Oy va sariq chaqa (II- qism) [Somerset Moem]

Oʻttizinchi bob
Men yotgan divan uxlash uchun unchalik qulay emas ekan. Shuning uchun ham uxlagandan koʻra Struve toʻgʻrisida oʻy surib chiqdim. Blanshning qiligʻi meni unchalik hayron qoldirmadi. Buni hirsning natijasi deb bilardim. Ayol, ehtimol, hech qachon Dirkni chinakamiga sevmagan boʻlsa kerak. Men sevgi sifatida qabul qilayotgan hissiyot esa koʻpincha ayol zoti gʻamxoʻrlik va erkala-tishni haqiqiy sevgi oʻrnida qabul qilishiga oʻxshash holat boʻlsa ajabmas. Bu sustkash tuygʻu, shu tufayli ham xohlagan daqiqada xuddi tok novdasidek istagan daraxtiga chirmashib ketaveradi. Inson aqli bunday qobiliyatga tan beradi, shekilli, aks holda qizlarni shu qizni olishni xohlagan odamga turmushga majburlab berishmagan, ayol zoti keyinchalik erini sevib ketaveradi, deb oʻylashmagan boʻlardi. Bunday tuygʻu xotirjamlik hissiyotidan, oʻzini yoqimli deb hisoblash hissiyotidan kelib chiqsa kerak. Bunday tuygʻu hirsga nisbatan himoyasizroq boʻladi. Men gumon qilishimcha, Blansh Struve avval boshdan Striklendni tish-tirnogʻi bilan yomon koʻrishi yoniga asta-sekin hirsiy ishtiyoq qoʻshila boshlagan. Lekin jinsiy mayllarning chalkash sirlarini ochishga mendek uylanmagan odamning tishi oʻtarmidi? Ehtimol, Dirkning ehtirosi ayolning maylini qoʻzgʻatib yuborgandir. Bu maylini qondira olmagan Blansh Striklenddan nafratini yashira olmasdi. Erining Striklendni uyga olib kelib parvarish qilish toʻgʻrisidagi istagiga qarshi chiqqanda ayol balki haqiqatan yurakdan qarshilik koʻrsatgandir. Striklend ayolni dahshatga solardi, shuning uchun ham beixtiyor ravishda qandaydir baxtsizlik roʻy berishini his etardi. Unga tinchlik bermagan Striklend qarshisidagi qoʻrquv, chamasi, uning oʻzi oldidagi qoʻrquv ham edi.
Striklendning qiyofasi juda gʻalati va qoʻpol edi, koʻzlari atrofga loqayd boqardi, ogʻzi esa uning oʻta ta’sirchanligini koʻrsatib turardi. U barvasta, kuchli, chamasi, ehtirosini jilovlab ololmaydigan darajada joʻshqin erkak edi. Agar Striklend ayolni hayajonga sololgan boʻlsa, muqarrarki, Blansh uni sevib qoladi yoxud undan butunlay nafratlanadi. Ayol undan nafratlanardi.
Bemor, uyda paytida har kungi yaqin munosabat ayol tuygʻularini gʻalati ravishda uygʻotib yuborganligi ehtimol. Ayol uni ovqatlantirgan, boshini yostiqdan koʻtargan, keyin ta’sirchan lablariyu issiq soqolini artib qoʻygan. Ayol, shuningdek, uning tuklari tikanakdek oʻsib ketgan qoʻllarini yuvgan. Artayotganida esa kasalligiga qaramay, bu qoʻllar kuchli va tomirlari boʻrtib turganligini koʻrgan. Uning boshqa rassomlarniki singari sezgir va uzun-uzun barmoqlari ayolning qalbida qandaydir mavhum tuygʻular uygʻotgan boʻlsa ajabmas. U xuddi murdalardek qimirlamay xotirjam uxlar, bamisoli uzoq ovdan keyin dam olayotgan yirtqich hayvonga oʻxshardi. Ayol esa uning yonida oʻtirgancha hozir, u qanday tushlar koʻrayotganini taxmin qilardi. Ehtimol, u Yunoniston oʻrmonlarida kezib yurgan tabiat kuchlarining ayol qiyofasidagi ilohasini koʻrayotgandir yoxud xayolida uni toʻxtovsiz ta’qib etib borayotgan aysh-ishrat xudosining hamrohi paydo boʻlayotgandir? Chaqqon va qoʻrqib ketgan ayol tinim bilmay yugurib borsa-da, ular oʻrtasidagi masofa tobora qisqarardi. Quvlayotganning issiq nafasi yelkasini qizdirsa-da, miq etmay oldinga intilar, aysh-ishrat xudosining hamrohi ham indamay uni ta’qib qilishda davom etardi. Nihoyat u ayolga yetib olgach, qoʻrquv yoxud lazzatdan ayolning yuragi oʻynoqlab ketgandi.
Dahshatli ochlik Blansh Struvening ich-etini yeb borardi. Ehtimol, u hali ham Striklendni koʻrgani koʻzi yoʻqdir. Ayoldagi nafs hissini faqat Striklendgina qondirishi, bungacha boʻlgan barcha narsalarning ayol uchun ahamiyati qolmagandi. Ayol avvalgi murakkab fe’l-atvorli, ham xushmuomala, ham qiziqqon, muloyim, shu bilan birga, beparvo ayol emasdi. U endi oʻzgarib qolgandi, ehtiros quliga aylangandi.
Ehtimol, bu gaplarim shoirona tuygʻularga berilishdir. Eri koʻngliga tegib, Striklendga shunchaki qiziqib qolgandir? Hatto Striklendga nisbatan qalbida qizgʻin muhabbat boʻlmasa-da, oʻzi bekorchi-yu, tabiatida shahvatparastlikka moyillik boʻlganligi sababli, shunday mayl paydo boʻlgandir unda. Keyinroq esa oʻz makkorligining toʻriga oʻralashib qoldimikin? Yana kim bilsin, bu kulrang koʻzlarga qanday fikr va tuygʻular yashiringanini?
Odam shunchalik tez oʻzgarib turuvchi xilqatki, uni tushunish butunlay mumkin emasdir. Lekin, baribir, Blansh Struvening xatti-harakatiga ishonchliroq izoh topish qiyin emasdi. Striklend masalasiga keladigan boʻlsak, boshimni qanchalik qotirmayin, hech narsa tushuna olmasdim. Uning qiliqlari, qilayotgan ishlari bu odam toʻgʻrisidagi tasavvurimga tamomila zid edi. Doʻst odamning ishonchini tamomila barbod etgani, aldagani ham menga gʻalati tuyulmadi. Bir daqiqa oʻylab ham oʻtirmasdan oʻz injiqligini amalga oshirmoq uchun boshqacha dahshatli gʻam togʻini yuklayverdi. Uning qiyofasi shunday edi. Minnatdorchilik tuygʻusi unga tamomila yot edi. Iztirob nimaligini ham bilmasdi u. Har birimiz uchun odatiy tuygʻular unga xos emasdi. Buning uchun uni ayblash xuddi yoʻlbarsni shafqatsizligi uchun ayblashday ma’nisiz bir hol edi. Oʻz injiqligini qondirsa bas — olam guliston edi.
Men Striklendning Blansh Struveni sevib qolganiga ishonganim ham yoʻq. Men, umuman, uning sevish qobiliyatiga egaligiga ham ishonmasdim. Sevgi bu gʻamxoʻrlik va nazokat degani, Striklend esa na oʻziga va na oʻzgalarga gʻamxoʻr ham, nazokatli ham boʻla olardi. Sevgida rahmdillik, yoqtirgan odamini avaylash, himoya qilish tuygʻusi, unga yaxshilik qilish, xursand etish istagi mavjud. Har holda bu tuygʻuda ustalik bilan pardaga oʻralgan xudbinlik ham yashiringan, shu bilan birga unda ma’lum darajadagi jur’atsizlik ham bor. Striklendda bu tuygʻularning birortasi yoʻq edi. Sevgi — butun vujudni qamrab oladigan tuygʻu. U odamni oʻzligidan mahrum etadi, hatto kelajakni oldindan aniq koʻra oladigan odamlar ham bu masalada bashorat qila olmaydilar. Sevgi odamning butun jon-tanini qamrab oladi, xom xayollarga toʻldiradi. Shunday boʻlsa-da, yana koʻproq sevaveradi, oʻzligidan mahrum boʻladi. U endi shaxs boʻlmay qoladi, maqsadga erishish yoʻlidagi narsa qurolga aylanadi. Sevgida doimo yigʻloqilik, ta’sirchanlik boʻladi, lekin Striklend bunday tuygʻulardan begona. Striklend biror odamning irodasiga boʻysunishiga, har qanaqa zulmga dosh berishiga ishonmayman. U oʻziga kechasiyu kunduzi orom berishi ehtimol boʻlgan har qanday narsalarni yuragidan sugʻurib tashlashini bilaman. Agar Striklendning butun murakkab qiyofasini tasvirlashga muvaffaq boʻlolsam, shu narsani ham qoʻshimcha qila olamanki, u sevgi uchun haddan tashqari egallab boʻlmas choʻqqi, shu bilan birga u bunga arzimaydi ham.
Ehtiros haqidagi tushuncha har bir odamda shaxsiy qiziqishlariyu nafratlari asosida paydo boʻladi va shu tufayli ham turlichadir. Striklendday odamning sevgisi ham faqat oʻziga xosdir. Shu boisdan uning tuygʻularini tahlil etish foydasiz.

Oʻttiz birinchi bob
Ertasiga qanchalik qoling-qoling deyishimga qaramasdan Struve uyimdan chiqib ketdi. Mendan ustaxonasiga borib chamadonini keltirib berishimni iltimos qildi, lekin u chamadonni olishga faqat oʻzi borishini istayotganini aytdi. Menimcha, u uyidagilar narsalarini yigʻishtirishmaganiga, shu bahonada yana bir marotaba xotinini koʻrishga, ehtimol, oʻzi bilan birga boʻlishga koʻndirishiga umid qilardi. Lekin u narsalarini pastdan, bino nazoratchisining xonasidan topdi. Nazoratchi ayol Blansh uyda yoʻqligini aytdi. Chamasi Struve alamlarini bu ayol oldida toʻkib solishdan oʻzini tiya olmadi. U koʻringan odamga dard-alamlarini aytar, hamdardlik bildirishlarini kutar, lekin boshqalar uning ustidan kulishardi, xolos.
Dirk oʻzini ahmoqona tutardi. Xotinining qay mahalda xarid uchun oʻtishini bilgan va uzoq vaqt mobaynida uni koʻrmasdan yurishga chiday olmagan Dirk bir kuni koʻchada panada Blanshni poylab turdi. Xotini u bilan gaplashishni xohlamadi. Lekin uni loaqal eshitishni iltijo qildi. U mingʻirlab qachonlardir aytgan, xafa qilishi mumkin boʻlgan soʻzlari uchun kechirim soʻradi, hamon uni chin yurakdan sevishini izhor etdi, yana birga boʻlishni iltijo qildi. Ayol javob bermas, orqasiga qaramasdan tobora ilgarilab borardi. Koʻz oʻngimga Dirk semiz oyoqlari bilan halloslab xotinining orqasidan yugurgilagani namoyon boʻldi. Tez yurgani tufayli nafaslari tiqilib, oʻzining baxtsizligini gapirar, rahm qilishini oʻtinar, kechirguday boʻlsa, u istagan narsasini amalga oshirishini aytardi. U xotinini oʻzi bilan uzoq-uzoqlarga ketishga yalinib qistar, shunday qilsak Striklendni esingdan chiqarib yuborasan, derdi. Bu bema’ni manzarani menga gapirib berganda oʻzimni tutib turolmadim. Oʻz qadr-qimmatini bu qadar ham yerga urish boʻladimi! U oʻz xotinining nafratini qoʻzgʻatishi mumkin boʻlgan hamma ishni qildi. Zero xotin kishining gʻazabidan koʻra kuchliroq gʻazab yoʻq dunyoda. Bunday vaqtda ayol kishida eriga nisbatan hech qanday rahm-shafqat qolmaydi, jilovsiz nafratgina qoladi, xolos. Blansh Struve toʻsatdan toʻxtadi-da, erining basharasiga qulochkashlab tortib yubordi. Keyin uning sarosimaga tushib qolganidan foydalanib, tepaga, ustaxonaga yugurgilab chiqib ketdi. Biror soʻz ham aytmadi.
Struve bu hodisani menga soʻzlab berayotganida bamisoli oʻsha tarsaki ogʻrigʻini qaytadan his etganday yuzini ushlab qoʻydi. Shu daqiqadagi koʻrinishi juda aftodahol boʻlib, odamning rahmini keltirardi. U kaltaklab tashlangan maktab oʻquvchisiga oʻxshardi. Chin yurakdan unga rahmim kelardi, lekin kulgidan oʻzimni arang tutib turardim.
Keyin u har kuni xotini mayda-chuyda xarid qiladigan doʻkonlar oldida izgʻishni odat qildi. U bunday paytlarda yo koʻchaning narigi tomoni, yo boʻlmasa, yoʻl yoqasidagi biror burchakda biqinib turar, yonginasidan oʻtib ketayotgan xotinini jimgina kuzatardi. Endilikda ayol bilan gaplashishga jur’at eta olmas, yuragidagi butun iltijolarini nigohida ifodalashga harakat qilardi. Chamasi, u iztirob chekayotgan aftodahol koʻrinishi bilan ayolning rahmini keltirishiga umid bogʻlardi. Ayol esa uni payqamasdi ham. Boshqa yoʻldan yurishga, xarid qilish paytlarini oʻzgartirishga ham urinmasdi. Uning beparvoligi oʻta shafqatsizligining natijasi edi. Hatto unga azob berish ayolga xush yoqarmikan degan xayolga borish mumkin edi. Ayol uni bunchalik yomon koʻrishining sababini tushuna olmasdim.
Men Struvedan es-hushingni yigʻib ol, deb yalinardim. Bunchalik latta boʻlish mumkin emas-ku, axir, deb yozgʻirardim!
— Bu narsa yaxshilikka olib kelmaydi, — derdim unga, — bundan koʻra xotiningni yaxshilab bir doʻpposlasang, seni masxara qilishi barham topgan boʻlardi.
— Men unga vaqtincha uyiga joʻnab ketishni maslahat berdim. U koʻpincha menga Gollandiya shimolidagi tinchgina shaharcha toʻgʻrisida, ota-onalari shu shaharchada hamon kamtarona hayot kechirib turishgani haqida gapirib berardi. Otasi duradgor ekan. Ularning qizil gʻishtli shinamgina uylari eski kanal boʻyiga qurilgan ekan. U joyning koʻchalari keng va deyarli odam oʻtmasligini gapirib berardi. Mana ikki yuz yildirki, shahar oʻlik shahar tusini olardi, lekin uylar yaxshi zamonlardan yodgorlik sifatida ulugʻvor soddaligini saqlab qolgandi. Bu uylarda bir zamonlar badavlat savdogarlar xotirjam va farovon hayot kechirganlar, oʻz mollarini olis Hindistonga joʻnatganlar. Ancha oxori ketgan binolardan hamon baxtli kunlarning hidi anqib turganday. Kanal sohili boʻylab yurilsa hamon shamol tegirmoni turgan, sigirlar erinibgina maysa chimdiyotgan yam-yashil maydonlarga chiqiladi. Nazarimda, bu joylarda Dirk Struve bolalik xotiralariga berilib, sodir boʻlgan baxtsiz hodisalarni unutadiganday tuyulardi. Lekin u bu yerdan ketishni istamasdi.
— Har ehtimolga qarshi men shu yerda boʻlib turishim kerak. Biror kor-hol roʻy bersa, men unga kerak boʻlib qolishim mumkin. Oʻshanda bu yerda boʻlmasam, uning holi ne kechadi?
— Seningcha, qanday hodisa roʻy berishi mumkin?
— Bilmadim, lekin judayam qoʻrqib ketyapman.
Men yelkamni qisib qoʻydim.
Shunchalik baxtsiz kunlarini kechirayotganiga qaramay, Dirk Struve hamon quvnoq shaxs boʻlib qolayotgandi. Ozroq boʻlsa-da, ozib, rangi ketib qolganda ham ehtimol birovlarning rahmi kelgan boʻlarmidi. Lekin unda zarracha oʻzgarish roʻy bermadi, hamon u sharday dum-dumaloq, qip-qizil yuzlari xuddi obdon pishgan olmaday yaltillardi. Avvalgi bashang kiyinishi ham zarracha oʻzgarmagandi. Odatdagiday, chiroyli tikilgan qora kostyumi, kichikroq kelib qolgan va shu boisdan boshiga qoʻndirganida kulgili va qovushiqsiz koʻrinadigan qalpogʻini kiyib yurardi. Dirk barcha koʻrgiliklariga qaramay, tor kelib qolgan eskiroq shimidan endi voz kechgandi. Hozir u har qachongidan koʻra ishi oʻngidan kelayotgan gumashtaga oʻxshab ketardi. Insonning tashqi koʻrinishi bilan ichki dunyosi bir-biriga mutanosib boʻlmasa gʻalati boʻlarkan. Dirkning nozik va olijanob qalbi boʻlib, harakatlari qiziqchilarnikiga oʻxshab ketardi, goʻzallikni bexato his etsa-da, bema’ni rasmlar chizardi. Havas qilguday nazokatli boʻlishiga qaramay, sovuq qiliqlardan xoli emasdi. Birovlarning ishiga oʻtaketgan darajada jonkuyarlik bilan yondoshgani holda oʻz ishlariga beparvo edi. Tabiat oʻz hazilini shu odamda sinab koʻrmoqchiday bir odam qiyofasida shunchalik qarama-qarshi xususiyatlarni jobajo etgandi.

Oʻttiz ikkinchi bob
Striklendni koʻrmaganimga bir oydan oshdi. Men undan nafratlanardim, imkoniyati topilguday boʻlsa bu tuygʻularimni uning basharasiga ochiq-oydin aytgan boʻlardim. Lekin shu maqsaddagina uni qidirib topish nazarimda ortiqcha tuyulardi. Men oʻzimni hammavaqt ham axloqiy kamolot uchun kurashuvchi sifatida koʻrsatishdan iymanganman. Agar shunday qilinsa odam oʻziga bino qoʻygan kimsaga aylanib qolishi hech gap emas. Yumor tuygʻusidan mahrum boʻlmagan odam uchun bu gʻoyat yoqimsizdir. Oʻzimni kulgiliroq qiyofada koʻrsatishga tavakkal qilguday boʻlsam, bu holat uncha-muncha arzimaydigan narsa evaziga boʻlmaydi. Striklendga esa zaharxanda toʻgʻrilik xususiyati xos edi.
Lekin bir kuni kechqurun Klishi koʻchasidagi Striklend yoqtiradigan, endilikda men kirmay qoʻygan qahvaxona yonidan oʻtib borarkanman, u bilan roʻbaroʻ kelib qoldim. U yolgʻiz emas, Blansh Struve bilan birga edi. Ular, odatda, Striklend oʻtiradigan burchakdagi stol tomon borishardi.
— Jin ursin sizni, shuncha vaqtdan beri qayerlarda sandiroqlab yuribsiz. Sizlarni ketib qolgansizlar deb oʻylovdim. — Soʻzimning ohangidan Striklend u bilan gaplashishni istamayotganimni sezdi. U bilan iltifotli muomala qilib oʻtirishning hojati yoʻq edi.
— Yoʻq, — quruqqina javob berdi u, — hech qayoqqa ketganim yoʻq.
— Unday boʻlsa nega bu yerga kelmadingiz?
— Parijda soatlab laqillashib oʻtiradigan qahvaxonalar koʻp.
Blansh menga qoʻl uzatib, oqshom xayrli boʻlishini tiladi. Men negadir u juda oʻzgarib ketgan deb oʻylagandim. Lekin men uning egnida koʻrib oʻrganganim bejirim va kamtarona kulrang koʻylakda edi. Ayol hamon odamga Struve uyidagi turmush ishlari bilan andarmon vaqtidagidek xokisor koʻzlari bilan qarab turardi.
— Yuring, shaxmat oʻynaymiz, — taklif qildi Striklend.
Negaligini bilmadim-u, ammo uning taklifini rad eta olmadim, qovogʻimni solgancha Striklend doimo oʻtiradigan stol tomon yurdim. U shaxmatni keltirishlarini buyurdi. Ularning har ikkalasi ham oʻzlarini xuddi hech narsa sodir boʻlmaganday tutishardi. Oʻzimni bundan boshqacha tutishim ahmoqona ish boʻlishini his etdim. Struve xonim qimir etmay oʻyinimizni tomosha qilib oʻtirardi. Ayol miq etmasdi, lekin u hammavaqt ham shunaqa kamgap edi. Men uning lablariga qaradim. Ehtimol, bu lablarga qarab u nimalar toʻgʻrisida oʻylayotganini anglab olarman? Men uning koʻzlarida qoʻrquv va iztirob soya solmayaptimikin, deb peshonasidagi chiziqlar bizdan yashirib turgan hayajonini sezdirib qoʻymasmikin deb kuzatardim. Uning yuz ifodasidan hech narsa anglab boʻlmas va niqob kiyib olganga oʻxshardi. Qoʻllarini tizzalariga qoʻygancha qimirlamay oʻtirardi. Men uning oʻta ehtirosli ayol ekanligini bilib olgandim. Xotiniga nihoyatda sadoqatli Dirkning boshiga solgan dahshatli zarbaga qaraganda u beqiyos shiddatkor va shafqatsiz boʻla olishini ham koʻrsatgandi. U oqkoʻngil erining ishonchli va farovon uyidan voz kecha olishdek tavakkalchilikka jur’at etgan ayol edi. Agar uning jonkuyar va gʻamxoʻr uy sohibasi, oʻz xonadonini namunali boshqargan ayolligi esga olinsa, oʻylamay ish tutgani, doimo muhtojlik va azob-uqubatlar bilan yashashga jazm etgani yanada ajoyib tuyuladi. Chamasi, bu ayol juda ham murakkab inson edi.
Bu uchrashuv meni juda hayajonlantirib yubordi, sarosimaga tushdim, soʻng oʻzimni qoʻlga olib, e’tiborimni oʻyinga qaratdim. Men doimo Striklendni yutishga intilardim. Striklend yutqizgan odamni mazax qiladigan oʻyinchilar sirasiga kirardi. Gʻalabadan keyin oʻz tantanasini oshkora ifodalashi magʻlubiyat alamini yanada orttirardi. Lekin unga tan bermoq kerak — oʻz magʻlubiyatini esa bamaylixotir ortiqcha iztiroblarsiz qabul qilardi. Yutganida gʻoyat yoqimsiz boʻlib ketadigan Striklend magʻlub boʻlganida gʻoyat muloyim tortardi. Odam oʻyin paytida namoyon boʻladi deb hisoblovchilar bundan nozik xulosalar chiqarishlari mumkin edi.
Oʻyin tamom boʻlgach, men ofitsiantkani chaqirib, ichgan narsalarimizning haqini toʻladim-da, chiqib ketdim. Uchrashuvimiz juda zerikarli oʻtdi. Bu yerda aytilgan biror soʻz ham fantaziyamga oziq bermadi. Aytgan gaplarimning birortasi ham ular tomonidan qoʻllab-quvvatlanmadi. Men jumboqni yecholmay hayron edim. Ularning hayoti qanday kechadi? Bu ikki odam ustaxonada nimalar toʻgʻrisida gaplashishayotganini eshitganimdaydi. Xayolimga biror joʻyaliroq fikr kelmasdi.

Oʻttiz uchinchi bob
Ikki kundan keyin Dirk Struve uyimga kirib keldi.
— Aytishlariga qaraganda sen Blanshni koʻribsan, — poʻngʻilladi u.
— Qayerdan eshitding buni?
— Bir odam seni u bilan birgalikda qahvaxonada koʻribdi. Buni nega menga gapirmading?
— Seni xafa qilmoqchi emasdim.
— Bema’ni gap. Men u haqidagi hamma narsani, hatto eng azimaydiganday tuyuladigan har bir tafsilotni bilishni xohlashimdan xabardorsan-ku.
Men uning savoliga javob qaytarishga taraddudlandim.
— Uning koʻrinishi qanaqa?
— Hecham oʻzgarmabdi.
— Seningcha, baxtiyor koʻrinyaptimi?
Men yelkamni qisdim.
— Senga nimasini ham aytardim. Biz qahvaxonada oʻtirib shaxmat oʻynadik. Men u bilan bir ogʻiz ham gaplashmadim.
— Yuzidan qanday kayfiyatdaligi koʻrinmayaptimi?
Men boshimni qimirlatdim. Ayol biror soʻz bilan ham, yuz ifodasi bilan ham oʻz tuygʻularini oshkor qilmaganligini qaytarishga toʻgʻri keldi. Oʻzini ajoyib tarzda qoʻlga ola bilishini Dirk mendan koʻra yaxshiroq bilardi.
— Eh, men judayam qoʻrqayapman. Men biror dahshatli kor-xol roʻy beradi-yu, unga yordam berolmay qolishimga ishonaman.
— Qanday hodisa roʻy berishi mumkin? — surishtirdim men.
— Bilmadim, — nola qildi u qoʻllari bilan boshini siqqancha. — Qandaydir dahshatli falokat roʻy berishini sezib turibman.
Struve hammavaqt ham sal narsaga hayajonlanib ketardi, lekin hozir ayniqsa, oʻzini yoʻqotib qoʻygan, shu bois hech qanday fikrga quloq solmasdi. Men tez orada Blansh Striklenddan toqati toq boʻladi deb oʻylardim. Nima eksang shuni oʻrasan deb bejiz aytishmagan-ku. Odamlar koʻpincha oʻz boshlariga turli falokatlarni yogʻdirish uchun qoʻllaridan kelgan barcha ishlarni amalga oshirishadi-da, keyinchalik oʻz aqlsizliklarining kasofatidan bir amallab qutulib qolishadi. Blansh oxir-oqibatda Striklend bilan arazlashib qoladi-da, oʻz erining yoniga qaytadi. Shu narsani kutib oʻtirgan eri esa uni darhol kechirib, oʻtgan ishlarni unutib yuboradi. Toʻgʻrisini aytsam, ayol menda na ijobiy va na salbiy tuygʻu uygʻota oldi.
— Shunday boʻlishi mumkin, axir sen uni sevmaysan-ku, — takrorlardi Struve.
— Nega endi uni baxtsiz deb xayol qilayapsan? Menga ma’lum boʻlishicha, ular durustgina hayot kechirishayotgan ekan.
Struve menga gʻamguzor koʻzlari bilan tikildi.
— Senga bu narsalarning zarracha ahamiyati yoʻq, men uchun judayam muhim.
Oʻylamay aytib yuborgan gapimga pushaymon boʻldim.
— Ehtimol, bir iltimosimni bajo keltira olarsan? — dedi Dirk.
— Bajonidil.
— Mening nomimdan Blanshga xat yozsang.
— Bunday xatni oʻzing yoza olmaysanmi?
— Men bir necha marta yozdim. Lekin ularga javob ololmadim. U xatimni oʻqib ham koʻrmaydi, chogʻi.
— Sen ayollar qiziquvchan boʻlishlarini unutib qoʻyyapsan, shekilli. Nahotki, xatlarni oʻqib koʻrmagan deb oʻylaysan?
— Ha, oʻqib koʻrmagan, meniki boʻlganligi uchun oʻqib koʻrmagan.
Men unga qaradim. Dirk yerga qaradi. Uning javobi menga oʻzini gʻoyat tahqirlovchi javob boʻlib tuyuldi. Dirk xotini uchun hatto xatini ochib koʻrishga arzimaydigan odamga aylanganini bilardi.
— Keyinroq boʻlsa ham xotining bagʻringga yana qaytib kelishiga ishonasanmi?
— U bilan biror kor-hol roʻy bersa, menga istagan paytida bemalol suyanishi mumkinligini bilib qoʻysin.
Men yonimdan bir varaq qogʻoz chiqardim.
— Nima yozishim kerakligini aniqroq gapir.
Men shunday yozdim:
“Qimmatli Struve xonim!
Dirk istagan paytingizda zaruriyat tugʻilguday boʻlsa yordamga tayyor ekanligini sizga bildirib qoʻyishimni iltimos qildi. Boʻlib oʻtgan hodisalar tufayli u sizdan zarracha xafa emas. U hamon sizni sevadi. Siz uni quyidagi . . . . . .. . . . . . manzildan topishingiz mumkin.”

