Yaralangan qalb [Iqbol Qoʻshshayeva]

Yaralangan qalb [Iqbol Qoʻshshayeva]

Hayotda nopoklik koʻp, demoqchi emasman. Hayot boʻlgandan keyin, boʻladi-da... Men faqat qorday oqqushlarni istayman.Imant Ziyedonis Xalqqa uning buyuk farzandlari orqali baho beradilar, degan edi Rasul Hamzatov. Nazarimda, shu buyuk farzandlar chekkan ozorlari orqali ham shu xalqqa, uning madaniy merosiga, davrga baho berish mumkin. Ular qiyofasida har birimiz oʻzligimizni koʻramiz, taniymiz. Koʻnglimizga noxush kechinmalar soya solganda Oybek lirikasini oʻqiymiz: Yolgʻizmen, yolgʻizmen, shunday yolgʻizmen Yulduzlar uzoqdir, yellar begona... Shoirning sirdoshi samodagi oy oʻzidek mungli. U xastaligida ham eski doʻsti oyni unutmaydi, u bilan hamqadam yuradi. Shuning uchun ham bu she’riyat koʻngilga yaqin. Umuman, Oybek lirikasi shoirning oʻzi singari minbarbop emas. Uning ijodkor zamondoshlaridan ajralib turishining sababi ham shundadir balki. Ya’ni she’rlarining oʻzidek sof va yuksakligidir. Baxtiyor lahzalarda «Navoiy» romanidagi Nurboboning Toʻgʻonbekka qarata aytgan: «Bu dunyoning zavq-safosiga nodon odam beriladi. Qadaming ostiga qara, minglarcha koʻzlar termuladi! Sen ularni koʻrmaysan, ammo koʻngilning koʻzi ularni juda ravshan koʻradi... bilib qoʻyki, ikkimiz bir joyga boramiz, nasibamiz bir parcha sovuq tuproq!» degan soʻzlari koʻzni kattaroq ochib mulohaza qilishga undasa, «Oybegim mening» kitobini varaqlaganimizda Zarifaxonimning muhabbati va aqlu zakovati taskin beradi. Oybek olami, Oybek dardlari har birimizning yuragimizga yaqin, qadrdon. Bir necha yillardirki, adibning boy ruhiy olamini anglashga urinaman. Oʻzimcha nimalarnidir izlayman. Oybek men uchun hayratlar eshigi. Adibning ulkan ijodi va buyuk shaxsiyati kishini yuksakroq koʻtarilishga undaydi, unga ruhiy bardamlik bagʻishlaydi. Oybek oʻttizinchi yillarda yozilgan sof lirikasining oʻzi bilanoq bashariyatning ma’naviy choʻqqisiga olib chiquvchi zinalarning biriga aylanib ulgurgan edi. Oybekning siymosida sirlarga toʻla cheksiz ufqqa tutashib ketgan samoviy nigohni, choʻng bir dardga aylangan isyonlar uchqunini, dunyo telbaliklariga hayratdan tikilgancha qotib qolgan tiyran koʻzlarni koʻraman. Nazarimda, ularda hali hanuz hayot bordek, Yashashga, Soʻzlashga, Ijod qilishga haqqi bordek tuyuladi. Oybek mana shu holatda mening shuurimni zabt etgan. Oltmish yoshli donishmand shoir koʻngil xaritasini quyidagi misralarda chizadi: Doʻstim, yomonlardan zinhor hazar qil, Firibgar oshnolar zimdan toʻsar yoʻl. Haqiqatni sevmas, vijdonsiz baxil. Kuyganmen ulardan: yogʻdirgan tosh-doʻl. Zimdan yoʻl toʻsib shoirni kuydirganlar, ogʻzidagi soʻzini olib, qalamini qayirganlar kimlar edi? Ulugʻ iste’dodlarga hamisha qiyin boʻlgan. Chunki ularning qadri na pul, na mansab, na unvonu mukofotlar bilan oʻlchanadi. Shuning uchun ham ular oldida oʻrtamiyona kishilarning bahosi tezda belgilanadi. Iste’dod esa hamma vaqt ham tugʻilavermaydi, lekin oʻrtamiyonalar har qadamda uchraydi. Oybekning ham dilini dogʻlaganlar ana shu oʻrtamiyonalar va ularning rahnamolari edi. Oʻtgan asrning 30-yillarida boshlangan qatagʻonlar davrida bundaylar uchun davlat obroʻyi, sinfiy yoki partiyaviy obroʻy, dohiy avtoriteti bir himoya qobigʻiga aylangan edi. Dunyoni ham