JINOYAT KO'CHASINING OCHIQ DARVOZASI

*Ostona hatlangach
*Qotil... 13 yoshda?
*Rasululloh dedilarkim: ...bolalaringizni urmang!
*Bola jinni emas, ammo...

Bola necha yoshida jazolanishi mumkin?
Savolga javob qaytarmoq uchun jazo turini ikkiga ajratsak: ya'ni, uydagi sho'xligi yoki bevoshligi uchun biz - ota-ona tomonidan belgilanuvchi jazo. Ikkinchisi jamiyatga yetkazgan zarari tufayli beriladigan jazo. Ota-onaning hukmi va bu hukmning ijrosi orasida ba'zan bir nafas ham vaqt o'tmaydi. Bolaning aybi aniqlanishi hamon yo so'kiladi, baqiriladi, yoki tarsaki tushirib qolinadi. Uyda bolani jazolash uchun aniq yoshi belgilanmaydi. Farzand go'daklik chog'idayoq jazoga mubtalo bo'ladi. Agar ko'proq yig'lab yuborsa, tagini bemavrid ho'l qilib qo'ysa, yoki piyoladagi choyni bexos to'kib yuborsa... darrov jazoga tortamiz. Holbuki bola bu ishlar uchun aybdor emas. Agar atayin ayb qilsa jazo to'g'risida o'ylab ko'rish mumkin. Avvalgi boblardan birida aytganimiz yaponlarning, yahudiylarning bolalarni jazolamasliklarini yana bir bor eslab o'tishni joiz deb bildik. Bola ko'chadagi do'konda ko'zlarni o'ynatib turuvchi o'yinchoqni ko'rib «olib bering», deb xarxasha qilsa ham urishimiz kerakmi? Bola bizning hatti-harakatimizni sinchiklab kuzatadi. Qaysi nobop ishi uchun kimdan qanday jazo olishini biladi va o'zicha shunga yarasha chora-tadbirlarni ishlab chiqadi. Onasi ko'pincha tanbeh bilan kifoyalanadi. Demak, undan cho'chimasa ham bo'ladi. Otasining qahri yomon, undan qo'rqqulik... Bolaning yolg'on to'qishi yoki aybni boshqalarga ag'darishga urinishi jazoning kim tomonidan kutilishiga bog'liq bo'ladi. Shafqatsiz jazolashga odatlangan xonadonda bola aybga iqror bo'lish, tantilik, mardlik, qo'rqmaslik, insof, qat'iylik kabi fazilatlardan begona ravishda ulg'ayadi.
Oilalarning odob va madaniy darajasi bir hil emasligi ma'lum. Shundan kelib chiqqan holda bolalar tarbiyasiga e'tibor ham turlicha. Ayrim oilalar bola tarbiyasi bilan shug'ullanmoqchi bo'ladi, bolasining baodob tarzda voyaga yetishini istaydi ammo bunga o'zlarida yetarlicha ilm va tajriba yetishmasligidan qiynaladi, bu toifadagi ba'zi oila boshliqlari «tirikchilik tashvishi» degan bahona bilan o'z istaklariga o'zlari g'ov bo'ladilar. Ayrim oilalar g'oyat darajada madaniy va ziyoli bo'lganlari sababli bola tarbiyasiga vaqt ajrata olmaydilar va bu ish bilan shug'ullanishni o'zlariga ortiqcha tashvish deb biladilar.
Bola tarbiyasi ularni asosiy ishdan chalg'itganday tuyuladi go'yo. Afsuslar bo'lsinkim, yana shunday oilalar borki, ular bola tarbiyasi bilan shug'ullanishni istashmaydi. Bularni «og'ir oila», deb atashadi, biz esa bular oila degan muqaddas nomga umuman noloyiq deb hisoblaymiz. Farzandi ham, iymoni ham buzuqlik va aroqxo'rlikdan iborat ikki jinsning hayvoniy qo'shiluvini «oila» deb atash mutlaq noo'rindir. Shuning uchun ham jamiyat ularni ko'p hollarda ota-onalik huquqidan mahrum etadi. Bu mahrumlik ehtimol oddiy jazo bo'lib tuyular. Har holda aybdor qamalmayapti, jarima ham solinmayapti. Moddiy va jismoniy og'riqqa mubtalo etilmayapti. Lekin, bizningcha, tushungan odamlar uchun bu o'lim jazosidan ham battarroqdir. O'z farzandiga otalik yoki onalik huquqidan, uni suyib erkalashdan, keksayganda esa uning rohatini ko'rishdan mahrum bo'lgandan ko'ra o'lib ketgani ming karra afzalroq. O'ylab qarasak, mahrumlik - o'limning o'zginasi. Faqat jisman emas ruhan o'lmoqlikdir. Ota-onalik huquqidan mahrumlar aslida ruhan o'lib bo'lgan - tirik o'likdirlar. Uyda bolaga jazo berish haqida so'z ketganda olimlarning bir tadqiqotiga e'tiboringizni jalb etishni lozim deb bildik. Tadqiqot natijalariga ko'ra, o'rganilgan oilalarning 46 foizida bolani shafqatsiz ravishda kaltaklash kuzatilgan, 15 foizida ayb ish qilib qo'ygan bola uydan haydab chiqarilgan, 11 foizida o'z farzandlarini taomlanishdan mahrum qilishgan, ya'ni och qoldirishgan, 13 foizida bog'lab qo'yishgan yoki yerto'laga qamashgan, 10 foizida urib, mayib qilishgan. Ko'ngilni xira qilguvchi bu noxush raqamlarga jamiyat befarq qaramasligi lozimmikin? Bolalarga og'irmi yengilmi jazo berilayotganini ko'rsam yo eshitsam turklarning ashulasini eslayman, o'zbekcha ifodasi bunday: «Bizim go'daklarimiz ular, bizim avlodlarimiz, mehrga, shafqatga ehtiyojlari bor. Seving ularni, seving ularni, peshonasidan o'ping ularni!»