Oʻttiz toʻrtinchi bob
Garchi Striklend va Blansh juftligi alal-oqibatda xayrli tugamasligini Struvedan yaxshiroq bilsam-da, fojia bilan yakun topishini koʻz oldimga keltira olmasdim. Dim va issiq yoz kirib keldi. Toliqqan asablar hatto kechalari ham hordiq chiqara olmasdi. Quyosh tafti bilan obdon qizigan koʻchalar yigʻib olgan butun haroratini qaytarmoqchiga oʻxshar, yoʻlovchilar arang oyoqlarini sudrab sayr qilishardi. Men anchadan beri Striklendni koʻrmasdim. Boshqa ishlar bilan band boʻlib, u toʻgʻrisida butunlay oʻylamay qoʻydim. Dirk hasrat-nadomatlari bilan jonimga tegdi, uni ham uchratmaslikka harakat qildim. Bu noxush tarix edi, bundan buyon uni oʻylamaslikka intilardim.
Kunlarning birida, erta tong pijama kiyib olib ishlab oʻtirardim. Xayollarim uzoq-uzoqlarda sayr etardi, koʻz oldimda Bretanining serquyosh koʻrfazlariyu dengizning yoqimli shabadasi. Oʻnimdagi stol ustida sutli qahva quyulgan finjon va hali yeb tugatilmagan pechen'e turardi. Uni kundalik odatimiz boʻyicha bino nazoratchisi boʻlgan ayol keltirgandi. Orqamdagi xonada nazoratchi ayolning ivirsib yurgani eshitilib turardi. Eshik qoʻngʻirogʻi chalindi. Ayol eshikni ochdi, Struvening ovozi eshitilib, mening bor-yoʻqligimni surishtirdi. Oʻrnimdan turmasdan unga baqirdim: “Kiraver!“ U xonaga otilib kirib oʻzini menga tashladi.
— U oʻzini oʻldiribdi, — dedi boʻgʻiq ovoz bilan.
— Nima deyapsan oʻzi? — hayratdan baqirib yubordim.
Struvening labi qimirlardi-yu, ammo biror soʻzi ham eshitilmasdi. Keyin u telba odamdek nimalarnidir valdiradi. Yuragim orqamga tortib ketdi, negaligini bilmayman-u, toʻsatdan jahlim chiqdi.
— Oʻzingni qoʻlga olchang-chi! Kalla deb nimani koʻtarib yuribsan? U zoʻr berib nimalarnidir tushuntirmoqchi boʻlardi-yu, birorta soʻzi eshitilmasdi. Xuddi soʻzlash qobiliyatini yoʻqotib qoʻygandek edi. Negaligini oʻzim ham tushunmagan holda yelkalaridan ushlab uni silkita boshladim. Keyinchalik bu ishimni eslab, albatta, oʻzimdan xafa boʻldim. Lekin keyingi vaqtdagi uyqusiz tunlar asablarimni men oʻylagandan ham koʻra koʻproq qaqshatib yuborgan ekan, shekilli.
— Oʻtirib olay, axir, — nihoyat hansirab gapirdi u.
Men “Sen—Gal'm'e“ suvidan stakanga quyib unga uzatmoqchi edim. Lekin xuddi goʻdaklarga suv ichirgandek stakanni lablariga tutib ichirishimga toʻgʻri keldi. U birinchi qultumni arang yutdi, bir necha tomchisi koʻylagiga toʻkildi.
— Kim oʻzini oʻldirdi?
Nega bu savolni berganimni oʻzim ham bilmasdim. Kim haqida gap borayotgani shundoq ham ayon edi-ku.
U oʻzini qoʻlga olishga harakat qildi.
Kecha kechqurun ular janjallashib qolishibdi. Striklend uydan chiqib ketibdi.
— Xotining oʻlibdimi?
— Yoʻq, uni kasalxonaga olib ketishibdi.
— Boʻlmasa nimalar deb aljirading? — qichqirib yubordim. — Nega u oʻzini oʻldiribdi deb aytding?
— Mendan jahling chiqmasin. Men bilan bunday muomala qilsang hech narsani gapirib berolmay qolaman.
Men oʻzimni qoʻlga olish uchun qoʻllarimni qattiq qisdim, hatto kulishga ham urinib koʻrdim.
— Kechirasan. Seni shoshirayotganim yoʻq. Oʻpkangni bosib ol-da, nimalar boʻlganini tartib bilan gapirib ber.
Dirkning koʻm-koʻk dumaloq koʻzlaridan rosa qoʻrqib ketgani koʻrinib turardi. Koʻzoynak orqasidan ular yanada dahshatliroq tuyulardi.
— Bino nazoratchisi boʻlgan ayol xatni berish uchun yuqori qavatga koʻtarilibdi. Qoʻngʻiroqni bosganda eshikni ochishmabdi, ichkaridan nola ovoz¬lari eshitilibdi. Eshik ichkaridan qulflanmagan ekan, shu bois uyga kiribdi. Blansh karavotda yotganmish, stol ustida esa shovul kislotali shisha yotganmish.
Struve qoʻllari bilan yuzini changallagancha hiqillab u yoqdan-bu yoqqa yurardi.
— U oʻzini bilarmidi?
— Ha. Eh, sen uning qanchalar qiynalganini bilsang edi! Men bunga chiday olmayman. Sirayam chiday olmayman!
U bor ovozi bilan nola qildi.
— Jin ursin seni. Sen chiday olmaydigan narsaning oʻzi yoʻq bu yerda.
— Naqadar shafqatsizsan-a!
— Keyin nima boʻldi?
— Ular doktorni topib kelishga, menga va politsiyaga xabar qilishga odam yuborishibdi. Men allaqachon bino nazoratchisiga yigirma frank qistirib, biror hodisa roʻy berguday boʻlsa, darhol xabar qilishlarini tayinlagandim. — U chuqur nafas oldi, men bu hodisa bayonini davom ettirish unga nihoyatda ogʻir boʻlayotganini tushundim. — Men uyga kirib kelganimda xotinim men bilan gaplashishni istamadi. Ularga meni uydan haydab chiqarishlarini buyurdi. Men boʻlib oʻtgan barcha voqealarni unutganim haqida qasam ichdim, lekin u soʻzlarimga quloq solmasdi. U boshini devorga urishga harakat qilardi. Doktor uning yonida qolishim nojoizligini aytdi. U esa hamon: “Chiqarib yuboringlar!“ deb qaytarardi. Men yotoqxonadan chiqib ustaxonada poylab turdim. Tibbiy arava kelib, bemorni zambilga yotqizishganda xotinim mening hamon shu yerdaligimni bilmasligi uchun oshxonaga chiqib turishimni buyurishdi.
Struve oʻzi bilan birgalikda kasalxonaga borib kelishimni istayotgandi. Kiyinayotgan vaqtimda Blanshni alohida xonaga yotqizganini va shu yoʻl bilan uni kasalxona gʻovur-gʻuvuridan xoli qilganini gapirib berdi. Yoʻlda ketayotganimizda men unga nima uchun zarur boʻlib qolganimni tushuntirdi. Agar u yana men bilan gaplashishni istamasa, oldiga sen kirasan, dedi. Hamon uni sevishini, bu ishlarni hech qachon ta’na qilmasligini, faqatgina unga yordam berishni xohlashini tushuntirishimni mendan iltijo qildi. Buning evaziga hech narsa talab qilmasligini, uyga qaytishga majburlamasligini, tamomila erkin harakat qilishi mumkinligini aytishni tayinladi.
Biz kasalxonaga yetib keldik. Tund va noxush binoni koʻrishingiz bilanoq, yuragingiz orqaga tortib ketardi. Qator odamlardan obdon surishtirib, juda koʻp zinapoya va yoʻlaklardan yurib, nihoyat davolovchi vrachni topdi. U bemor haddan ziyod holdan toyganini, bugun hech kimni qabul qila olmasligini e’lon qildi. Soqol qoʻygan, past boʻyli, oq xalat kiygan vrach uchun Blansh bilan roʻy bergan hodisa oddiy hol edi. Chamasi, u hayajonlangan qarindoshlar, shilqim iltimoschilarning bemor oldiga kirish xususidagi iltijolariga keskin rad javobini beradigan qoʻpolroq vrach ekan, shekilli. Darhaqiqat, diydasi qotib ketgan vrach uchun bu voqea favqulodda hodisa emasdi. Jazavasi qoʻzigan ayol oʻynashi bilan urishib, zahar ichgan — bu koʻp uchraydigan holat. Vrach avvaliga baxtsiz hodisaning sababchisi Dirk deb oʻylab, u bilan qoʻpol muomala qildi. Men Dirkni ayolning eri ekanligini, boʻlib oʻtgan barcha voqealarni kechirishga tayyorligini tushuntirganimda, vrach unga qiziqish bilan sinovchan tikilib qoldi. Bu tikilishda masxara ma’nosi ham borday tuyuldi menga. Dirk aldangan erkakning oʻziga xos namunasi edi. Vrach yelkasini ohista qisib qoʻydi.
— Hozirgi daqiqada xatar yoʻq, — dedi u, surishtiraverganimizdan keyin. — Lekin biz qancha kislota ichganini bilmaymiz. Ehtimol, bu ogʻir oqibatlarsiz oʻtib ketar. Ayollar koʻpincha sevgi tufayli oʻzlarini oʻldirmoqchi boʻlishadi. Buni aksariyat holatlarda oʻynashlarini qoʻrqitish yoxud rahmini keltirish uchun qilishadi.
Uning soʻzlaridan nafrat ohanglarini sezish qiyin emasdi. Blansh Struve vrach uchun Parij shahrida bu yili oʻz joniga qasd qilgan odamlardan biri edi, xolos. Biz bilan uzoq valaqlashib oʻtirishga uning vaqti yoʻq edi. Ertaga keladigan vaqtimizni belgiladi. Bemorning ahvoli yaxshi boʻlib tursa, uning yoniga kirishga eriga ruxsat berishini aytdi.

Oʻttiz beshinchi bob
Oʻsha kunni qanday oʻtkazganimizni bilmayman. Struve biror daqiqaga boʻlsin yolgʻiz qola olmasdi. Men bor mahoratimni ishga solib, uni ovutishga urinardim. Men uni Luvrga surgab ketdim. U oʻzini rasmlarni tomosha qilayotgan odam qilib koʻrsatar, lekin xayoli xotinida ekanligini bilib turardim. Ovqat yeyishga ham men uni majbur etdim, nonushtadan keyin kuch bilan oʻrniga yotqizdim, lekin u uxlay olmasdi. Menikida bir necha kun yashab turishga bajonidil rozi boʻldi. Men uning qoʻliga kitob tutqazib chalgʻitmoqchi boʻlardim, bir-ikki sahifaga koʻz yugurtirib chiqqach, qayerlargadir tikilgancha qotib qolardi. Kechqurun juda koʻp partiya piket1 oʻynadik, mening harakatlarim bekor ketayotganidan hafsalam pir boʻlmasligi uchun oʻzini oʻyinga qiziqayotganga oʻxshab koʻrsatardi. Bularning barchasi oxirida unga uyqu dori berishim, shundan keyingina uning uxlab qolishi bilan tugadi.
Ertasiga kasalxonaga borganimizda oldimizga Blanshni boqib oʻtirgan hamshira chiqdi-da, bemor biroz oʻziga kelayotganini bildirdi. Bizning iltimosimizga koʻra u bemor erini koʻrishni istashi yoki istamasligini bilib chiqishga kirib ketdi. Eshik orqasidan gʻoʻngʻir-gʻoʻngʻir ovoz eshitildi. Nihoyat, hamshira chiqib, biror odamni koʻrishni istamasligini aytdi. Agar Dirkni koʻrishni istamasa, ehtimol meni qabul qilar, dedim. Bunga ham rad javobi berildi. Dirkning lablari pirpiradi.
— Men bemorni sizlarni qabul qilishiga majbur eta olmayman. U hali judayam behol. Ehtimol, bir-ikki kun oʻtgach, oʻylab koʻrar.
— Balki biror boshqa odamni koʻrishni xohlar? — ohista, deyarli shivirlab soʻradi Dirk. — Bemorning istagi bitta, oʻzini tinch qoʻyishlarini xohlayapti.
Dirkning qoʻllari gʻalati qaltirab ketdi, uning bu a’zosi bamisoli butun gavdasi bilan aloqador emasday tuyuldi. — Marhamat qilib unga aytib qoʻying. Agar Blansh bir odamni koʻrishni istasa, uni ham olib kelaman. Men faqat uning baxtiyor boʻlishini xohlayman.
Hamshira sokin va samimiy koʻzlari bilan unga tikilib qoldi. Inson zoti boshidan kechirishi mumkin boʻlgan barcha azob va alamlarni koʻrgan bu koʻzlar hamon xotirjamligicha qolgandi. Hozir esa tamomila boshqa manzarani koʻrib turgandi.
— U sal tuzalib xotirjamroq boʻlganda aytaman buni.
Dirk iztirobdan oʻzini qayoqqa qoʻyishini bilolmay Blanshdan hoziroq soʻrashini iltijo qildi.
— Ehtimol, bu bilan uning dardi biroz yengillashar. Oʻlvoraman, undan hoziroq soʻrab chiqing.
Hamshira ma’yus tabassum qildi, u orqasiga oʻgirilib Blanshning oldiga kirib ketdi. Ichkaridan qulogʻimga hamshiraning boʻgʻiq ovozi eshitildi, keyin boshqa, butunlay notanish ovoz javob berdi:
— Yoʻq. Yoʻq. Yoʻq!
Hamshira yonimizga chiqdi-da, boshini sarak-sarak qildi.
— Nahotki haligi ovoz Blanshniki boʻlsa? — soʻradim men. — Uning ovozini tanimadim.
— Bemorning ovoz pardalari, chamasi, qattiq kuygan.
Dirk umidsizlikdan qichqirib yubordi. Men unga xonadan chiqib, pastda kutib turishini buyurdim. Hamshira bilan tanho qolmoqchi edim. U nima sababdan bunday qilayotganimni soʻrab ham oʻtirmay gapimga itoat qilib tashqariga chiqib ketdi. Uning irodasi butunlay boʻshashib ketgan, itoatgoʻy, yosh bolaga oʻxshab qolgan edi. — Nima sababdan bunday qilganini sizga tushuntirib berdimi?
— Yoʻq. U gapirishni xohlamayapti. Faqat yigʻlaydi. Oʻstigʻi doim hoʻl. Dastroʻmolini ishga solishga ham darmoni yoʻq. Koʻz yoshlari yuzlaridan shashqator oqib, yostiqni hoʻl qilayapti. Yuragimga bir narsa sanchilganday boʻldi. Shu daqiqada Striklendni boʻgʻib tashlashga tayyor edim. Hamshira bilan xayrlashayotganimda ovozim qaltirab chiqqani esimda.
Dirk Struve meni zinapoyada kutib turgan ekan. Chamasi, u atrofidagi hech narsani koʻrmas va payqamasdi. Mening yaqinlashayotganimni ham to oldiga kelib bilagidan ushlamagunimcha sezmadi. Koʻchada ketayotganimizda miq etib ovoz chiqarmadik. Men esa ayolni bunday dahshatli qadamni qoʻyishga nima majbur qilganini tasavvur etishga intilardim. Men boʻlib oʻtgan hodisalarning barchasi Striklendga ma’lum deb hisoblardim. Ehtimol, uni soʻroq qilish uchun politsiyadan odam ham kelgandir. Hozir u qayerdaykin? Balki ilgari ustaxona vazifasini oʻtagan eski boloxonasiga qaytib borgandir. Ayol uni ham koʻrishni istamaganligi gʻalati edi. Balki odam yuborsam baribir kelmaydi deb qoʻrqqandir? Nega u yashashdan voz kechib, oʻzini shafqatsizlik qa’riga urdiykin?

Oʻttiz oltinchi bob
Keyingi hafta tahlika bilan oʻtdi. Struve kuniga ikki marotaba xotinining yoniga borar, u esa hamon erini koʻrishni istamasdi. Avvallari u kasalxonadan mamnun va koʻngli koʻtarilib kelardi, keyinchalik esa tobora xafaroq boʻlib qayta boshladi. Zero, vrach xavfsirayotgan holat roʻy bergan, tuzalib ketishiga boʻlgan umid tobora yoʻqqa chiqayotgan edi. Hamshira Dirkning dardu gʻamini yaxshi his etar, lekin tasalli boʻladigan biror soʻz aytishdan ojiz edi. Bechora bemorning bir nuqtaga tikilib turgan koʻzlari oʻzining oʻlik jasadini koʻra boshlagandi, shekilli. Endi bu ikki-uch kunlik masalaga aylangandi, xolos. Struve bir kuni ancha kech kirib kelganda ayol olamdan oʻtganini tushundim. U tamomila holdan toygandi. Odatdagi soʻzamolligidan asar ham qolmagandi. U miq etmay divanga oʻzini tashladi. Men uni tinch qoʻydim, bunday paytda tasalli beruvchi har qanday soʻz ham foydasiz ekanligini bilardim. U meni rahmsizlikda ayblamasligi uchun ilgariroq oʻqib turgan kitobimni oʻqishga jur’at eta olmay mundshtukni ogʻzimga qistirgancha deraza oldida oʻtiraverdim. Nihoyat u menga soʻz qotishga oʻzida kuch topdi.
— Menga koʻp mehr-oqibat koʻrsatding, — dedi u nihoyat. — Hamma ham menga koʻp oqibat koʻrsatdi.
— Qoʻysang-chi bu gapni, — dedim unga.
— Kasalxonada kutib turishimni aytishdi, stul berishdi, unga oʻtirib Blanshning eshigi oldida yoʻlakda poyladim. Oʻzini bilmaydigan holatga yetganda meni ichkariga qoʻyishdi. Uning ogʻzi va engagi kuygandi. Ajoyib engagini shu ahvolda koʻrish dahshatli edi. U judayam xotirjam jon berdi, agar hamshira aytmasa oʻlib qolganini bilmas ekanman.
Dirk haddan tashqari holdan ketganidan yigʻlagani darmoni kelmasdi. Vujudida zarracha kuch qolmaganday divanga choʻzildi. Tez orada uyquga ketganini sezdim. Butun hafta mobaynida birinchi marotaba chinakamiga uyquga ketishi edi. Tabiat goho oʻta shafqatsiz, goho esa rahm-shafqatli boʻladi. Men uning ustini jun roʻmol bilan berkitib, chiroqni oʻchirdim. Ertalab oʻrnimdan turganimda u hamon uxlab yotardi. U qanday yotgan boʻlsa, shundayligicha uxlar, oltin gardishli koʻzoynagi hali ham burni ustida qaqqayib turardi.

Oʻttiz yettinchi bob
Blansh Struve shunday bir holatda qazo qildiki, uni dafn etishga ruxsat olish uchun juda koʻp yaramas rasmiyatchiliklar toʻsigʻidan oʻtishga toʻgʻri keldi. Soʻng Dirk ikkalamiz aravada tobut keltirishga bordik. Tobutni olib kelayotganimizda toʻrt gʻildirakli uzun arava haydovchisi otlarga qamchi urib, shu qadar tez haydadiki, u goʻyo marhuma toʻgʻrisidagi barcha xotiralarni yelga uchirib yubormoqchiga oʻxshardi. Dahshatli va hech qachon esdan chiqmaydigan manzara edi bu!
Men ham bu yoqimsiz tarixni xayolimdan butunlay chiqarib yuborishni istardim. Menga bevosita aloqador boʻlmagan bu fojia yuragimni ezardi. Oʻz koʻnglimda Dirkka gʻamxoʻrlik qilayotgan kishi boʻlishga intilardim-u, aslida boshqa narsa toʻgʻrisida gapirardim.
— Vaqtincha boʻlsa-da, biror tomonga ketishni oʻylayapsanmi? — dedim unga. Hozircha Parijdan uzoqroq joyda boʻlganing yaxshiroq edi.
U javob bermadi, lekin men rahmsizlarcha majbur qilayotgandim.
— Yaqin kelajakda qiladigan ishlaring toʻgʻrisida biror rejang bormi?
— Yoʻq.
— Sen hayotga qaytishing kerak. Nega Italiyaga borib oʻz ishingni qaytadan boshlamaysan?
U yana jim qoldi. Shu vaqt aravakash meni noqulay holatdan qutqardi. Bir daqiqaga otlarni toʻxtatib, oʻtirgan joyidan pastga tushdi-da, biz ketayotgan arava oldiga kelib, qayoqqa yurishni soʻradi.
— Bir daqiqaga toʻxtang-chi, — javob berdim men. — Birga ovqatlansak degan edim, — murojaat etdim Dirkka. — Men bizlarni Tigal' maydoniga olib borib qoʻyishni buyuraman.
— Yoʻq, men ustaxonaga bormoqchiman.
— Sen bilan birga boraymi?
— Yoʻq, yaxshisi, oʻzim ketaman.
— Ma’qul.
Men aravakashga manzilni aytdim va biz yana miq etmay yoʻlda davom etdik. Dirk Blanshni kasalxonaga olib ketishgan kundan beri oʻz ustaxonasida boʻlmagandi. Men uning yolgʻiz qolmoqchi ekanligidan xursand boʻldim, eshigigacha kuzatib qoʻyib, xayrlashdim-da, biroz yengil tortib uyimga joʻnadim. Men yana Parijning koʻchalari, u yoqdan-bu yoqqa ketayotgan olomonni koʻrib zavqim qoʻzgʻaldi. Havo ochiq, yoqimli edi, hayot quvonchlari qalbimda joʻsh ura boshladi. Oʻzimni boshqacha tuta olmasdim. Struve va uning gʻam-alamlari xayolimdan chiqib ketdi. Xursandchilik qilishni istardim.