ular mana shu qobiq orqali koʻrdilar. Oʻzbekiston Respublikasi Markaziy Davlat arxivi hujjatlari orasida Yozuvchilar soyuzining 1937 yil 31 avgustdan 5 sentyabriga qadar davom etgan 4-plenumiga oid stenogrammani (fond r.2356, roʻyxat 1, yigʻma jild raqami 31) oʻqib, unda Oybekka qilingan tuhmatlarga guvoh boʻlib, oʻylanib qoldim. Xoʻsh, adibga tuhmat toshlarini otganlar kimlar va ularni bunga nima majbur etgan. Oʻzimcha ularni tushunishga urindim: ularni majbur qilishgan, nachora, tirik jon... Hammasiga oʻsha qattol davr aybdor. Biroq bunday davrga nom topib bergan, uning qozonini qaynatganlar kimlar edi?.. Keling, oʻsha mash’um qatagʻon yillariga doir arxiv materiallarining ayrim parchalarini oʻqib, bu kabi savollarga birgalikda javob izlashga urinib koʻraylik. Mana, Oybek bilan tengdosh, sobiq «sovet adabiyoti»ning oqsoqollaridan hisoblangan shoirning stenogrammada qayd etilgan soʻzi: «Men Usmon Nosir va Oybek masalasida adashganman. Ularning millatchilik ijodiga chuqur baho berolmasdi, millatchilik ta’sirida deganman. Holbuki, «ta’sir» emas, millatchilik adabiyotining toʻla oʻzi edi. Oybek ajoyib ikki tarmoqli odam. Ikkita Oybek bor. Bittasi sovet she’rini yozadigan Oybek, ikkinchisi burjuaziya lirikasini yozadigan Oybek. ... Men Usmonga sen kimga taqlid qilasan, deb soʻraganimda, u Oybek akaga deb javob bergan edi... Mening qoʻlimga Oybekning bir kitobi tushdi. Shu she’r toʻplami bilan u sovet pozitsiyasidan chiqadi. U tabiat lirikasi niqobi ostida burjuaziya she’rini ilgari suradi. Misol uchun, «Na’matak» she’ri «san’at san’at uchun» deyishdan boshqa narsa emas. Hamidning «Oʻrik gullaganda» she’rini oling. Siyosiy oʻtkirlikni, partiyaviylikni, sovet mafkurasini kuylaydi. Bu yoʻl Oybekni keyingi ijodida ham hukm suradi. «Shoir bilan suhbat» she’rida u sovet partiyasiga oʻtishini aytgan. Agar yozuvchi chindan bizning partiyamizga oʻtgan boʻlsa, nima uchun «Koʻklam derazamdan qarab turibdi va taloq qoʻydim, men u bahorga» degan. Bu bilan nima demoqchi? Bu uning burjuaziyaga qarshi ekanligini bildirmaydi. Nima uchun u aynan bahorni obrazda bergan? Millatchilik gʻoyasi ostida ish koʻruvchilar, ochiqdan-ochiq chiqishni tashlab, niqobli yoʻlga oʻtishgan...». Bunday keskin tanqidga Oybek quyidagicha javob bergan: «Tan olaman, oʻttizinchi yilgacha boʻlgan ta’sirning qoldiqlari bor edi. Chunki 1921—22—23-yillarda Oʻzbekistonda maorif sohasida tarbiya ishlarini koʻpincha jadidlar egallab kelganlar. Men mana shu davrda oʻqiganman. Ya’ni bizning muallimlarimiz turk ziyolilari va Fitratlar edi. Biz, asosan, Turkiyada chop etilgan kitoblarni oʻqir edik... Oʻshanda asosan Fitratu Choʻlponlarning gʻoyalari menga ta’sir qilgan, ham shu vaqtda millatchi yosh shoir edim. Koʻp vaqt ularning gʻoyasida boʻlganman... Har qanday ijodda xalturaga qarshiman. Umuman, san’atda chuqur samimiylik boʻlishi kerak. Keyingi ijodimga kelsak, toza lirika tematikasi bor. Lekin buni siyosiy xato deb boʻlmaydi. Siyosiy oqlanish natijasida deyishlariga ham qarshiman. Agar shunday boʻlganda, bu 4-5 yil ichida sezilardi. Sovet mavzuida, hayotiy mavzuda, siyosiy gʻoya tashuvchi, xalturachi boʻlib yurardim... Hech vaqt tabiatning goʻzalligini maxtab yozish sovet pozitsiyasiga yot emas, balki sovet mavzuini