Farzandlarini jazolashni hush ko'ruvchilarga sharafli hadislardan birini eslatmoqni lozim ko'rdik. Abu ad-Dardo (roziyollohu anhu) «Rasulalloh menga to'qqizta amalni buyurdilar», deb bu amallarni bayon eta turib ta'kid etmishlarkim: «... xotin va bolalaringga kaltak ko'tarma, to'g'ri yo'ldan yurmasa, bola-chaqalaringni Olloh Taoloning qahri-g'azabiga duchor bo'lishlari bilan qo'rqit.»
Uydan qochib ketuvchi bolalar haqida gapirib edik. Ular orasida aynan haqsiz jazodan bezib ketganlar ko'pchilikni tashkil etadi. YAqinda bir qarashda suyunchli, bir qarashda afsusli xabar bilan tanishdik. Rossiyalik opa-singil o'g'irlanib, Yunonistonga sotib yuborilgan ekan. Ular bir necha yil ichida topilib, Vatanga qaytarilganlar, lekin... ular mayxo'r onalari bag'riga qaytishni istamaganlar. Bunga nima deymiz?
O'smirlik yoshini mutaxassislar 12-14, 15-16 va 17-18 deb belgilaydilar. Albatta bu taxminiy bo'linish. Unda bolalarning tabiiy va ruhiy o'sishlaridan ko'ra maktabda o'qiydigan sinflari ko'proq e'tiborga olingan. Jinoyat uchun jazo belgilash masalasiga kelsak, bo'linish sal o'zgacharoqdir. Ya'ni bola 13 yoshidan jazoga tortilishi mumkin. Bu yoshda asosan bola qotillik uchun jazolanadi. 14 yoshdan esa o'g'irligi uchun jazoga tortiladi. 13 yoshdan kichikroq bolalar jiddiyroq ayb qilsalar ular maxsus maktablarda tarbiyalanadilar.
Jazo haqida gap ketganda O'zbekiston Respublikasining jinoyat kodeksiga murojaat qilmoqlikka to'g'ri keladi:
«Sud voyaga yetmaganlarga jazo tayinlashda jazo tayinlashning umumiy asoslariga amal qiladi, voyaga yetmaganlarning rivojlanganlik darajasi, turmush sharoiti va tarbiyasini, sog'lig'ini, sodir etgan jinoyatining sabablarini, katta yoshdagilarning va boshqa holatlarning uning shaxsiga ta'sirini hisobga oladi.»
«O'n uch yoshdan o'n olti yoshgacha bo'lgan vaqtda jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan jinoyatlar majmui tariqasida jazo tayinlanganda ozodlikdan mahrum qilishning eng ko'p muddati o'n yilgacha, agar sodir etgan jinoyatlarning bittasi o'ta og'ir jinoyat bo'lsa, o'n ikki yilgacha tayinlanadi.»
«O'n olti yoshdan o'n sakkiz yoshgacha bo'lgan vaqtda jinoyat sodir etgan shaxslarga nisbatan jinoyatlar majmui tariqasida ozodlikdan mahrum qilish jazosi - o'n ikki yilgacha muddatga, agar sodir etgan jinoyatlarining bittasi o'ta og'ir jinoyat bo'lsa, o'n besh yilgacha muddatga tayinlanishi mumkin»
Jinoyat kodeksidan ayrim bayonlarni keltirganimiz bejiz emas. «Biz jinoyat va jazoga taaluqli qonunlardan yaxshi xabardor emasmiz», deyilsa, rad etishga shoshilmang. Mazkur da'voni osmondan olganimiz yo'q. Ota-onalar, muallimlar, bolalar orasida tarqatilgan so'rovlarimizning natijasi bizni shu fikrga olib keldi. 13 yoshdagi bolani jinoiy jazoga tortish mumkinligini hech kim bilmas ekan. So'ralgan ota-onalarning 80 foizi 15-16 yoshdan oshgan bola jinoyati uchun qamalishi mumkin, deb o'ylarkan. 15 foizi 14 yoshli bolaning qamalishi mumkinligini bilarkan. 5 foizi esa «14 yoshli bola ham jinoyati uchun qamalishi mumkin», degan gumonda ekan. Bu ko'rsatgich muallimlarda bir oz yaxshiroq, ya'ni haqiqatga yaqinroq. Buning sababi: ular bevosh, bo'ysunmas bolalar tufayli militsiya bilan aloqadalar va shu jarayonda huquqqa doir ma'lum bilimga ega bo'ladilar.