Oʻttiz sakkizinchi bob
Uni qariyb bir haftadan beri koʻrmasdim. Bir kuni kechga tomon soat yettilarda kelib, meni ovqatlangani olib chiqib ketdi. U azador qiyofada edi, bosh kiyimiga qora hoshiya oʻrab olgandi, hatto dastroʻmoli ham qora hoshiyali edi. Uning bunday motam liboslarini koʻrganingda kutilmagan falokat butun qarindosh-urugʻlarini bir yoʻla oradan yulib ketganday, yorugʻ olamda loaqal birorta oʻgay amakisi ham qolmaganday taassurot uygʻotardi. Uning dum-dumaloq gavdasi, goʻshtdor qip-qizil yuzlari bilan motam libosining nomutanosibligi beixtiyor kulgu uygʻotardi. Shafqatsiz qismat uning boshiga yogʻdirgan cheksiz gʻam-tashvish vaqtida ham u kulgili koʻrinardi.
U ketishga qaror qilganini, faqat men taklif etganimday Italiyaga emas, Gollandiyaga ketmoqchiligini bildirdi.
— Ertaga joʻnab ketaman. Endi biz hech qachon koʻrishmasak kerak.
Men nimadir deb e’tiroz bildirmoqchi boʻldim, lekin u sekingina kulib qoʻydi.
— Besh yildan beri uyda boʻlganim yoʻq. Nazarimda, hamma narsa xotiramdan koʻtarilib ketganday. Tugʻilib oʻsgan joylarimdan shu qadar uzilib qolgan ekanmanki, u yerlarga loaqal ozgina fursatga borib kelish haqidagi fikrning oʻziyoq meni choʻchitib yuborardi. Endilikda bilib turibmanki, ona yurtim mening yagona boshpanam ekan.
U qiynalib ketgan, ruhi tushgan, sogʻinib kutayotgan, oʻgʻlini yaxshi koʻradigan onasini tez-tez eslayotgandi. Oʻzining kulgili holatiga yillar mobaynida chidab keldi, lekin endi bilsa, xotini uni yerga qapishtirib yuborgan ekan. Blanshning xiyonati tufayli berilgan soʻnggi zarba uning fe’lini oʻzgartirib yubordi. Endi u oʻzining ustidan kuladiganlar bilan birga kula olmasdi. U tamomila huquqsiz odamga aylanib qolgandi. U oʻzining bolaligi, ozoda, gʻishtli uylari, saranjom-sarishtalik va tartibni yaxshi koʻradigan onasi toʻgʻrisida gapirib berdi. Uning oshxonasi ozodalik bobida moʻ’jizaning oʻzi ekan. Biror yerga gard yuqmas, hamma narsa joy-joyida yaltillab turarkan. Yashash joylarini shunday tutish turmush tarziga aylangan ekan. Koʻz oʻngimda biror daqiqa tinib-tinchimaydigan, ertadan kechgacha ozodalik va tartib uchun jonini fido qiladigan qizil yuzli kampirning jonli qiyofasi gavdalandi. Baland boʻyli, oriqdan kelgan, tinimsiz mehnatdan chayir boʻlib ketgan Dirkning otasi qoʻllarida gazeta tutgancha xotini va qiziga (hozir u baliq ovlovchi kema kapitaniga turmushga chiqqan) ovoz chiqarib oʻqiyotgan manzara, ayollar vaqtdan unumli foydalanish uchun gazeta eshitish bilan birga nimadir toʻqib oʻtirishgan holat koʻz oldimga keldi. Tamaddun dunyosidan uzoqda boʻlgan bu shaharchada hayot bir maromda oʻtib borardi. Bu holat oʻlim to haddan ziyod mehnat qilib toliqqan odamlar uchun hordiq vazifasini oʻtashigacha davom etardi.
— Otam men ham duradgor boʻlishimni istagandi. Besh avlod umri mobaynida bu kasb otadan bolaga oʻtib kelayotgandi. Ehtimol bunda hayot donishmandligi aks etar. Hech qayoqqa chalgʻimay ota izidan borishda qandaydir ma’no bordir. Bolaligimdayoq sarroj qoʻshnimizning qiziga uylanaman derdim. Qizchaning koʻzlari koʻm-koʻk, mayda qilib oʻrilgan sochlari oppoq edi. U uyimizga chiqqanda hammayoq yorishib ketardi.
Struve xoʻrsinib jim boʻlib qoldi. Xayol uni uzoq-uzoqlarga olib ketdi. Qachonlardir mensimay qaragan ota kasbini egallaganda hayot hozir qay tarzda oʻtgan boʻlardi? Bu xayollar uning yuragini gʻash qildi.
— Hayot gʻoyat shafqatsiz. Hech kim bu dunyoda ne sababdan yuribdi-yu, qayoqqa ketayotganini bilmaydi. Itoatkorlik hammamizga xos xususiyat. Biz xotirjam¬likning gʻanimatligini qadrlamogʻimiz kerak. Toki qismat bizni topmaguncha hayotda ham xotirjam va tinchgina yashashni oʻrganmogʻimiz lozim. Oddiy odamlardagi sevgining qadrini bilmoq joiz. Ularning omiligi bizning bilimdonligimizdan yaxshiroq. Bamaylixotir, yaratganning berganiga shukrona qilib, itoatkorlik bilan yashamoq kerak. Hayotning butun falsafasi shu.
Men uning ezilgan ruhi gapirayotganini, oʻz-oʻzini tahqirlash darajasidagi mutelikka qarshi chiqayotganini angladim. Lekin sirtimda esa boshqa gapni aytdim.
— Rassom boʻlish istagi senda qanday paydo boʻldi oʻzi?
U yelkasini qisdi.
— Rasm chizish iqtidorim borligi sezila boshladi. Maktabda bu fandan yorliqlar oldim. Bechora onaginam rassomchilikdagi qobiliyatimdan faxrlanardi, kunlardan bir kun esa akvarel boʻyoqlar bilan toʻla quti sovgʻa qildi. Oyim mening chizmalarimni goh ruhoniyga, goh doktorga, goh qoziga koʻrsatardi. Ana shular meni Amsterdamga borib rassomlik maktabiga imtihon topshirib koʻrishga yuborishdi. Men imtihondan oʻtdim. Onamning qanchalar xursand boʻlganini qoʻyaverasiz. Mening ketib qolishim haqidagi fikrdan yuragi orziqib tushsa-da, bu alam va tashvishini koʻrsatmaslikka harakat qilardi. Oʻgʻli rassom boʻlishi mumkinligi haqidagi xayoldan behad xursand edi. Otam bilan onam tanga-chaqalarni yigʻib boʻlsa-da, anchagina pul jamgʻarishdi, Amsterdamda yashashim uchun berishdi. Men ishlagan birinchi rasm koʻrgazmaga qoʻyilganda hammalari — otam, onam, opam yetib kelishdi, oyim rasmni tomosha qilaturib, gʻoyat ta’sirlandi, odamga muloyim boquvchi koʻzlaridan yosh chiqib ketdi. Endilikda esa uyimizdagi har bir devorda chiroyli oltin rangli ramkaga olingan rasmlar osigʻliq turadi.
Dirkning yuzlarini bir daqiqa mayin tabassum qopladi. Mening xayolimda sarv va zaytun daraxtlari tagida dehqonlar tasvirlangan rasmlari gavdalandi. Ular beoʻxshov ishlangan ramkalarda dehqonlarning uyida qanday koʻrinarkin.
— Oq koʻngilli onam oʻgʻlining kelajakda rassom boʻlib yetishishini xudodan qanchalar yolvorib iltijo qildiykin. Lekin men otamning irodasiga boʻysunib, oddiygina halol duradgor boʻlganimda, ehtimol, yaxshiroq boʻlarmidi deb oʻylab qolaman.
— Mana hozir sen san’atning odamga nimalar berishini tushunib yetgan bir paytingda boshqa yoʻldan keta olarmiding? San’atdan olgan zavqingdan voz kechish qoʻlingdan kelarmidi?
— Oʻrugʻ olamda san’atdan yuqori turadigan hech narsa yoʻq, — javob berdi Dirk biroz sukut saqlagach.
U anchagacha lom-mim demay menga qarab turdi-da, nihoyat soʻz qotdi.
— Bilasanmi, men Striklendni koʻrdim.
— Senmi?
Men lol qoldim. Nazarimda Striklendni koʻrgani Struvening koʻzi yoʻqday tuyulardi. U kulimsirab qoʻydi.
— Oʻzing menda gʻurur tuygʻusi yoʻq degan eding-ku.
— Bu bilan nimani koʻzda tutayapsan?
U menga ajoyib bir tarixni gapirib berdi.

Oʻttiz toʻqqizinchi bob
Bechora Blanshning dafn marosimidan qaytganimizdan soʻng Struve men bilan xayrlashgach, yuragi dov bermay turgan boʻlsa ham uyga kirib ketdi. Garchi bu xonaga kirish unga behad iztirob keltirishini yaxshi bilsa-da, qandaydir kuch uni ustaxonaga yetaklardi. U zinapoyadan arang yuqoriga koʻtarilar, oyoqlari oʻziga boʻysunmasdi. Uyga kirishdan oldin xuddi kuch toʻplamoqchi boʻlgan odamday eshik oldida uzoq vaqtgacha turib qoldi. U oʻzini juda yomon his etayotgandi. Orqamdan pastga yugurgilab tushib qaytishimni iltijo qilmoqchi ham boʻldi. Uning nazarida ustaxonada hamon kimdir borday tuyulayotgandi. U uyiga har safar tik zinadan koʻtarilganda ustaxona eshigi oldida nafasini rostlaganini, Blanshni tezroq koʻrish ishtiyoqi tufayli yuragi hapriqib tezroq uyga kirishga harakat qilganini esladi. Blanshni koʻrish u uchun hech qachon soʻnmas baxt edi. U hatto ozgina fursat, yarim soatlarga uydan chiqib ketganda ham biror oy koʻrishmaganday xotini sari intilardi. Roʻy bergan butun voqealar hozirgi daqiqalarda unga tush, tush boʻlganda ham dahshatli tushga oʻxshab ketdi. Hozir u kalitni burab xonaga kiradi-yu, xotinining xuddi Sharden ishlagan rasmdagi goʻzal ayol qiyofasiga oʻxshash stolga sal engashgancha alfozda oʻtirganiga koʻzi tushadi. U choʻntagidan kalitni tezgina olib, eshikni ochdi va ichkariga kirdi. Ustaxona saranjom-sarishta. Batartiblik xotinining eng muhim fazilatlaridan edi. Blanshning bu fazilati Dirkni lol qoldirardi. Ozodalik va saranjom-sarishtalik ona suti bilan kirgan Dirkka xotinining har bir narsani oʻz oʻrniga qoʻyishi qalbida minnatdorlik tuygʻusini kuchaytirardi. Oʻtoqxona ham xuddi xotini hozirgina bu yerdan chiqib ketganday batartib edi. Pardoz-andoz stolchasi ustida ikki choʻtka, ularning oʻrtasida esa bejirim taroq turardi. Blansh oxirgi tunni oʻtkazgan oʻrin kimdir tomonidan tuzatib qoʻyilgan, naqshli yostiq ustida esa xotinining tungi koʻylagi yotardi. Xotinining bu xonaga endi hech qachon qaytmasligiga ishonish qiyin edi.
Dirkning tomogʻi qaqrab ketdi, suv ichish uchun oshxonaga kirdi. Bu yerda ham hamma narsa saranjom-sarishta turardi. Plita ustidagi javonga hafsala bilan likopchalar taxlangan. Bu likopchalarda xotini va Striklend janjallashib qolishlaridan oldingi oqshomda oxirgi marotaba ovqatlanishgan. Pichoq va sanchqilar yigʻishtirilgan, bir boʻlak pishloq va ovqatlanishganidan qolgan ozginagina non usti berkitilgan temir qutichada turibdi. Xotini har kungi zarur mahsulotlarni har kuni xarid qilar, shu tufayli deyarli hech narsa ortib qolmasdi. Politsiya tomonidan tuzilgan bayonnomadan Struve Striklend kechki ovqat tugashi bilanoq, uydan chiqib ketganini bilardi. Struve oʻshanday holatda ham Blansh dasturxonni odatdagiday yigʻishtirib, idish-tovoqlarni yuvib qoʻyishga oʻzida kuch va iroda topganidan etlari jimirlab ketdi. Bu holat xotini hamma narsani obdon oʻylab amalga oshirganini koʻrsatardi. Uning oʻzini tuta bilishi hayron qoladigan darajada edi. Yuragi orziqib, oʻynab ketdi, oyoqlari izmiga itoat qilmay qoldi. Oʻtoqxonaga arang yetib bordi-da, “Blansh! Blansh! “— deb nola qilgancha oʻzini oʻringa tashladi.
Xotinining naqadar qiynalganini eslash unga azob edi. Uning koʻziga birdan oshxonada turgan xotini koʻrinib ketdi. Mana u jajjigina oshxonada turib likopcha, stakan, sanchqi, qoshiqlarni yuvmoqda, pichoqlarni yaltiraguncha artib, soʻng joy-joyiga joylamoqda, rakovinani yuvmoqda, soʻng sochiqning suvini siqib tashlab quritish uchun osib qoʻymoqda. — U hozir ham osigʻliq turibdi. Atrofga nazar tashladi, hamma narsa joy-joyida. Yana Struvening koʻziga xotini shimarilgan yengini tushirib, peshbandini yechayotgani koʻrinib ketdi — mana u qoʻziquloq kislotali shishachani koʻtarib yotoqxonaga yoʻl olmoqda.
Dirk bu azobga chiday olmay, dik etib oʻrnidan turdi-da, yotoqxonadan otilib chiqib ketdi. Ustaxonaga kirdi. Xonadagi kattakon oynaning pardasi tushirib qoʻyilgani tufayli, qorongʻi edi. Struve shoshilib pardani koʻtardi, ilgari oʻzini gʻoyat baxtiyor sezgan xonaga koʻzi tushishi bilanoq, yuragi orziqib ketdi. Bu yerda ham hech narsa oʻzgarmagandi. Striklend atrofdagi narsalarga beparvo edi. Ustaxonadagi sharoitni Struve artistona tuzgandi. Tasavvurida rassom zoti qanday yashashi lozim boʻlsa, ustaxonani xuddi oʻshanday jihozlagandi. Devorlarning u yer-bu yerida qadimgi kimxob qoplangan, royal ustida bir boʻlak oxori ketinqiragan shoyi tashlab qoʻyilgan. Bir burchakda Venera Milosskaya, boshqa burchakda esa Venera Meditseyskaya suratining nusxalari ganch aralash loydan ishlangan bir necha barel'eflar ham shu yerda. Velaskesovning Rimda ishlangan “Innokentiy X”ning nusxasi ham zarhal ramkaga olingan, shuningdek, oʻzining qator rasmlari osib qoʻyilgan. Bu rasmlar ham odamning havasini keltiradigan ajoyib ramkalarga olingan. Struve doimo oʻz didi bilan juda faxrlanardi. U rassomning ustaxonasining romantik muhitini ehtiros bilan sevardi. Hozir bu narsalarning barchasi ham yuragiga sanchilgan xanjarday unga azob berardi. U beixtiyor ravishda uyidagi eng bebaho buyumlardan biri Lyudovik XV uslubidagi stolni nariroq itardi. Shunda toʻsatdan yuzi devor tomonga oʻgirib qoʻyilgan rasmga koʻzi tushdi. Bu Dirk, odatda, ishlaydigan rasmlarga qaraganda kattaroq hajmli asar edi. Dirk rasmning oldiga borib oʻziga qaratdi. Rasmda qip-yalangʻoch ayol tasvirlangan edi. Uning yuragi tez-tez urib ketdi. Bu Striklendning asari ekanligini darhol angladi. U rasmni otib yubordi. Striklend bu rasmni nega tashlab ketdi oʻzi? Rasm yuz tomoni bilan yerga tushdi. Kimning asari boʻlishidan qat’i nazar, Dirk uni yerga tashlab qoʻya olmasdi. Shu ondayoq undagi qiziqish kuchaydi. Rasmga yaxshiroq razm solish uchun uni moslamaga oʻrnatdi-da, oʻzini bir necha qadam orqaga tashladi.
Dirkning nafasi qaytib ketdi. Rasmda divanda yotgan ayol tasvirlangan, uning bir qoʻli boshi ostida, ikkinchi qoʻli esa tanasi boʻylab bamaylixotir choʻzilgan. Bir tizzasi sal bukilgan, boshqasi esa choʻzilib yuborilgan holda aks ettirilgan edi. Bu mumtoz koʻrinish edi. Struvening koʻz oldi qorongʻilashib, hammayogʻi jimirlab ketganday boʻldi. Bu Blansh edi. Alam, rashk, gʻazab uning nafasini boʻgʻib qoʻydi. Nimalardir deb qichqirar, mushtlarini tugib koʻrinmas dushmanga tahdid solmoqchiga oʻxshardi. U oʻzini yoʻqotib qoʻygandi. Bu endi quyushqondan chiqib ketgan narsa edi, koʻtara olmasdi buni. Atrofga alanglab rasmni hozirning oʻzidayoq dabdala qilib tashlaydigan biror narsa qidirardi. Bu ishga yaraydigan biror yarogʻ topa olmadi. Asboblari turadigan joydan ham durustroq narsa topmadi. Aqlni yoʻqotguday holatda, jazavada edi. Nihoyat u qidirgan narsasini — katta shpatelni topdi-da, zafar qozongan odamday qichqirib unga yopishdi. Xuddi xanjarni ushlaganday uni boshi uzra koʻtarib rasmga tashlandi.
Bu voqeani hikoya qilib berarkan, Struve tasvirlash qiyin boʻlgan hayajonga tushdi, qoʻliga ilingan pichoqni oldi. Soʻng uni bir narsaga urmoqchiday qisib ushladi, lekin shu ondayoq uni tashlab yubordi, pichoq jiringlab polga tushdi. Struve menga gunohkorona tabassum qildi-da, jim boʻlib qoldi.
— Davom etaver, — dedim unga.
— Bilmadim meni nima jin urdi. Men endigina rasmni burdalab tashlamoqchi boʻlib turganimda toʻsatdan tushunib qoldim.
— Nimani?
— Rasmni-da. Bu haqiqiy san’at asari edi. Unga qoʻl tekkiza olmay qoldim. Qoʻrqib ketdim.
U yana jim boʻlib, menga ogʻzini ochgancha angrayib qarab qoldi. Koʻm-koʻk koʻzlari goʻyo qinidan chiqib ketguday alpozda edi.
— Bu gʻaroyib, hayratomuz asar edi. Meni qaltiroq bosib, qoʻrqib ketdim. Dahshatli jinoyatga qoʻl urib qoʻyishimga sal qolgan ekan. Rasmga olisroqdan tikilmoqchi boʻlganimda haligi shpatelga qoqilib ketdim. Dahshat!
Qandaydir daqiqada Struvening hayajoni menga ham oʻtdi. Nazarimda, men butunlay boshqa olamga, barcha narsalar ayqash-uyqash boʻlib yotgan olamga kirib qolganday angrayib qoldim. Struve rasm toʻgʻrisida soʻzlab bermoqchi boʻlar, lekin uning fikri poyintar-soyintar chiqar, nima demoqchi ekanligini idrok etishga intilardim. Striklend oʻzi bilan Struveni bogʻlab turgan barcha yoʻllarni parcha-parcha qilib tashlagandi. U oʻzligini emas, balki oʻzining kuch-quvvatga toʻlgan yangi, hali hech kim idrok etmagan qalbini ham topgandi. Bu oddiygina rasm emasdi, moʻ’jiza darajasidagi san’at asari, xayolotni hali yurilmagan soʻqmoqlar, kengliklarga boshlaydigan tamomila yangi rasm edi.
Men gapdonlikka berilib ketdim, shekilli, (Odam hayajonlanayotganda xuddi roman qahramoni singari gapirishini kim bilmaydi deysiz.) U ilgari oʻziga ma’lum boʻlmagan tuygʻularni ifodalashga harakat qildi va buni oddiy soʻzlar bilan tasvirlashning evini qila olmay balandparvozroq soʻzlarga intilgan. Menga faqat uning nutqidagi bir narsa ravshan edi. Odamlar goʻzal soʻzini shu qadar beparvo talaffuz etadilarki, natijada bu soʻz oʻz ma’nosini yoʻqotadi-da, fikr yuritilayotgan narsa goʻzalligi va ulugʻligidan mahrum boʻladi. Bir soʻz bilan aytganda odamlar koʻylak, it, nasihatni goʻzal deb tasvirlashadi, haqiqiy goʻzallikka duch kelishganda, uni ifodalashga soʻz topolmay qoladilar. Ular oʻzlarining mayda va arzimas fikrlarini yasama pafosga oʻrab bera boshlaydilar, bu holat ularning ta’sirchanligini oʻtmaslashtiradi. Xuddi tovlamachi odam yasama koʻtarinkilik bilan oʻz fikrlarini yashirishga uringanday holat roʻy beradi. Samimiy hazilkash va qalbi toza Struve san’atni chin dildan sevar va yaxshi idrok etardi. San’at uning uchun xuddi dindor odamga xudoday muqaddas narsa edi. Haqiqiy san’at asarini koʻrganda qoʻrqib titrab ketardi.
— Striklend bilan uchrashib qolganingda nima deding?
— Men bilan birga Gollandiyaga ketishni taklif qildim.
Men lol boʻlib qoldim va telbanamo Struvega tikildim.
— Biz ikkalamiz Blanshni sevardik. Oyimning xonadonida uning uchun ham joy topilardi. Nazarimda, sodda, bechorahol odamlar orasida yashash uni tinchlantirgan boʻlardi. Shuningdek, ular orasida koʻpgina foydali narsalarni oʻrganib olardi.
— U qanday javob berdi?
— Kulib qoʻydi va chamamda meni ahmoq deb oʻyladi. Keyin esa bunday boʻlmagʻur ishlarga xohishi yoʻqligini bildirdi.
Men esa Striklend taklifdan voz kechishini boshqacharoq ifodalashi lozimmasmidiykin deb oʻylab qoldim.
— U Blanshning portretini menga berdi.
Men Striklend nima uchun bunday qilganiga hayron qoldim, lekin lom-mim demadim. Biz anchagacha jim qoldik.
— Uyingdagi narsalaringni nima qilding? — soʻradim nihoyat undan.
— Yahudiy olibsotarni chaqirib keldim. Narsalarimga yomon haq toʻlamadi. Rasmlarni esa oʻzim bilan olib ketaman. Rasmlar va kiyim-bosh va bir necha kitoblar solingan chamadondan boshqa hech narsam qolgani yoʻq.
— Uyingga ketayotganing yaxshi boʻlyapti.
Oʻtmish bilan xayrlashishgina uni qutqarib qolishi mumkinligini tushunardim. Ehtimol, u hozirgi kunlarda gʻam-alamlarga chidolmaydigan darajadadir, vaqt oʻtishi bilan esa hammasini unutar va yana hayot ikir-chikirlariga oʻralashib ketar. U hali yosh, oradan yillar oʻtgach, boshiga tushgan baxtsizliklarni eslab yurar. Ertami-kechmi biror durustroq golland ayoliga uylanib baxtli boʻlib ketar. U hali umri mobaynida yana koʻpdan-koʻp yomon rasmlar ishlashi mumkinligi haqidagi fikr yodimga kelib kulib qoʻydim.
Ertasiga uni Amsterdamga kuzatib qoʻydim.

Qirqinchi bob
Oʻz ishlarim bilan band boʻlganligim bois, butun oy mobaynida bu gʻamli tarixni yodga tushiradigan biror kimsani uchratmadim, bora-bora bularning barchasi yodimdan ham koʻtarilib ketdi. Lekin kunlardan bir kun qayoqqadir shoshilibroq ketayotgan vaqtimda koʻchada Striklend orqamdan yetib oldi. Uning qiyofasi men unutib yuborgan dahshatli hodisani esimga tushirdi va toʻsatdan bularning barchasiga sababchi boʻlgan odamga nafratim qoʻzib ketdi. Unga imo qilib qoʻydim-da — loaqal imo bilan soʻrashmaslik bolalik boʻlur edi — qadamimni tezlatdim. Lekin oradan biror daqiqa oʻtgach, yelkamni ushlayotganini his etdim.
— Judayam shoshayapsizmi? — samimiy soʻradi Striklend.
Uning xarakterli xususiyati oʻzi bilan uchrashishni, gaplashishni istamagan odamlarga samimiy munosabatda boʻlishdir. Mening unga nisbatan sovuq alpozda imo qilishim zarracha xafa qilmagandi uni.
— Ha, — dedim rasmiy muomala qilib.
— Sizni biroz kuzatib qoʻyay, — dedi u.
— Nega?
— Suhbatingizdan lazzatlanish uchun.
Men indamadim, u ham men bilan yonma-yon keta boshladi. Chamasi, chorak chaqirim shunday ketdik. Ahvol kulgili edi. Lekin biz idora tovarlari doʻkoni oldidan chiqib qoldik. Ehtimol qogʻoz kerak boʻlib qolar, deb doʻkonga kirmoqchi boʻldim. U bilan ajrashib ketishga yaxshigina bahona edi bu.
— Men bu yoqqa kiraman, — dedim unga, — yaxshi qoling.
— Men sizni kutib turaman.
Men yelkamni qisib qoʻydim-da, doʻkonga kirib ketdim. Lekin shu ondayoq, fransuz qogʻozi sotib olishga arzimaydi. Hamonki, hiylam ish bermadimi, keraksiz narsani sotib olishning hojati yoʻq, deb oʻyladim. Yana nimanidir soʻradim, yoʻq javobini eshitgach, koʻchaga chiqdim.
— Qidirgan narsangizni sotib oldingizmi?
— Yoʻq.
Biz yana jimgina oldinga yurib maydonga chiqdik. Mazkur maydonga bir necha koʻcha kelib birlashardi. Men toʻxtab, soʻradim.
— Siz qaysi tomonga?
— Siz qayoqqa boʻlsa men ham oʻsha tomonga, — deb kuldi.
— Men uyga ketyapman.
— Men uyingizga kirib tamaki chekib olaman.
— Menimcha, siz taklifimni kutganingiz yaxshi boʻlarmidi, — sovuqqina javob berdim.
— Albatta, bunga ishonchim komil boʻlganda shunday qilardim.
— Hov anavi devorni koʻryapsizmi? —soʻradim undan.
— Koʻryapman.
— Unday boʻlsa men sizni koʻrishni ham, gaplashishni ham istamasligimni koʻrishingiz kerak deb oʻylayman.
— E’tirof etishim kerakki, men buni sezgandim.
Chidab turolmay pishqirib yubordim. Hamma gap shundaki, meni kuldirishga majbur etadigan odamlardan nafratlanish qoʻlimdan kelmasdi. Lekin hozir oʻzimni qoʻlga ola bildim.
— Siz razil odamsiz. Baxtimga sizdan koʻra yaramasroq odamni umrim mobaynida boshqa uchratmaganman. Sizdan jirkanadigan, koʻrishga koʻzi yoʻq odam nega kerak boʻlib qoldi?
— Qiziq, nega endi men toʻgʻrimdagi sizning fikringizga qiziqadi deb xomxayol qilyapsiz?
— Jin ursin, — dedim gʻazab bilan. Men keltirgan bahonalar menga obroʻ keltirmasligini sezib qoldim. — Men shunchaki sizni koʻrishni ham istamayman.
— Oʻzingizni yoʻldan urishimdan qoʻrqayapsizmi?
Ochigʻini aytsam, oʻzimni kulgili ahvolda his etayotgandim.
U menga zimdan istehzo bilan tikilib turardi, oʻzimni qoʻyarga joy topolmay qoldim.
— Hozirgi vaqtda nima qilishingizni bilolmay qolgandirsiz?
— Agar sizning menga qarz berishingizga ishonsam, oʻzimni toʻnka deb hisoblardim.
— Hamonki siz yaltoqilik yoʻliga oʻtgan ekansiz, mazangiz qochipti shekilli.
Ogʻzi qulogʻiga yetgancha kuldi.
— Men baribir sizga yoqaman, axir ahyon-ahyonda boʻlsa-da, askiya qili¬shingizga imkoniyat yarataman-ku.
Men kulib yubormaslik uchun lablarimni tishladim. U haqiqatni aytayotgandi. Haqiqatan ahmoq boʻlsa ham gapdon kishilar menga yoqardi. Men endi faqat irodamni qoʻlga olish orqaligina unga nisbatan nafratimni jilovlay olishimni aniq his etdim. Oʻzimning ma’naviy beqarorligimdan oʻkindim. Mening Striklendga berayotgan tanbehlarim yasamaga oʻxshab koʻrinayotgandi. Hamonki, buni oʻzim sezib turganimdan sezgir Striklend muqarrar ravishda fahmlagan. Shubhasiz, u ustimdan kulayotgandi. Men unga e’tiroz bildirib oʻtirmay, oʻz gʻururimni indamay va yelkalarimni qisgancha saqlab qolishga harakat qildim.

