JARROHNING TIG'I

*To'g'rilik uchun jazo.
*Tuhmat ildizi.
*Tergovchi - tarbiyachi?
*Feminizatsiya...

Kim militsiya noziri bo'la oladi? Bizda bu kasbga tayyorlaydigan maxsus o'quv dargohi yo'q. Ba'zan oliy o'quv yurtini bitirib, militsiyada ishlashga xohish bildirganlarni shu xizmatga qo'yadilar. Bu xizmatdagi odam, aytaylik, oliy ma'lumotli pedagogdir. Bolalar ruhiyati bo'yicha ma'lum bilimga egadir. Lekin bu o'rinda maxsus bilim talab qilinadi. Militsiyaning bolalar bilan ishlash bo'limiga boshqa bo'limlarda ishni qoyil qilolmagan yoki bir ayb bilan nazardan qolganlar ham o'tkaziladi. Aytmoqchimizki, bolalar bilan ishlash bo'limi militsiyada eng martabasi past bo'lim hisoblanadi. Jinoyatchilikka qarshi kurashda yaxshi natijaga erishilsin, desak, militsiyadagi bu munosabatni o'zgartirish kerak.
Sinfdagi bir o'g'irlik tufayli militsiyaning nazorat ro'yxatiga tushgan bolaning boshida balo buluti chaqin chaqib turadi. Shu mahallada yoki yon-atrofda biron uyni o'g'ri ursa, jinoyatga doir qidiruv bo'limi noziri bolalar bilan ishlash bo'yicha hamkasbiga murojaat qiladi va ishni shu ro'yxatda turuvi bolani iskanjaga olishdan boshlaydi. Uning uchun eng muhimi - bola o'g'riligi uchun ro'yxatda turadi. «Bola bolalik qilib, sho'xlik yoki tushunmovchilik vajhidan o'rtog'ining narsasini o'g'irlabdi. O'g'irlik ko'chasiga butunlay kirish xayolida yo'qdir», deb mulohaza qilmaydi. Avvalo o'sha bolani yaxshilik bilan so'roq qiladi. «Agar o'zing bo'yningga olsang, yoki sheriklaringni aytib bersang qo'yib yuboraman», - deydi. Keyin iskanjaga oladi. Ana endi tuhmatga uchragan o'smirning ruhiy holatini tasavvur eting-da, risolamizning avvalida bayon qilganimiz tuhmat yukiga chidolmay o'g'irlikni kasb egan odamni eslang.
Farg'onaning qishloqlaridan biridagi birodarimizni yo'qlab bordik. Niyatimiz darrov qaytish bo'lgani uchun avtomashina oynaklarini ochiq qoldirdik. Taxminan yarim soatlardan keyin chiqib qarasak, buyumlarimiz yo'q. Mezbon hijolat bo'lib, militsiyaga qo'ng'iroq qildi. Dam o'tmay ko'chada onaning fig'oni eshitildi: «Mening bolam o'g'ri emas, nega uni qiynaysizlar. Uning jigari kasal...» Tashqariga chiqqan edik, ona bizni aybladi. Bilsak, militsiya o'g'irlik haqida xabar topishi bilan shu ko'chada istiqomat qiluvchi, nazoratdagi o'smirni ushlab olib ketibdi. Ular gumon uyg'onmasdan oldin so'rab-surishtirishmagan, hatto o'ylab ham ko'rishmagan. Onaning «bolam uyda, yonimdan jilgani yo'q», - degan nolasiga ham e'tibor berishmagan. To'g'ri, ota yoki ona bolasining aybini yashirish uchun ham ko'p hollarda yolg'on guvohlik beradilar. Shuning uchunmi, militsiya ularga e'tibor bermay qo'ygan. Lekin gumondagi o'smirni darrov tergov qamoqxonasiga kiritib qo'yilishini ma'qullashimiz qiyin. Biz «o'g'irlik masalasida da'voimiz yo'q, buyum topildi», deb tilxat berganimizdan so'ng o'smirni ozod qilishdi. Keyinroq o'g'rining boshqa odam ekani ma'lum bo'ldi. Agar da'vodan voz kechilmaganida kim biladi, bu begunoh o'smirni nimalar kutardi.
Yana bir voqeaning bayoniga o'tishdan oldin izoh berishni lozim topamiz. Risolamizdan o'rin oladigan jinoyatga doir voqealar ayrim ma'murlarning g'ashiga tegmasin, isbot da'vo etmasinlar, degan niyatda bu voqealarning boshqa mamlakatlarda ro'y berganini aytib, bizlarda ham uchrashi mumkinligini ta'kidlab o'tmoqchimiz. Maqsadimiz kimnidir ayblash emas, balki shu voqealarni tahlil qilib, fikrlashdir.