Huquqqa doir bilim olishning darajasi sust ekani haqida tashvishlanib ko'p gapiriladi. Bolalar va o'smirlarning jinoyat ko'chasiga kirib qolishlariga shu bilimning yetishmasligi ham sabab, deguvchilarning fikrlariga qo'shilmoqlik kerak. Ota-onalar va muallimlar bilan fikrlashganimizda ularga bir o'g'irlikning ikki ko'rinishini bayon etdik: sinfdagi kompyuter o'g'irlangan. Birinchi holatda o'g'ri ochiq qolgan eshikdan kirib, ko'tarib chiqib ketgan. Ikkinchi holatda derazani sindirib kirgan. Bu jumboqni yechishda 87 foiz ota-ona «har ikkala holda ham bir buyum o'g'irlanyapti, demak jazo bir hildir», deb hisoblashibdi. 9 foizining fikricha, jazo belgilanayotganda buyumning narxiga sindirilgan deraza oynasining qimmati qo'shib hisoblanarkan. Faqat to'rt foiz ota-ona bir holatda oddiy o'g'irlik, boshqa holatda talonchilik deb baholanishini bilganlar. Bolalar esa buning farqiga mutlaqo yetmaganlar. Jamiyat tartib-qoidalari bilan jinoyat kodeksi orasidagi farq ko'pchilikni chalg'itishi mumkin. Ya'ni: o'smir 16 yoshga to'lganda unga pasport beriladi. Shuning uchun ba'zilar aynan shu yoshda jazoga tortilishi mumkin, deb o'ylaydilar. 18 yoshga to'lganda saylovda ovoz berish huquqiga ega bo'ladi, yigitlar shu yoshda harbiy xizmatga boradilar. Demak, balog'atga yetadilar, jazo ham shu yoshda beriladi, deguvchilar ham mavjud. Bu fikrlarda jon bor, ularni mutlaq inkor etib bo'lmaydi. Jinoyat kodeksi ham jazo turlarini belgilashda ulg'ayish yoshlarini hisobga oladi.
12-14 yoshda bolalikdan o'smirlikka o'tish jarayoni, ya'ni bo'ysunmaslikning boshlanishi kuzatiladi. Avval aytganimizday, bola o'zini kattalar safida ko'rgisi keladi, ong shakllana boshlaydi. Islomda o'g'il bolalar uchun o'n bir, qizlar uchun to'qqiz yoshdan namoz farz qilingan. O'ylab ko'raylik-chi, nima uchun shunday? Aynan shu yoshda bolaning ongi haq-nohaqni aniqroq farqlay boshlaydi. O'z hatti-harakatini ongli ravishda boshqarishga o'tadi. Endi u ota-onasi aytgani uchungina emas, Olloh bilan ongli ravishda bog'lana boshlagani uchun namoz o'qiydi. Demak, endi uning biron aybini bolalik sho'xligiga, aqli yetmaganiga yo'yish to'g'ri ham emas. U o'g'irlikning jinoyat ekanini, jinoyatga loyiq jazo borligini biladi. Bilmasa, qilg'iliqni
qilib qo'yib qochmagan, yashirinmagan bo'lardi. 10-11 yoshli bolalarga «o'g'irlik, talonchilik, bosqinchilik, qotillik, bezorilik uchun maktab o'quvchilari qamalishi mumkinmi?» degan savol bilan murojaat etdik. So'ralganlarning 92 foizi jinoyat uchun bolalarning ham jazolanishi muqarrarligini bilisharkan. 5 foizi 18 yoshdan keyin jazolanishi mumkin, deb hisoblar ekan. 3 foizi esa aniq bilmas ekan.
13-14 yoshdagi jinoyatchilar ko'p emas. O'smir ulg'aygani sayin, jinoyati uchun jiddiy jazo mavjudligini to'laroq his etadi. Jinoyatga yarasha jazo tortajagini bilgach, u o'zini tiya bormog'i lozim. Mantiqan olib qaralsa shunday. Ammo jinoyat olamining o'ziga tortish qonuni bizning hayot haqiqatidan kelib chiqadigan mantig'imizga mos kelavermaydi. Mana bu raqamlar ehtimol fikrimizni tasdiq etar, siz ham diqqat qiling: biz o'rgangan bir joydagi jinoyatchi o'smirlarni 100 foiz deb olsak, shundan o'rtacha 8,2 foizini 14 yoshlilar, 26,8 foizini 15 yoshlilar, 30,2 foizini 16 yoshlilar, 34,8 foizini 17 yoshlilar tashkil etdi. Boshqa joydagi tadqiqotda raqamlarda farq bo'lsa-da, mazmun o'zgarmadi. Mana o'sha natija: 14 yosh - 2,2, 15 yosh - 10,2, 16 yosh - 35,9, 17 yosh - 51,7. Bu raqamlarni keltirishimizdan maqsad, o'smirlarga nisbatan bo'lajak e'tiborimizni yil o'tgan sayin susaytirmasdan, balki kuchaytirib borishimiz lozimligini eslatib qo'ymoqdir. Farzandimiz 14-15 yoshligida biz uning yurish-turishiga ko'proq ahamiyat beramiz. Chunki uning o'smirlik olamiga kirish chog'idagi hatti-harakati, gap-so'zlaridagi o'zgarishlar sezilarli bo'lgani uchun doimo diqqat-e'tiborimizda turadi. O'smirlik olami chegarasidan o'tib olgach, u o'zini ancha bosib olganday, nazarimizda «aqli to'lishib qolganday» tuyuladi. To'g'ri, aqliga aql qo'shiladi. Ammo bu yoshda jinoyat jari yaqinidagi ko'chadan uzoqlashmagan bo'ladi. E'tiborimiz susaydimi, kimgadir ergashibmi, qo'rqibmi yo boshqa sababdanmi shu jarga qulashi ehtimoli borki, bundan barchaning farzandini Ollohning o'zi asrasin!