Qirq birinchi bob
Biz men yashaydigan uy oldigacha yetib keldik. Uni uyga taklif qilmay, miq etmay zinadan koʻtarila boshladim. U orqamdan qolmay yurib kelardi. Uyimda birinchi marotaba boʻlishi edi. Koʻz koʻrganda quvnaydigan darajaga keltirgungacha ancha mehnat sarflangan xonaning saranjom-sarishtaligiga ham e’tibor bermadi. Stol ustida tamaki solingan quticha turardi. U kirishi bilanoq, mundshtugiga tamaki toʻldirib, qulay oromkursiga emas, stulga, shunda ham qiyshayibroq oʻtirdi.
— Hamonki, uyda oʻrnashib olishga qaror qilgan ekansiz, nega oromkursiga oʻtira qolmadingiz? — gʻazablanib soʻradim.
— Nega mening qulay oʻrnashib oʻtirishim toʻgʻrisida tashvish chekyapsiz?
— Sizni emas, oʻzimni oʻylayapman. Kimdir nobop stulda oʻtirsa, men oʻzimni noqulay his etaman.
U pishqirib qoʻydi, lekin oʻrnidan qoʻzgʻalmadi, miq etmay chekaverdi. Menga e’tibor ham bermay, chamasi, oʻz xayollari bilan band edi. Nima uchun bu yerga kelganiga tushuna olmay hayron edim.
Kuzatuvchanlik koʻp yillik odatiga aylangan yozuvchi ham oʻzini kuza¬tishayotganini, oʻrganishayotganini sezib qolsa, gʻalati holatga tusharkan. Qabohatni kuzatishdan oladigan artistona mamnuniyat oʻzini ham choʻchitib qoʻyarkan. Sirasini aytganda, uning halolligi ayrim nomaqbul harakatlarni qoralashdan koʻra, ularning sabablarini ochish koʻproq qiziqtirishini e’tirof etishga olib keladi. Teran va yorqin yaratilgan razil odam xarakteri yozuvchini koʻproq oʻziga jalb etadi. Menimcha, Shekspir oy nuriday musaffo Dezdemonaga qaraganda Yagoni yaratayotganda koʻproq lazzatlangan boʻlsa kerak. Ehtimol, yozuvchi ahli tovlamachi va yaramas odamlarning obrazlarini yaratayotganda tabiat tomonidan oʻziga joylangan, lekin madaniy dunyo urf-odatlari va qonunlari tufayli ong ostiga yashiringan tuygʻularni qanoatlantirishga ham harakat qiladi. Fantaziyasi orqali yaratayotgan obrazlariga oʻzidagi “men“ning bir qismini ham hadya etadi. Uning bu quvonchi ozodlik quvonchi hamdir.
Oʻzuvchi hukm chiqarishdan koʻra koʻproq oʻrganishga da’vat etilgan.
Striklend menda beqiyos qoʻrquv, shu bilan birga qandaydir sovuq qiziqish uygʻotardi. U men uchun jumboq edi, shu bilan birga oʻziga boshpana berib, mehr koʻrsatgan odamlarni fojiaga olib kelgan harakatining sababini bilishga qiziqardim. Va men pichoqni ustalik bilan uning yuragiga urdim.
— Struvening aytishicha, xotinining surati ishlagan barcha asarlaringiz ichida eng yaxshisi emish.
Striklend mundshtugini ogʻzidan chiqardi, koʻzlarida yengil tabassum zuhr etdi.
— Ha, uni chizish juda qiziqarli boʻldi.
— Nega rasmni unga berdingiz?
— Rasmni tugatdim, shuning uchun u menga kerak emas.
— Bilasizmi, Struve uni tilka-pora qilib yuborishiga sal qolibdi.
— Rasmni unchalik uddalay olmaganman.
U bir necha daqiqa jim turdi, soʻng mundshtukni ogʻzidan chiqarib kuldi.
— Bilasizmi, oʻsha meshqorin mening yonimga keldi.
— Nahotki, uning taklifi sizga ta’sir qilmadi?
— Yoʻq. Bu gʻoyat ahmoqona ish boʻlur edi.
— Siz uning hayotini barbod qilganingizni unutib qoʻygansiz, shekilli, — dedim men.
U oʻy surib soqolini tutamladi.
— U juda yomon rassom.
— Lekin juda yaxshi odam.
— Va ajoyib oshpaz, — masxaraomuz dedi Striklend.
Uning toshbagʻirligida noinsoniy nimadir bor edi, men u bilan xushmuomala munosabatni yigʻishtirib qoʻygandim.
— Men azbaroyi qiziqqanimdan soʻrayapman, ayting-chi, Blansh Struve vafot etgandan keyin ozgina boʻlsa-da, vijdoningiz qiynaldimi?
Men uning yuz ifodasini diqqat bilan kuzatib turdim, lekin unda zarracha oʻzgarish sezmadim.
— Nima sababdan vijdonim qiynalarkan?
— Hozir sizga bir necha dalillarni keltiraman. Siz oʻlim yoqasida edingiz, Dirk Struve sizni oʻz uyiga olib keldi. U sizni xuddi bolasiday parvarish qildi. Vaqti, pullari, butun imkoniyatini qurbon qildi. Oʻlim changalidan qutqarib qoldi.
Striklend yelkasini qisdi.
— Bechora faqat birovlarga yaxshilik qilishni istaydi. Bu hayotining ma’nosi.
— Siz unga tashakkur bildirishga majbur emassiz, deb faraz qilaylik, lekin siz uning xotinini ajratib olishga majburmidingiz? Siz paydo boʻlmasingizdan oldin ular baxtiyor hayot kechirishayotgan edi. Nega siz ularni tinch qoʻymadingiz?
— Nega siz ular baxtiyor hayot kechirishgan deb oʻylayapsiz?
— Bu koʻrinib turgan narsa edi.
— Muncha aqlli boʻlmasangiz? Sizningcha, ayol oʻzi uchun eri qilgan ishni kechirishga qodir edimi?
— Bu bilan nima demoqchisiz?
— U qanday qilib xotiniga uylanganini bilasizmi?
Men boshimni sarak-sarak qildim.
— Blansh qandaydir rim knyazining xonadonida tarbiyachi boʻlib ishlar ekan, xoʻjayinning oʻgʻli uni buzib qoʻyibdi. Blansh yigit menga uylanar deb oʻylar ekan. Ular esa qizni koʻchaga haydab yuborishibdi. Blansh homilador boʻlib qolgan ekan, oʻzini oʻldirmoqchi boʻlganda, Struve uni koʻchadan topib, uylanibdi.
— Uning ruhiga toʻgʻri keladigan ish bu. Men hayotda bu qadar yumshoqkoʻngil odamni koʻrmaganman.
Men koʻpincha bir-biriga sira oʻxshamaydigan odamlarni nima birlashtirdi ekan, deb hayron boʻlardim, lekin bunday tafsilot xayolimga ham kelmagandi. Dirkning xotiniga boʻlgan favqulodda sevgisining sababi shu ekan-da. Uning xotiniga munosabatida ehtirosdan koʻra boshqacharoq narsa bor edi. Ayolning oʻzini tutishida, nazarimda, men izohlashim qiyin qandaydir holat yashiringan edi. Bu narsa uyatli sirni yashirish istagi boʻlganligini endigina tushunib yetdim. Uning osoyishtaligi hozirgina dahshatli boʻrondan qutulgan orolning tinchligiga oʻxshar ekan. Uning quvnoqligi ham zoʻraki quvnoqlik boʻlgani ma’lum boʻlib qoldi. Striklend meni hayron qoldirgan xulosasi bilan oʻylarimga chek qoʻydi:
— Ayol zoti erkakning oʻziga nisbatan yomonligi, qahr-gʻazabini kechirishi mumkin, lekin uning qurbonligini kechira olmaydi.
— Bu xavfdan qoʻrqmasangiz ham boʻladi.
Uning lablari salgina qimirlab qoʻydi.
— Siz hammavaqt chiroyli soʻz uchun nuqtai nazarlaringizni ham qurbon qilaverasiz, — dedi u.
— Bola nima boʻldi?
— Ular uylanishganidan uch yoki toʻrt oy oʻtgach, bola oʻlik tugʻilgan.
Shu onda men uchun doimo jumboq boʻlib kelayotgan narsani soʻradim.
— Marhamat qilib ayting-chi, nima sababdan siz Blansh Struve bilan qiziqib qoldingiz?
U ancha vaqtgacha javob bermadi, endi savolimni qaytarmoqchi boʻlib turganimda:
— Qayerdan bilaman? — dedi nihoyat. — U meni jinidan yomon koʻrardi. Bu juda qiziq edi-da.
— Tushunaman.
— Jin ursin, men uni istab qoldim.
Lekin shu ondayoq u oʻzini tutib oldi-da, kulimsirab menga qaradi.
— Avvaliga u qoʻrqib ketdi.
— Siz unga nima dedingiz?
— Nega? Buning hojati bormidi? U shundoq ham bilardi. Men unga bir ogʻiz ham soʻz aytmadim. U mendan qoʻrqardi. Pirovard-natijada esa uni zabt etdim.
Gapirib berish ohangidan uning ayolni egallashga boʻlgan ehtirosi nihoyatda kuchli boʻlganligini angladim. Beixtiyor titrab ketdim. Bu odamning butun hayoti moddiy narsalarga befarqlik bilan oʻtayotgandi. Badani, chamasi, vaqt-vaqti bilan ruhidan shafqatsiz oʻch olib turardi. Blansh voqeasida ham oʻz ehtirosini jilovlab ololmay, minnatdorchilik tuygʻusi va aql-idrokni uloqtirib tashlab munosabatda boʻlgan.
— Uni oʻz eridan tortib olish sizga nima uchun kerak boʻlib qoldi?
— Men buni istamaganman, — javob berdi qovogʻini solib. — Ayol men bilan birga ketishini aytganda, men ham Struvedan kam hayron boʻlganim yoʻq. Men unga jonimga tekkaningdan keyin lash-lushingni yigʻishtirishga toʻgʻri keladi deb aytdim. U bunga roziligini bildirdi. — U biroz sukut saqladi. — Uning badani hayratomuz edi. Men uning yalangʻoch badanini chizmoqchi boʻldim. Portret bitganidan keyin esa u meni qiziqtirmay qoʻydi.
— U esa butun vujudi bilan sevgan ekan-ku.
U oʻrnidan turib ketdi va xona boʻylab u yoqdan-bu yoqqa yurdi.
— Men sevgiga zor emasman. Bunga mening vaqtim yoʻq. Sevgi bu zaiflik. Lekin men erkakman, ba’zida ayol kishini koʻnglim tusab qoladi. Ehtirosimni qondirganimdan keyin esa men boshqasini istayman. Men oʻz istagimni jilovlab turolmayman, lekin uni koʻrgani koʻzim yoʻq. U mening ruhimni jilovlaydi. Menga hech qanday narsa xalaqit bermaydigan, oʻzimni butkul ishga bagʻishlaydigan vaqtlarni orzu qilaman. Ayollarning qoʻllaridan sevishdan boshqa hech narsa kelmaydi. Sevgiga ular qanchalik ahamiyat berishlarini faqat xudo biladi. Ular bizni hayotdagi asosiy narsa — sevgi deb ishontirmoqchi boʻlishadi. Lekin sevgi arzimas narsa. Men qoʻmsash va hirsni bilaman. Bu tabiiy, sevgi esa kasallik. Ayollar mening ehtirosimni qondirish uchungina mavjud, lekin men ularning yordamchi, doʻst, hamkor boʻlish toʻgʻrisidagi ahmoqona da’volariga chiday olmayman.
Men hech qachon Striklendning bu qadar koʻp va bu qadar qahr-gʻazab bilan gapirganini eshitmaganman. Lekin men hozir ham avvalgidek uning soʻzlarini qanday boʻlsa, shundayligicha, aniq yetkazishga harakat qilayotganim yoʻq. Uning soʻz boyligi kambagʻal, chiroyli soʻzlash qobiliyati ham unda butunlay yoʻq edi. Shu tufayli ham uning fikrlarini yuzidagi oʻzgarishlari, kitoblari va imo-ishoralari orqali ifodalashga toʻgʻri keldi.
— Siz ayollar qul, erkaklar quldor boʻlgan davrlarda yashasangiz boʻlarkan, — dedim men.
— Ha, men shunchaki risoladagi erkakman, xolos.
Gʻoyat jiddiy tarzda aytilayotgan bu gapga kulmaslikning iloji yoʻq edi. Lekin Striklend uyning u burchagidan bu burchagiga xuddi qafasdagi yirtqichdek borib kelarkan, yuragidagi gaplarini tushuntirishga harakat qilardi.
— Agar ayol sizni sevsa to qalbingizni egallamaguncha tinib-tinchimaydi. U ojiz va shu tufayli ham toʻla hukmronlik qilish ishtiyoqi bilan yonadi. Bundan kamiga u rozi emas. Aqli tovuqcha boʻlmagan ayollarning mavhumroq narsalarga farosati yetmaydi. U turmush ikir-chikirlari bilan andarmon, barcha mukammal narsalar uning rashkini qoʻzgʻotadi. Erkakning yuragi koinotning yuksak kengliklariga intiladi, ayol esa uni hisob-kitob daftarchasining ichiga yashirmoqchi boʻladi. Xotinimni eslaysizmi? Blansh ham tez orada unga oʻxshadi-qoldi. Hayratlanarli sabr-matonat bilan meni ham bogʻlab olishga tayyorlanardi. U meni oʻzining darajasiga tushirmoqchi boʻldi. U men haqimda biror narsa bilishni istamasdi, faqat bus-butun unga taalluqli boʻlishimni istardi. Axir u mendan nariroqda boʻlishdan boshqa barcha xohishlarimni bajarishga tayyor edi.
Men anchagacha jim oʻtirdim.
— Siz uni itqitib yuborganingizdan keyin nima qilishi kerak edi deb oʻylaysiz?
— U Struvening yoniga qaytib borishi mumkin edi, — jahl bilan javob berdi u. — Struve uni qabul qilishga rozi edi.
— Ablahona mulohaza, — javob berdim. — Qoʻying, bunday masalalar boʻyicha siz bilan muhokama yuritish quyosh botishini soʻqir tugʻilgan odamga ta’riflash bilan barobar.
U yurishdan toʻxtab, menga jirkanib qaradi.
— Nahotki, sizga Blansh Struvening hayot yoki oʻlganligi baribir boʻlsa?
Men oʻylanib qoldim, zero men bu savolga iloji boricha halol javob bergim kelardi.
— Ehtimol, men shafqatsiz odamdirman, shu boisdan uning oʻlimi meni judayam gʻamga toldirgani yoʻq. Hayot unga koʻp yaxshiliklar ato etdi. Bularning barchasi ma’nisiz shafqatsizlik tufayli barbod boʻlgani dahshatlidir. Uning fojiasiga nisbatan loqaydligim menga sharaf keltirmaydi.
— Sizning qarashlaringiz dadil, lekin ularni himoya qilishga jasoratingiz yetishmaydi. Hayotning bahosi yoʻq. Blansh Struve men tashlab ketganim uchun emas, balki tantiq va oʻzini tutolmaydigan ayol boʻlgani uchun oʻzini oʻldirdi. Lekin u toʻgʻrida gapirish yetar, zero, Blansh unchalik muhim shaxs emas. Yuring, men sizga oʻz rasmlarimni koʻrsataman.
U meni nima bilandir chalgʻitish kerak boʻlgan boladay muomala qilardi. Gʻazabim qoʻzgʻagandi, lekin bu gʻazab unga nisbatan emas, koʻproq oʻzimga tegishli edi. Struvelar juftligining Monmartrdagi ustaxonada baxtiyor hayot kechirishlari oqkoʻngil, samimiy, mehmondoʻstliklari hamon koʻz oʻngimdan ketmasdi. Dahshatli, rahmsiz tasodif bularning barchasiga barham berdi. Lekin eng dahshatli narsa shundaki, atrofdagi hech narsa oʻzgarmadi. Hayot oʻz yoʻlida davom etardi, bu baxtsizlik hech kimning yuragida hech qanday iz qoldirmadi. Dirk mulohazakor emas, qiziqqon odam boʻlganligi bois, tez orada oʻz tashvishlarini unutib yuborar deb oʻylagandim. Lekin Blansh... u bolaligida qanday shirin xayollar surganiykin? Blansh bu dunyoda nima uchun yashadi. Bularning hammasi naqadar ma’nisiz va ahmoqona.
Striklend shlyapasini qidirib topdi-da, menga tikilib qaradi.
— Borasizmi?
— Nega siz men bilan aloqa qilishda davom etayapsiz? — soʻradim undan. — Axir sizni koʻrgani koʻzim yoʻqligini, sizdan nafratlanishimni bilasiz-ku.
U samimiy kulimsiradi.
— Sizning men toʻgʻrimdagi fikringizga tupirishimni bilganingiz uchungina gʻazablanasiz mendan.
Gʻazabdan qizarib ketganimni sezdim. Yoʻq, bu odam oʻzining shafqatsiz xudbinligi nafrat uygʻotishini tushunishga qodir emas. Men loqaydlikni koʻksiga qalqon qilib olgan odamni nishonga olib, dabdalasini chiqarishni moʻljallardim-u, lekin afsuski, uning soʻzlarida haqiqat uchqunlari ham bor edi. Axir biz boshqalar ustidan hukmronligimizni koʻproq ongsiz ravishda ularning bizning fikrimizga qanday munosabatda boʻlishlariga qarab belgilaymiz, ta’sirimizga tushishni istamaydiganlarni yomon koʻra boshlaymiz. Inson gʻururi uchun bundan koʻra shafqatsizroq alam yoʻq. Lekin men Striklendning soʻzlari ta’sir qilganini bildirib qoʻyishni istamasdim.
Insonga boshqa odamga nisbatan iltifotsizlik koʻrsatish, mensimaslik huquqi beriladimi? — bu savol undan koʻra koʻproq oʻzimga qaratilgan edi. — Odam juda mayda narsalarda ham boshqalarga bogʻliq, aloqador. Faqat oʻzi uchun yashash mumkin boʻlmagan narsa. Ertadir-kechdir odam qarib, horib-charchab va xastalangan boʻlsa-da, yana toʻdaga qaytadi. Yuragingiz tinchlik va osoyishtalik istab qolgan vaqtda oʻzingiz uyalib qolasiz. Siz mumkin boʻlmagan narsani qidirasiz. Yana qaytarib aytamanki, odam ertami-kechmi zerikib, boshqalar bagʻriga qaytadi.
— Yuring, rasmlarimni koʻramiz.
— Siz hech oʻlim toʻgʻrisida oʻylaysizmi?
— Nega? U bunga arzimaydi.
Men hayratlanib unga tikilib qoldim. U mening oldimda qimir etmay, koʻzlarida istehzo zuhr etib turardi. Lekin shunga qaramay, men uning qalbida toʻsatdan yuksak maqsadga intilgan otashin, ezilgan ruh yashiringanini sezib qoldim. Bir daqiqa ichida tinimsiz izlanayotgan, qandaydir yuksak narsalarga intilayotgan odam qiyofasini koʻrdim. Men uvadasi chiqib ketgan kostyum kiygan, katta burunli, sariq soqolli, sochlari hurpaygan, koʻzlari yonib turgan, gʻalati qiyofali odamni emas, uning siymosida goʻyo tanasiz ruhni koʻrdim.
— Xoʻp, mayli, yuring, rasmlaringizni tomosha qilamiz, — dedim unga.

Qirq ikkinchi bob
Negaligini bilmadim-u, lekin, toʻsatdan Striklend rasmlarini menga koʻrsatgisi kelib qoldi. Bundan judayam xursand boʻldim. Odamning qandayligi ishlarida ayon boʻladi. Koʻpchilik oʻrtasida esa oʻzini qanday koʻrsatishni xohlasa shunday koʻrsatishga harakat qiladi. Uning mayda va ongsiz ravishda qilgan harakatlari va yuz ifodasi orqaligina u toʻgʻrisida toʻgʻri xulosaga kelish mumkin. Oʻziga niqob kiyib yuradigan odam vaqt oʻtishi bilan bu niqobga oʻrganib qoladi va haqiqatan ham avvaliga qanday koʻrinmoqchi boʻlsa, oʻshanga oʻxshab qoladi. Lekin oʻz kitobi va rasmlarida u oʻzini himoya qila olmaydi. Uning da’volari esa havoyiligini koʻrsatadi. Tarasha tarashaligicha qoladi-da. Hech qanday kuchanishlar oʻrtamiyona asarni oliy asarga aylantira olmaydi. Didli zarshunos eskizdayoq uni yaratgan rassomning qalbini koʻra oladi.
Yashirib oʻtirmayman, son-sanoqsiz zinalardan Striklendning qiya shiftli boloxonasiga koʻtarilayotganimizda juda hayajonlandim. Menga ajoyib kashfiyot ostonasida turgandek tuyulayotgandi. Nihoyat uning xonasiga kirganimda hammayoqqa qiziqib alanglay boshladim. Nazarimda xona avvalgidan koʻra kichikroq va yalangʻochroq tuyuldi. “Qiziq, — oʻyladim ichimda, — tanish rassomlarim bu xona toʻgʻrisida mahobatli ustaxonalarda ishlovchi, qurshab olgan muhit didga mos kelmasa, ijod etib boʻlmaydi, deb fikrlovchi tanish rassomlarim bu xona toʻgʻrisida qanday fikrda boʻlisharkin”.
— Anavi yerda turing. — Striklend menga rasmlar yaxshiroq koʻrinadigan nuqtani koʻrsatdi.
— Siz ehtimol jim turishimni afzal koʻrarsiz, — soʻradim undan.
— Albatta-da, jin ursin sizni, tilingizni tiyib turing.
U rasmni mol'bertga oʻrnatib, ikki daqiqalar chamasi tomosha qilishimga imkoniyat berar, soʻng mol'bertga boshqa rasmni qoʻyardi. U oʻttizga yaqin rasmini koʻrsatdi. Bular ijodni boshlagan davr, olti yil mobaynida yaratgan asarlari edi. U hali birorta asarini ham sotmagan. Rasmlarining katta-kichikligi har xil edi. Kichikroqlari natyurtmortlar, kattaroqlari manzarali rasmlar edi. Bular orasida oltitaga yaqin portret asarlari ham bor.
— Mana hammasi shu, — dedi u nihoyat.
Bu rasmlarning goʻzalligi va favqulodda oʻziga xosligini darhol idrok eta olganimni tezroq unga aytgim kelardi. Mazkur asarlarning koʻpchiligini yana koʻrganimdan keyin (ayrimlarini esa ilgariroq reproduksiyalardan koʻrgan edim) ilk marotaba tomosha qilgan paytimda ulardan hafsalam pir boʻlganiga endi oʻzim ham hayron boʻlayotgandim. Oʻsha vaqtda boshimdan kechirganim hayajonlanish ham chinakam san’at asari ta’siri ekanligini ham fahmlamabman. Striklend asarlari meni sarosimaga solib qoʻyibdi. Oʻshanda uning birorta asarini sotib olish xayolimga kelmagani uchun oʻzimni kechira olmayman. Baxtli tasodifni qoʻldan boy bergandim. Ularning koʻpchiligi muzeylardan joy oldi, boshqalari badavlat homiylarning kolleksiyalariga qoʻshildi. Men oʻzimni oqlashga harakat qilaman. Nazarimda, mening yaxshigina didim bor, ammo unga originallik yetishmaydi. Rassomchilikda koʻp narsalarga aqlim yetavermaydi va doimo boshqalar yurgan yoʻldan yuraman. Oʻsha paytlarda men impressionistlarga moyil edim. Sisley va Deg asarlarini qoʻlga kiritishni orzu qilardim, Mone asarlaridan lol boʻlardim. Uning “Olimpiya“ asari yangi davrning shoh asari boʻlib tuyulardi, “Maysa ustidagi nonushta“ esa butun qalbimni lol etgandi. Bu asarlarni rassomchilikdagi eng keyingi kashfiyotlar deb xayol qilardim.
Striklend menga koʻrsatgan rasmlarni sharhlab oʻtirmayman. Bunday sharhlar doimo odamni zeriktiradi, bundan tashqari, uning rasmlarini rassomchilikdan xabardor odamlarning hammasi biladi. Endilikda, Striklend san’ati zamonaviy rassomchilikka ulkan ta’sir koʻrsatgani, uning rassomchilikda tamomila yangi yoʻldan yurganligi barcha tomonidan e’tirof etilgan bir vaqtda, uning rasmlarini ilk marotaba koʻrayotgan odam ham ruhan bu asarlarni koʻrishga tayyor boʻladi. Men esa umrim bino boʻlib, bunday rasmlarni mutlaqo koʻrmagandim. Shu tufayli boʻlsa kerak, Striklendning rasm ishlash texnikasi judayam toʻpori boʻlib tuyulgandi. Eski rassomlarning asarlarini koʻraverib, oʻrganib qolgan, Engr yangi davrning ulugʻ rassomi deb ishongan men uchun Striklend qobiliyatsiz rassom degan qarorga kelgandim. Rassomchilikdagi soddalik uning maqsadi ekanligini fahmlamagandim. Esimda, natyurtmortlarining birida dumaloq idishning shakli qiyshaygan holda, ichidagi apel'sinlar ham beli ichiga botgan holda tasvirlangan edi. Portretlarda odamlarning yuzlari hayotdagidan koʻra kattaroq koʻrsatilar, bu esa yomon taassurot qoldirardi. Men ularni karikatura asarlari sifatida qabul qilarim. Ular men uchun tamomila yangicha uslubda chizilgandi. Yaratgan manzara rasmlari ham meni hayron qoldirardi. Rasmlarning ikki yoki uchtasida Fontenblo oʻrmonlari, qolganlarida Parij koʻchalari tasvirlangan boʻlib, bir qarashda ularni mast aravakash chizganga oʻxshardi. Men esankirab qoldim. Haddan ziyod koʻzga tashlanadigan rang, qandaydir ahmoqona, tushunish qiyin boʻlgan masxarabozlik edi. Bularni eslar ekanman, Struvening didiga avvalgidan ham koʻproq qoyil qoldim. U rasmlarga ilk marotaba nazar tashlagandayoq, bu asarlar san’atda inqilob ekanligini anglab yetdi, hali hech kim tanimagan, keyinchalik butun dunyoni lol qoldirgan daho rassomni ilk qadamlaridanoq e’tirof etdi.
Sarosimaga tushib, garchi nima qilarimni bilmasam-da, bu asarlardan lol qolganligim haqiqat edi. Rassomchilikdan hech qanday bilimim boʻlmasa-da, bu asarlarda qandaydir ulugʻ kuch borligini angladim. Butun vujudimni hayajon qopladi. Bu rasmlar men uchun judayam muhim boʻlgan narsalar toʻgʻrisida hikoya qilmoqchiligini aniq bilardim-u, lekin bu narsalar nimaligini anglay olmasdim. Rasmlar menga majruhday tuyulardi-yu, lekin ularda qandaydir ulugʻ, odamni seskantiradigan va hayajonga soladigan sirlar yashiringanga oʻxshardi. Ular menda uygʻotgan tuygʻularni tahlil qilishdan, soʻz bilan ifodalab berishdan ojiz edim. Menga Striklend moddiy narsalarda ruhiy mohiyatni gʻira-shira boʻlsa-da, idrok eta boshlaganday tuyuldi. Shu tufayli ham u fikrlarini majhulroq ramzlarda ifodalash yoʻllarini axtarishga tushdi. Xuddi cheksiz koinot kengliklari orasidan yangi shakllarni qidirayotganga va shu narsalarni rasmlar orqali qayta jonlantirishga harakat qilayotganga oʻxshardi. Men bu rasmlarda oʻzligini ifodalashga intilayotgan va shu yoʻl bilan ozodlikka tashna iztirobli ruhni koʻrayotgandim.
Men Striklendga qaradim:
— Nazarimda siz fikrlaringizni ifodalashning notoʻgʻri yoʻlini tanlagansiz.
— Nima deb valdirayapsiz?
— Chamasi, siz nimadir aytishga harakat qilyapsiz. Baayni nimani aytmoqchi boʻlayotganligingizni men bilmayman. Lekin shubha qilamanki, bu narsani rassomchilik asarlarida ifodalash mumkinmikin oʻzi?
Men Striklendning asarlari uning gʻalati shaxsini tushunishga yordam beradi deb oʻylaganimda xato qilgan ekanman. Haqiqatda esa bu asarlar meni yanada koʻproq hayron qoldirdi. Endi men butunlay hech nima anglamay qoʻydim. Men anglagan yagona narsa shu boʻldiki, ehtimol bu ham xayollar oʻyini boʻlsa ajabmas, u oʻzini ezib turgan qandaydir kuchdan qutulishni istardi. Bu kuch nimayu va undan ozod boʻlish nimani anglatishi ham mavhum boʻlib qolayotgandi. Bizlardan har birimiz bu dunyoda yakkayu yagonamiz. Har bir odam mis minoraga qamalgan va oʻz qardoshlari bilan imo-ishoralar orqaligina muomala qilishi mumkin. Lekin bu belgilar hamma uchun ham bir xil emas va shu tufayli barcha uni tushunavermaydi. Biz boshqalar bilan oʻz qalb xazinamizni zoʻr berib baham koʻrmoqchi boʻlamiz, lekin ular bundan qanday bahramand boʻlishni bilishmaydi. Zero, biz hayotda ular bilan birgalikda yelib boramiz. Lekin ularni doimo ham tushunavermaymiz, ular ham bizni tushunavermaydi. Biz begona yurtda bu yerdagilarning tilini deyarli bilmasdan yashayotgan odamlarga oʻxshaymiz. Ular bizga juda koʻp ajoyib teran fikrlarni aytmoqchi boʻlishadi-yu, ammo biz tushunishimiz uchun eng sodda soʻzlarni gapirishadi. Ularning miyasida bir-biridan qiziqroq gʻoyalar gʻujgʻon uradi-yu, biroq oʻta sodda soʻzlar bilan cheklanishadi.
Shunday qilib, Striklend rasmlarini koʻrishdan chiqargan asosiy xulosam, qalbning qandaydir holatini ifodalashga zoʻr berib intilish tuygʻusining kuchliligidir. Meni hayron qoldirgan narsani ana shu intilishdan qidirmoq kerak deb oʻyladim. Boʻyoqlar va shakllar, shubhasiz, Striklend uchun ahamiyatga ega boʻlgan. U oʻzi his etgan tuygʻularni ifodalash uchun kuchli ehtiyoj sezgan. Boʻyoq va shaklni ham shu uchun tanlagan. U oʻzi izlagan narsalarga yaqinlashtirguday boʻlsa, boʻyoq va shakllarni hech ikkilanmay oʻzgartirgan. Uning uchun dalillarning ahamiyati yoʻq edi, zero, u shunchaki dalillar uyumi ostidan oʻzi muhim deb hisoblagan narsalarnigina koʻrardi. Chamasi, u koinotning qalbini anglab yetgandi va shuni ifodalashga oʻzida majburiyat tuyardi. Bu rasmlar birinchi qarashda hayron qoldirsa-da, lekin qalbning tomir-tomirlariga yetib borardi. Nimadanligini oʻzim ham bilmagan holda men toʻsatdan va kutilmaganda Striklendga rahmim kelib qoldi.
— Nima sababdan Blansh Struvega yaqinlashib qolganligingizning sababini endi tushundim, — dedim unga.
— Nima uchun ekan?
— Mardlik tuygʻusi sizni tark etgan. Tanangizdagi kuchsizlik yuragingizga tazyiq oʻtkazgan. Men sizga qanday alam tinchlik bermayotganini, xavfli izlanishlarga chorlayotganini, yuragingizga azob berayotgan shaytonni haydab chiqarishga undayotganini bilmayman. Menimcha, siz ehtimol, butunlay mavjud boʻlmagan muqaddas narsaga tinmasdan intiladigan darveshsiz. Nimaga intilayotganingizni faqat men emas, oʻzingiz ham bilmaysiz. Ehtimol, siz Haqiqat va Ozodlikni axtararsiz. Qanadaydir daqiqada sevgi siz oʻzingiz kutgan ozodlikni keltiradiganday tuyulgandir. Sizning ezilgan ruhingiz menimcha, ayol kishining bagʻridan osoyishtalik qidirgandir. Lekin shunda ham oʻz maqsadiga erishmagach, siz oʻsha ayoldan nafratlangansiz. Unga nisbatan shafqatsizlik qildingiz, chunki siz oʻzingizga ham shafqatsizsiz. Siz uni qoʻrquv tufayli oʻldirdingiz. Chunki endigina qutulganingiz xavf-xatardan hamon qaltirayotgan edingiz.
U sovuqqina kulib qoʻydi va soqolini tutamladi.
— Juda koʻngli boʻsh odamsiz-da, doʻstginam.
Bir haftadan keyin Striklend Marselga joʻnab ketganini eshitdim. Shundan keyin uni butunlay koʻrmadim.