Endi gap begunoh ravishda ikki oy qamoqda o'tirgan o'n olti yoshli yigitchaning taqdiri haqida boradi. Maktabdan chiqib kelayotgan E.ning qimmatbaho kiyimini kimdir yo'lda yechib oladi. Bu haqda E.ning onasi militsiyaga arz qiladi. Arzida T.dan gumoni borligini aytadi. Ma'lum bo'lishicha, shu maktabda o'qiydigan T. uning o'g'lini bir-ikki urgan ekan. Bolalar bir-birlari bilan arzimagan narsa uchun ham tez-tez mushtlashadilar. Ko'p o'tmay yana qadrdonlashib ketadilaru bu harakatlarining vaqti kelsa ayb sifatida taqalishini o'ylab ham ko'rmaydilar. E. manmanligi, boyligiga kerilib, boshqalarni haqorat qilgani uchun T. uning esini joyiga keltirib qo'yish uchun urgan, kiyimini yechib olish xayoliga ham kelmagan edi. T.ning onasi M.ga sinf rahbari qo'ng'iroq qilib, maktabga tez yetib kelishi shartligini bildiradi. «Militsiya xodimlari o'g'lingiz bilan gaplashishmoqchi, T. bir-ikki masalada guvohlik berishi kerak», - deydi. O'sha kuni T.ning isitmasi baland, uyda yotgan edi. Onasining bu vaji qabul etilmay, ish shoshqich ekani ta'kidlandi. M. o'g'li bilan maktabga keldi-yu, militsiya vakilining birinchi so'zlaridanoq gap guvohlik haqida emasligini angladi. -O'g'irlikni bo'yningga olsang, o'zingga oson bo'ladi, hoziroq qo'yib yuboraman. Agar tonsang, jabrlanuvchi bilan yuzma-yuz qilaman, u seni albatta taniydi. Sheriging ham seni ko'rsatadi. T.ning tan olmasligi militsiya uchun haqiqatni anglatmas edi. U qoidaga muvofiq, jabrlanuvchi bilan yuzma-yuz qilindi. Bir necha bolalar orasidagi T.ni «Mana shu», deb ko'rsatdi. Ko'cha bolalari orasida e'tibori bo'lgan «Bo'ri» laqabli o'smir o'g'irlikni bo'yniga olib, sherigi sifatida T.ni ko'rsatdi. «Bo'ri»ning o'g'irlagani rost, ammo sherigi T. emas, balki 19 yoshli boshqa yigit edi. Agar bu isbotini topsa, avval ham sudlangan bu yigit qattiq jazo olmog'i mumkin bo'lardi. «Bo'ri» uni himoya qilish maqsadida T.ni ko'rsatdi. E.ni esa «T.dan da'vo qilmasang - o'lasan», degan ma'noda qo'rqitdi. Albatta, buni militsiya xodimi bilmas edi va T.ning o'jarligi uni g'azabga solardi. U M.ga ham bir necha marta «O'g'lingizga ayting, qaysarlik qilsa o'ziga qiyin, bo'yniga olsin», deb murojaat qildi. «Men o'g'limning o'g'ri emasligiga ishonaman. Ishona turib unga qanday qilib «o'g'riligingni tan ol», deyman?» - degan javob militsiya xodimini qanoatlantirmadi. «O'g'lingiz o'sha kuni qayerda edi, nima bilan shug'ullangan?» - degan savolga mushtipar ona o'sha paytda aniq javob qaytara olmadi. Chunki o'g'irlik salkam bir oy oldin sodir bo'lgan, T.ning qayerda bo'lganini eslash qiyin edi. M. militsiyadan qaytib, o'g'lining narsalarini yig'ishtirayotganida cho'ntakdagi chaqiruv qog'ozini ko'rdi-yu, ko'ngli yorishdi. Esladi: o'sha kuni o'g'liga harbiydan chaqiruv qog'ozi kelgandi. M. hamkasbi bilan uyga qaytgan, o'g'li bu chaqiruvdan quvonib ularni kutib olgan, qog'ozni ko'rsatgan edi. Harbiyga chaqiruv T.ning nazarida balog'atga yoshiga yetganligi, kattalar safiga qo'shilganini isbot etuvchi guvohnomaday tuyulgandi. M. bu suyunchlik xabar bilan yana militsiyaga keldi. Dugonasi guvohlik berdi. Biroq, bu guvohliklar inobatga o'tmadi. Chunki T.ning o'sha kuni uyda bo'lgani kech eslandi, M.ning dugonasi yolg'on guvohlik berishi ham mumkin. Tarozining ayblash pallasida esa yolg'onligi noma'lum muhimroq dalillar turibdi. M. shundan so'ng haqiqat va adolat istab ko'p idoralarga murojaat qildi. Uni yaxshi kutib olishardi, da'vosini diqqat bilan eshitishardi, lekin so'zlarida haqiqat borligiga gumon qilib, militsiyadagi yolg'on dalillarga ishonishardi. Bu holatdan ajablanmasa ham bo'ladi. Hayotning beayovligi ham shunda: haqiqatga ishonish qiyin, yolg'onga esa darrov ishona qolamiz. Onalarga xos metin irodaga tan bermoq kerak. M. iziga chekinmadi. O'g'lining aybsizligini isbotlash uchun mustaqil ravishda o'ziga xos tergov boshladi. O'g'lining maktabdagi do'stlari bilan suhbatlashdi. Tez orada ma'lum bo'ldi-ki, «Bo'ri» qilgan ishidan mag'rurlanib, o'g'irlikning ertasigayoq ayrim bolalarga maqtangan ekan. «Paxan» oyog'idan ushlab turdi, men yechintirdim», - degan gapi haqiqat yo'lini yorituvchi nur edi go'yo. Ammo bolalar, ayniqsa ularning ota-onalari guvohlik berishdan bosh tortardilar. Chunki guvohlik natijasida «Paxan» va uning atrofidagilardan jazo olmoqliklari xavfi bor edi. M. «Paxan» haqidagi ma'lumotni militsiyaga yetkazganida ular tekshirish o'rniga «o'g'lingizni chiqarib olib, boshqa
