Hayot oʻzi ustoz ekan [Jumaqul Qurbonov]

Hayot oʻzi ustoz ekan [Jumaqul Qurbonov]

Men tugʻilgan Koʻhnashahar qishlogʻi Qashqadaryoning quyi oqimida joylashgan. Uning kunbotar tomonida mashhur Zanjirsaroy qal’asining xarobalari, kunchiqar tomonida esa Abdullaxonga nisbat beriladigan, biroq xalq orasida Bekcha deb ataladigan sardoba boʻlardi. Bolaligimda qoʻy haydab yurib Zanjirsaroy xarobalarining sap-sariq gʻishtlariga qarab chuqur xayolga choʻmardim. Gʻishtlar orasidagi ganchda qolgan me’mor ustaning barmoq izlari xayolimni uzoq oʻtmishga sudrab ketardi. Qumga choʻkib borayotgan sardobaning ulkan gumbazi ustiga tirmashib chiqib, olis-olislarga termulib oʻtirishni yaxshi koʻrardim. Keyinchalik universitetning filologiya fakultetida oʻqib yurganimda ham, gazeta tahririyatida ishlaganimda ham meni shu tuygʻular tark etgani yoʻq. Imkoniyat tugʻilishi bilan shu tarixiy obidalarning yoniga borib, soatlab qolib ketardim. Shu paytlarda sardoba va Zanjirsaroy haqida ma’lumotlar, xalq ogʻzida yurgan rivoyatlarni yigʻa boshladim. Pishiq gʻishtdan qurilgan sardoba gumbazi yonida oʻsha paytlarda paxsa devorli uyning xarobalari boʻlardi. Bir kuni shu xarobalar haqida soʻraganimda bobom «Bu xarobalar Mulla Jumabek qurdirgan rabotning qoldiqlari» degan edi. Bu qiziqishlarim meni tariximizning qora kunlari boʻlgan, shoʻro hokimiyatining ilk yillarini oʻrganishga undadi. «1917-1924 yillarda Turkistonda milliy mustaqillik uchun kurash» mavzusini olib, ilmiy ishni yozish jarayonida arxiv hujjatlarini titkilar ekanman bir necha hujjatlarda Mulla Juma nomiga ham koʻzim tushdi. Biroq bu shaxs haqida boshqa hech qanday ma’lumot ololmadim. El ogʻziga quloq tutdim. Gap-soʻzlarga qaraganda, Mulla Juma yigirmanchi yillarda shoʻrolar tuzumiga qarshi imkon qadar kurashgan, hatto atrof qishloqlarni birlashtirib, mustaqil beklik tuzgan ekan! Mulla Juma beklik qilgan davrda uning hududida uchta sardoba boʻlib, bek barcha sardobalarning obod boʻlishiga, yoʻlovchilarning qoʻnib, hordiq chiqarishlari uchun rabotlar qurilishiga katta e’tibor bergan. Sardoba suvini ifloslantirishga yoʻl qoʻymagan. Bu ishga jur’at qilganlarni ayovsiz jazolagan. Algʻov-dalgʻov, it egasini tanimaydigan yigirmanchi yillarda qaroqchi-yu talonchilarning kuni tuqqan edi. Mulla Juma oʻsha paytda katta sahnaga chiqib, elni shu unsurlardan tozalaydi. Pahlavon kelbatli bu yigit haqiqiy mergan ham ekan. Uning dovrugʻidan choʻchigan oʻgʻri-qaroqchi uning bekligiga qadam bosa olmaydi. Biroq, 1924 yilga kelib ancha oyoqqa turib olgan shoʻro hukumati Mulla Juma bekligini tugatadi. Hali yigirma beshga kirib-kirmagan bekning oʻzi otib tashlanadi. Arxivlarda u haqdagi ma’lumotlar uzuq-yuluq. Ba’zi hujjatlardagina uning nomi «Sariq qishlogʻidagi banda boshligʻi Mulla Juma...» qabilida keltiriladi xolos. Biroq xalq ichida uning qahramonligi toʻgʻrisida turli aytimlar yuradi. Men "Sardoba" romanini yozish jarayonida mana shu rivoyatnamo voqealarga tayanishni afzal bildim. Oʻsha paytlarda rivoyatlarni yigʻayotib, bir kun kelib biron bir asarimda ishlataman, degan niyatim yoʻq edi. Ularni shunchaki qiziqqanim uchun toʻplagandim. Biroq oradan yillar oʻtib bu ma’lumotlar «Sardoba» romani yaralishi uchun zarur xom ashyoga aylandi. Bobom Qurbon bobo yaxshigina ma’lumot olgan ziyoli kishi edi. Qishloqda obroʻsi baland, hech kim u kishining gapini ikki qilishga botina olmasdi. Juda koʻp rivoyat va dostonlarni