Qirq uchinchi bob
Striklend haqida yozganlarim, albatta, hech kimni qoniqtira olmaydi. Buni oʻzim ham yaxshi bilaman. Koʻz oʻngimda sodir boʻlgan ba’zi voqealarnigina qayta hikoya qilib berdim, xolos. Lekin ular, chamamda, majhulroq boʻlib qoldi. Bularning ichida eng gʻalatisi Striklendning rassom boʻlishga qaror qilishidir. Bu holat mening hikoyamda shunchaki bir injiqlik boʻlib tuyulgan boʻlsa ajab emas. Tabiiyki, bunday qarorga bekordan-bekorga kelmagandir. Lekin men bunga nima turtki boʻlganini bilmayman. Uning soʻzlaridan esa men hech narsa anglay olmadim. Agar men gʻaroyib odamning hayoti toʻgʻrisida oʻzimga ma’lum faktlarni shunchaki sanab oʻtadigan boʻlsam, bunday keskin burilishning turli-tuman izohlarini oʻylab topgan boʻlardim. Ehtimol, Striklendning rassomchilikka jilovlab boʻlmas ishtiyoqini, bu ishtiyoqi bolaligida ota irodasi tufayli yoʻqqa chiqqani yoxud non topish yoʻlida qurbon qilinganini, hayot talablariga bepisandlik bilan qaraganini, san’atga intilishi-yu, birgina dallollik kasbi oʻrtasidagi kurashni tasvirlagan, oʻquvchining muhabbatini unga qaratgan, uning gʻoyat salobatli siymosini yaratgan boʻlardim. Ehtimol, shunda kimlardir uning siymosida yangi Prometeyni koʻrgan boʻlarmidi. Shunda balki barcha azoblarga bardosh bergan qahramonning zamonaviy talqinini yaratarmidim. Bu esa e’tiborni tortadigan syujet boʻlardi.
Oilaviy hayotdagi harakatlarining motivlarini ham xuddi shunday muvaffaqiyat bilan izohlash mumkin. Shunday qilinsa, menga oʻnlarcha variantlar xizmat qilardi. Masalan, hali yuzaga chiqmagan qobiliyati u tanishgan yozuvchi va rassomlar davrasi tufayli ayon boʻlishi mumkin. Chunki bu davrada uning xotini ham bor. Oʻxud oilaviy davradan qanoatlanmagan holda butunlay oʻz dunyosiga berilish yo boʻlmasa avvallari qalbida milt-milt etib turgan uchqun muhabbat tufayli alangaga aylanishi ehtimoldan uzoq emas. Bu holda Striklend xonimni butunlay boshqa qiyofada tasvirlashga toʻgʻri kelardi. Shunda dalillar bilan hisoblashib oʻtirmay, Striklend xonimni mingʻir-mingʻir qilaverib, jonga tegib ketadigan, erining ma’naviy ehtiyojlaridan yiroq ayol sifatida tasvirlardim. Ular oʻrtasidagi oilaviy munosabatlarni uzluksiz davom etadigan azob-uqubatlardan iboratligini, bundan faqatgina qochib qutulish mumkinligini koʻrsatardim. Shunday boʻlganda ruhiy jihatdan tamomila begona ayolga uzoq vaqtdan beri dosh berib kelayotganligini yorqin boʻyoqlar bilan aks ettirardim. Bolalari toʻgʻrisida eslatib oʻtishning hojati ham yoʻq edi.
Striklendni biror keksa rassom bilan uchrashtirish ham qiziqarli boʻlishi mumkin. Masalan, keksa rassom yo muhtojlik, yoxud boylik orttirishga ishtiyoq tufayli qachonlardir oʻz iste’dodidan voz kechgan. Striklenddagi imkoni¬yatlarni chamalab koʻrgan nuroniy uni oʻz yoʻlidan voz kechib, muqaddas san’atga qaytishga koʻndiradi. Katta boylik orttirgan va jamiyatda ma’lum mavqega ega boʻlgan bu nuroniy boshqa odam siymosida boʻlsa-da, oʻzi orzu qilgan san’at — eng yaxshi qismat deb biluvchi va jur’atsizligi tufayli yeta olmagan orzusiga erishmoqchi boʻladi.
Striklend maktabni bitiriboq, birja dallollari idorasiga ishga kiradi. Uylangungacha hayoti uning muhitidagi yoshlar singari oʻtadi, ozgina-ozginadan birjada oʻynab turadi, otlar va eshkakchilar poygasida qatnashadi. Boʻsh vaqtlarida boks bilan shugʻullanadi. Kamini tepasiga Langtri xonim va Meri Andersenning rasmlari osib qoʻyilgandi. U “Panch” va “Sporting tayms” singari nashrlarni oʻqirdi, Xampstedda boʻladigan raqslarga borib turardi.
Striklendni uzoq muddat mobaynida e’tibordan qochirib qoʻyganligimning unchalik zarari yoʻq. Moʻyqalam san’atining sirlarini oʻrganish bilan oʻtgan yillar bir xilda zerikarli kechdi. Tirikchilik oʻtkazish, u shugʻullangan ishlarni eslatish esa hech qanday ahamiyatga ega emas. Bu toʻgʻrisida hikoya qilish boshqa odamlar hayotidagi voqealarni hikoya qilish demakdir. Ustiga-ustak, bu voqealar Striklend xarakterida hech qanday iz qoldirmagan. U zamonaviy Parij toʻgʻrisidagi romanga xomashyo boʻladigan juda koʻp voqealarni koʻrdi, lekin ular bilan qiziqmadi. Gaplariga qaraganda Parijdagi hayoti aytarli taassurot qoldirmagan emish. Ehtimol, uning Parijga kelishi qarib qolgan vaqtiga toʻgʻri kelib qolgandir, shu bois katta shahardan unchalik ta’sirlanmagandir. Eng qizigʻi shundaki, u menga ishning koʻzini biladigan odamga oʻxshab koʻrinmadi. Oʻsha yillardagi uning hayoti romantikaga toʻla edi, lekin buni oʻzi sezmasdi, shekilli. Romantikani his etmoq uchun, chamasi, odam biroz artist boʻlmogʻi, oʻz harakatlariga qiziqish bilan va chetdan baho bera bilmogʻi kerak. Striklend bunga tomomila qobiliyatsiz edi. Men hayotda oʻziga bu qadar e’tiborsiz odamni uchratmaganman. Lekin men oʻz san’atini oʻziga boʻysundirish yoʻlidagi mashaqqatli yoʻlni koʻrsatib bera olmayman. Agar men omadsizliklarni matonat bilan yenggan, umidsizlikka mutlaqo berilmagan, rassomning ashaddiy dushmani — shubha va ishonchsizlikka qarshi dadil kurashganini hikoya qilsam unchalik yoqimli boʻlmagan odamga nisbatan muhabbat uygʻotib qoʻyishimni bilaman. Bunga asosim ham yoʻq. Men Striklendni xuddi boshqalar singari ish ustida koʻrmaganman. Oʻz kurashining sirlarini hech qachon oshkor qilmasdi. Oʻz ustaxonasida tanholikda qanday kunlarni boshidan kechirgani, iztiroblari faqat oʻzigagina ayon edi.
Endi uning Blansh Struve bilan munosabatlariga kelsak, yakkam-dukkam va bir-biri bilan bogʻlanmagan faktlardan tashqari ixtiyorimda hech narsa yoʻq. Oʻz hikoyamga yaxlitlik bagʻishlash uchun men ularning aloqalari qanday qilib va nima sababdan fojia bilan tugaganini koʻrsatishim kerak edi. Lekin men ularning uch oylik hayotlari qanday kechganini bilmayman. Vaqtni qay tarzda oʻtkazishgani va nimalar toʻgʻrisida gaplashishgani ham menga ma’lum emas. Bir kecha-kunduzda yigirma toʻrt soat vaqt bor. Lekin juda kam daqiqalardagina inson hissiyotlarining choʻqqisiga chiqiladi. Kunning boshqa daqiqalarida ular nima qilishlarini tasavvur etishim mumkin edi, xolos. Kunduz kunlari, Blansh hali charchamagan vaqtlarda, chamasi, uning rasmini chizgan, ayol esa rassomning ishga mukkasidan tushib ketganini koʻrib achchigʻlangan. Ayol uning uchun ma’shuqa, oʻynash sifatida emas, model sifatida kerak boʻlgan. Lekin oradagi boʻsh soatlarda yonma-yon yashashsa-da, miq etmay oʻtiraverishgan. Ayolni bu narsa qoʻrqitgandir, ehtimol. Blansh u bilan birga boʻlish orqali hayotining fojiali damlarida yordamga shoshilgan Dirk Struvedan oʻch olgan. Striklendning harakatlari dahshatli xayollarga borishga asos berardi. Inson qalbining nozik tebranishlarini kim ham bila olardi? Undan olijanob va risoladagidek tuygʻularni kutadigan odamlargina bundan xoli boʻlishi mumkin. Bir necha daqiqa davom etadigan ehtirosli damlarga qaramay Striklend oʻzi uchun begonaligini sezgach, umidsizlikka tushadi. Blansh Striklend uchun shaxs emas, faqat lazzatlanish quroli ekanligiga ishonch hosil qilgach, zoʻr berib uni oʻziga bogʻlab olishga behuda urinadi. Ayol unga barcha qulayliklarni yaratib berdi, lekin bu odam uchun qulaylikning sariq chaqacha qadri yoʻqligini payqamadi. Blansh unga lazzatli taomlar tayyorlardi, ammo Striklend bularga tamomila befarq edi. Ayol uni yolgʻiz qoldirishdan qoʻrqardi, uni e’tibor va mehribonchilik bilan qurshab olishga intilardi. Ayol Striklendning ehtirosi soʻnib qolgan paytlarda uni yangitdan alanga oldirishga harakat qilardi. Zero, u shunday soniyalardagina butkul ayol izmida boʻlishni his etardi. Ehtimol, ayol Striklendni chirmab tashlagan zanjir faqat uning gʻazabini qoʻzgʻatishini aqlan anglar, lekin Blansh qalbi aqliga itoat etmasdi, oʻz yoʻlidan qolmasdi. Bu esa uni halokatli xatolikka olib keldi. Ayol judayam baxtsiz edi. Lekin koʻr-koʻrona muhabbat, Striklendga maftunlik tufayli ayol erkakdan ham shunday munosabat qaytishiga umid qilardi.
Striklend toʻgʻrisidagi hikoyam uning hayotini yaxshi bilmaganligim tufayli, ancha-muncha kamchiliklardan xoli emas. Men uning ayollar bilan munosabatlari toʻgʻrisida koʻp yozdim. Chunki bu munosabatlar shundoqqina koʻzga tashlanib turadi. Aslida bu narsa uning hayotida unchalik katta oʻrin tutmaydi. Taqdirning hazilini qarangki, unga yaqinlashgan ayolning qismati fojia bilan yakunlanavergan. Uning hayoti bir soʻz bilan aytilsa, asos-e’tibori bilan orzularu mislsiz mehnatdan iborat boʻlgan.
Mana shu yerda adabiy uydirma boshlanadi. Muhabbat inson hayotining qirralaridan biri, xolos. Romanlarda esa unga birinchi darajali oʻrin ajratiladi, bu esa hayotiy haqiqatga mutanosib emas. Muhabbat oʻz hayotining eng muhim omili deb hisoblovchi erkaklar juda kam topiladi. Bunday erkaklarni hatto muhabbatni hayotning asosini tashkil etadi deb biluvchi ayollar ham yoqtirishmaydi. Sajda qilish ayollarga xush yoqadi, hayajonga soladi, lekin, baribir, ular erkaklar muhabbat tufayli hamma narsani esidan chiqarib yuboradigan notavon kimsalar degan tuygʻudan qutula olishmaydi. Erkaklar hatto ayollarga ehtiros bilan muhabbatlarini izhor qilib turgan qisqa onlarda ham boshqa narsalar xayoli bilan band boʻladilar. Birining e’tibori yashash vositasiga aylangan ishlarida, boshqasining xayoli sport yoki san’atda boʻladi. Koʻpchilik erkaklar oʻz faoliyatlarini turlicha sohalar boʻyicha rivoj-lantirishadi. Ular ayni paytda oʻzlarini qiziqtirib turgan masalalarga e’tiborlarini butkul qaratishlari mumkin. Erkak va ayol sevgisi oʻrtasidagi tafovut shundaki, ayollar butun kun mobaynida xayollari shu narsa bilan muntazam band boʻlsa, erkaklar oʻqtin-oʻqtingina eslab qoʻyishadi.
Striklendning hayotida istak juda kam oʻrin egallagan. Bu narsa unga ikkinchi darajali va zerikarli tuyulgan. Uning qalbi oʻzga narsaga intilgan. U jilovlab boʻlmas ehtirosga ega edi, istak esa ba’zan uning vujudini yorib chiqquday boʻlardi. Lekin u oʻzini nazorat qila olmaydigan darajadagi bu instinktni yoqtirmasdi. Nazarimda, Striklend ehtirosni oʻzi bilan birgalikda baham koʻradigan odamni ham yoqtirmasdi. Oʻzini qoʻlga olgan damlarda hozirgina huzurlangan ayolga nisbatan ham nafrati qoʻzgʻab qolardi. Xayollari uni togʻlik oʻlkalarga olib qochar, shunday paytlarda ayol zoti dahshatli narsa boʻlib koʻrinardi. Buni guldan-gulga uchib yurgan yoʻl-yoʻl qanotli kapalakka qiyos qilsa boʻladi. Nazarimda, san’at jinsiy instinkt namoyon boʻlishidir. Chiroyli ayolni koʻrganda erkaklar yuragi bir xil tuygʻuni boshdan kechirib, oʻynoqlab ketadi. Striklend jinsiy instinktning risoladagidek namoyon boʻlishini yoqtirmagan boʻlsa ehtimol. Uning uchun bu narsa badiiy ijod baxti bilan solishtirganda hech narsaga arzimas tuyulgan. Mening oʻzimga ham shafqatsiz, xudbin, qoʻpol va oʻta ta’sirchan odam haqida yozib boʻlganimdan keyin pirovard-natijada chinakam idealist boʻlganligi haqidagi xulosaga keldim. Lekin dalillar oʻjar narsa.
U istalgan xizmatkordan xarobroq turmush kechirgan. Hammadan koʻra ogʻirroq mehnat qilgan. Pulga, shon-shuhratga beparvo edi. Koʻpchiligimiz singari jamiyat bilan murosai madora yoʻlini bilmagan. Uning xayoliga loaqal biror marotaba boʻlsin murosasozlik kelmagan. U Parijday shaharda Fivey dashtlarida tarkidunyo qilib yurgan darveshga qaraganda ham tanhoroq yashagan. Odamlardan hech narsa ta’ma qilmasdi, tinch qoʻyganlariga xursand edi. U faqat bir maqsadga intilgan, bu maqsadga intilish yoʻlida oʻzini qurbon qilishga tayyorgina emas — bunga koʻpchilik qodir desa boʻladi—balki har qanday ishga tayyor boʻlgan. U qat’iyatli edi.
Ha, Striklend yomon, shu bilan birga ulugʻ odam edi.

Qirq toʻrtinchi bob
Ijodkorning san’atga qarashi katta ahamiyat kasb etadi. Shu tufayli Striklendning oʻtmishdagi ulugʻ san’atkorlarga qanday munosabatda boʻlganligini aytib oʻtishim zarurdir. Men, albatta, bu toʻgʻrida koʻp narsa bilmayman. Striklend soʻzamol odam emasdi. Aytadigan fikrini tinglovchining esida qoladigan aniq soʻzlar bilan ifodalay olmasdi, gapga toʻn kiydira olmasdi. Hazili ham — agar yuqorida uning gapirish uslubini biroz boʻlsa-da ifodalab berolgan boʻlsam, kinoyaviy xarakter kasb etardi. Hazil qilganda ham qoʻpol chiqardi. U gohida suhbatdoshini kulishga majbur etardi, lekin bu hazili gʻalatiligi, haq gapni toʻppa-toʻgʻri aytishi bilan hayron qoldirardi. Agar biz koʻproq haq gapni aytib oʻrgangan boʻlsak, bu gaplarga kulmasa ham boʻlardi.
Striklend tabiatan unchalik aqlli zot emasdi, san’atga qarashlari ham originalligi bilan ajralib turmasdi. Men hech qachon ruhan oʻz ijodiga yaqin boʻlgan rassomlar, masalan, Sezann va Van-Gog toʻgʻrisida gapirganini eshitgan emasman. Men hatto ularning asarlarini koʻrganligiga ham ishonmayman. Impressionistlar ijodi ham uni unchalik qiziqtirmasdi. Ularning texnikasini e’tirof etgani holda impressionistik tasvirni dagʻal deb hisoblardi deyish fikridan uzoq emasman. Bir kuni Struve Mone asarlarini obdon maqtaganda: “Menga Vinterxal'ter afzalroq tuyuladi”, — degan edi. Chamasi bu fikrni Struvening achchigʻini chiqarish uchun aytgan va albatta, maqsadiga erishgan edi.
Ilgari oʻtgan rassomlar toʻgʻrisida Striklendning biror arzirliroq, favqulodda fikrini keltira olmasligim gʻoyat achinarlidir. Bu odam xarakterida gʻalatiliklar shu qadar koʻpki, eski rassomlar xususidagi ablahona fikrlari uning portretini samarali yakunlash imkonini bermaydi. Men uning oʻz oʻtmishdoshlari toʻgʻrisidagi favqulodda nazariyalarini keltirgim keladi, lekin afsuski, uning fikrlari jamoatchilikka allaqachon ma’lum boʻlgan fikrlardan nari oʻtmasligini qayd etishga majburman. U El Grekoni bilganligiga shubhalanaman, lekin Velaskesga favqulodda ehtiros bilan munosabatda boʻlardi. Sharden uni hayratga solardi, Rembrandt esa jazavaga tushirardi. U Rembrandt asarlari toʻgʻrisidagi taassurotlarini shu qadar shaloq soʻzlar bilan ifodalardiki, men bu soʻzlarni qaytarishga ham istihola qilaman. Lekin uning Breyzellarning kattasiga boʻlgan favqulodda qiziqishi butunlay kutilmagan hodisa edi. Striklend oʻz fikrlarini ifodalashning uddasidan chiqa olmasdi. Men uning fikrlaridan biror narsani anglab olish qiyin boʻlganligi sababligina vositachilik qildim va biroz boʻlsa-da, ma’no chiqarishga intildim.
— Bu haqiqiy rassom, — e’tirof etdi Striklend. — Garov oʻynaymanki, u oʻz asarlarini yaratayotganida butun a’zoi badanidan shashqator ter chiqib ketgan boʻlsa kerak. Keyin Venada Piter Breygelning rasmlarini koʻrganimda Striklendni rassom asarlarining qaysi jihatlari oʻziga jalb etganini tushundim. Breygelga olam qandaydir boshqacha manzarada namoyon boʻlgan, bunga oʻzi ham hayratlangan. Men oʻsha vaqtlarda u haqda yozmoqchi boʻlib yon daftarchamga qator qaydlar qildim, keyinchalik shu daftarcham yoʻqolganligi tufayli rasmlar menda uygʻotgan taassurotlargina yodimda qoldi. Odamlar uning nazdida majruh va kulgili tuyulardi, shu tufayli ularga nafrat bilan qarardi. Hayot kulgili va yaramas harakatlar yigʻindisidan iborat, shu bois faqat masxaralashga arziydi degan fikrda edi. Lekin bunday kulgi gʻoyat alamli edi. Mening nazarimda doimo Breygel' bir san’at vositasi bilan ifodalashi lozim boʻlgan narsalarni boshqa san’at turi bilan ifodalashga intilayotganga oʻxshardi. Ehtimol, xuddi shuning uchun u Striklendni oʻziga jalb etgandir. Chamasi ularning har ikkalasi ham adabiyotda ifodalash osonroq boʻlgan gʻoyalarni rassomchilik orqali tasvirlashga intilishgan. Striklend oʻsha paytda qirq yettilar atrofida edi.