begunohni o'tqizmoqchimisiz?» degan ta'nani eshitdi. Ajablanarlisi shundaki, «Paxan» - militsiyaning doimiy nazoratidagi yigit. U haqdagi har bir ma'lumot inobatga olinishi shart. Lekin M. bu safar ham umidsiz qaytdi. Unga militsiya xodimining gapi og'ir botdi: uning o'zi ham bir aybsizni chiqarib ikkinchi bir aybsizni o'tqazishdan havotirda edi. O'sha kunlari M.ning ishini Xudo o'ngladi. Maktabdagi uch bola guvohlik berishga ko'ndi. Rahbariyatga qilgan murojaati inobatsiz qolmay, jinoiy ish boshqa xodimga olib berildi va yangi tergovchi barcha da'volarni sinchiklab o'rganib chiqdi. «Bo'ri» ham, E. ham yolg'on guvohlik berganlarini tan oldilar. Ma'lumki, yolg'on guvohlik berish ham jinoyat, ammo bu holat o'smir yoshidagilarga nisbatan qo'llanilmaydi. Shunga ko'ra, «Bo'ri» shartli ravishda jazolandi. Aybni darrov bo'yniga olgani uchun u suddan oldin ehtiyot chorasi sifatida qamoqda ushlab turilmadi. «Paxan» esa talonchilik qilmagani, faqat jabrlanuvchining qo'lidan ushlab turgani uchun yengil jazo bilan qutuldi. Jabrni adolat istagan yigitcha tortdi. U oilada yaxshi tarbiya ko'rgani, irodasi mustahkamligi uchun, adolatga ishonchi bor bo'lgani uchun yengib chiqa oldi. Yomon nom olib qamoqdan chiqib ketguncha, azoblansa ham nomini pok saqlab qolish uning uchun muhim bo'ldi.
Siz bu voqeani ruhiy tomondan qanday sharhlaysiz? Barcha o'smirlar ham bu qadar irodaga ega emaslar, degan fikrga qo'shilasizmi? Endi tasavvur qilaylik-chi, T. qamoq azobiga chidolmay o'g'irlikni bo'yniga oldi. Shartli ravishda jazolandi. Endi undan nima kutish mumkin? Adolat borligiga umuman ishonchi yo'qolgan o'smirning hayoti endi qanday bo'ladi? Ertaga «Paxan»ga qo'shilib, o'sha E.ni yoki boshqa bir bolani tunamaydi, deb kim kafolat beradi?
Endi voqeaga huquqshunos ko'zi bilan qarab tahlil qilaylik:
Bu o'rinda ommatan militsiyani, xossatan ishni yuritgan tergovchini umumiy holda ayblashimiz va «hamisha shunday bo'ladi, tuhmat bilan qamab yuborish odatiy hol», deb xulosa chiqarmog'imiz noo'rindir. Mazkur voqeada qasddan, ataylab adolatsizlik qilinmayapti. Bunda tergovchining va nozirning eng katta kamchiligi - o'smirlar ruhiyatini, jinoyatchi o'smir bilan ishlashda zarur o'ziga xoslikni bilmaslikdadir. Tergovchilar katta yoshdagi jinoyatchini, gumondagi shaxsni yoki guvohni so'roq qilishganda ham, o'smirlardan biron gapmi ma'lumotmi olish istagida bo'lishganda ham bir hil uslubni qo'llaydilar. Ularning ishidagi xato aynan shundan boshlanadi. Tergov chog'ida aldash, gunohni boshqaga ag'darishga urinish kattalar orasida boshqacha, o'smirlar orasida o'zgacharoq kechadi. Birinchi marta jinoyatga qo'l urgan katta yoshdagi odam bilan o'smirning ruhiy olamida ham jiddiy farqlar mavjud. Aytaylik, birinchi marta odam o'ldirgan katta yoshdagi kishi yashirinishga harakat qilsa, o'smirni jinoyat sodir bo'lgan joy o'ziga tortaveradi. Katta yoshdagi qotilga nisbatan o'smirda qo'rquv kuchliroq bo'ladi. Katta yoshdagi faqat bo'lajak jazodan qo'rqsa, o'smirni marhum ta'qib etganday bo'laveradi. O'smirlar xuddi mana shu kechinmalari tufayli tezroq qo'lga olinadilar. O'smirlar orasida tuhmat, ya'ni aybni begunoh odamga to'nkash, yoki boshqa bir odamni himoya qilishga urinish ko'p uchraydi. O'smir qilg'iliqni qilib qo'yadi-yu, ammo hibsga olinish, qamoq, tergov kabi holatlarga ruhan tayyor bo'lmaydi. Ayrim o'smirlar nima deb bo'lsa ham militsiya qo'lidan tezroq qutilib ketishni o'ylashadi. Ba'zi tergovchilar «o'rtog'ingni himoya qilib ovora bo'lma, u aybini tan oldi, endi aldab bizlarni laqillatma, o'zingni ham o'rtog'ingni ham qiynama», degan mazmunda gapirib, uni yolg'on haqiqatga ishontiradilar. O'smir «bu yerda baribir adolat yo'q», degan ishonchda tergovchi chizib bergan chiziqdan yura boshlaydi. Zikr etilmish voqeadagi T. kabilar esa kam uchraydi. Mazkur voqeada ashyoviy dalil, gunohkorni tanish marosimi tergovchi uchun asosiy qurol vazifasini o'tagan. Bunaqa paytda jabrlanuvchiga tergovchi tomonidan yo'l-yo'riq ham ko'rsatilib turilish holati ham kam bo'lsa-da, uchrab turadi. «Sen uning ko'rinishini yaxshi eslab qolmagandirsan. O'ngdan ikkinchi bolaga yaxshilab qara, biz uni yaxshi bilamiz. U aybini bo'yniga ham olgan. Biz seni deb yugur-yugur qilib yuribmizmi, endi sen ham bizlarga yordamlashib yubor», deyilsa jabrlanuvchi nima qilardi. Gumondagi shaxs shu yo'l bilan jinoyatchi sifatida tanilgach, u nima qila olardi?