yod bilardi. Qishning uzun tunlarida bobomning sandalli xujrasiga yigʻilib olib yettinchi lampa yorugʻida bobomning ogʻziga termulgancha bir rivoyatni tinglab oʻtirardik. Ba’zan biror-bir asar ustida ishlayotganimda, oʻsha paytlar, bobomning aytgan rivoyatlari esimga tushib ketadi. Uning salobatli, biroq mayin ovozi qulogʻim ostida jaranglayotgandek boʻladi. Bobomning oʻtkir nigohlarini his qilaman. «Sardoba – bir mushtipar onaning iltijosi ila bino boʻlgan Olloh inoyati. Sardoba – ona. Mushfiq bolasining tirik qolishi uchun jonini qurbon qilgan ona. Sardoba – elimizning onasi. Biz sahroyi elmiz, sahroyi elning bir boʻlagi, Sardobali elmiz. Sardoba – onamiz boʻlmasa biz el boʻlmaymiz. Sardoba – onamiz boʻlmasa bizni quturgan sahro yutib yuboradi...» Bobomning Sardoba haqidagi rivoyati shunday soʻzlar bilan yakunlanardi. Bobomning shunday rivoyatlarini eshitganimdan keyin, bu obidalarga boshqacha koʻz bilan qaraydigan boʻldim. Rivoyatlar shunchalik miyamga oʻrnashib qolgan ekanki, «Sardoba» romanini yozish jarayonida bobomning ovozlari qulogʻim ostida jaranglab turgandek boʻldi. 2010 yilda romanni oʻqib chiqqan marhum ustoz adib, Pirimqul Qodirov «Jumaqul, anchadan beri romanchiligimizda asotir va rivoyatlarga tayangan asar koʻzga tashlanmayotgan edi. Sizning «Sardoba»ngiz asotirlar romani boʻlibdi» degan e’tiroflaridan boshim koʻkka yetgandi. Keyinchalik ustoz roman chop etilayotgan pallada shu soʻzlarini kengaytirib, «Asotirlar romani» nomi bilan kitobga soʻzboshi ham yozib berdilar. * * * Otam Fayzulla bobo sakson beshga kirdi. Umrlari mehnatda oʻtganligi uchun Xudoga shukr, hamon bardam. Otam biz aka-ukalarni halollikka, toʻgʻrisoʻzlikka oʻrgatgan. Mehnatdan qochmaslikka undardi. Ba’zan qattiqqoʻllik qilardilar, lekin adolat chegarasidan chiqmasdi. Onam rahmatli Sharifa momo esa mehribon, yumshoqkoʻngil ayol edi. Koʻplab ertak va dostonlarni yod bilardi. Men harbiy xizmat oʻtashga ketayotganimda toʻshakka mixlanib qolgandi. Ikki yil davomida oʻrinlaridan turmay mendan xat kutar ekan. Eshik «tiq» etsa alang-jalang boʻlib, «qara-chi, pochtachi keldimi» deyaverar ekan. Men buni his qilganimdan imkon topildi deguncha onamga xat yozishga harakat qilardim. Xizmatdan qaytib kelganimda onamning yostiqlari ostida barcha yozgan xatlarim dastalanib turganini koʻrdim. Qayta-qayta oʻqilaverganidan titilib, ranggi oʻchib ketgan xatlar... Oʻsha paytdagi urfga koʻra har bir maktubga ikki satr epigraf yozardim. Bitta xatdagi epigrafga ikki tomchi koʻzyosh toʻkilgani sargʻish dogʻdan bilinib turardi. Onam xatni oʻqiyotganda yigʻlagan ekanlar-da... «Koʻpdan beri yuragimni tirnar bir gʻashlik, Sogʻinchda va ayriliqda oʻtmoqda yoshlik». * * * Talabalik yillarimda shoir doʻstlarim Ochil Tohir, Nurulla Oston, Jamol Sirojiddin, Asror Nurboevlar bilan ijarada birga turardik. Darsdan boʻsh paytlarda men hikoyalarimni, shoirlar esa she’rlarini koʻtarib tahririyatlar eshiklarini taqillatib chiqardik. Biron gazeta yo jurnalda bir mashqimiz bosilib chiqsa koʻchamizda bayram boʻlib ketardi. Lekin bunday hol oyda-yilda bir martagina boʻlardi, xolos. – Bosmasa bosmasin, – figʻoni falakka chiqib, qalingina she’r daftarini stolga qarsillatib urardi Nurulla, – endi redaktsiyasiga qadamimni ham bosmayman! Gazeta oʻzingniki boʻlmasa biron narsang ham chiqmas ekan! – Ana, endi oʻzingga kelyapsan, shoir, – derdi gapga qoʻshilmay chetda kitob oʻqib turgan