Qirq beshinchi bob
Yuqorida aytib oʻtganimdek, agar tasodifan Taitiga borib qolmaganimda bu kitobni hech qachon yozmagan boʻlardim. Gap shundaki, uzoq sarson-sargardonlikdan soʻng Charlz Striklend Taitida yashab qoldi va unga shon-shuhrat keltirgan asarlarini asosan shu yerda yaratdi. Fikrimcha, biror rassom ham butun vujudini qoplab olgan orzularini asarlarida toʻla ifodalay olgan emas. Rasm texnikasini egallash yoʻlidagi mashaqqatli kurashdan toliqqan Striklend ham ruhiy nigohida doimiy gavdalanib turgan narsalarni ifodalashga boshqalardan koʻra kam kuch sarflamagan boʻlsa kerak. Lekin Taitidagi muhit uning uchun qulay sharoitni vujudga keltirdi. Bu yangi olamchada uning ilhomi samarali boʻlishi zarur elementlarni topa bildi. Striklendning oxirgi rasmlari u izlagan narsalar toʻgʻrisida ba’zi taassurotlarni bera oladi. Bu asarlar bizning fantaziyamizga qandaydir yangi va gʻalati ozuqa bera oladi. Xuddi butun olam boʻylab oʻziga makon qidirib yurgan uning ruhi nihoyat shu joydan oʻziga boshpana topganday. Siyqasi chiqqan soʻzlar bilan ifodalasak, Striklend bu yerda oʻzligini topdi.
Aslida tashqi olamdan uzilib qolgan orolga kelishim bilanoq, bir vaqtlar meni juda qiziqtirgan Striklendni darhol eslashim kerak edi. Lekin ishga mukkamdan berilib ketdim, undan boshqa narsani oʻylamadim. Oradan bir necha kun oʻtgandan keyingina uning nomi Taiti bilan bogʻliqligini esladim. Men uni koʻrganimga hozir oʻn besh yil boʻldi, vafot etganidan beri esa oradan toʻqqiz yil oʻtdi. Bundan tashqari Taitidan olgan taassurotlarim hatto ishlarimni ham esimdan chiqarib yubordi. Men hamon oʻzimga kelolmasdim. Hamon esimda, bu yerga kelganimning ertasiga tongda uygʻonib, mehmonxona ayvonchasiga chiqdim. Hech qayerdan odam sharpasi sezilmaydi. Men oshxonaga yoʻl oldim, lekin oshxona berk edi. Oshxona eshigi oldida shu yerlik bola uxlab yotardi. Nonushta qilib olish istagini hozircha orqaga surish lozim edi, pastga — dengiz tomonga yurdim. Xitoyliklar oʻz doʻkonchalaridagi mollarini yoyishayotgan ekan. Tongoldi osmoni juda nursiz edi, koʻrfaz ustida sukunat hukm surardi. Qirgʻoqdan oʻn chaqirimlar narida xuddi muqaddas Graal qal’asiday sirli Murea oroli osilib turganga oʻxshab koʻrinardi.
Men oʻz koʻzlarimga hamon ishonmasdim. Vellingtondan chiqib ketganimdan beri oʻtayotgan kunlarim hayotimning avvalgi kunlaridan butunlay farq qilardi. Vellington ozodagina, toʻla ma’nodagi ingliz shaharchasi. U Janubiy Angliya port shaharlariga quyib qoʻyganday oʻxshaydi. Dengizda uch kungacha toʻlqin shovqin-suroni tinmadi. Kulrang pagʻa-pagʻa bulutlar bir-birlarining ketidan quvishardi. Soʻng shamol bosildi, dengiz tinchidi, yana koʻm-koʻk boʻlib qoldi.
Tinch okeanning cheku chegarasi yoʻqday. Ularda suzish sarguzashtlarga toʻla boʻladi. Nafas olayotgan havomiz bamisoli sirli ob-hayot suviga oʻxshaydi.
Taiti qirgʻoqlari koʻz oldida namoyon boʻla boshlaganda bandasiga xayolotning oltin shoxligida suzib yurganday tuyuladi . Shunda yana qoʻshni Murea oroli ham koʻzingizga tashlanadi. U xuddi poyoni yoʻq suv oʻrtasida sirli tarzda koʻtarilib turgan tosh moʻ’jizaga oʻxshaydi. Qirrali choʻqqilari bamisoli Tinch okeandagi Monseratning oʻzi. Nazdingizda Poleneziy odamlari nomatlub sirlarni qoʻriqlab, yovvoyi marosimlarni amalga oshirayotganday. Yaqinlashganingiz sari orolning goʻzalligi koʻzga tashlanaveradi. Uning hayrotomuz choʻqqilari koʻz oʻngingizda aniq namoyon boʻlgach, ularning naqadar maftunkorligiga amin boʻlasiz. Agar uni qarshingizda butunlay yoʻq deb faraz qilsangiz, roʻparangizda poyonsiz okean suvlari jilvalanib yotadi.
Taiti baland yam-yashil orol. Uni toʻq yashil oʻt-oʻlanlar qoplab olgan. Bu oʻt-oʻlanlarning tagidan muzdek irmoqchalar jildirab oqadi. Koʻp asrlardan beri bu yerlardagi hayot tarzi oʻzgarmay kelayotganini oʻylab qolasiz. Koʻnglingizga kelgan bu tuygʻu sizni gʻamga soladi, qoʻrquv hissini uygʻotadi. Lekin oniy taassurot oʻrnini quvonch hislari egallaydi. Sizni qarshilayotgan Taiti xuddi kulib turgancha, oʻz goʻzalligini koʻz-koʻz qilayotgan maftunkor ayolga oʻxshaydi. Oʻrugʻ olamda Tapeete koʻrfazidan koʻrkamroq joy yoʻqday. Arqonlab qoʻyilgan yelkanli kemalar yarqiraydi. Qirgʻoq boʻylab yoyilgan shahar oppoq va koʻrkam. Koʻm-koʻk osmon ostidagi hind xurmolari shamolda tebranadi, xuddi ehtiros bilan qichqirayotganga oʻxshaydi. Ularning ta’sirchanligini koʻrganingizda yuragingiz orziqib ketadi. Kemani kutib olish uchun bandargoxga shoʻx-shodon, quvnoq olomon yigʻiladi. Olomon shovqin-suron koʻtaradi, qiyqiradi, har xil harakatlar bilan oʻz xursandchiliklarini ifodalashadi. Toʻplanganlarning ust-boshlari qip-qizil. Lojuvard osmon ostida goʻyo kamalakning barcha ranglari tovlanayotganday. Olomon hammavaqt yuklar tushirilayotganda ham, bojxona nazoratidan oʻtkazilayotgan paytda ham betoqat. Quyosh shafqatsiz qizdiradi. Turli-tuman ranglar koʻzni qamashtiradi.

Qirq oltinchi bob
Taitiga kelgan dastlabki kunlarimda kapitan Nikols bilan uchrashib qoldim. Bir kuni ertalab ayvonda nonushta qilib oʻtirsam, u kirib keldi-da, oʻzini tanishtirdi. Kapitan Nikols Charlz Striklend bilan qiziqib yurganimni eshitib, men bilan gaplashish uchun kelgan ekan. Taitida gʻiybat gaplarning tarqalishi ingliz qishlogʻidagidan kam emas. Ikki-uch marotaba Striklend asarlarini surishtirganligim haqidagi ovozalar yashin tezligida tarqalib ketibdi. Men kapitan nonushta qilgan yo qilmaganligini surishtirdim.
— Ha, — javob berdi u, — men tong saharda qahva ichib olaman, lekin bir qultum viski boʻlsa yoʻq demayman.
Men xizmatkor xitoyni chaqirdim.
— Ehtimol ertalabdan ichmagan ma’qulmikin? — dedi kapitan.
— Buni oʻz jigaringizdan soʻrang, — javob berdim men.
— Aslida men ichmaydigan odamman, — deb qoʻydi kapitan oʻziga yarim stakan Kanada viskisidan quyarkan.
Kulib turib sargʻayib ketgan siniq tishini koʻrsatdi. Kapitan oʻrta boʻyli, oqargan quyuq sochli, hurpaygan moʻylabli, juda ozgʻin odam edi. Ikki kundan beri soqolini qirtishlamagani koʻrinib turardi. Ajin bosgan yuzlari doimo quyoshli joylarda yurganidan qizarinqirab ketgan, koʻm-koʻk koʻzlari mugʻambirona boqardi. Mening har bir harakatimni zimdan kuzatayotgan koʻzlari uni qallobroq odamga oʻxshatib turardi. Aslida uning hozirgi koʻrinishi samimiyligidan darak berardi. Mosh rang kostyumi oʻziga oʻtirishmagan, chamasi, qoʻllari anchadan beri suv va sovun koʻrmagandi.
— Men Striklendni yaxshi bilardim, — deb gap boshladi u men taklif qilgan sigarani cheka turib oromkursida oʻrnashibroq oʻtirib olarkan. — U men tufayli bu orollarga kelib qolgan.
— U bilan qayerda uchrashgansiz? — soʻradim undan.
— Marselda.
— U yerda nima qilardingiz?
U xushomadli tabassum qildi.
— Hm, men u yerda, toʻgʻrisi, bekorchi edim.
Yangi tanishimning koʻrinishiga qaraganda, hozir ham uning ahvoli yaxshi emasga oʻxshaydi. Men bu tanishlikni davom ettirishga ahd qildim. Odatda bunday takasaltanglar ularga koʻrsatgan ozgina mehr-muruvvatingni unutishmaydi, kirishimli boʻlishadi. Ular takabbur boʻlishmaydi, ichishni taklif etish orqali yuraklariga osongina qoʻl solish mumkin. Ularga alohida iltifot koʻrsatib oʻtirishingiz ham shart emas, dardu hasratlariga quloq solsangiz bas. Shunda sizga ishonibgina qolmasdan, balki minnatdor boʻlishadi.
Ular nazdida hayotning eng muhim zavqi tillariga erk berib, oʻz bilimdonliklarini namoyish etish. Shuni e’tirof etmoq joizki, ularning aksariyati juda soʻzamol boʻlishadi. Hayotiy tajribalari xayolotlarining jonliligi bilan uygʻunlashib ketadi. Ularni soddadil odamlar deb boʻlmaydi, kuchga asoslangan qonunni hurmat qilishadi. Ular bilan poker oʻynamoq xatarli ish. Bu oʻyindagi epchilliklari eng yaxshi oʻyinlardan biri poker oʻyiniga yanada jozibadorlik baxsh etadi. Men Taitida boʻlgan vaqtimda kapitan Nikolsni juda yaxshi bilib oldim. Bu tanishlik, shubhasiz, meni ancha boyitdi. Nikols chekkan sigarasi, ichgan viskisi uchun toʻlab yuborgan haqim (aslida ichishni odatga aylantirmaganligi bois, kokteyl ichishdan doimo voz kechardi) va mendan qarzga soʻragan bir necha dollar menga qilgan yaxshiliklari oldida hech narsa emasday tutardi oʻzini. U meni zeriktirmasdi. Oʻzimni qarzdor hisoblardim undan. Axir buni faqat soʻz bilan uzib boʻlmaydi-ku.
Men kapitan Nikols nima sababdan Angliyadan ketib qolganini bilmasdim. Bu toʻgʻrisida gapirmaslikka harakat qilardi. Uning toifasidagi kishilarga savol beraverish esa odobdan emas. Nikols qandaydir musibatga shama qilar, oʻzini adolatsizlik qurboni deb hisoblardi. Menga gap qandaydir qalloblik yoxud sitam ustida ketayotgandek tuyulardi. Shu bois gaplarini ma’qullab turardim. Ha, eski Angliyadagi sud amaldorlari oʻtaketgan rasmiyatchi boʻlishgan. Lekin shunisi yaxshiki, ona yurtida qanchalik aziyat chekkan boʻlmasin, u baribir oʻz mamlakatining otashin vatanparvari boʻlib qoldi. U Angliya dunyodagi eng yaxshi mamlakat deb takror-takror ta’kidlar, oʻzini amerikaliklar, koloniyalarning aholisi, ital'yanlar, gollandlar va boshqalardan ustunroq fahmlardi.
Lekin kapitanni, baribir, baxtli odam deb hisoblab boʻlmasdi. U ovqatni hazm qilish organlaridan aziyat chekar, tez-tez pepsi ichib turar, ertalablari hech narsani koʻngli tusamasdi. Hayotdan nolishiga boshqa asoslari ham bor edi. Bundan sakkiz yil avval yengiltaklik bilan uylanib qoʻydi. Ba’zi odamlarga boʻydoqlarcha hayot kechirish afzalroq ekanligi bashorat qilingan. Lekin ular qaysarliklari yoki har xil tasodiflar tufayli bashoratni buzadilar. Oʻrugʻ olamda uylangan boʻydoqdan yomon narsa yoʻq. Kapitan Nikols uylangan boʻydoq edi. Men uning xotinini tanirdim, yoshi yigirma sakkizlar atrofida edi. U yoshini aniqlab boʻlmaydigan ayollar toifasiga kirardi. Ehtimol, u yigirma yoshida ham shunday koʻringandir, qirq yoshida ham deyarli hozirgidek koʻrinsa ajab emas. Uning hammayogʻi, nazarimda, tortib qoʻyilganga oʻxshardi. Ingichka labli yassi yuzlari, badani goʻyo tortib qoʻyilganday. Kulimsirashga moyil ogʻzi ham qiyshayibroq turibdi. Sochlari bir tutam qilib turmaklab qoʻyilgan. Oq matodan sirib tikilgan koʻylagi ham xuddi qora pahmoq koʻylakka oʻxshash taassurot qoldiradi. Kapitan Nikols nima uchun unga uylandi, uylangandan keyin nima sababdan undan qochib qolganligini tushunmasdim. Kim bilsin deysiz, ehtimol bir necha bor bunga urinib koʻrgandir. Uning dilgirligi bunday urinishlarning barchasi behuda ketganligidan boʻlsa ajabmas. U qanchalik uzoqqa juftakni urib qolmasin, qanchalik pastqam joyga yashirinmasin, qismatdan tutqich bermaydigan, vijdon kabi shafqatsiz Nikols xonim darhol uni qidirib topardi. Kapitan sabab-oqibatdan qutula olmaganday, ayoldan hech qutula olmasdi.
Firibgar, artist, ehtimol, djentl'men ahli hech qanday toifaga kirmaydi. Lekin Nikols xonim oʻrtachadan pastroq toifaga mansub edi. Uning otasi mirshab, mirshab boʻlganda ham juda epchil mirshab boʻlgan ekan. Qiz kapitanni qanday qilib oʻziga rom etganini bilmayman. Lekin oʻylashimcha, bu sevgi tufayli boʻlmagan shekilli. Men undan bir ogʻiz ham soʻz eshitmadim, lekin u uy sharoitida sergap ayol boʻlishi ham mumkin. Nima boʻlganda ham kapitan Nikols undan oʻlguday qoʻrqardi. Biz ba’zida kapitan bilan mehmonxona ayvonchasida gaplashib oʻtirardik. Shunda toʻsatdan koʻchada yurgan xotiniga koʻzi tushib qolardi. Ayol erini koʻrayotganini na soʻz va na biror ishora bilan sezdirardi-yu, u yoqqa-bu yoqqa bamaylixotir yuraverardi. Shunda kapitan gʻalati bezovtalik holatiga tushardi. Tez-tez soatiga qarab xoʻrsinaverardi.
— Ketishim kerak, — derdi nihoyat u.
Shunda uni hech qanday kuch, hatto bir stakan viski ham ushlab turolmasdi. Axir u boʻronlar, toʻfonlarni dovyuraklik bilan qarshi ola bilar, oʻnlarcha habashlarga qarshi yolgʻiz jangga chiqa olardi. Nikols xonim erining ketidan rangpar, jahldor, yetti yoshlardagi qizini yuborgan vaqtlari ham boʻlardi.
— Oyim chaqirayapti, — derdi u yigʻloqi ovoz bilan.
— Ketayapman, hozir ketayapman, qizginam, — javob berardi Nikols.
U oʻrnidan sakrab turib, qizining orqasidan ergashardi. Bu ruhning materiya ustidan tantanasiga misoldir va mazkur kirishimda ma’lum bir hikmat bor.