Ikkinchi tergovchi salafidan farqli o'laroq, birinchi galdagi vazifa sifatida jinoyatchini aniqlashni emas, adolat qilish zarurligini belgiladi. U ikki oydan ziyod vaqt mobaynida o'smirning «sinmay» turishini befarq qoldirmadi. Buning shunchalik o'jarlik emasligini, bu qaysarlik zaminida haqiqat borligini seza oldi.
Tergov qilinayotgan o'smirga ko'pincha yoshiga qarab baho beriladi. Bu xato uslubdir. Chunki 16-17 yoshdagi ayrim o'smirlarning dunyoqarashi, atrof-muhitni anglash miqyosi, o'z qilmishiga baho bera olishi 14-15 yoshli bolaniki kabi ham bo'lishi mumkin. Aql-zakovat, qobiliyat darajasi bir hil bo'lmagani sababli boladagi ongning rivojlanishi bir hilda kechmaydi. O'smirning so'roq chog'i o'zini tutishida bu ham muhim ahamiyat kasb etadi-ki, tergovchi mazkur holni e'tiborga olmog'i zarurdir. Harbiylar orasidagi jinoyatchini harbiy tergovchi so'roq qilgani kabi o'smirlar ishini ham alohida tajribaga ega tergovchilar yuritgani durust, deb o'ylaymiz. Ya'ni jinoyatga doir qidiruv va tergov bo'limlarida, sud va prokuratura idoralarida faqat o'smirlar bilan shug'ullanuvchi mutaxassislarning mavjudligi maqsadga muvofiqdir. Tibbiyotda bolalarning va kattalarning shifokorlari alohida bo'lgani kabi bu sohada ham boshqa-boshqa bo'lgani yaxshi natija beradi, degan fikrdamiz.
To'g'ri, jinoyatga doir qidiruv bo'limi noziri yoki tergovchi tarbiya ishlari bilan shug'ullanmaydi. Ammo unda tarbiyachiga xos xislatlar bo'lmoqligi maqsadga muvofiqdir. Chunki so'roq jarayonida u o'smirlarga xos bir qancha ruhiy jihatlarni hisobga olmoqligi joizdir.
Aytaylik, bir o'smir qiziqqonroq, jizzakiroq, boshqasi esa aksincha, g'oyat bosiq, kamgap, yana biri mijg'ovroq. Tergovchi barchasiga bir hilda muomala qilsa ijobiy natijaga erisha olmasligi mumkin. Demoqchimizki, o'smirlarning fe'l-atvorlariga qarab tergov uslubi tanlanishi lozim. Masalan, qat'iylik, talabchanlik, jiddiylik uslubini loqayd, beg'am, sovuqqon yoki pitrak, serharakat o'smirga nisbatan qo'llash mumkin. Dilgir, g'amginlikka moyil, ma'yus o'smirga esa bu uslub salbiy ta'sir ko'rsatadi. Aytmoqchi bo'lgan gapini ham unutadi, yoki qaysarlik to'niga o'ralib olib «nima qilsang qilaver», degan ma'noda javob bermay qo'yishi ham mumkin.
O'smirlarning har bir avlodida o'ziga xos o'zgarish kuzatiladi. O'tgan asrning oltmishinchi yillaridagi o'smir bilan yangi asrning o'smirlari orasida katta farq mavjudligini hech kim inkor etmaydi. Ammo keyingi o'n yil orasida o'smirlik olamiga kirib kelayotganlarning ruhiy olamida, fe'l-atvorida farq mavjudligini barcha ham sezavermaydi. Mutaxassislarning kuzatishicha, o'g'il bolalarning his-tuyg'ularida, fe'l-atvorlarida (xarakterlarida) ilmiy tilda «feminizatsiya» degan xolat kuzatilyapti. Lotincha «femina» - «ayol» ma'nosini bildiradi. Mazkur ilmiy atama o'g'il bolalarda qat'iyatsizlik oshib borayotganini anglatadi. Kengroq ma'noda sharhlasak, o'g'il bolalar jiddiy bir qarorga kelishda sustlik qiladilar, ularda mas'uliyatga nisbatan qo'rquv mavjud, boshqarishdan bo'yin tovlamoqlik, mustaqil qarorga kelishdan qochishga urinish, irodasizlik va o'ta ta'sirchanlik sezilyapti. Bular erkaklarga xos bo'lmagan xolatlar ekanini ta'kidlamasak ham bo'lar. Buning asosiy sababi qilib olimlar maktab o'qituvchilarining asosan ayollardan iborat ekanini ko'rsatishadi. Maktab o'qituvchilarining 80-90 foizi ayol ekani va buning muhim ijtimoiy muammo ekani dunyodagi ko'p mamlakatlarga xosdir. Qiziqda, o'g'il bolani uyda onasi, maktabda yana ayol muallima tarbiyalasa, ulardagi ayrim odatlar o'tmaydimi? Oiladagi 4-5 qiz orasida ulg'aygan o'g'il bolaning fe'l-atvorini kuzating. Arzimagan gapdan ham ta'sirlanib yig'lab yuborishi fikrimizga dalil emasmi? Tarbiyachilar orasida erkaklarning ko'proq bo'lishi masalasiga biz to'xtalib o'tirmaymiz. Biz o'g'il bolalar fe'l-atvoridagi mazkur jihatlarga tergovchi va nozirlarning e'tiborlarini tortmoqchimiz xalos.