Kimyoda «katalizator», «zanjir reaktsiya» degan tushunchalar bor. Shisha idishda zararsiz turgan moddaga bir tomchigina o'zga modda tomizilsa u qaynab, junbushga kelib, dahshatli kuchga aylanishi mumkin. Huddi shunga o'xshab jinoyatchilikda ham o'ziga hos «katalizator»lar mavjud. Buni oddiygina qilib «sabab» ham deymiz. Qotillikning sabablari o'rganilganda mana bu raqamlar yuzaga keldi: qotillikning 8,8 foiziga g'ayirlik sabab ekan. 19,1 foiziga qasos hissi, 11,3 foiziga rashk, 29,4 foiziga bezorilik, 20,7 foiziga esa gap talashish, mushtlashish sabab bo'lgan.
Bolalar va o'smirlarga xos jinoyatchilik kattalarnikidan ko'p jihatlari bilan farqlanadi. Shulardan biri - ko'plashib olib jinoyat qilish. Bola yoki o'smir kamdan kam hollardagina yolg'iz o'zi jinoyat qiladi. O'rganilgan davrda qamalgan o'smirlarning faqat 24 foizigina yolg'iz holda, 76 foizi esa to'da bo'lib jinoyat qilishgan.
Endi ularning tabiatini kuzataylik: bola yoki o'smir ko'chada yolg'iz yurganida mo'mingina bo'ladi. Agar birov jig'iga tegsa ham indamasligi mumkin. Yonida o'rtoqlari (ayniqsa qizlar) bo'lishsa-chi? O'sha mo'mintoy naq sherga aylanib ketadi. Bolalar va o'smirlar birlashib qolishsa har qanday odobni unutadilar. Baland ovozda gapiradilar, arzimagan hazilga ham qah-qah otib kuladilar, qizlarga gap otadilar, chekmaydiganlar aynan shunday davrada cheka boshlaydilar. Bulardan maqsad - atrofdagilarga o'zini ko'rsatishga urinish. Bunday hollarda alohida shahsga xos fe'l-atvor boshqaruv tizginidan chiqib, umum guruhga xos bo'lgan fe'l-atvorga bo'ysunadi. Odobi, hatti-harakati bilan boshqalardan ajralib turuvchi bola to'daga qo'shilgach, ihtiyorsiz ravishda o'zgaradi. «Boshqalar qanday bo'lishsa, men ham shundayman», degan o'yda bo'ladi. «Boshqalar tomdan tashlashsa sen ham tashlaysanmi?» degan haqiqatdan yiroqlashadilar. Bu masalada o'smirlarni uch toifaga bo'lish mumkin:
*Qonunni buzmaydilar va boshqalarni ham bu yo'ldan qaytarishga urinadilar.
*Qonunni buzmaydilar, boshqalar bilan ishlari yo'q.
*«Boshqalar nima bo'lsa, biz ham shu»
Ikki litsey o'quvchilari bilan suhbatlashganimizda bu uch toifa mana bunday manzara kasb etdi:
Birinchi toifa - 50 - 52%
Ikkinchi toifa - 11 - 13%
Uchinchi toifa - 39 - 35%
Kattalarga nisbatan o'smirlarda jinoyatchi to'dani tashkil etish osonroq. To'da tashkilotchisi hamisha ham boshliq bo'lavermaydi. U tashabbuschi, tadbirkor yoki to'daning g'oyaviy rahnamosi sifatida boshliqning eng yaqin kishisiga aylanishi mumkin. Qo'lga olingan katta-kichik o'nta to'daning to'rttasida boshliq martabasi boshqalarga nisbatan baquvvat bo'lgan yoki sport bilan shug'ullangan, qo'l janggi usullarini yaxshi bilgan yigitchaga nasib etgan. Ikkitasini jinoyat olamini yaxshi biluvchi, tajribali, boshqacharoq aytsak, qamalib chiqqanlar boshqarishgan. Ikkitasiga shafqatsiz, qurol ishlatishdan ham qaytmaydigan, bo'ysunmaslarni ayovsiz ravishda jazolaydiganlar bosh bo'lganlar. Ikkitasining boshlig'i o'zgalardan aqlan balandroq turuvchi, reja tuzib uni amalga oshirish yo'llarini yaxshi biluvchilar bo'lishgan. Aynan shu keyingi ikki guruhni fosh etish, qo'lga olish qiyin bo'lgan. Jazo muddatini o'tayotgan o'smirlardan «To'dada obro'ga ega bo'lish uchun nima qilish zarur?» deb so'ralganida ularning 42 foizi yaxshi mushtlasha olish zarur, deb javob qaytarishdi. 34 foiz o'smir to'dadagi obro'ni jismonan baquvvatlik belgilaydi, deb hisoblarkan. Qolganlari puldor yoki aqlli bo'lishni asosiy sabab deb bilarkanlar.
O'smirlar tashkil etuvchi to'da uzoq yashamasligi bilan ham kattalardan farq qiladi. To'daning tarqab ketishiga yoki fosh etilishiga bir qancha sabablar mavjud: 1. To'daboshi martabasini talashish, to'daboshining buyruqlaridan bo'yin tovlash. 2.To'daning ma'lum a'zolari tomonidan to'daning maqsadlariga qarshi chiqish, qilinayotgan ishlarning natijalaridan qoniqmaslik. 3. To'da a'zolari orasida fosh bo'lishdan qo'rquvchilarning ko'payib borishi. O'smirlar orasidagi jinoyatchi to'dalar ba'zan tashqi ta'sir natijasida ibtidoiy ravishda yuzaga kelishi ham mumkin. Avvalgi boblarda bema'ni kinofilmlarning bolalar odobiga salbiy ta'siri haqida gapirgan edik. Bu masalaga yana qaytishga to'g'ri kelyapti. Sabab, aynan filmlar ta'sirida to'dalar tashkil etilgani yaqin tarixdan ma'lum. Aslida unchalik zararli bo'lib tuyulmagan ayrim filmlar kutilmaganda aks ta'sir qilishi ham mumkin ekan.