Asror. – Kel, oʻzimiz gazeta chiqaramiz. Shunda har sonda sening she’ring bilan Jumaqulning hikoyasi bosiladi. Shu-shu ijaraxonamizning devoriy gazetasi tashkil qilindi. Har oʻn-oʻn besh kunda yangilanib turadigan bu gazetaning har sonida Nurullaning she’ri bosilib tursa-da, bari bir uning koʻngli toʻlmasdi. «Nimaga hikoyang buncha uzun?! Gazetaning yarmini egallab olibdi!» – deb menga tashlanib qolsa, «She’rni ham achchiq ichakdek choʻzibsan, qara, uchta she’rim sigʻmay qoldi!» deb Ochil bilan gʻijillashardi. * * * Men Muborak tumanida ishlardim. Istiqlolning dastlabki yillari edi. Tumanda Oʻzbekiston xalq shoiri Abdulla Oripov bilan uchrashuv oʻtkazadigan boʻldik. Mashhur shoirni tuman chegarasida kutib oldik. Bizni tanishtirishganda Abdulla aka quchogʻini ochib keldi. – Muborakda yozuvchidan chiqqan hokim bor, degan gaplar qulogʻimga chalingandi. Oʻsha siz ekansiz-da, – dedi bagʻriga bosganicha. Uchrashuv koʻngildagidek oʻtdi. Keyin Abdulla akani Zanjirsaroy qal’asining xarobalariga, sardobalarga olib bordim. Shu obidalar haqidagi rivoyatlarni aytib berdim. Shularni bir yozsangiz qanday boʻlarkin, deb maslahat berdilar. Oradan bir necha yil oʻtib «Sardoba» romanining birinchi kitobi Abdulla akaning soʻzboshisi bilan dunyo yuzini koʻrdi. Oʻzbekiston xalq yozuvchisi Oʻtkir Hoshimov bilan ham Muborakda tanishganman. U kishiga moʻ‘jazgina hikoyalar toʻplami boʻlgan «Qorakoʻz»ni taqdim qildim. Oʻtkir aka hikoyalarimni oʻqib koʻrib: – Durustgina hikoyanavis ekansiz, kattaroq narsalarga qoʻl uryapsizmi? – deb soʻradi. Oʻsha paytlarda bitta qissani qoralab qoʻygandim. Shuni aytdim. – Olib boring, koʻrib chiqamiz, – dedi. Oradan hech qancha vaqt oʻtmay «Chorraha» nomli qissa va hikoyalar toʻplamim Oʻtkir Hoshimov soʻzboshisi bilan chop etildi. Bunday nomdor ijodkorlarning asarlarimga boʻlgan munosabati meni hamisha toʻlqinlantirib kelgan. Albatta, turmushda koʻp narsalarni koʻrib koʻzim pishdi. Aslida ham hayot oʻzi ustoz ekan. * * * Saksoninchi yillar edi. Bir doʻstimning otasi uyga kirib keldi. Uning aytishicha, oʻgʻli bir koʻzi koʻr qizga uylanmoqchi ekan. Tuppa-tuzuk, toʻrt muchasi sogʻ qizlar turganda bunday qizning nimasiga uchganiga tushunolmay otaning jigʻibiyroni chiqardi. Otaning soʻzlaridan shu ma’lum boʻldiki, oʻzi ham, xotini ham uning bir koʻzi koʻr qizga uylanishiga qarshi. Biroq oʻgʻli ikki oyogʻini bir etikka tiqib olgancha «Shundan boshqasiga uylanmayman» deb turganmish. Ota bechora chiqmagan jondan umid, qabilida hech boʻlmasa, doʻstining gapiga kirar deganicha mening oldimga kelgan ekan. – Joʻrangni koʻndirib ber. El oldida yuzimni shuvut qilmasin, – derdi bechora ota moʻltirab. Gaplashib koʻrishga va’da berdim. Uni uchratganimda shirakayf ekan. – Ogʻayni, oʻzim ham sen bilan gaplashmoqchi boʻlib yurgandim. Kelganing yaxshi boʻldi, – dedi u. Soʻramasam ham nega bir koʻzi koʻr qizga uylanmoqchi ekanligini ayta boshladi. Bolaligida shahardagi qarindoshinikiga borganida, tosh otib oʻynab turib tasodifan bir qizchani nogiron qilib qoʻyadi. Qoʻrqqanidan buni hech kimga bildirmaydi. Oradan yillar oʻtib buni unutib ham yuboradi. Lekin yaqinda bu qiz uning mashinasiga oʻtiradi va u oʻzi nogiron qilgan qiz ekanligini bilgach, unga uylanishga, uni baxtiyor qilib aybini yuvishga qaror qiladi. Bor gap shu. Garchi otasiga va’da bergan boʻlsam-da, uning bu olijanob ahdidan qaytarmaslikka qaror qildim. U aytib bergan voqeadan anchagacha