O'smirni militsiya nazoratiga olish masalasiga ikki hil munosabat mavjud. Bir toifa odamlar buni xonadonlari uchun fojia sifatida ko'radilar va buni qamoqqa olib boruvchi darvozaning ochilishiday qabul qiladilar. Ikkinchi toifa odamlar nazoratga olinmish bolaning qismatida qamoq borligiga to'la ishonadilar. Bolani nazoratga olish nihoyatda nozik masala. To'g'ri nazorat qilish yaxshi natija berishi shubhasiz, noto'g'ri nazorat esa salbiy oqibat bilan yakunlanadi. O'g'irlik bilan qamalganlarning 30-35 foizi avval militsiya nazoratida turganlari fikrimizni isbot etadi.
Yana demoqchimizki, gumondagi yoki guvoh o'smirni so'roq qilish shunchaki odatiy ish emas, balki ilmiy tahlilga asoslangan jarayon bo'lmog'i zarurdir. Agar bolalar jarrohi amaliyot chog'ida ehtiyotsizlik qilib bitta tomirchani uzib yuborsa bola jisman nobud bo'ladi va ba'zan biz u jarrohni jinoiy javobgarlikka tortishga urinamiz. Agar tergovchi o'smirning ruhiy olamini toptab qo'ysa, jamiyat ruhi sog'lom bir odamni yo'qotgan hisoblanadi. Jisman nobud bo'lgan bola tufayli bir oila aziyat chekadi, vaqt o'tgach, g'am-alam asta unutiladi. Ruhan nobud qilingan o'smirdan esa jamiyat aziyat chekadi va buning g'am-alamlari darrov unutilmaydi. Tergovchining tig'i - aql va til, tig' uriladigan joy esa o'smirning qalbi va ongidir. Buni unutmaslik shart.
Demak, tergovchi qarshisida o'smir o'tiribdi. Tergovchiga ham oson tutib bo'lmaydi. Siz bilan biz o'n besh yillar atrofida o'zimiz tarbiya etgan farzandimizni qachon to'g'ri, qachon yolg'on gapirayotganini ba'zan farqlay olmaymiz. Tergovchidan esa bir necha so'roq mobaynida o'smirning xulqini, odatini aniqlab, bunga erishishi talab etiladi. Gumondagi o'smir: a) to'g'ri va ishonchli ma'lumot berishi mumkin, b) yolg'on gaplarni to'qiydi, v) adashganligi tufayli noto'g'ri ma'lumotni aytadi. Bularni farqlab olishi uchun tergovchidan yuksak mahorat talab qilinadi. Birinchi holatda to'g'ri va ishonchli ma'lumot gumonni tasdiqlashi yoki aksincha, gumonni inkor etib o'smirni oqlashi mumkin. Ikkinchi va uchinchi holatda hamma narsa chalkashib ketadi, to haqiqatga yetib borilguniga qadar ish cho'ziladi. P.ismli o'smir o'rtoqlari bilan tog' sayriga borishiga ruxsat berishmagani uchun ota-onasidan arazlab, uydan chiqib ketadi. Ikki oyga yaqin daydib yuradi. So'ng o'g'irlik qilayotganida qo'lga olinadi. Bunday holatda tergov ishi qiyin kechmaydi. Avvalo bola jinoyat ustida ushlandi.
Guvohlar bor. Bundan tashqari bola bahonalarni qalashtirmay aybiga iqror bo'ldi. Shu bilan birga bunga qadar yana o'n yetti marta bosqinchilik qilgani, «Azroil» va «Iblis» laqabli ashaddiy o'g'rilarga qo'shilib dahshatli jinoyatlarga sherik bo'lganini ham tan oldi. Uning ma'lumotlari tekshirib ko'rilganida barchasi yolg'on ekani ma'lum bo'ldi. Xo'sh, yolg'on to'qishdan bolaning muddaosi nima edi? Tergovchini chalg'itish yoki laqillatishmi? Yo'q, u buni xayoliga ham keltirmagan. Tergov jarayonlaridan mutlaqo bexabar bo'lgani sababli «gapimga ishonishadi-yu, qamab yuborishadi», deb o'ylagan. Aytgan jinoyatlarining har biri qayerda sodir bo'lsa, o'sha yerga borib, ko'rsatib, isbot qilib berishi lozimligini bilmagan. Birinchi va ikkinchi ma'lumoti isbotini topmaganidan keyinoq yolg'oniga iqror bo'lgan. «Nima uchun bunday qilding?» degan savolga javob bermadi. Bera olmasdi ham. O'smirlar ruhiyatini yaxshi bilgan tergovchi uning o'zi aytmasa ham, maqsadini anglab, og'ir jazo bermadi. Uydan ketishni o'zicha qahramonlikka yo'ygan o'smir kichik bir o'g'irlik bilan qamalib ketishni o'ziga isnod deb bilib, «obro'yi»ni oshirmoqchi bo'lgan. Qamoqda ham, ozodlikka chiqqanidan keyin ham mayda emas, e'tiborli o'g'ri martabasida yurmoqlikni orzu qilgan.