Yetmishinchi yillarda Amerikadan «Beqiyos yettilik», «Yetti o'g'longa yetti kelin», «Zorro» kabi dastlabki jangari ruhdagi filmlar keltirildi. Bu filmlar adolat uchun kurash g'oyasi bilan yo'g'rilgan edi. Ammo ayrim o'smirlar bu g'oyalarni o'zlaricha talqin etib, jamiyatda o'zlaricha adolat o'rnatmoq uchun «beqiyos yettilik»lar yoki «Zorro komandasi»ni tashkil qilishdi. Hatto kulgiga moyil, samimiy hisoblangan «Avtomobildan saqlaning» degan filmdan keyin ham «Detochkin bolalari» kabi guruhlar paydo bo'lib, shaxsiy avtomobillarga zarar yetkazish bilan shug'ullandilar. Agar Detochkin ayrim tekinxo'r shaxslarni aniqlab, so'ng mashinasini o'g'irlagan bo'lsa, unga taqlid qiluvchi bolalar saralab o'tirishmadi. Kimning mashinasi to'g'ri kelsa mix bilan chizishdi, g'ildiraklarini bigiz bilan teshishdi, hatto o'g'irlashdan ham qaytishmadi. Qo'lga tushgan bolalardan «nima uchun bunday qildilaring?» - deb so'ralganda: «Nima uchun ularda mashina bor-u, bizda yo'q», - deb javob qilishdi. Ular o'zlarini jinoyatchi deb tan olishmadi. Balki «adolat ishi uchun qurbonlar», deb hisoblashdi. Ularning bu da'volaridan ajablanishning hojati yo'q. Ularning tushunchasidagi adolat mezoni sovetlar g'oyasiga asoslangan edi.
Qamoqdagi o'smirlarning ma'lum guruhidan «Nima uchun to'daga qo'shilib qoldinglar?» deb so'ralganida ularning 43 foizi do'st topish ilinjida qo'shilganlarini aytishdi. Qolganlari ota-onasi yoki o'qituvchilarga araz qilib, qanday yashash lozimligini bilmay, adolatsizlikka qarshi kurashish maqsadida, kutilmagan g'alati narsalarga erishish orzusida qo'shilishgan ekan. «To'dada qanday yumush bilan shug'ullanar edinglar?» degan savolga olgan javoblarimizni umumlashtirsak mana bunday bayon kelib chiqadi: «Oshnalar bilan (ular «to'da» degan so'zni tilga olishmadi) ulfatchilik qilamiz, chekamiz, ichamiz. Pul kerak bo'lib qolsa, «yo'lovchilardan so'raymiz» (qanday so'rashlari ayondir?») Zeriksak, sho'xlik ham qilib turamiz. (Bu sho'xlik huquqchilar tilida «bezorilik» deb ataladi.)Ba'zan uyda yotmaymiz. O'qishdagi yoki ishdagi intizom bizga yoqmaydi. Ba'zan so'kishamiz, ba'zan mushtlashamiz. Qo'lga noyob narsalar tushib qolsa, sotamiz. Ba'zan kayf uchun qoradori kukunini hidlaymiz. Istaganlar bilagiga ham olaveradi. O'zimizga yoqqan narsani olamiz...» To'daga kirib qolgan o'smirlarning sururli olami shundan iborat. Tarbiyachi uni bu olamdan qanday tortib olishi mumkin? Yoki barchasining taqdiri bir - qamoqmi? Afsuski, ayrim hollardagi yakun shunday bo'lyapti.
Agar boshqa guruh bilan janjal chiqquday bo'lsa, mushtlashuvni davraning zo'ri emas, nisbatan zaifrog'u ammo manmanlikda ilg'or bo'lmish bola boshlab beradi. Mushtlashuvda yengilish aniqroq bo'lib qolsa, aynan shundaylar birinchi bo'lib qochadilar. Mushtlashuv og'ir jinoyat, aytaylik, odam o'ldirish bilan yakun topsa shu bolalar yolg'on guvohlikni bera boshlaydilar. Kim kimni qanday urgani, tepganini ziyraklik bilan kuzatib turganday batafsil tasvirlab beradilar.(Bu haqda keyinroq alohida so'z yuritamiz.) Tergovchini chalg'ituvchilar ham shu toifadagilar bo'lishadi. Ko'plashib qilingan jinoyatlarning aksari tasodifiy voqeadan boshlanadi. Atrofdagilar ularni jinoyatchi sifatida tanimay, ularning qiliqlarini «yoshlik bevoshligi»ga yo'yishadi. Ularga nisbatan qattiq talab qo'yilmasligi bir tomondan to'g'ri, bunday bolalarning o'ndan olti yoki yettisi endigi qadamini o'ylabroq bosadigan bo'ladi. Shu sababli bu toifa bolalarga jinoyat olamining fuqarosi guvohnomasini berishga shoshilish yaramaydi. Bular bevoshlik chegarasidan chiqqanu ammo jinoyat ko'chasiga to'la kirib ulgurmaganlardir. Ularga sudning «qora kursisi»da o'tirishning o'zi kifoya qiladi. Qamoq jazosi berilmasa ham eslarini yig'ib oladilar. Hamonki bolalar qamoqxonasini «axloq tuzatish mehnat koloniyasi» deyilar ekan, adashganlarning axloqini qamamay turib ham tuzatsa bo'ladi. Biroq, bu o'rinda masalaning mushkul jihati ham bor.
