'pincha dinni tanqid ostiga oladilar. Asli yahudiy yoki nasaro yoki musulmon bo'lmish olimlarda ham buni uchratamiz. Ularning fikricha, din kishining o'zlikni anglashida to'siq ekan. Ular «Taqdiri azal», ya'ni «inson taqdiri hali tug'ilmasidanoq belgilangan», degan aqidani yuzaki tushunib, tanqid qiladilar.

Umar Hayyom hazratlarida shunday to'rtlik bor ekan:
Yo Rab, loyimni-ku, qorgan o'zingsan,
O'rish-arqog'imni o'rgan o'zingsan.
Yomonmanmi, yaxshi, men nima qilay?
Taqdir manglayini bergan o'zingsan.

Agar shunday fikrlansa, bolaning jinoyat ko'chasiga kirishi yoki yaxshi inson martabasiga yetishmog'i - tug'ilmasidanoq belgilab qo'yilgan bo'lib chiqadi. Ya'ni bola jinoyatchi bo'lib tug'iladi, uni tarbiyalashga urinish shart emasmi? Yo'q, aslo unday emas. Agar odam yaxshi fazilat yoki yomon illat bilan tug'ilsa, tarbiya etmoqlikdan foyda bo'lmasa, Olloh ilohiy kitoblarini tushurarmidi, payg'ambarlariga «bandalarimni to'g'ri yo'lga boshlashga mas'ulsan», - deb vazifa yuklarmidi? Axir Tavrot, Injil, Qur'on - barchalari nasihat, odamlarga tarbiya-ku? Olloh insonni aziz va mukarram qilib yaratganini Qur'oni karimda aytadi. Insonga aql berilgan. Uning ro'parasida ikki yo'l turadi: agar yaxshilikni kasb etsa - saodatga yetishadi, zulmna tanlasa, Bobur mirzo hazratlari yozganlaridek: «Har kimki jafo qilsa jafo topqisudir». Bolaning ana shu yo'ldan qay birini tanlashi o'zlikni anglashdagi muhim nuqtalardan biridir. Maqol tili bilan aytsak: daraxt qushni tanlamaydi, qush daraxtni tanlaydi. Shunga ko'ra taqdir kishini tanlamaydi, kishi taqdirini tanlaydi. Odam bolasi Xudoni tanishi uchun avval o'zini tanishi kerak.
Bola peshonasida ikki taqdir - ikki hil yo'l mavjudligini darrov farqlay olmaydi. Buni farqlagunicha borliqdagi xodisalar uni ko'p gangitadi. Ana shunday gangib yurganida kattalarning munosabatlari hal qiluvchi omil bo'lib xizmat qiladi.
Garchi faylasufu boshqa olimlar bu «Men» xususida ko'p asrlardan beri bosh qotirsalar-da, biz o'z farzandimizdagi bu jarayonga yetarli e'tibor bermaymiz. Siz bilan bizdan masalaga faylasufona yondoshish talab etilmaydi. Biz bolamizga mehribon, sinchkov ota-ona sifatida yaqinlashsak bas.
Biron tanishimiz yoki qarindoshimiznikiga bir yil o'tkazib borsak, bolalarini ko'rib:
«Qarang-a, o'g'lingiz kap-katta bo'lib qolibdi», deb hayratlanamiz. O'z farzandimiz o'z qanotimiz ostida kun sayin emas, soat, daqiqa sayin o'sib ulg'ayayotganini esa sezmaymiz. Bola o'zini anglash jarayonida biz berayotgan adabdan tashqari atrofdan olayotgan taassurotlari asosida o'zicha fikr yuritadi. Bolaga maktabda yoki uyda sharafli hadisdagi «Beshikdan to qabrga qadar ilm egalla», hikmatini yoki Xitoy faylasufi Konfutsiyning: «Uyda yoshlar ota-onalarini izzat qiladilar. Xonadondan tashqarida kattalarning gaplariga quloq osadilar, haqiqatgo'y va ehtiyotkor bo'ladilar. Barchaga, ayniqsa odamiylikni fan qilgan insonlarga muhabbatda bo'ladilar. Shu harakatlaridan so'ng kuch-quvvat topa olsalar ilm olmoqqa intiladilar», degan dono so'zlarini singdirishga harakat qilindi, deylik. Bola bu so'zlarning to'g'ri ekanini tan oladi. Lekin ko'chada, masalan, choyxonada doimiy ravishda bekor laqillab o'tiruvchilarni ko'rib, bu haqiqatga amal qilish shart emas ekan, degan fikrga kelmaydimi?