kengaytirishga xizmat qiladi. Tabiat mavzusida she’r yozish hech bir millatchilikkayam olib bormaydi. Soʻngra, mening toza lirikam, tabiat ustida boradi. Tabiatning koʻrinishlarida tabiatning buyukligini koʻrsataman, mening oʻzbek poeziyasiga intilishim shundan...». Shoʻro adabiyotining yirik vakili sifatida Hamza siymosini gavdalantirgan dramaturgning oʻsha plenumda aytgan da’volariga e’tibor qiling: «Oybek millatchilikdan qaytdim deydi. Oʻzini sovet yozuvchisiman degan odam millatchilikka qarshi kurashadi, uning kirdikorlarini fosh qiladi. Oybek esa, aksincha, oʻzining millatchilik izlarini boʻyamoqchi boʻladi. U faqat statistika tariqasida palon yildan palon yilgacha unday edim, keyin esa sovet pozitsiyasiga oʻtib oldim, deydi. Albatta, buning bilan hech kim qanoatlanmaydi. 1929 yilda qanday narsalar bilan oʻzingizni panturkist deb aytar edingiz, deb soʻraganimizda, u: «pessimist boʻlganligim uchun», deb javob beradi. Bu parishonlikning asosi qayerdan topiladi. Ruh tushkunligi bu faqat davriy norozilikdan, Stalin yoʻlidan norozilikdan iborat. Ochiqdan-ochiq aytish kerakki, u Usmon Nosirning oʻzginasi. Millatchi boʻlishdan maqsading nima edi, deyishsa, u aytadi: «Bizlar oʻylar edikki, oʻzbeklar oʻziga bir davlat tuzsalar». Bu Oybek haqidagi Uygʻunning fikriga yetarlik javob. Oybekda samimiyat yoʻq. Moskvada, dekadadaligida «Navoiy. Oʻzbek klassiklari toʻgʻrisida» maqolasi chiqdi. U bunda Navoiy davrini oltin davr deb aytadi. Rus adabiyoti inqilobiy-demokratik adabiyotdan foydalanib oʻtilganini tamomila rad qiladi. Bunga qarshi Pushkin tomonidan sharq klassiklarini koʻtarishga tarafdor boʻlganligini, Pushkin tarjimasini gʻoya sabab qilib rus klassik adabiyotlarini emas, asosan, sharq adabiyoti degan narsani oʻrtaga qoʻymoqchi boʻladi... Uning yana bir asosiy kamchiligi Usmon Nosir gapirgan gaplar haqida yaxshi bila turib, yashirib kelgan... Lavrentev kelib bu ishlarni ochganda ham mumkin qadar Usmon Nosirni saqlab qolmoqchi boʻladi...». Bu malomatlarga javoban Oybek: «Mendagi xatolarning bari, koʻpincha xarakterimga maxsus boʻlgan ahvollar bilan anglashiladi. Menda beparvolik, siyosiy begʻamlik ochiq koʻrinadi. Bu xususiyat ilgari ham boʻlgan, hozir ham bor. Shuning uchun ham men Usmon Nosirning gaplariga shunchaki qaraganman. Moskvadaligimizda uning soʻzlariga ahamiyat bermaganman. Men uning soʻzlarida aksilinqilobiy ma’nolarni ham payqaganim yoʻq», deydi. Usmon Nosir ishini koʻrgan komissiya a’zosi, shoir: «...Komissiyada besh marta chaqirib soʻraganimizda ham hech narsa demadingiz», deganda Oybek: «Unutganman. Barcha qilgan xatolarim siyosiy koʻrlik, hushyorsizlik, siyosiy begʻamlik tufaylidir. Men bunga iqrorman», deydi. Plenumda faol qatnashgan, Oybekning tengdoshi boʻlgan shoir: «Usmon Nosir she’rlarini oʻqigan va eshitgan ekansiz, nima uchun yoqmagan joylari haqida gapirmadingiz?» deganda Oybek: «Zarur ishim bor edi, ketib qolganman...», deb javob bergan. Oybek bilan Til va adabiyot institutida birga ishlagan shoir esa shunday degan: «...Oybek menga bir narsani aytdi, «Menga sovet adabiyotining dushmanlarimi, doʻstlarimi farq qilmayman. Hamma odamlaram yomon odamlarmi unga ishim yoʻq. Men siyosiy begʻam odamman.» Shuning natijasida aksilinqilobchi qaynotasi surgundan