Kinoteatrga majburlab olib kelingan bir necha maktab o'quvchilarining orasida joy talashish oqibatida janjal chiqadi. (Shunday joylarga turli maktab o'quvchilarini to'plash tajribasidan voz kechish kerakligini ta'kidlib o'tmoqchimiz. Bir birlarini tanimagan o'smirlar orasida janjal chiqishi ehtimolini benzin to'la idish oldida gugurt chaqishga qiyoslasak bo'ladi.) Agar turli maktablardan turli guruhlar to'planmaganida bola joy talashib o'tirmas edi. Bu holatda u o'zining yolg'iz emasligini biladi, agar indamasa «qo'rqoq» degan nom olishi ham unga ma'lum, o'rtoqlari hech bo'lmaganda «nega indamading, tumshug'iga tushirmaysanmi!» - deb malomat qiladilar. Bu yoqda qizlar kulib qarab turishibdi... Xullas, kinozaldagi mushtlashuvni muallimlar tezda tinchitishadi. Kinotamosha tugagach, o'smirlarning tamoshalari tashqarida davom etadi. Endi bu holatda «birga bir chiqish» degan gap yo'q. «Uchga ikki» yoki «yettiga besh» ham yo'q. Janjalning avvalida bo'lgan-bo'lmagan bolalar mushtlashuvi avj oladi. Muallimalar bolalarni boshqara olmay qoladilar. Shu janjalda bir bola nobud bo'ladi. Uni hech kim qasddan o'ldirmagan, tasodifiy tepkidan keyin jon bergan. Mushtlashuvda ishtirok etgan bolalar so'roq qilinganda ularning to'qson foizi «janjalga nimaga aralashganimni o'zim ham bilmayman», deb javob berganlar. Tergov jarayonida yetti bola asosiy aybdor sifatida aniqlandi. Ana endi shu yettitadan qaysi biri adashgan, ertaga bu yo'lga qadam bosmaydi, qaysi birining esa tuzalishi qiyin - buni aniqlash juda qiyin. Ehtimol marhumni tepgan bolani ko'proq ayblarsiz. Aynan shu bola janjalni boshlamagan, urushayotganlarni tamosha qilib turganida behos musht yeb, beihtiyor tepib yuborgan bo'lsa-chi? Tergov va sud jarayonida maktab va mahalla tomonidan yozib berilgan tavsifnomalarga e'tibor beriladi. Qamalishi ehtimoli mavjud har bir bolaning ruhiy olami, oilada va maktabda o'zini tutishi, qiziqishlari esa alohida o'rganilmaydi. Militsiya tavsifnomalarga, guvohlarning ko'rsatmalariga, so'roq natijalariga asoslanadi, sud uchun esa tergovchining xulosasi asosiy manba bo'ladi. Bu o'rindagi bizning taklifimiz ajablanarli, hatto aqlga sig'mas bo'lib ko'rinishi mumkin. Sud yoki tergovchining har bir bolani o'rganishga vaqti yo'q, buni himoyachilar bajarsin, deyishingiz ham mumkin. Buni rad etmaymiz. Biroq, himoyachining shug'ullanishi boshqa masala, himoyachining fikrlari hamisha ham haq gap sifatida inobatga olinavermaydi. Ikkinchi tomondan biz jamiyatimizning ertasi bo'lmish o'smirlarning taqdirini hal etyapmiz, shunday ekan, bu muammoni adolatli ravishda yechishda barcha mas'uldir.
Achinarli jihati shundaki, o'smirlarga xos jinoyat turlari o'rganilsa, mayxo'rlik oqibatida qilingan jinoyatlarga ham duch kelinadi. Yanada achinarlisi shuki, ayrimlar hali o'smirlik olamiga kirmasdan avvalroq aroqxo'rlikni boshlab yuboradilar. Abu ad-Dardo (roziyollohu anhu) rivoyat qilgan sharafli hadisda janob payg'ambarimiz salollohu alayhi vasallam marhamat qiladilarki: «Mast qiladigan harom ichimliklarni aslo ichma, chunki ular hamma yomonliklarning kalitidir.» Yana bir boshqa hadisi sharifda janob payg'ambarimiz «Xamr (ya'ni mast qiluvchi achitilgan ichimlik) yomonliklarning onasidir», - deb ta'riflaganlar. Mayxo'rlikni Olloh mutlaqo xarom etgani (ya'ni t'qiqlagani), Qur'oni karimda bu xususda oyati karimalar mavjudligi ko'pchilikka ma'lum bo'lsa-da, amal qilinmasligi afsusli holdir.