ta’sirlanib yurdim. Keyin esa shu voqea asos qilib olingan «Qorakoʻz» nomli hikoya dunyoga keldi. * * * Oʻtgan asrning 70-yillari soʻngida universitetni tugatib, «Qashqadaryo haqiqati» gazetasi tahririyatiga ishga keldim. Tahririyat madaniyat boʻlimi xodimiman. Gazetada chop etiladigan badiiy asarlar ham bizning qoʻlimizdan oʻtadi. Boʻlimning papkasida yotgan asarlar orasida taniqli adib Samar Nuriyning bir nechta hikoyalari bor ekan. Badiiy puxta, shirali tilda yozilgan bu hikoyalar meni oʻziga rom etdi. Bu hikoyalar birin-ketin chop etildi. Bir ozdan keyin Samar akadan xuddi shunday hikoyalardan yana bir nechtasi keldi. Men Samar akaning bunchalik sermahsulligidan, yozganda ham barchani qoyil qoldiradigan darajada yozishidan hayratlanardim. Samar akaning falokatga yoʻliqib, bir oʻlimdan qolganini, yillab toʻshakda yotganini, nogiron boʻlib qolganini, uning yolgʻiz ovunchogʻi shu ijod boʻlib qolganini hamkasblaridan eshitib ustozga nisbatan hurmatim ming karra oshdi. Bir kuni tahririyatga Samar Nuriyning oʻzi kirib keldi. Barchamiz unga peshvoz chiqdik. Orqavarotdan «oʻzbek Ostrovskiysi» deb ataydigan adibimiz bilan qoʻl olishib koʻrishish biz boshlovchi ijodkorlar uchun faxr edi. Ustozni xonadagi yakkayu yagona, shalogʻi chiqqan oromkursiga oʻtqazib, qoʻllariga bir piyola choy tutqazdik. Samar aka bu yerdagi barcha xodimlarni yaxshi tanirdi. Biroq men yangi xodim, Samar aka bilan tanishib ulgurmagan edim. Samar akaning menga «tanimayroq turibman» deganday qarashlariga, oramizdagi eng gapdon, hatto Samar akaga ham hazil qilishga botina oladigan Muhammad Ochil javob qaytardi: – Bu yigit Jumaqul Qurbonov, sizga shogird tushishni moʻljallab yuribdi. – E, shunaqami. Men hikoyangizni ham, bir ikkita maqolangizni ham oʻqidim. Chakki emas. Men oʻsha paytda ishga kelganimga bir necha oy boʻlgan, bitta hikoya va choʻlquvarlar hayotidan bir nechta lavha va ocherklar chop etishga ulgurgan edim. Yozganlarim ustoz adibning nazariga tushganligidan hayajonlanib ketdim. Keyin Samar aka soʻzini davom ettirib, hikoyaning yutugʻi haqida gapira turib gap orasida kamchiliklarini ham qistirib oʻtdi. Qulogʻimgacha qizarib ketdim. – Biroq, qalamingiz yomon emas. Izlanishdan toʻxtamasangiz, sizdan yaxshi yozuvchi chiqadi, – deb yupatib qoʻydi Samar aka. Keyin gap asarning qanday yozilishi, uni qanday qayta ishlanishi haqida boʻldi. Suhbat asnosida Samar akaning sermahsulligi haqida ham soʻradik. – Erinchoq yozuvchining bitta bahonasi bor: «Ilhom kelmayapti» deb, salanglab yuraveradi. Aslida ilhom dangasadan qochadi. Biron narsa yozaman, degan ijodkor ilhomni oʻzi chaqirib olishi kerak. Mening sermahsulligimga kelsak, har kuni erta tongdan yozuv stoliga oʻtiraman. Ikki satrni qoralashim bilan buyogʻi oʻzi quyilib kelaveradi. Men shundan keyin Samar aka bilan tez-tez uchrashadigan boʻldim. Yozgan asarlarimga u kishining bildiradigan fikri men uchun qadrli edi. Ustozning ish uslubini oʻzlashtirishga harakat qildim. Erta tongda ikki sahifani qoralamasam, shu kuni ustoz oldida koʻnglim xijildek boʻlib yuraman. Keyinchalik katta-katta yozuvchilar bilan tanishdim. Bir nechtalari bilan ustoz-shogird boʻlib qoldik. Biroq, ijoddagi birinchi ustozim Samar Nuriyning qat’iyatli, mehr nuri akslanib turgan nigohi mening har bir yozgan satrimni kuzatib turgandek tuyuladi. Boʻshashmaslikka, oʻzimga talabchanroq boʻlishga harakat qilaman.

Muallif: Jumaqul Qurbonov