Qirq yettinchi bob
Men kapitan Nikolsning Striklend haqidagi uzuq-yuluq hikoyalarini umumlashtirishga, iloji boricha tadrijiyroq qilib ifodalashga harakat qildim. Ular men Striklendni oxirgi marotaba Parijda koʻrgan yilimning qishida tanishgan ekanlar. Biz uchrashganimizdan keyingi oylar mobaynida Striklend qanday yashaganini men bilmayman, lekin, chamasi, ogʻir ahvolda yashagan boʻlsa kerak.
Chunki Nikols uni ilk marotaba kechasi tunab ketiladigan uyda uchratgan ekan. Marselda oʻsha vaqtda umumxalq ish tashlashlari davom etayotgan kunlar ekan. Shu boisdan Striklend ochdan oʻlmaslikka amal-taqal yetadigan chaqalarni topolmay qolipti.
Marselda ibodatxonaga qarashli tunab ketiladigan uy kattakon qop-qora imorat edi. Bechorahol va ishsizlar pasportsiz daydi emasliklarini, ruhoniylarga hujjatlari joyida ekanligini isbotlay olsalar, bir haftagacha shu yerda yashashlari mumkin edi. Kapitan Nikols bahaybat gavdasi, oʻziga xos koʻrinishi tufayli olomon ichidagi Striklendga darhol e’tibor berdi. Toʻplanganlar u yoqdan-bu yoqqa yurganlarni ham, devorga suyanib jimgina turganlarni ham kuzatishardi. Koʻpchilik oyoqlarini ariq chekkasiga qoʻygancha yoʻlda oʻtirishardi. Nihoyat ularni ichkariga qoʻyishgach, kapitan hujjatlarni tekshiruvchi ruhoniy Striklendga ingliz tilida murojaat qilganini eshitib qoldi. Lekin kapitan u bilan gaplashishga ulgurmadi. Olomonni katta xonaga kiritishlari bilanoq, ruhoniy bahaybat bibliya bilan paydo boʻldi-da, xonaning narigi tomonidagi qahvaxonada turib olgancha va’z oʻqishga tushdi. Bechora odamlar bu yerdan oʻzlariga boshpana berganliklari evaziga amru ma’rufni eshitishga majbur edilar. Kapitan va Striklend boshqa-boshqa yotoqxonalarga tushishdi. Ertalab soat beshda barvasta ruhoniy turish vaqti boʻlganligini e’lon qilganda kapitan oʻz oʻrnini tuzatib, yuvindi. Striklend allaqachon gʻoyib boʻlgandi. Kapitan bir soatcha shahar koʻchalari boʻylab sovuqdan qaltirab, daydib yurdi. Keyin, odatda, ishsiz matroslar yigʻiladigan Viktor Jelyu maydoniga yoʻl oldi. U yerda kapitan haykal tagida mizgʻib oʻtirgan Striklendga roʻbaroʻ keldi. Kapitan uni oyogʻi bilan turtib, uygʻotdi.
— Yur, qarindosh, ovqatlanamiz!
— Tuyogʻingni shiqillat, — javob berdi Striklend. Striklendning tabiati, muomala uslubini bilganim uchun kapitan Nikolsning bu gaplariga ishonsa boʻlardi.
— Ahvoling tangmi? — soʻradi kapitan.
— Oʻtaversang-chi, — dedi Striklend.
— Ketdik, men senga nonushta topib beraman.
Striklend biror soniya ikkilangach, oʻrnidan turdi. Ular “Bir burda non” oshxonasi tomon yurib ketishdi. Oshxonada faqat shu yerda yeyish sharti bilan ochlarga bir boʻlakdan non berishardi. Bu yerdan “Bir qoshiq shoʻrva” tomon yoʻl olishdi. Ertalab soat oʻn bir va kunduz soat toʻrtda bu yerda kambagʻallarga bir likopchadan suyuq ovqat tarqatilardi. Oshxonalar shaharning turli chekkasida edi. Faqat ochdan sillasi quriganlargina bunday nonushtalarga borishga majbur edi. Charlz Striklend va kapitan Nikolsning oʻziga xos doʻstligi shu zaylda boshlandi.
Ular Marselda toʻrt oy turishdi. Hayotlari bir maromda, agar sarguzashtni kutilmagan va yorqin voqealardan iborat deb qaraguday boʻlsak, hech qanday sarguzashtlarsiz, ya’ni tunab ketiladigan uydagi joy, ochdan oʻlmaslikka yetadigan darajadagi non uchun ozgina mablagʻ topishga ertadan, kechgacha urinish bilan oʻtardi. Men bu yerda kapitan Nikols aytib bergan xarakterli va ajoyib rasmlarni koʻz oʻngimizda qayta jonlantirishni juda xohlardim. Nikols va Striklend katta port shahridagi hayotlari mobaynida shunchalik koʻrgiliklarni koʻrishganki, buni hikoya qiladigan boʻlsam, qiziqarli bir kitob dunyoga keladi. Kapitan Nikols hikoyasi qahramonlarining soʻzlari bezorilar nutqining toʻla lugʻati uchun ajoyib material boʻlishi mumkin edi. Lekin baxtga qarshi men bu yerda ular hayotining ayrim epizodlarinigina keltira olaman. Ularning hayoti bir xil tarzdagi, qoʻpol, lekin mungli boʻlmagan yashash tarzidan iborat edi. Men bilgan gavjum va quvnoq, serhasham mehmonxona va restoranlari badavlat olomon bilan toʻla Marsel endi qandaydir oddiy va nursiz koʻrina boshladi. Kapitan Nikols hozirgina menga hikoya qilgan narsalarni oʻz koʻzlari bilan koʻrgan odamlarga havasim kelardi.
Tunab ketiladigan uyning eshiklari ular uchun yopilgach, qandaydir Oʻjar Billning mehmondoʻstligidan foydalanishdi. Bu matroslar oshxonasining xoʻjayini, bahaybat mushtli, malla mulat odam edi. U ishsiz matroslarga boshpana va ovqat berar, ularga ish joyini ham oʻzi qidirib topardi. Striklend va Nikols uning qaramogʻida bir oycha turishipti, boshqa shved, habash, brazil matroslari qatori butunlay jihozlanmagan, xoʻjayin tomonidan ishsizlarga ajratilgan ikki xonaning birida yotisharkan. Ishsizlar har kuni Bill yetakchiligida Viktor Jelyu maydoniga borisharkan. Bu yerga kema kapitanlari ishchilar yollash uchun kelisharkan. Oʻjar Bill xomsemiz amerikalik ayolga uylangan ekan. Bu yerda istiqomat qiladigan matroslarning majburiyatiga roʻzgʻor ishlarida ayolga galma-galdan yordam berish ham kirarkan. Kapitan Nikolsning aytib berishicha, Striklend Billning portretini yaratish orqali bu ishdan ustalik bilan qutulib qolibdi. Bill material, boʻyoq va moʻyqalam pulini berishdan tashqari, bir funt tamaki ham beribdi. Taxminimcha, bu rasm hozir yarim xaroba uyni bezatib turgan boʻlsa, ehtimol. Daryo sohilidan uncha uzoq boʻlmagan uyga osilgan rasm hozir balki bir yarim ming funtlar tursa kerak. Striklend Avstraliya yoxud Yangi Zelandiya sohillari tomon suzadigan biror kemaga ishga kirishni orzu qilardi. U yerdan Samoa yoxud Taitiga yoʻl olish mumkin boʻlardi. Nima sababdan Striklendni Janubiy dengizlar oʻziga jalb etganini bilmayman. Lekin u yerlar anchadan beri shimoliy kengliklardagi dengizlarga qaraganda ham koʻm-koʻkroq dengizlar orasidagi yashil va quyoshli orolga oʻxshab tuyulardi. Kapitan Nikols bu uzoq oʻlkalarni yaxshi bilgani uchun Striklend unga bogʻlanib qolgani ehtimoldan xoli emas. Ayni Taitiga yoʻl olish fikri ham Nikolsdan chiqqan.
— Taiti axir fransuzlarga qarashli, — tushuntirdi kapitan, — fransuzlar esa inglizlarchalik rasmiyatchi odamlar emas.
U nimani koʻzda tutayotganini tushundim.
Striklendning zarur hujjatlari yoʻq edi. Lekin Bill bunday arzimas narsalardan xavotirga tushmasdi (u kemalarga ishga joylagan matroslardan birinchi oydagi ish haqlarini olardi). Bill Striklendga oʻz oshxonasida oʻlib qolgan ingliz oʻtyoqarining hujjatlarini rasmiylashtirib berdi. Lekin ularning har ikkalasi, kapitan Nikols ham, Striklend ham sharqqa intilishardi. Baxtga qarshi faqat gʻarbga boradigan kemalardan ish chiqayotgandi. Striklend ikki marotaba Qoʻshma Shtatlarga ketayotgan kemada ishlashdan boʻyin tovladi, uchinchi marotaba esa N'yukasl tomon ketayotgan koʻmir tashuvchi kemadan voz kechdi. Oʻjar Bill bu qaysarlikka chidab turolmadi-da, ikkalasini uyidan haydab chiqardi. Ularning ahvoli yana ogʻirlashib qoldi.
Oʻjar Billning ovqati toʻyimligi bilan ajralib turmasdi. Ovqatga oʻtirgan xoʻrandalar stoldan qorinlari toʻymay turib ketishardi. Lekin shunday boʻlsa-da, Striklend va Nikols bir necha kun mobaynida bu ovqatlanishlarni maroq bilan eslab yurishdi. “Bir qoshiq shoʻrva” va yotib ketiladigan uydan mahrum boʻlishgandi. Ular faqat “Bir burda non”da koʻrsatiladigan marhamat tufayligina ochdan oʻlishmasdi. Duch kelgan joylarda, zahira yoʻllarda turadigan yuk vagonlari, temir yoʻl pakgauzlarida tunab yurishdi. Havo sovuq edi. Shu bois ikki soat mudrab olishgach, koʻchalarda yurishardi. Hammadan koʻra tamaki yoʻqligidan qiynalishardi. Kapitan pivoxonalarga borib kechki mijozlar tomonidan chala chekib tashlangan papiros va sigaralarni yigʻib kela boshladi.
— Trubkaga nimalar tiqib tashlaganimni oʻzim ham bilmayman, — dedi kapitan yelkasini qisib. — Men oldiga surib qoʻygan qutichadan birdaniga ikkita sigara olib, bittasini ogʻziga, bittasini choʻntagiga tiqdi.
Gohida ozroq pul toʻplashga muvaffaq boʻlishardi. Pochta paroxod kelgan paytlarda yuklarni tushirishardi. Bunday paytlarda kapitan Nikols kemaning kichik kapitani bilan darhol til topishib, elakishib ketardi. Gohida esa ingliz kemasi yuqori palubasining tumshuq qismiga ustalik bilan chiqib olishardi, matroslarning toʻyimli nonushtalari bilan mehmon boʻlishardi. Bunday kezlarda kema boshliqlari bilan roʻbaroʻ kelib qolish, ketlariga tepki yeyish xavfi ham yoʻq emasdi.
— Qorning toʻq boʻlsa-ku orqangdan tepki yeyish ham hech narsa emas, — dedi kapitan Nikols, — shaxsan men bu narsadan xafa boʻlmagan boʻlardim. Boshliq boʻlgandan keyin tartibga qarashi kerak-da.
Men tor zinalardan yuqoriga oʻrlayotgan va haqiqiy ingliz boʻlganligi tufayli ingliz savdo flotidagi intizomdan gʻururlanayotgan kapitan Nikolsni koʻz oldimga keltirdim.
Ular koʻproq baliq bozorida ishlashni oʻzlariga kasb qilib olishgandi. Bir safar esa son-sanoqsiz apel'sin toʻldirilgan qutilarni kemaga yuklab, bir frankdan pul ishlashdi. Kunlardan bir kun esa omad ularga kulib boqdi. Yaxshi Niyat burni orqali Madagaskardan kelgan kemaning “tanish” boshligʻi ularni kemani boʻyash ishlariga yolladi. Ular bir necha kun mobaynida likillab turgan qayiqchalarda tik turib olgancha zanglab ketgan kema bortlarini boʻyashdi. Albatta, bu holat Striklend tomonidan istehzoli kulgi uygʻotishi tabiiy edi. Bu sinov kunlarida Striklend oʻzini qanday tutganini Nikolsdan soʻradim.
— Biror marotaba boʻlsin, uning soʻkinganini eshitmadim, — javob berdi kapitan. — Gohida albatta qovogʻini uyub olardi u. Lekin ertadan-kechgacha ogʻzimizga tamaki ololmasak kulaverardi.
Men bundan ajablanmasdim. Striklend hech qachon ogʻir sharoitlardan ruhiy tushkunlikka tushmasdi. Bu narsa qat’iy xarakteri tufaylimi yoxud magʻrurligi tufaylimi — bilolmasdim.
Buteri koʻchasida bir koʻzli xitoy iflos va xarobgina yotoqxona tashkil etgandi. Olti suga karavot olish, uch suga yerda uxlab ketish mumkin edi bu yerda. Ular yotoqxonada oʻzlari singari shoʻrpeshana odamlar bilan oshno boʻlishgandi. Choʻntaklarida sariq chaqa ham qolmagan, tashqarida sovuq avjiga chiqqan paytlarda uyalib oʻtirmay oshnalaridan yotoqxonaga toʻlash uchun qarz olishardi. Bu daydilar oʻzlari singari mirquruq tanishlaridan oxirgi chaqalarini ayab oʻtirishmasdi. Marsel portiga dunyoning turli burchaklaridan odamlar yigʻilishardi, lekin millatlar oʻrtasidagi tafovutlar ular oʻrtasidagi doʻstlikka monelik qila olmasdi. Ularning hammalari ham oʻzlarini Ulugʻ Kokeyn mamlakatining erkin fuqarolari deb bilishardi.
— Lekin Striklend gʻazabga mingan paytlarida qoʻrqinchli boʻlib ketardi, — dedi xayolchan bir alpozda Nikols. — Kunlarning birida biz Oʻjar Billning oshxonasiga kirib qoldik. Shunda Bill qachonlardir Charli berib qoʻygan hujjatlarni surishtirib qoldi.
— Mana, uni qaytarib olmoqchimisan, ovora boʻlasan! — dedi Charli.
Oʻjar Bill juda baquvvat va bahaybat odam edi. Lekin Charlining qiyofasi unga yoqmasdi, shu bois boʻlsa kerak, hammaning koʻz oʻngida uni masxaralab haqorat qila boshladi. Bill soʻkinganda ogʻzidan chiqayotgan soʻzlarni eshitish qiziq edi. Charli avvaliga chidab turdi, soʻng oldinroqqa chiqib: “Yoʻqol bu yerdan, hayvon!” dedi. Bu yerda nima degani emas, uni qanday aytgani muhim. Bill biror soʻz bilan unga javob bermadi. Butun a’zoyi badani sargʻayib ketdi-yu, ma’shuqasiga oshiqqan yigitday shoshilib chiqib ketdi.
Kapitan Nikols soʻzida Striklend Billni shunday soʻz bilan haqoratlaganini aytmagan, haqiqatga teskariroq boʻlsa-da, men uni yumshatibroq ifodaladim.
Lekin Oʻjar Bill oddiy matrosdan haqorat eshitib ketadiganlar toifasiga kirmasdi. Uning obroʻ-e’tibori bu yerdagi hukmdorligiga ta’sir yetkazishi mumkin edi. U Striklendni oʻldirishga qasam ichganligi toʻgʻrisida mish-mishlar tarqaldi.
Oqshomlarning birida kapitan Nikols va Striklend Buteri koʻchasidagi mayxonada oʻtirishardi. Bu har biri hayvonlar katagiga yoxud rastalarga oʻxshash yagona xonadangina iborat boʻlgan bir qavatli uylardan tashkil topgan torgina koʻcha edi. Har bir eshikning oldida ayollar turishardi. Ular eshik yondoriga suyanganlaricha qandaydir qoʻshiqni xirgoyi qilishar, boʻgʻiq ovoz bilan oʻtkinchilarni chaqirishardi, boshqalari esa jimgina nimadir oʻqishardi. Ular orasida fransuz, ital'yan, ispan, yapon ayollari va qoratanli ayollar bor edi. Ba’zilari oriqdan kelgan, boshqalari semiz edi. Yuzlariga qalin qilib chaplangan upa, qoshlari va lablariga obdon surilgan boʻyoqlar ularning yoshlari oʻtinqiraganini, shahvoniy hayot kechirishganini yashira olmasdi. Bu ayollarning ba’zilari qora “koʻylak”, badanlari rangida paypoq kiyib olishgandi, boshqalari esa qiz bolalarniki singari koʻylakchada, boʻyalgan sochlari jamalaklab qoʻyilgan. Ochiq eshikdan qizil kafel yotqizilgan uyning poli, keng yogʻoch karavot, kichkinagina stolcha ustidagi koʻza va togʻora koʻzga tashlanadi. Rang-roʻyi xilma-xil olomon koʻchada u yoqdan-bu yoqqa sandiraqlaydi. Shved parus kemasidan tushib kelgan hind matroslari, oqish shimolliklar, harbiy kemadagi yaponlar, ingliz dengizchilari, ispanlar, fransuzlarning turistik kemasidagi satangsifat yoshlar, amerika savdo kemalaridagi habashlar koʻchalarni toʻldirishgan.
Kunduzlari Buteri koʻchasi iflos va gʻaribona koʻrinadi, kechalari faqat gʻaribona uylarning deraza tokchalariga yoqib qoʻyilgan chiroqlardan tushgan yorugʻlik tufayli qandaydir sirli va chiroyli tuyuladi. Havoda anqiyotgan, koʻngilni aynitadigan shahvoniy hid odamni ezishiga qaramay, unda qandaydir sirli, tahlikali va shu bilan birga oʻziga jalb etuvchi nimadir bor edi. Bu yerda barcha narsalar ibtidoiy tuyulib, ixlosni qaytarishiga qaramay, nima sababdandir oʻziga tortardi ham. Bu koʻchaning odamlari koʻngillari xira alpozda hayot kechirishar, muhit tarang va fojiali edi.
Striklend va Nikols oʻtirishgan mayxonadagi pianinaning raqsga chorlovchi baland ovozi yangrab turardi. Devorlar yoniga qoʻyilgan stollardan badmast matroslar va bir necha askar joy olishgandi, xona oʻrtasida esa gʻuj boʻlib raqs tushishardi. Raqs tushayotgan, oftobda obdon pishib ketgan moʻylabdor matroslar baquvvat qoʻllari bilan qizlarni bagʻirlariga tortib olishgandi. Qizlarning egnida esa koʻylakdan boʻlak hech narsa yoʻq edi. Ichishib oʻtirgan matroslarning bir-birlari bilan raqs tushgan vaqtlari ham boʻlardi. Xonadagi shovqin-suron quloqni qomatga keltirardi. Mijozlar qoʻshiq aytishar, soʻkishishar, baland ovoz bilan kulishardi. Biror erkak tizzasida oʻtirgan qizni yopishib olgancha tinimsiz oʻpaversa, atrofdagilar baland ovozda miyovlashga tushishardi. Havo erkaklar oyogʻidan koʻtarilgan chang tufayli ogʻir, tamaki tutunidan koʻkimtir edi. Xona haddan tashqari dimiqib ketgandi. Ustun orqasida oʻtirgan ayol bolasini emizayotgandi. Ofitsiantlik qilayotgan yuzini husnbuzar bosgan past boʻylik yigit pivoli krujkalar solingan patnisni koʻtargancha u yoqdan-bu yoqqa yurardi.
Tez orada bu yerga Oʻjar Bill ikki azamat habash hamrohligida kirib keldi. Unga koʻzingiz tushishi bilanoq, obdon ichib olganini sezish qiyin emasdi, janjal chiqarishga shayligi sezilib turardi. Uch askar oʻtirgan stolni turtib yubordi, bir krujka pivo toʻkilib ketdi. Toʻpolon boshlandi, mayxona xoʻjayini ichkaridan chiqib Billga juftakni rostlab qolishni buyurdi. Mayxona sohibi past boʻyli boʻlsa-da, baquvvat odam edi, oʻz dargohida toʻpolon chiqishiga dosh berolmasdi. Bill sarosimalanib qoldi. Mayxona xoʻjayini bilan talashib oʻtirishning ma’nosi yoʻq edi, politsiya doimo uning tarafini olardi. Shu tufayli Bill qattiq soʻkindi-da, eshik tomon yurdi. Lekin shu daqiqada uning koʻziga Striklend koʻrinib qoldi. Bill bir ogʻiz ham soʻz aytmay, uning stoli yaqiniga bordi-da, Striklendning basharasiga tupurdi. Striklend unga qarab pivo krujkasini otdi. Raqs tushayotganlar toʻxtab qolishdi. Mayxonaga bir daqiqa sukunat choʻkdi, lekin Oʻjar Bill Striklendga tashlanganda hammani birdaniga mushtlashish ishtiyoqi qopladi, tasir-tusur boshlandi. Stollar agʻdarilib, ustidagi idishlar polga uchib tushdi. Doʻzax shovqini avjga chiqdi. Ayollar tumtaraqay boʻlib koʻchaga qochishdi, oʻzlarini panaga olishdi. Koʻchadan oʻtib ketayotgan yoʻlovchilar ham ichkariga kirib janjalga aralashishdi. Endi turli tillardagi soʻkishlar, nolalar eshitildi. Xona oʻrtasida oʻnga yaqin matros gʻuj boʻlib toʻplanib turardi. Xuddi yerdan chiqqanday toʻsatdan politsiya paydo boʻldi, epini qilgan qochib qolishga urindi. Xona toʻpolonchilardan tozalangach, boshidan chuqur jarohatlangan Oʻjar Bill oʻzini bilmay yerda yotardi. Kapitan Nikols Striklendni koʻchaga olib chiqdi, qoʻli yaralangan, yuzi va yirtilgan kiyim-kechagi qon edi. Nikolsning burni yorilgandi.
— Bill kasalxonadan chiqmasidan oldin Marseldan juftakni rostlab qolganing ma’qul boʻlardi, — dedi kapitan Striklendga nariroqqa borib oʻzlarini biroz tartibga keltirgach.
— Bu xoʻrozlar jangidan halolroq-ku, — dedi Striklend.
Bu soʻzlardan uning istehzoli tabassumi koʻz oldimga kelib ketdi.
Kapitan Nikols tashvishda edi. U Oʻjar Billning qasoskorligini yaxshi bilardi. Striklend ikki marotaba metisni yengdi, Bill hushyor mahalida u bilan oʻchakishmagan ma’qul. U endi zimdan ish olib boradi. Shoshilmaydi, lekin biror kechasi Striklend orqasidan pichoq yeyishi, bir-ikki kun oʻtgach esa noma’lum daydining jasadi qoʻltiqning iflos suvidan topilishi hech gap emas. Ertasiga kapitan Oʻjar Billning uyiga razvedkaga bordi. U hali kasalxonada yotardi, lekin erini koʻrgani borgan xotini uyga chiqishi bilanoq, Striklendni oʻldirishga qasam ichganini aytdi.
Oradan bir hafta oʻtdi.
— Men doimo musht tushirsang yaxshilab tushirki, raqibing oʻziga kelguncha nima qilish lozimligini oʻylab olishga vaqting boʻladi, degan fikrdaman, — derdi kapitan Nikols parishonxotirlik bilan.
Lekin kutilmaganda Striklendga omad kulib boqdi. Matroslarni ishga yollash byurosiga talabnoma tushib qoldi. Avstraliyaga ketayotgan kemaga shoshilinch ravishda oʻt yoquvchi kerakligi aytilgandi unda. Kemaning oʻt yoquvchisi Gibraltar yaqinida tutqanoq kasali tutib qolib oʻzini dengizga tashlab yuboribdi.
— Kema rahbarlari oldiga yugurib bor-da, darhol shartnoma tuz, — dedi kapitan Nikols. — Xudoga shukur, hujjatlaring joyida.
Striklend kapitanning maslahati bilan ish tutdi, shundan keyin ular boshqa uchrashishmadi. Kema koʻrfazda bor-yoʻgʻi olti soatgina turdi. Kema kechqurun toʻlqinlarni yorib, sharq tomon suzib borarkan, kapitan tobora xiralashib, keyinroq butunlay koʻrinmay qolgan tutunga tikilib qoldi.
Kapitandan eshitgan narsalarimning barchasini batafsil bayon qilishga harakat qildim. Zero meni Striklendning Eshligardagi birjada operatsiyalarda band boʻlgan vaqtdagi holati bilan keyingi voqealar oʻrtasidagi ziddiyatlar qiziqtirardi. Lekin boshqa tomondan kapitan Nikolsning yolgʻonchiligini bilganim uchun uning soʻzlarida zarracha haqiqat uchquni yoʻqdir deb ham oʻylab qolaman. U hayotida biror marotaba Striklendni koʻrmagan, Marsel' haqidagi uydirmalarini biror jurnaldan oʻqigan boʻlsa ham ajablanmagan boʻlardim.

Qirq sakkizinchi bob
Oʻz kitobimni shu yerda tugatishni moʻljallagan edim. Avvaliga Striklendning Taitida yashagan oxirgi yillari va umrining dahshatli tarzda xotima topganligini koʻrsatmoqchi, keyin orqaga qaytib, rassom sifatidagi menga ma’lum ilk qadamlari toʻgʻrisida hikoya qilmoqchi boʻldim. Koʻnglim shuni tusab qolgani uchun emas, balki Striklendning xayolini anchadan beri oʻgʻirlab kelayotgan noma’lum orolga Yevropadan joʻnab ketish manzaralari bilan bayonni tugatmoqchi edim. Qirq yetti yoshga yetgan, boshqalar umrining bu pallasida bir me’yorda hayot kechirishga odatlanib qolgan mahalda yangi odamlarga intilishi menga juda yoqardi. Koʻz oʻngimda koʻm-koʻk dengiz, unda suzib ketayotgan kema bortidan endi hech qachon qaytmaydigan Fransiya tomon qarab turgan Striklend namoyon boʻldi. Men baribir u qoʻrqmas odam boʻlganligi haqida oʻyladim. Kitobimning xotimasi umidbaxshlik ruhi bilan tugashini xohlardim. Inson qalbining qudrati yengilmasligini koʻrsatishni istardim. Lekin buning epini qilolmadim. Negaligini aniq bilmayman-u, lekin yozayotgan qissam hadeganda qovushavermadi. Bir necha marta urinib koʻrganimdan keyin avvalgi rejamdan voz kechdim. Va Striklend hayoti toʻgʻrisida nimaiki bilsam batartib hikoya qilishga qaror berdim..
Ixtiyorimda esa ma’lumotlar yetarli emasdi. Men bir boʻlak suyak orqali qadim davrlarda yashagan hayvonning tashqi koʻrinishinigina emas, uning yashash tarzini ham aniqlashi zarur boʻlgan biolog holatiga tushib qoldim. Striklend Taitida oʻzi bilan munosabatda boʻlgan odamlarda kuchli taassurot qoldira olmagandi. Ular uchun Striklend qandaydir gʻalati rasmlarni chizib yuradigan, choʻntagida sariq chaqasi yoʻq oddiygina daydi edi, xolos. Faqat oradan bir necha yil oʻtib, u oʻlib ketganidan keyin rasmlarni olib-sotish bilan shugʻullanadigan yirik savdogarlarning vakillari Parij va Berlindan Striklend ijodiga tegishli asarlardan topish ilinjida kelishgandan keyin oʻz yurtlarida favqulodda odam yashaganligini fahmlab qolishdi. Endilikda juda katta pulga sotish mumkin boʻlgan rasmlarni arzimas chaqaga sotib olish imkoniyatini qoʻldan boy berganliklari uchun oʻzlarini kechira olishmasdi. Striklendni biladigan Papeete aholisi orasida Koen ismli fransuz yahudiysi boʻlib, uning qoʻliga tasodifan rassomning bir asari tushib qolgan ekan. Koʻzlari kulib turadigan past boʻyli bu samimiy chol yarim savdogar, yarim dengizchi sifatida oʻz yelkanli kemasida Paumotu va Markiz orollari orasida qatnar ekan. U joylarga turli-tuman mollar olib borib, qaytishda kokos yongʻogʻi va marvarid keltirarkan. Katta qora marvaridni uncha qimmat boʻlmagan narxga sotishini menga xabar qilishganda uning oldiga bordim. Marvaridga aqcham yetmasligini bilganimdan keyin u bilan Striklend toʻgʻrisida gaplashdim. Moʻysafid uni yaxshi bilar ekan.
— Bilasizmi, rassom boʻlgani uchun u bilan qiziqib qoldim. Zero, rassom bizning orollarda kamyob hodisa. Kasbini unchalik yaxshi bilmaganligiga achinardim unga. Men unga birinchi boʻlib ish berganman. Yarim orolda plantatsiyam bor. Shu joyga nazoratchi kerak edi. Oq tanli nazoratchilar qarab turishmasa yerli xalqning ishlashi mushkul. Men unga: “Ancha vaqtingiz boʻsh boʻladi, rasmingizni ham chizaverasiz, ozgina pul ham ishlaysiz”, — dedim. Men uning ochin-toʻqin yurishini bilardim, shu tufayli yaxshigina ish haqi taklif etdim.
— U yaxshi nazoratchi boʻlmagandir, — kulib qoʻydim men.
— Men bunga unchalik e’tibor bergan emasman, zero oʻzim rassomlarni doimo yaxshi koʻrganman. Bu narsa bizning qonimizda bor. Lekin u menda bor-yoʻgʻi ikki yoki uch oy ishladi, boʻyoq va mato uchun ozroq pul topgach, ketib qoldi. U bu joylarning tabiatidan gʻoyat zavqlanardi, daydilarcha hayot kechirishga intilardi. Lekin men u bilan ahyon-ahyonda koʻrishib turardim. U gohida Papeeteda paydo boʻlib qolar, bir necha kun shu yerda yashar, biror odamdan ozroq pul undirguday boʻlsa, yana izsiz yoʻqolib ketardi. Bu yerga kelgan kunlarining birida mendan ikki yuz frank qarz berib turishimni iltimos qildi. Koʻrinishi shunday aftodahol ediki, goʻyo bir haftadan beri ichiga tuz kirmaganga oʻxshardi. Shu holatni koʻrib turganim uchun yoʻq deyishga koʻnglim boʻlmadi. Bu pullar albatta izsiz yoʻqoladi degan fikrda edim. Lekin toʻsatdan bir yildan soʻng yana bu yerda paydo boʻldi-da, menga rasm keltirdi. U menga qarzi haqida lom-mim deb ogʻiz ochmadi-yu, aytgan gapi shu boʻldi: “Mana plantatsiyangizning koʻrinishi, uni siz uchun chizdim”. Men rasmga qaradim-u, nima deyishimni bilolmay qoldim, lekin baribir unga tashakkur bildirdim. Striklend chiqib ketgach, rasmni xotinimga koʻrsatdim.
— Qanaqa rasm edi u, — soʻradim undan.
— Yaxshisi, soʻramay qoʻyaqoling. Men rasmdan hech narsa anglay olmadim, chunki bu singari rasmni umrimda koʻrmagandim. Buni nima qilamiz-a? — dedim xotinimga. Uni uyga osib qoʻyish toʻgʻrisida gap ham boʻlishi mumkin emas, — dedi xotinim, — odamlar ustimizdan kulishadi. Xotinim rasmni uyning chordogʻiga, har xil eski-tuskilar saqlanadigan joyga olib chiqib tashladi. U bu matohlarning birortasini ham tashlab yuborishga koʻzi qiymasdi. Xotinim eski-tuski yigʻish vasvasasiga duchor boʻlgandi. Urush boshlanishi arafasida ukam Parijdan menga xat yoʻllab “Taitida yashagan ingliz rassomi toʻgʻrisida biror narsa bilasanmi deb yozganida qanday ahvolga tushganimni tasavvur ham qilolmaysan. Ma’lum boʻlishicha, u daho rassom ekan, uning asarlari juda yuqori baholarda sotilar ekan. Uning asarlaridan birortasini topishga harakat qil va menga yubor. Yaxshigina pul ishlab qolish mumkin”. Striklend menga hadya etgan rasm qayerdaligini xotinimdan surishtirdim. Ehtimol, hali ham chordoqda turibdimi? “Albatta, chordoqda-da, — dedi xotinim. Axir hech narsani tashlab yubormasligimni oʻzing bilasan-ku”. Xotinim bilan chordoqqa chiqdik-da, bu uydagi oʻttiz yillik turmushimiz mobaynida toʻplanib qolgan eski-tuskilar orasidan rasmni qidirib topdik. Men rasmga tikilib turib: “Plantatsiyamda nazoratchi boʻlib ishlagan, men ikki yuz frank qarz berib turgan odam bir kun kelib daho rassom boʻlishini kim xayoliga keltiribdi, deysan? Marhamat qilib ayt-chi, bu rasmning nimasi zoʻr? — Bilmadim, — javob berdi xotinim, — bu bizning plantatsiyamizga sira oʻxshamaydi. Yashil rang bargli kokoslarni men hech qachon koʻrmaganman. Hamonki, Parijda uning rasmlarini koʻrib aqldan ozayotgan ekanlar, ehtimol bu rasmni ikki yuz frankka sotib, sen Striklendga bergan qarzning oʻrni qoplanar”. Aytilgan gap — otilgan oʻq. Biz rasmni yaxshilab joyladik-da, Parijga joʻnatib yubordik. Tez orada ukamdan xat oldik. U xatida nimalar haqida yozibdi deb oʻylarsiz? “Yuborgan rasmingni olib avvaliga akam meni laqillatibdi-da, deb oʻyladim. Shaxsan men bu rasmni uni joʻnatish harajatlariga ketadigan pulga ham olmagan boʻlardim. Hatto rasmni meni senga iltimosnoma yozishga undagan odamga ham koʻrsatishga qoʻrqdim. Bu rasmni san’atning goʻzal namunasi deb e’tirof etganida va oʻttiz ming frank taklif qilganida qanchalik hayron qolganimni tasavvur ham qilolmaysan. Ehtimol, u bundan ortiqroq ham toʻlagan boʻlardi-yu, ammo men azbaroyi esankirab qolganimdan fikrlarimni jamlab olmasdanoq rozilik berib yubordim.”
Keyin Koen xonim shunday gapni aytdi:
— Bechora Striklend bu kunlarga yetib kelolmadi. Chizgan rasmi uchun unga yigirma toʻqqiz ming-u, sakkiz yuz frankni berganimda naqadar hayron boʻlishini tasavvur qilayapman.