Katta yoshdagilarni tergov qilish jarayonlarida ham yolg'on, iqror bo'lmaslik, tuhmat kabi holatlar uchrab turadi. Kattalar aytadigan yolg'onlarini avval puxta o'ylab, ma'lum odamlar bilan kelishib olib so'ng ishontirishga harakat qilishadi. Yolg'on guvohlar ham topishadi.
O'smirlarda mana shu puxtalik yetishmaydi. Videokassetalarni o'g'irlashda ayblanayotgan Ch. «yolg'iz o'zim edim», deb tergovchini ishontirmoqchi bo'lgan. Tergovchi o'g'irlangan 170 videokassetani qopga joylab, ko'tar, deydi. Shubhasizki, u ko'tarolmaydi va oqibatda sherigi borligini aytishga majbur bo'ladi. Avvalgi holatdagi bilan bunisidagi yolg'onni solishtirilsa o'zga-o'zga manzara yuz ochadi. Yana bir tergov bayonini lozim ko'rdik-ki, unda butunlay o'zga holat ko'zga tashlanadi. Diskotekada boshlangan janjal qotillik bilan tugaydi. To'rt o'smir o'zlariga yoqqan qizga o'ralashgani uchun Z. ismli yigitchani ayovsiz kaltaklab o'ldiradilar. To'rtovlon o'sha tundayoq qo'lga olinadi. To'rttalasa Z.ni urganini tan oladi ammo o'limga sabab bo'luvchi zarbani kim berganini aniqlashga kelganda har biri o'zini oqlashga tushadi. Ekspertiza xulosasiga ko'ra Z. temir tayoq bilan urilgani tufayli jon bergan. Temir tayoqda barmoq izlari yo'q - qotil artib tashlashga ulgurgan. Aybdorlardan ikkitasi «temir tayoq O'.ning qo'lida edi», deb ko'rsatma berdilar. O'. esa buni rad etib, «M. urgan», deb qattiq turib oladi. Shunda mana bu savol-javob bo'lib o'tadi:
Tergovchi - Z. kaltaklanayotganda siz qayerda edingiz, ko'chadami?
Ayblanuvchi - Yo'q, men ichkarida, diskotekada qoluvdim.
Tergovchi - Atrofingizda kimlar bor edi?
Ayblanuvchi - Esimda yo'q.
Tergovchi - Z.ni temir tayoq bilan M. urdi, deb sizga kim aytdi?
Ayblanuvchi - O'zim ko'rdim.
Tergovchi - Qanday ko'rasiz, axir siz ichkarida, diskotekada edingiz-ku?
Albatta bu mantiq oldida ayblanuvchi darrovgina bosh ega qolmaydi. Yangi-yangi yolg'onlar to'qishga urinadi.
Mutaxassislar yordamida 250 tergov ishlari o'rganilganda mana bu holat aniqlandi: o'smirlarning 158 tasi (63,2%) to'g'risini aytib, aybiga iqror bo'lgan. 73 tasi (29,2%) yolg'on to'qigan. 19 tasi (7,6%) adashganlari tufayli ishonchsiz ma'lumotlarni berganlar. Yolg'on to'qigan 73 bola bilan suhbatlashilganda ma'lum bo'ldiki, ularning yarmidan ko'prog'i shu yo'l bilan jazodan qutilib qolish chorasini izlagan. 16,4 foizi sheriklarini yashirish maqsadida, 11,1 foizi esa sheriklaridan o'ch olish uchun yolg'on to'qigan. 8,5 foizi do'stlikka sadoqat tushunchasini noto'g'ri anglagani tufayli, 9,6 foizi qarindoshlarini himoyalash umidida, 3,7 foizi esa o'zining mardligini isbotlash niyatida yolg'on gapirganlar. Bu raqamlar nimani ko'rsatyapti? To'g'risini aytib, aybiga iqror bo'lganlar, pushaymon yeganlar ozodlikka chiqqanlaridan keyin jinoyat olamini butunlay tark etadilar, deyishimizga asos bor. To'g'risini aytish - noto'g'ri yo'lga kirganligini anglab yetishining dalolatimi? Yolg'on gapirganlar jinoyat olamida bir umrga qolib ketadilar, deb xulosa chiqarishga shoshilmaylik. Ularning bu zulmat olamiga qaytish yoki qaytmasligi bizning munosabatimizga bog'liq-ki, bu haqda keyinroq alohida fikr yuritamiz.
To'g'risini aytish - jinoyatga iqror bo'ldi, degan gap emas. To'g'risini aytib, ayblovni inkor qilish ham mumkin. Shu o'rinda tergovchiga yana qiyinchilik tug'iladi, ya'ni buni «o'zini oqlash uchun to'qilayotgan yolg'on» sifatida qabul qiladi. Oqibatda tergovchi xayolidagi gumonni haqiqat o'rnida ko'rib, o'smirning shu yolg'onni tan olmog'ini istaydi. Ch.ning o'limi xususidagi jinoiy ishni o'rganish jarayonida shunday voqea yuz berdi. Ch.ismli bola Q. ismli do'sti bilan mushtlashgan. Bu mushtlashishni ko'rgan guvohlar bor. Buni Q.ning o'zi ham inkor qilmaydi.