qaytgandan keyin ham munosabatda boʻlibdi. Yana bir muncha millatchilar bilan ogʻiz-burun oʻpishib yuribdi. Hammalaring Oybekni talantli shoir deysanlar, lekin u oʻzi bilan adabiyotga kirib kelgan tengdoshlaridek asarlar berayotgani yoʻq... Unda boʻlayotgan oʻzgarishlarga nisbatan Gʻafurdaka hozirjavoblik yoʻq. Holbuki, uning qalamidan hech narsa qochib qutulmasligi kerak. Buning sababi nima? Oybek yaxshi asar berolmayotganining sababi, uning fikri ochilib ketmaganligida, ya’ni Oybek dunyoqarashida, koʻzining ostida tosh yotadi. Ana shu toshning otini aytmoq kerak. Bu tosh millatchilik deb nomlanadi. Shu jihatdan Oybek ochilmasdan boʻgʻilib yotibdi. Men oʻylaymanki, agar Oybek mana shu toshni samimiy ravishda otib tashlaganda ochilar edi, lekin u qilmayotipdi, hozirgacha ham qilgani yoʻq... 1934 yilda Qodiriy ijodi yuzasidan tekshirish yozadi. Nega Qodiriyni tanladingiz deganimda u markaziy figura boʻlganligi uchun tanlaganligini aytadi. Bunday yondoshish notoʻgʻri, chunki Julqunboy romanlari bizning roman emas. Yana Oybek aytadiki, «millatchi boʻlsam ham aktiv millatchi boʻlmaganman», deydi. Men shunda, Siz koʻzyoshi qilib, 1927 yilda Choʻlponni shaxsiga tegmaylik, uning ijodini tekshiraylik, deb uni yoqlab maqola yozgansiz. Shu vaqtda Choʻlpon katta millatchi edi deb aytganimda, haqiqatdan ham aktiv ish qilganini tan oldi-da, Oybek oʻylanib qoldi...». (Arxiv materiallaridan aynan koʻchirildi.) (Ushbu plenumdan soʻng, Oybek Yozuvchilar soyuzi a’zoligidan oʻchirilib, Til va adabiyot institutidan haydaladi. Ana shu davrda u ilk romani «Qutlugʻ qon»ni yozadi. ) Yuqorida keltirilgan parchalar Markaziy Davlat arxivida saqlanayotgan oʻsha mash’um toʻrtinchi plenumga oid stenogrammaning uchdan bir qismi ham emas. Nachora, bu ayni haqiqat, bu haqiqat sizu bizning kechmishimiz. Axir, koʻzim xira koʻradi deb, uni oʻyib tashlolmaymiz-ku. Bu davrni millionlab kishilar yashab oʻtgan, minglab taqdirlar singan. Davr shovvozlarining «qahramonlik»lari ortida yuzlab mozorlarning izi bor... ShAXSlar bagʻri yerni quchoqlaganda, bu nufuzlarning koʻksi ordenga toʻlgan... Zora, bular kelajak uchun saboq boʻlsa. Biz qanchalik boʻyab, pardoz bermaylik hech bir narsa unutilmas ekan, hech bir narsa shunchaki izsiz qolib ketmas ekan. Umuman olganda, bir nima deb hukm chiqarish, tahlil qilish bizning ishimiz emas. Hukm ham, ijrosi ham Yaratganga havola. Bizning ixtiyorimizda faqat birgina imkoniyat bor. Bu ham boʻlsa ezgu ishlar bilan birgalikda ulkan xatolarni, ogʻir boʻlsa-da, bir lahza ham unutmaslik, ulardan saboq chiqara bilishdir. Tokim, hech bir zot «Tosh ekan boshim, Hech yorilmadi Yogʻildi ming tosh», deya armonli nigohi bilan oʻtgan umriga nazar tashlamasin. Qattol davr va uning «faol»lari Oybekning ijodiga, jismiga ta’sir qilishdi-yu, lekin uning his-tuygʻularini mahv etisholmadi, uning Oʻzini yengisholmadi. Muhimi, uning qalbi, e’tiqodi darz ketmadi. Oʻzi kuylab oʻtgan dahshatli qoya bagʻrini yorib chiqib, nafis tovlangan «vahshiy qoyalarning ajib ijodi» na’matakdek «koʻngilidagi har qanday chirkinliklar, dahshatlar... qirgʻinidan omon qolgan» goʻzal tuygʻusiga, e’tiqodiga sodiq yashadi. Oybekning betakrorligi ham, ulugʻligi ham, gʻalabasi ham mana shunda.

Muallif: Iqbol Qoʻshshayeva