Yaratgan Tangri Qur'ondan avval nozil qilgan muqaddas kitoblarida ham mayxo'rlikni ta'qiqlagan. Tavrotning Sulaymoniya qismiga o'xshash 20-bobida «Sharob sharmanda etadi, muskir janjalkashga aylantiradi. Unga mubtalo bo'lgan aqlli emasdir», - deyilgan. 23-bobning 20-21- qismlarida esa: «Sarhushlar, vujudini xor qilganlar bilan ulfat bo'lma». - deb aytilgan. Va yana shu bobning 29-35- qismlarida: «Ularning holiga voy, bu shovqin-suron, sababsiz jarohatlar, qizargan ko'zlar kimniki? Sharobdan ajralmaydiganlarniki, uni qidirib yuradiganlarniki. Sharobning qizilligiga, qadahdagi rangiga va ajoyib quyilishiga aldanib qolma!.. Oxir oqibatda ilon kabi chaqadi, ko'zlaring, qalbing yomon narsalarni so'zlay boshlaydi. Dengizning o'rtasida yonayotgan kemaning tubida uxlayotgan kabi bir holatga tushasan». - deyiladi. Huddi Tavrot kabi YUhanno Injilining ikkinchi bobi 8-9- qismlarida bunday deyiladi: «Parvardigor Horunga dedi: «sen va o'g'illaring jamoat chodiriga kirganingizda sharob va muskir (mast qiluvchi) ichadiganlardan bo'lmangiz.» Bu misollarni keltirishimizdan maqsad, mayxo'rlik faqat musulmonlarga emas, barcha insoniyatga ta'qiqlangan. Jamiyatimizdagi ayrim odamlar buni yaxshi anglab yetmaydilar va tarbiyalaridagi farzandlariga tushuntira olmaydilar.
Kishini afsuslarga soladigan yeri shundaki, bu sohadagi tarbiyani ancha kech boshlaymiz. Ayrim bolalarga chekishning zarari haqida tushuntirishga urinayotgan paytimizda ular chekish nima ekan, ichkilikning kayfini totishga ulgurgan bo'ladilar. Bunga faqat ko'chaning yomon ta'sirini sabab qilib ko'rsatmaslik kerak. Asosiy sababni o'zimizdan, baodob, tarbiyali hisoblanmish odamlardan ham izlab ko'raylik. To'ylarda, turli ziyofatlarda dasturxonni arog'u kon'yaklar bilan to'ldiruvchi kim? Ko'cha bezorilari emasdir, a? Bolalarning ko'z oldida ichuvchi, mast-alast holda aljirovchi, behayo qiliqlar qiluvchilar-chi? Bu bemazagarchiliklarni norasidalar kuzatib turgani hech o'ylab ko'riladimi? Kattalardan qolganini tatib ko'rishlari-chi? O'smirlar mayxo'rlikka ko'proq shunday joylardan kirib keladilar.
«Badmast ulfat - davraga kulfat», deb bejiz aytmaganlar. O'smirlar jinoyat qilgan paytlarda ko'pincha badmast bo'ladilar. Mastlik chog'ida hatto kattalar ham o'zlarini boshqara olmaganlaridan keyin hali jismonan yetilmagan o'smirning ahvolini gapirib o'tirmasak ham bo'ladi. Ma'lumotlarga ko'ra, o'smirlar olamidagi jinoyatning 70 foizi aynan shu badmastlik
oqibati ekan. Qotil o'smirlarning yarmidan ko'prog'i jinoyat qilayotganlarida mast bo'ladilar. J. ismli o'smir 17 yoshida qurilishga ishga kirdi. Hunar o'rgana boshladi. Hunarga qo'shib mayxo'rlikni ham o'rgandi. Oqibat shu bo'ldiki, bu sohada ustozlaridan ham o'tdi. Ishdan ketdi. Endi nafsini qondirish uchun nima qilish kerak? O'g'rilikdan o'zga chorasi bormi? U atrofiga 15-16 yoshli o'smirlardan yettitasini to'pladi-yu, bosqinchilikni kasb etdi. Ular asosan oziq-ovqat do'konlarini bosardilar. To'qqizinchi bosqinda qo'lga olingunlariga qadar maishatdan bo'shamadilar. Hali o'n sakkizga to'lmagan J. bu vaqtga kelib kunda ichmasa chidolmaydigan xastalikka yo'liqib bo'lgan edi.
O'smirlarning jinoyatlari o'rganilganda mana bu holatning guvohi bo'ldik: odamlarning uylariga o'g'irlikka tushganlarning 24-30 foizi mast bo'lgan, davlat mulkini o'g'irlaganlarning 42-45 foizi, bezorilik bilan qo'lga olinganlarning 75-95 foizi, bosqinchilarning 60-70 foizi, talonchilarning 60-70 foizi, nomusga tegishda ayblanganlarning 50-66 foizi, tan jarohati yetkazgan mushtumzo'rlarning 90-100 foizi badmast bo'lgan.