Jag'idan musht yegan Ch. yiqilib tushadi. Ertasiga biqini og'riyotganidan shikoyat qiladi. Uni kasalxonaga olib boradilar. Og'riq to'xtamaydi. Ikki kundan so'ng amaliyot (operatsiya) qiladilar. Ch. jigari shikastlangani oqibatida vafot etadi. Ota-onasi uning o'limida Q.ni ayblashadi. Amaliyot qilgan jarroh jigar qattiq zarba tufayli ezilgan, deb xulosa chiqaradi. Jigar nima sababdan ezilishi mumkin? Tepki orqali. Tergovchining xulosasi shu edi. Q. esa urganiga iqror bo'lgani holda, «tepmadim», deb turib oldi. Tergovchi buni o'jarlik, yolg'on vositasini o'zini himoya qilish, deb qabul qildi. Mushtlashuvni ko'rgan bolalarning birontasi ham Q.ning tepganini tasdiqlashmadi. Shunga qaramay, tergovchi «Ish»ni yakunlab sudga oshirdi. Sud esa tergov natijalaridan qoniqmay uni qaytardi. Qayta tergov bilan shug'ullangan xodim shoshilmadi. Mushtlashuvga guvoh bo'lgan bolalardan odatdagidek «Q.tepdimi?» - deb emas, «Ch. kaltak yegandan keyin yiqildimi?» - deb so'radi.
Bolalarning barchasi «yiqilmadi,jag'ini ushlab qochdi», - deb javob qaytarishdi. Shunda tergovchi Ch.ning qaysi tomonga qochgani bilan qiziqdi. Bolalarning bu savolga javoblari ham bir hil bo'ldi. Tergovchi Q.ning orqadan quvmaganini ham aniqladi. Demak, agar Ch. yiqilmagan bo'lsa, Q. qanday qilib uning jigariga qattiq zarba berishi mumkin? Agar Ch. jag'iga tushgan musht zarbasidan yiqilsa-yu, biron tosh ustigami yo to'nkagami o'ng tomoni bilan tushsa jigari ezilishi mumkin. Q. sport, xususan jang usullari bilan shug'ullanmagan. Jismoniy jihatdan ham boshqalardan ajralib turmaydi. Maktabdagilar uni urushqoq bola sifatida ta'riflashmagan. Tergovchida uning kuchli zarba bera olishiga shubha uyg'ondi. Xo'sh, unda nima bo'lgan? Tergovchi Ch.ning mushtlashuv kuni emas ertasiga og'riqdan noliganiga e'tibor berdi. Shuning barobarinda vrachlarning hatti-harakatlari bilan qiziqdi. Amaliyot nima uchun bemor shikoyat qilgan kuni emas, ikki kundan keyin qilindi, degan savolga javob izladi. Kasalxona jarrohlarining xulosasi bilan kifoyalanmay eksgumatsiya (murdani qabrdan olib qayta tekshirish) qildirdi. Shulardan ma'lum bo'ldi-ki, vrachlar vaqtni o'tkazib so'ng muolajaga kirishganlar. Vaqtida amaliyot qilinsa, bolaning hayotini saqlab qolish mumkin ekan. Tergovchi «Ish»dagi eng muhim narsani ham aniqladi: Ch. ertasiga velosipedda ketaturib yiqilib, yo'l chetidagi toshga biqini bilan tushgan ekan. Biqinini ushlab «voy«voylab» o'tirganini ko'rgan bolalarni ham, Ch.ga achinib, biqinini silab qo'ygan ayolni ham topdi. Shuning bilan «yehtiyotsizlik oqibatidagi qotillik» degan ayblov chippakka chiqdi. Kaminaga bu voqeani IIV Akademiyasining tinglovchisi aytib bergan edi. U boshiga tushgan bu savdolardan so'ng tergovchi bo'lishga ahd qilgan ekan. «Hayotimni saqlab qolgan tergovchiga bo'lgan hurmatim haqqi, uning kasbini egallashga, hamisha adolat yo'lidan yurishga ahd qilganman», - dedi. Keyin afsus bilan: «o'rtog'imning o'limiga men sababchi bo'lmasam ham uni urganimdan hozirgacha pushaymonman. Bu pushaymonlik to umrimning oxirigacha ham meni tark etmasa kerak.» - dedi.
Z. ismli yigitchaning taqdiri esa o'zgacharoq bo'ldi. U maktabda urushqoqligi bilan nom chiqargan edi. Sport to'garagidan aynan shu bezoriligi uchun haydalgandi. Militsiya ro'yxatiga tushib qolishiga ham shu illati sabab edi. Lekin uni mushtumzo'rligi uchun emas, nomusga tekkani uchun qamashdi. Jinoyatchini tanish marosimida qiz tergovchining maslahatiga amal qilib, Z.ni ko'rsatdi. Keyin esa ko'rsatmasidan qaytdi. Biroq, tergovchi «aytilgan so'z - otilgan o'q», shioriga amal qilib, qizning keyingi gaplarini inobatga olmadi, «Ish»ni chalkashtirishni istamadi. Qiz qurilishi bitmagan imorat ichida zo'rlangan edi. Z. esa shu imoratga yaqin do'konchada amakisi bilan birga ishlardi. Uni ayblash uchun shuning o'zi kifoya qildi. Qiz bitmagan imorat ichiga o'z oyog'i bilan kirib borgan, birov uni majburlab sudramagan. Uning kiyim-boshlari butun. Tanasida ham shilingan, ko'kargan joy yo'q, xullas kuch bilan zo'rlash alomatlari yo'q. Shunday ekan, uni zo'rlangan jabrlanuvchi deyish o'rinlimi? U ko'rsatmasida «uch yigit imorat ichiga aldab olib kirishdi», - deb yozgan. Bitmagan imorat ichiga nima deb aldab olib kirish mumkin? Uyga biron narsa ko'rsatish bahonasida aldab olib kirish mumkindir. Mantiq shuki, qiz nima uchun borayotganini bilgan. Aniqroq aytilsa, o'zida istak bo'lgan. Agar uch yigit orasida Z. bo'lgan taqdirda ham unga qo'yilayotgan aybni o'ylab ko'rishga to'g'ri kelardi. Undan tashqari qizning ko'rsatmasida yigitlarning uchta ekanligi aniq aytilgan. Dastlabki tergovlarda Z.ga «sheriklaringni aytasan!» - deb zug'um qilgan bo'lishdi.