Ba'zi ota-onalar farzandidan ranjib «Hech gap tushuntirolmayman», deb nolishadi. Chindan ham bolaga gap uqdirish oson emas. Xo'sh, o'zimizchi, farzandlarimizning gaplarini, xohishlarini darrov tushunamizmi? Ota-ona bilan farzand o'rtasida tushunishlik bobidagi kelishmovchilik qachon paydo bo'ladi-yu, u qanday hal etiladi? Hal etish chog'ida bolaning o'zini tanish, anglashga intilayotgani hisobga olinadimi? Ba'zi o'smir otasi yoki onasiga maqsadini anglata olmay «Siz tushunmayapsiz!» - deb yuboradi. Ota-ona buni eshitib: «Ha, endi biz tushunmaydigan bo'lib qolganmiz», - deb ranjishadi. Ranjish o'rniga bolamiz aytayotgan masalaga uning ko'zi bilan qarab, uning ongi bilan fikrlab ko'rsak-chi?
Aflotun hakim debdilarki: «Farzandlaringiz ilm va adabini o'zingizning ilm va adabingiz bilan cheklamang, ularni kelgusi zamon uchun tayyorlang, chunki ular sizning zamonangiz emas, kelgusi zamon odamlari bo'ladilar.» Bu dono fikrning isboti uchun bir misolga murojaat etaylik: yoshlarning kiyinishlari har yili bir hil bo'lavermaydi. Kattalarning bu masaladagi qarashlari ham bir hil emas. Deylik, o'smir qiz tor shim kiyishni yoqtiradi. Bu - uning zamonaviy kiyinish madaniyatiga bo'lgan munosabati, madaniyatni o'zicha anglashi. Bu kiyinishda u zarracha yomonlik ko'rmaydi. 40-45 yoshli ota-onasi ham unga e'tiroz bildirmay «Ha, endi yoshlarning rasmi shu-da», deb qo'ya qolar. Ammo qizchaning shim kiyishiga buvisi va buvasi mutlaqo qarshi bo'ladi. Bunda ular behayolikni ko'radilar. O'zni endi-yendi anglay boshlayotgan qizcha uchun bu ziddiyat ham ta'sir etishi mumkin.
O'rni kelganda ta'kid joizki, bola tarbiyasida buvi bilan boboning ishtiroki juda muhim.
To'g'ri, ular bolani ota-onaga nisbatan ko'proq erkalatadilar. Bola ota-onasi tomonidan jazoga tortilishini bilsa darrov buvisi yoki bobosi himoyasiga oshiqadi. Shuning barobarinda maslahat lozim bo'lsa birinchi galda ularga murojaat etishadi. Barchamizga ma'lumki, 50-60 yoshlardagi buvi bilan boboning hayot tajribasi 35-40 yoshlardagi ota bilan onanikidan boyroq. Shunday ekan, ular tomonidan berilguvchi foydali maslahatlarning qadriga yetmoqlik lozim bo'ladi. Kuzatishlar shuni ko'rsatadi-ki, buvisi va bobosi bor xonadondagi bolaning tarbiyasi boshqalarnikidan farqlanadi. Hozir ayrimlar yigirma yoshidayoq ota yoki ona bo'lishyapti. Agar ular alohida yashashsa bolaga beriladigan tarbiyaning qanday bo'lishini tasavvur qilavering. Televizordagi qiziq xangomaga guvoh bo'lgan edim: birinchi farzandni ko'rgan ota ayoli va o'g'lini tug'ruqxonadan olib chiqadi. Kechki payt qarasaki, ahli ayoli choyshablarni yuvyapti. «Nima qilyapsiz?» deb so'raydi yosh ota. «O'g'lingiz bo'ktiribdi, yuvyapman», debdi yosh ona. «Iye, darrov-a?» deb ajablanibdi yosh ota. Qarang, ota bo'lmish yigit chaqaloq bir-ikki yoshidan boshlab bo'ktirsa kerak, deb o'ylaganmikin? Hali o'zlari tarbiyaga muhtoj, hali hayot so'qmoqlarini yaxshi anglamagan yosh ota-onalarga buvi va bobolarning e'tibori, ko'magi juda-juda zarur. Ta'bir joiz bo'lsa, bolalikdan o'smirlik olamiga o'tishlik - kishining qayta tug'ilishidir.