Bir xonadon sohibi badmastlikni kasb qilib olgan. Kun yo'q-ki, ichmasa. Topganini sovuradi. Ko'p hollarda hamshishalarini boshlab kelib, uyda maishat qiladi. Xotini ortiqcha bir so'z aytib yuborsa, do'pposlaydi. D. ismli bola ana shunday sharoitda ulg'aydi. Bunaqa sharoitda ikkidan biri bo'ladi: birinchi bo'limda qisman aytganimizday, ichkilikka, zo'ravonlikka qarshi kuch uyg'onishi va o'zi ichmay, ichganlardan hazar qiladigan, ayollarni o'zi urmay, urganlardan nafratlanadigan tarzda yashashi mumkin. Afsuski, bunaqasi kamroq uchraydi. Ikkinchi yo'l - «ota o'g'il» sifatida shu yaramas yo'ldan yurish. D. shunday toifadan edi. Otasining maishatidan keyin shishalarda qolgan ichimliklarni ichib, mayxo'rlikni o'rgandi. So'kib gapirishni odat qildi. (Shirinso'zlikni unga kim o'rgatsin?) Kunlardan bir kun shirakayf holatda uyga qaytib, yana er-xotin janjaliga guvoh bo'ldi. Otasi odati bo'yicha mushtini, tepkilarini ishga solganida uni tinchitishga urindi. Badmast ota endi o'g'ilga yopishdi. D. otasiga nisbatan nimjonroq edi. Unga kuchi yetmadi. Oqibat oshxonadagi pichoqni olib chiqib, otasining qorniga sanchdi. Qotillik qasddan qilinmadi. Aytarsizki, D. o'zini himoya qildi, uni jazolamaslik lozim. Fikringizga qo'shila olmaymiz. Chunki bu holatda ota o'g'lini o'ldirish qasdida bo'lmagan, D. o'zini himoya qilish uchun pichoq ko'tarmagan. U mast bo'lgani, g'azabini jilovlay olmagani uchun otasini o'ldirgan. Ehtimol pichoqqa yugurganda otasini qo'rqitmoqchi bo'lgandir, «otam pichoqni ko'rib shashtidan tushar», deb o'ylagandir. Agar mast bo'lmaganida shunday po'pisa bilan cheklanardi. Biroq, mastlik uning hushini o'g'irlagan, o'zini boshqara olish quvvatidan mahrum etgan edi. Otani o'ldirganlarni «padarkush» deydilar. Bu holatda D.ni shunday atash mumkinmi? Qisman mumkin. Agar ota mayxo'r emas, ongli, baodob bo'lganida edi, janjalni D. boshlab, uni o'ldirganida edi, «padarkush» deb atasak yarashardi. Ota o'g'ildan o'lim topmoqlikka o'zi xaridor bo'ldi, bu o'limini o'zi arzongarovga sotib oldi. U-ku, o'lib ketdi, bundaylarning boridan yo'g'i yaxshi, deydilar. Biroq, zurriyodining hayotini ham zaxarlab ketdi, ana shunisi chatoq! Rossiyada, Yangi yil kuni tashvishli voqea yuz beribdi. Bir kishi Qorbobo kiyimida ko'chaga chiqqan ekan. Yarim kechada 15-16 yoshlardagi uch o'g'il va uch qiz bolaga duch kelibdi. O'smirlar hammasi badmast, ko'chani boshga ko'tarib shovqin solganlari uchun «Qorbobo» «Kech bo'lib qoldi, uylaringga boringlar», deydi-yu, baloga qoladi. Avval o'g'il bolalar, so'ng qizlar unga tashlanishib, tepkilab o'ldiradilar. Jinoyatga aralashgan qiz bolalarni atayin ta'kid etdik. Afsuslanmasdan ilojimiz yo'q-ki, yigirmanchi asrda tarqagan vabolardan biri - aynan yosh qizlar orasida mayxo'rlikning ko'payib borishidir. Yevropada 14-15 yoshli qizlarning badmastlikka mayl qo'yishlari o'tgan asrning so'nggi o'n yilligida qariyb ikki martaga oshgan. Agar avvalroq qizlarning mayxo'rligi asosan 15 yoshdan keyin kuzatilgan bo'lsa, mayxo'r qizlar ancha yosharishdi - 13-14 yoshlardagi qizlar ham militsiya nazoratiga o'tishdi.
Ozodlikdan mahrum etilgan o'smirlarning elliktasi bilan suhbatlashilganda shularning 12 foizigina ichmasligini aytdi. 48 foizi doimiy emas, unda-bunda icharkan. 40 foizi esa doimiy ravishda ichgan. Bolalar koloniyasining xizmatchilari biz bilan suhbatlasha turib farzandlarini yo'qlab keluvchi ayrim ota-onalarning aroq tashlab ketishga urinishlarini afsus bilan gapirib berishdi. Chindan ham afsuslanarli hol. Bular qanday nodon ota-onalarki, bolalarini bu yerga boshlab kelgan narsaning aynan shu aroq ekanini fahm etmasalar? Ular tashlab ketgan aroq egasiga yetib bordi, deb faraz qilaylik. Uni ichib olib, mastlikda yana bir jinoyat qilsa, uch yillik qamoq muddati yana o'n besh yilga ko'paysa, aybdor kim bo'ladi?
Giyohvandlikning jinoyatni tug'dirishi haqida butun dunyo tashvishlanib gapiryapti. O'smirlarning bu baloga tortilishi chindan ham har qanday jamiyat uchun bir ofatdir. Xumor tutib, talvasaga tushgan (koma) paytida giyohvand bir necha gram qora dori evaziga o'z onasini o'ldirishdan ham toymaydi.
Bolalar koloniyasidagi bir guruh tarbiyalanuvchilardan «nasha tortganmisiz?» - deb so'raganimizda ularning 34 foizi «ha», - deb javob berishdi. Bolalar va o'smirlar orasida giyohvandlikdan tashqari «taksikomaniya» degan balo ham mavjud. Giyohvandlik ma'lum mablag'ni talab qilsa, taksikoman ozroq pul bilan mast bo'lishi mumkin. Masalan, bir-ikki shisha pivo ichadi-da, so'ng boshini tsellofan xalta bilan burkab, o'tkir hid tarqatuvchi benzinmi yo pashsha dori - dixlofosnimi hidlaydi. Shu tarzda kayf qiladi. Bu kayf oqibatda zaharlanish, hatto o'lim bilan ham tugashi mumkin. Ko'p qavatli uylarning, hatto ayrim maktablarning yerto'lalari va shunga o'xshash xilvat joylar giyohvand va taksikomanlarning rohatbahsh maskaniga aylanib qolish ehtimoli bor. Shu boisdan ham hilvat joylarni nazoratdan chetda qoldirmaslik zarur.