Keyinroq esa bu dalil ham e'tibordan ko'tarilib, Z.ning o'zi yakka aybdor sifatida hukm qilinadi. Shubhasizki, Z.ning ota-onasi bu hukmga rozi bo'lishmaydi. Qayta bo'lib o'tgan sud uni aybsiz, deb topadi. Endi prokuratura bu hukmga rozi bo'lmaydi. Uchinchi marta bo'lib o'tgan sud Z.ni yana qamoq jazosiga hukm qiladi. Ota-ona endi respublika prokuraturasiga arz qiladilar. «Ish» prokuratura tergovchisi tomonidan qayta ko'rib chiqilib, Z. ozod etiladi. Adolatning tantana qilgani yaxshi. Ammo bu shodlik yuzaga chiqquniga qadar Z. bir yil qamoqda o'tirdi. «Hayot - shafqatsiz, adolat esa umuman yo'q», - degan fikrni haqiqat o'rnida ongiga singdirdi. Ozodlikka xursandchilik bilan chiqmadi, yuragida qasos o'ti bilan chiqdi. «Nomusga tegish, zo'rlash qanaqaligini senlarga ko'rsataman», degan ahdini amalga oshirdi. U to qo'lga olingunga qadar bir necha qizni sharmsor qilishga ulgurdi. Biz ba'zan «ayrim jinoyatlar ochilmay qolyapti», deb noliymiz. Ba'zan «mana bunday ochiladigan bo'lsa ochilmay qolgani ham yaxshiroq edi», deging keladi. Bitta xato bir necha jinoyatlarni tug'dirdi. Bu misollarni e'tiboringizga havola etmoqlikdan maqsad - ishda uchraguvchi kamchiliklarni bo'rttirib ko'rsatish emas. (Xato-kamchilik hamma sohada ham bor. Faqat «xato qilmoqlik bordir, tuzatmaslik oqibati - hordir», degan hikmatga amal qilinsa yanada yaxshi.) Maqsad - o'smirlar bilan ishlovchi tergovchi zimmasidagi mas'uliyatni bo'rttirib ko'rsatish. Biz o'smirlar taqdirini hal etuvchi «Ish»larni bu sohani yaxshi biladigan, o'smirlar ruhiy olamidan xabardor mutaxassislarga ishonish kerak, degan fikrdamiz. Har qanday bastakor bolalar yoki yoshlar uchun qo'shiq yaratavermaydi. Jarroh har qancha mohir bo'lmasin, bolalarga tig' urishga jur'at etavermaydi. Ko'p sohalar «kattalar» va «bolalar» degan bo'limlarga ajratilgani kabi militsiya va prokuratura tergov bo'limlarining, sudlarning ham maxsuslashuviga vaqt yetmadimikin? Bolalar ahloq tuzatish mehnat koloniyasi kattalarnikidan alohida bo'lgani kabi bu yerga yetib kelgungacha o'tadigan jarayonlar ham ajratilgani durust edi. Qonunga ko'ra, sudgacha bo'lgan jarayonda bolalar va o'smirlar kattalardan alohida qamoqda ushlanishlari shart. Bunga sharoit barcha yerda mavjud bo'lmaganidanmi yoki e'tiborsiz qaralganidanmi, hamisha ham rioya qilinavermaydi. O'smirlar ba'zan ashaddiy jinoyatchilar o'tirgan xonaga qo'yiladiki, buning natijasini gapirmasak ham tushunarlidir. O'smir har qancha og'ir jinoyat qilmasin, uni yaxshilar ro'yxatidan batamom o'chirib, yomonlar safiga umrbodga tirkab qo'ymay, unga «adashgan» sifatida munosabatda bo'lsak ayni muddaodir. Adashgan o'smirni ashaddiy jinoyatchiga aylanib ketmasligining choralaridan biri esa - huquqqa doir idoralar vakillarining jazolovchi kuch emas, shafqatli va adolatli do'st sifatida ish yuritishlaridir. Militsiya ishlarida «mahfiylik» degan tushuncha bor. Mahfiylikni inkor etish mumkin emas.
Hamma ishni ochiq-oydin olib borish imkoni ham yo'q. Ko'p jinoyatlar mahfiy ravishda amalga oshiriladi, izlar berkitiladi. Uni fosh etishda ham huddi shu yo'ldan boriladi. Lekin bolalar va o'smirlarga doir ishlarda mahfiylik chegarasini ozgina ochish kerakmikin? Masalan, axloq tuzatish koloniyasidagilarning nechtasi qaysi viloyat, qaysi tumandan ekani, jinoyat turlari, tarbiyalanuvchilarning o'zlarini tutishlari kabi ma'lumotlar jamoatchilikka ma'lum qilib turilsa, o'smirlar orasida olib borilayotgan ishlarda nafi tegarmidi, deb o'ylaymiz.