Qirq toʻqqizinchi bob
Men “Otel' de lya flyor” mehmonxonasida turganimda uning sohibasi Jonson xonim baxtli tasodifni qoʻldan chiqarganligi toʻgʻrisidagi ma’yus tarixni soʻzlab berdi. Striklend vafotidan soʻng mol-mulkining bir qismi Papeete bozorida sotilibdi. Jonson xonim oʻsha joyga boribdi. Chunki rassomning narsalari orasida amerika pechkasi ham bor ekan. Shuni sotib olishni moʻljallagan ekan. Pirovard-natijada xonim pechkani yigirma yetti frankka sotib olipti.
— Oʻsha yerda boshqa lash-lushlar qatori oʻnga yaqin rasm boʻlib, ular ramkaga olinmagan ekan, — hikoya qilardi xonim, — hech kim bu asarlar bilan qiziqmasdi. Rasmlarning ba’zilari oʻn, koʻpchiligi esa besh yoki olti frankka pullab yuborildi. Oʻsha rasmlarni sotib olganimda hozir badavlat ayol boʻlib oʻtirardim.
Yoʻq, Tiare Jonson xonim hech qanday sharoitda ham badavlat ayol boʻlolmasdi. Uning qoʻlida pul turmasdi. U mahalliy aholi vakili bilan Taitida oʻrnashib qolgan ingliz kapitanining qizi edi. Men ayol bilan tanishganimda ellik yoshlarga chiqqan edi, nihoyatda barvasta ayol boʻlganligi tufayli, yoshiga nisbatan katta koʻrinardi. Baland boʻyli, nihoyatda semiz bu ayolning qiyofasi ulugʻvor, boqishlari samimiy edi. Qoʻllari son goʻshtini, koʻkraklari gʻovlab ketgan karamni eslatardi. Jonson xonimning yuzlari gʻoyatda keng va goʻshtdor edi. U ertadan-kechgacha uy kiyimida va keng ayvonli somon shlyapada yurardi. Lekin u oʻzining qop-qora, uzun va jingalak sochlarini orqasiga tashlab yuborganda — sochlari faxri boʻlganligi uchun ham u bu ishni tez-tez takrorlab turardi — beixtiyor havasingiz kelardi, koʻzlari hamon yosh va quvnoq koʻrinardi. Men hech qachon hech kimda uning kulgisidan koʻra zavqli kulgini koʻrmaganman. Uning tomogʻida boshlangan yengilgina kulgi tobora kuchaya borar, oxirida avj pardasiga koʻtarilib, butun bahaybat gavdasini harakatga keltirardi. Oʻrugʻ olamda barcha narsalardan yuqori qoʻyadigani shoʻx hazil, bir stakan vino va kelishgan erkak edi. U bilan tanishish odamga chinakamiga zavq bagʻishlardi.
Oroldagi eng yaxshi pazanda boʻlgan Tiare lazzatli taomlarni xush koʻrardi. U ertadan-kechgacha oshxonadagi pastakkina stulda oʻtirar, xitoylik oshpaz va mahalliy uch qiz uning atrofida ish bilan andarmon edilar. Xonim turli buyruqlar berar, barcha bilan shoʻx hazillashar, oʻzi ixtiro etgan lazzatli taomlardan tatib koʻrardi. Doʻstlaridan birortasiga izzat koʻrsatishni xohlab qolsa, oʻz qoʻli bilan unga ovqat tayyorlardi. Uning mehmondoʻstligiga chegara yoʻq edi. Orolda “Otel' de lya flyor” mehmonxonasida ovqatlanmagan biror odam topilmasdi. Tiare hech qachon pulini oʻz vaqtida toʻlamagan mijozlarini ham oshxonadan haydab chiqarmasdi. Ularning ishlari yurishib ketishiga, bir kuni kelib qarzlarini uzishlariga umid qilardi. Mijozlaridan birining ishi yurishmay qolganida bir necha oy mobaynida undan yashashi va ovqatlanishi uchun haq soʻramadi, xitoy kirxonasida uning kiyimlarini bepul yuvishdan bosh tortganlarida esa oʻsha odamning kiyim-boshini oʻz kirlari bilan birgalikda berib turdi. “Axir bechora kir koʻylakda yuradimi”, — derdi Tiare. Boz ustiga u erkak odam boʻlganligi uchun — xonim erkak odam chekishi kerak deb hisoblardi — papiros uchun unga kuniga bir frankdan pul berib turdi. Ayol u bilan ham xuddi boshqalar singari xushmuomala munosabatda boʻldi.
Oʻshi oʻtib qolganligi va haddan tashqari semizligi tufayli muhabbat oʻyinlarida oʻzi qatnashmasa-da, yoshlarning sevgi sarguzashtlarini zoʻr ishtiyoq va qiziqish bilan kuzatardi. Uning e’tiqodicha, sevgi erkak va ayolning tabiiy mashgʻulotidir. Bu sohada u oʻzining boy tajribalari bilan doimo oʻrtoqlashardi, maslahatlar berardi.
— Otam sevgilim borligini sezib qolganda yoshim hali oʻn beshga ham toʻlmagan edi. Sevgilim “Tropik qush” kemasi kapitanining uchinchi yordamchisi boʻlib, kelishgan yigit edi.
Ayol xoʻrsinib qoʻydi. Aytishlaricha, ayollar doimo oʻzlarining birinchi muhabbatlarini maroq bilan eslashadi, — lekin hammavaqt ham uning kimligini eslay olisharmikin?
— Otam aqlli odam edi.
— Keyin u nima qildi? — qiziqdim men.
— Avvaliga meni oʻlasi qilib urdi, keyin kapitan Jonsonga erga berib yubordi. Men qarshilik koʻrsatmadim. Albatta, kapitan mendan ancha katta, lekin u ham gʻoyat kelishgan odam edi.
Tiare — ota uni hidli oq gulning nomi bilan shunday atagandi (taitiliklar bu gulni bir marotaba hidlagan odam qanchalik uzoqqa ketmasin muqarrar ravishda Taitiga yana qaytib keladi, deyishardi). — Tiare Striklendni yaxshi eslar ekan.
— U gohida oshxonamizga kirib turardi. Bundan tashqari men uni koʻpincha Papeete koʻchalarida koʻrib turardim. Unga rahmim kelardi, ozib-toʻzib doimo och yurardi. Uning shaharga kelganini eshitishim bilanoq, xizmatkorni yuborib, ovqatlanib ketishga taklif qilgan paytlarim ham boʻlgan. Bir-ikki marotaba unga ish ham topib berdim, lekin ishda hech qoʻnim topmasdi. Oradan ozroq vaqt oʻtishi bilan qayoqqadir gʻoyib boʻlardi.
Striklend Marselni tark etgandan keyin yarim yil deganda Taitiga yetib keldi. Yoʻlkirasini Oklend va San-Fransisko oʻrtasida qatnaydigan kemada matroslik qilib topardi. Nihoyat, u Taiti sohiliga etyud qutichasi, mol'bert va oʻnga yaqin mato bilan tushib qoldi. Choʻntagida Sidneyda ishlab topgan bir necha funt sterlingi bor edi. Taitida tushib qolishi bilanoq, oʻzini uyidagidek seza boshladi. Striklend shahar chekkasida yashaydigan mahalliy aholining kichkinagina uyida turardi.
Tiarening soʻzlariga qaraganda, kunlardan bir kun Striklend unga aytgan ekan: — Men palubani yuvayotgandim, shunda toʻsatdan matroslardan biri: “Mana yetib keldik!” deb qoldi. Boshimni koʻtarganimda tobora yaqinlashayotgan orolga koʻzim tushdi. Butun umrim mobaynida qidirayotgan joy shu orol ekanligini darhol angladim. Orolga yaqinlashganimizda, nazarimda, men bu joylarni ilgaridan biladiganday tuyuldi. Menga hozir ham avvaldan tanish boʻlgan joylarda yurgandek sezilaveradi. Qachonlardir shu joylarda yashaganga oʻxshayveraman.
— Bu uchrab turadigan hodisa, — dedi Tiare, — men kemadan yuk tushirilayotgan vaqtda bir necha soatga qirgʻoqqa tushib, butun umr shu yerda qolib ketgan odamlarni bilaman. Boshqalar bir yil mobaynida xizmat qilishga kelib Taitini boʻralab soʻkishganini, bu joylarga qaytib kelgandan koʻra, odam oʻzini osgani afzal deyishganini ham eshitganman. Oradan bir necha oy oʻtgach esa ular yana orolda paydo boʻlib, endilikda hech qayerga sigʻmayotganlarini aytishgan.

Elliginchi bob
Nazarimda shunday odamlar boʻladiki, ular tugʻilishlari kerak boʻlgan joyda tugʻilmay boshqa maskanlarda tavallud topishadi. Tasodifiyat ularni muayyan oʻlkaga itqitib tashlaydi-da, umr boʻyi oʻzlari koʻrmagan vatanlari firoqida azob chekadilar. Ular tugʻilgan yurtlarida begonadirlar, bolaliklaridan tanish sersoya xiyobonlar, bir vaqtlar oʻzlari oʻynashgan, odamlar bilan gavjum koʻchalar hayot yoʻllarida bir bekat boʻlib qoladi, xolos. Tugʻilgan yurtida begonalar bilan yashaydi, oʻzlari ham boshqalarga begona boʻlib qolishadi. Ehtimol, mana shu begonalik ularni uzoq-uzoqlarga chorlar, bu joylardan topmagan narsalarni qidirishga undar. Balki bu qandaydir yashirin suyak surish natijasi boʻlib, gʻalati sarguzashttalablarning ajdodlari qadim zamonlarda yashab, keyinchalik tashlab ketishgan oʻlkalarga intilishidir. Ba’zan shunday ham boʻladiki, inson zoti toʻsatdan sirli zanjirlar bilan bogʻlangan yerlarga kelib qoladi. Nihoyat u oʻzi istagan, qidirgan uyida, ilgari koʻrmagan tabiat ogʻushida, tanish boʻlmagan odamlar orasida paydo boʻlib qoladi-yu, xuddi shu joylar mening vatanim degan toʻxtamga keladi. Faqat shu joydagina u taskin topadi.
Men Tiarega Londondagi muqaddas Foma kasalxonasida tanishgan odamning tarixini gapirib berdim. Bu Abragam ismli oqishdan kelgan, yoshgina, miqti, tortinchoq va kamtar, lekin gʻoyat iqtidorli odam edi. Tibbiyot maktabida oʻqiganida unga stipendiya berib turishgan, butun oʻqish mobaynida eng yaxshi talaba boʻlgandi. Oʻqishni bitirgach, Abragamni kasalxonada jarroh va terapevt sifatida qoldirishadi. Uning favqulodda iste’dodi barcha tomonidan e’tirof etiladi. Tez orada u doimiy ishga tayinlanadi, kelajagidan xotirjam boʻlishi mumkin edi. Agar biror inson zotiga kelajagini ishonch bilan bashorat qilish mumkin boʻlsa, Abragamning istiqboli porloqligi oʻz-oʻzidan ayon edi. Uning istiqbolida izzat-hurmat va boylik oʻz quchogʻini ochib turardi. Yangi vazifasiga kirishishdan oldin ta’til olishga qaror qildi. Puli boʻlmaganligi tufayli Levant mamlakatlariga ketayotgan kemada vrach vazifasida ishlashga yollandi. Sirasini aytganda, kemada vrachga ehtiyoj kam edi. Lekin kasalxonaning yetakchi jarrohlaridan biri kemalar qatnovining direktori bilan yaqin boʻlganligi tufayli shu ishga joylab qoʻydi.
Oradan bir yoki bir yarim oy oʻtgach, Abragam vrachlar boshqarmasiga xat yozib, endi hech qachon kasalxonaga qaytmasligini e’lon qilibdi. Bu xabar hammani hayron qoldirdi va turli-tuman mish-mishlarning tarqalishiga sababchi boʻldi. Odam qandaydir kutilmagan harakatga qoʻl ursa, boshqalar u toʻgʻrisida, odatda, turli-tuman gap tarqatishadi. Lekin tez orada Abragam oʻrnini egallashga tayyor vrach topila qoldi va uni unutib yuborishdi. Abragamning soyasi ham koʻrinmay ketdi.
Oradan oʻn yilcha vaqt oʻtgach, men ketayotgan sayohat kemasi Aleksandriya koʻrfaziga kirganida boshqa yoʻlovchilar qatori vrachlar nazoratidan oʻtishimga toʻgʻri kelib qoldi. Vrach egniga urinib ketgan kostyum kiyib olgan semiz erkak ekan. Shlyapasini yechganida koʻzim tushdi: boshida mutlaqo sochi yoʻq edi. U bilan qayerdadir uchrashganday tuyuldi menga. Toʻsatdan uni tanib, lol boʻlib qoldim.
— Abragam, — dedim men.
U hayron boʻlib menga tikildi, keyin tanib, qoʻlimni qattiq silkitib koʻrishdi. Har ikkalamiz koʻrishganimizdan xursandligimizni ifodalagani¬mizdan keyin mening Aleksandriyada tunab qolmoqchiligimni eshitgach, Ingliz klubida ovqatlanishga taklif etdi. Kechqurun uchrashib, stol atrofida oʻtirganimizda, undan qanday qilib bu yerlarga kelib qolganini soʻradim. U kamtarona lavozimni egallab turar va anchagina noqulay sharoitda faoliyat olib borayotganligi koʻrinib turardi. Abragam oʻz tarixini soʻzlab berdi. Oʻrtayer dengizi boʻylab sayohatga ketayotganida Londonga qaytib borganidan soʻng muqaddas Foma kasalxonasiga ishga joylashishiga ishongan ekan. Lekin ajoyib kunlarning birida u tushgan kema Aleksandriyaga yaqinlashibdi, palubadan porlab turgan oppoq shaharga, pristanda uymalashib yurgan olomonga, juldur kiyimli mahalliy odamlarga, toʻpolonchi, qoʻl harakatlari bilan gapiradigan ital'yan va greklar, hojidoʻppi kiygan salobatli turklarga koʻzi tushibdi, oʻtkir nurlarini sochayotgan quyoshu musaffo osmonga tikilibdi. Shu daqiqada unda qandaydir keskin oʻzgarish roʻy beribdi, buning nimaligini oʻzi ham tushuntirib bera olmadi. “Bu yashin urishiga oʻxshash holat edi”, — dedi u hamda oʻz izohidan oʻzi ham qanoat qilmay: “Xuddi kashfiyotday” deb qoʻshib qoʻydi. Yuragi bir orziqib ketibdi, keyin erkinlikning lazzatli hislari Abragamni junbushga keltiribdi. Unga vatani shu yerdaday tuyulibdi va oʻsha ondayoq butun umrga Aleksandriyada yashab qolishga qaror qilibdi. Uning qaroriga kemada qarshilik koʻrsatishmadi, yigirma toʻrt soatdan keyin butun lash-lushlari bilan sohilga tushib qoldi.
— Kapitan sizni telbaga chiqargan boʻlsa kerak, — dedim kulib turib unga.
Men haqimda nima deb oʻylashlari men uchun ahamiyatsiz edi. Bunday harakatni mening oʻzim emas, ichimdagi qandaydir yengib boʻlmas kuch qilayotgandi. Shahardagi kamtarona grek mehmonxonasiga borishga qaror qildim, shunda toʻsatdan men uning qayerda joylashganini bilishimni angladim. Haqiqatan ham toʻppa-toʻgʻri mehmonxona oldiga borib qoldim-da, darhol uni tanidim.
— Ilgari Aleksandriyada boʻlgan edingizmi?
— Shu vaqtgacha Angliyadan hech qayoqqa chiqmagan edim.
Tez orada u Aleksandriyada davlat xizmatiga kiribdi va shu lavozimda hali ham ishlar ekan.
— Qilgan ishingizdan pushaymon boʻlgan vaqtingiz ham boʻlganmi?
— Hech qachon, biror daqiqa ham. Men yashash uchun yetarli darajadagi ish haqi olaman, shuning uchun ham hayotimdan mamnunman. To umrimning oxirigacha qismatimdan bundan ortiq narsani iltijo qilmayman. Oʻlayotganimda ham men ajoyib tarzda hayot kechirdim, deyman.
Men ertasiga Aleksandriyadan joʻnab ketdim, shundan keyin Abragam haqida oʻylamadim ham. Yaqinda esa eski moʻysafid tanishim — u ham vrach — Angliyada nom chiqargan Alek Karmaykl bilan birga ovqatlanib qoldim. Men uni koʻchada uchratib qoldim-da, urush davridagi buyuk xizmatlari uchun yaqinda unga berilgan ritsarlik unvoni bilan tabriklashga shoshildim. Oʻtgan kunlarning xotirasi uchun birga ovqatlanishga, oqshomni birgalikda oʻtkazishga qaror qildik. Bemalol gaplashishimiz uchun u boshqa hech kimni aytmaslikni taklif etdi. Qirolicha Anna koʻchasida nihoyatda nozik did bilan yasatilgan ajoyib uyi bor edi. Oshxona devorlariga nihoyat yoqimtoy Bellottoning asari va Zoffanining ikkita rasmi qoʻyilgan ekan. Bu rasmlar havasim va hasadimni keltirdi. Oltinrang parchadan koʻylak kiyib olgan baland boʻyli goʻzal ayoli bizni xoli qoldirgach, men unga talaba shifokor boʻlgan vaqtimizdan keyin uning hayotida roʻy bergan oʻzgarishlarni koʻrsatdim. Oʻsha vaqtlarda Vestminster — Brijrouddagi koʻrimsiz ital'yan res¬toranchasida ovqatlanishni ham oʻzimizga ep koʻrolmasdik. Endilikda esa Alek Karmaykl bir qancha kasalxonalarda ishlardi, yiliga oʻn ming funtdan kam ishlamasdi. Ritsarlik unvoni uni kelgusida muqarrar ravishda kutib turgan faxriy mukofotlarning ilk debochasi edi.
— Ha, men shikoyat qilsam uyat boʻlar, — dedi u, — lekin eng gʻalati joyi shundaki, men bularning barchasiga baxtli tasodif tufayli erishib turibman.
— Sen nimani koʻzda tutayapsan?
— Abragamni eslaysanmi? Uning oldida ajoyib istiqbol eshigi ochilib turgandi. Talabalik yillarida u barcha sohalarda mendan oldinda edi. Men moʻljallagan, intilgan barcha mukofotlaru stipendiyalarni u olardi. U bor joyda men doimo ikkinchi oʻrinda edim. Kasalxonadan ketib qolmaganida bu e’tiborli mavqeni men emas, u egallagan boʻlardi. Abragam daho jarroh edi. Hech kim u bilan bahslasha olmasdi. Uni muqaddas Foma kasalxonasiga olishganda kasalxonada qolishga menda hech qanday imkoniyat yoʻq edi. Men katta yoʻlga tushib ketishi qiyin boʻlgan shunchaki oddiy amaliyotchi vrach boʻlib qolardim. Lekin Abragam ketdi, uning oʻrni menga qoldi. Bu birinchi muvaffaqiyat edi.
— Ha, chamasi, sen haqsan.
— Baxtli tasodif. Abragam gʻalati tabiatli odam. U bechora butunlay toʻkilib tushibdi. Aleksandriyada sanitar-vrach darajasida xizmat qiladi, arzimas choychaqa ishlaydi. Eshitishimga qaraganda, badbashara va yoshi oʻtgan grek ayoli bilan yasharkan. Ayol unga bir-qancha sap-sariq bolalarni tugʻib beribdi. Ha, faqat aqlu qobiliyatning oʻzi yetarli emas ekan. Eng muhimi — xarakter ekan. Abragam mustahkam xarakterga ega emas ekan.
Xarakter? Men esa yarim soatlik mulohazadan soʻng qarshingda ochilgan yangicha hayotiy yoʻl deb istiqboldagi ajoyib mavqedan voz kechishni xarakter kuchliligining belgisi boʻlsa kerak, deb oʻylagandim. Lekin hech kutilmaganda qoʻyilgan qadam uchun biror marta afsuslanmaslik xarakterning kuchliligini koʻrsatmaydimi? Ammo men bahslashib oʻtirmadim, tanishim xayol surib gapini davom ettirdi.
— Albatta, Abragamning bu harakatidan afsusdaman desam munofiqlik qilgan boʻlaman. Axir men bundan juda koʻp narsa yutdim. — U qimmatbaho sigarani mamnuniyat bilan ichiga tortdi. — Agar men bu ishdan shaxsan manfaatdor boʻlmaganimda shunday talantning bekor ketganiga afsuslangan boʻlardim. Oʻz hayotini bunchalik barbod qilish unga nimaga zarur boʻlib qoldi ekan.
Men Abragam oʻz hayotini barbod qilganiga shubha bilan qarardim. Axir yuragi chopgan ishni qilsa, oʻzi xohlaganidek yashasa, hayotini barbod qilgan boʻladimi? Faqat taniqli jarroh boʻlish, yiliga oʻn ming funt ishlash goʻzal xotinli boʻlishgina baxtmi? Nazarimda, hammasi sening hayotdan nimani qidirishingga, oʻzingdan va boshqalardan nimani talab qilishingga bogʻliq. Lekin men yana tilimni tishlab qoldim. Men kim boʻlibman oʻzi, ritsar' bilan bahslashadigan?

Ellik birinchi bob
Bu tarixni Tiarega soʻzlab berganimda oʻzimni vazmin tutganim uchun meni maqtab qoʻydi. Bir necha daqiqa davomida miq etmay ishladik — noʻxatning poʻstini tozaladik. Oshxona ishlarida ustasifarang boʻlib ketgan ayol xitoy oshpazining ovqat tayyorlashdagi qandaydir xatosini topdi. Bundan figʻoni falakka chiqdi. Ayol xitoyni qalashtirib qargʻadi, soʻkdi. Xitoylik ham boʻsh kelmadi, janjal avjiga chiqdi. Ular bir-birlariga mahalliy tilda baqirishardi. Men bu tilda oʻndan ortiq soʻzni bilmasdim. Tomoshaning zoʻri boshlanadiganga oʻxshardi. Lekin kutilmaganda janjal tinchidi, Tiare oshpazga sigara uzatdi. Hozirgina janjallashayotganlarning ikkalasi ham bamaylixotir chekishga tushishdi.
— Bilasizmi, men unga xotin topgandim, — toʻsatdan gap ochdi Tiare, uning barkashday yuziga tabassum yugurdi.
— Oshpazgami?
— Yoʻq, Striklendga.
— Lekin u uylangan edi-ku.
— U buni menga aytdi, lekin men xotining Angliyada, Angliya esa dunyoning narigi chekkasida, dedim.
— Bu toʻgʻri, — uning gapiga qoʻshildim men.
— U Papeeteda har ikki yoki uch oyda, boʻyoq, tamaki va pul kerak boʻlgan paytlarda paydo boʻlib qoladi, koʻchalarni daydi itdek kezadi. Unga juda rahmim kelardi. Shu yerda bir xizmatkor qizim bor edi, ismi Ata degan, uzoq qarindoshim. Ota-onasi oʻlib ketganligi sababli, oʻz uyimga olib kelgandim uni. Striklend ba’zida durustroq ovqatlanish yoxud shaxmat oʻynash uchun bu yerga kelib turardi. Men xizmatkorim Striklendga qarab-qarab qoʻyayotganini sezib qoldim-da, yoqish-yoqmasligini qizdan soʻradim. Qiz, u menga judayam yoqadi deb javob berdi. Bu qizlarni oʻzingiz bilasiz-ku, ular doimo oq tanliga erga chiqishga tayyor.
— Qiz shu yerlikmidi? — soʻradim men.
— Ha, mahalliy aholining sof vakilasi edi. Shunday qilib qiz bilan gaplashganimdan keyin Striklendga xat yubordim: “Aqlingni yigʻishtirib oladigan vaqting keldi, Striklend. Sening yoshingda qizchalar bilan sohil boʻylab sayr qilish yarashmaydi. Bu taloq qizlardan hech qanday yaxshilik kutib boʻlmaydi. Oʻningda puling yoʻq, biror yerda ikki oydan ortiq ishlay olmaysan. Endi seni hech kim ishga qabul qilmaydi. Sen mahalliy ayollarning goh unisi, goh bunisi bilan don olishib bemalol yashayveraman deb oʻylaysan. Darhaqiqat, ular oq tanli erkaklarga oʻch. Lekin bunday yashash oq tanli kishilarga joiz emas. Endi esa gapimga yaxshilab quloq sol, Striklend...”
Tiare fransuz va ingliz soʻzlarini chalkashtirib yuborardi. Zero, u har ikki tilda ham qiynalib boʻlsa-da, gaplashardi. Tiarening soʻzlariga quloq solarkanman, mabodo biror qush inglizcha gaplashsa xuddi shunday gaplashsa kerak deb oʻylardim. “Ataga uylanish masalasiga qanday qaraysan? U juda yaxshi qiz, endigina oʻn yettiga chiqdi. U boshqa qizlarga oʻxshamaydi, nozik tabiatlik yerli yigitlardan birortasi xoh kapitan, xoh uning yordamchilari boʻlsin, qoʻlini ham ushlamagan. U oʻzini hurmat qiladigan qizlardan.“Oaxu” xoʻjaligining boshligʻi bu yerda boʻlganida shu atrofdagi orollarda bundan goʻzalroq qiz koʻrmaganini aytgan edi. Uning ham oila quradigan payti keldi. Bundan tashqari, qari kapitan va uning eng yaqin yordamchilari ham turli gullarni hidlab koʻrgilari keladi. Men qizlarni uzoq vaqtgacha oʻz huzurimda saqlab turolmayman. Koʻrfazga kiraverishdagi Taravao yaqinida Ataning ozroq yeri bor. Kokosning hozirgi narx-navolarini e’tiborga olinadigan boʻlsa, shu yerdan chiqadigan hosilga bemalol tirikchilik oʻtkazishlaring mumkin. Yashaydigan uyi ham bor, bemalol rasmlaringni chizaverasan. Xoʻsh, yoqadimi?”
Tiare nafasini rostladi.
— Shundan keyin menga Angliyadagi xotini toʻgʻrisida gapirib berdi. “Bechoragina Striklend, — javob berdim, — har bir erkakning ham qayerdadir xotini bor, shuning uchun ham ular bizning orolimizga qochib kelishadi. Ata — aqlli qiz, ortiqcha rasmiyatchiliklarni yoqtirmaydi. U protestant mazhabida, senga ma’lumki, protestantlar bu masalaga katoliklarga nisbatan boshqacharoq qaraydilar”. Shu yerga kelganda u gap qoʻshdi: “Ataning oʻzi qanday fikrda?” —“Menimcha, Ata, senga befarq emas” — dedim men. Masala Ataga taqalguday boʻlsa buning chorasi oson. Uni chaqirtiraymi? U jahl qilganday pishqirib qoʻydi. Shunaqa odati bor edi uning. Men Atani chaqirdim. Qiz men Striklend bilan nima toʻgʻrisida gaplashayotganimni bilib turardi. Koʻzimning qiri bilan garchi koʻylagimni dazmollayotgan boʻlsa ham suhbatimizni eshitib turganini koʻrgandim. Ata yonimizga keldi. U biroz hadiksirab turishiga qaramay kulardi.
Striklend hech narsa demay qizga tikilardi.
— Qiz yoqimtoymidi? — soʻradim men.
— Chakki emas. Siz, ehtimol, uni rasmlarda koʻrgansiz. Striklend toʻxtovsiz ravishda uning rasmini goh kiyimda, goh yalangʻoch koʻrinishda chizaverardi. Ha, u yomon qiz emasdi. Juda yaxshi pazanda edi. Bu hunarni unga oʻzim oʻrgatganman. Men Striklend oʻylanib qolganini koʻrdim-da, gapimni davom ettirdim: “Ata mendan yaxshigina ish haqi olardi, topganini yigʻardi. Kapitanlar va ularning birinchi yordamchilari gohida unga choychaqa tashlab ketishardi. Chamasi, bir necha yuz frankni yigʻib qoʻygandi”. U sargʻish soqolini tutamlab kulimsirab qoʻydi. “Xoʻsh, Ata, senga erlikka yaraymanmi?” Qiz hech narsa demay faqat kulardi. “Men axir qiz senga befarq emas deyapman-ku, Striklend”, — qaytardim men. “Men seni doʻpposlab turaman”, — dedi Striklend, — Ataga qarab. “Boʻlmasa meni yaxshi koʻrishingni qayerdan bilaman?” — javob berdi qiz.
Tiare hikoyasini toʻxtatdi, biroz oʻylab turgach, davom etdi:
— Birinchi erim kapitan Jonson meni muntazam ravishda urib turardi. U haqiqiy erkak edi. Oʻzi gʻoyat kelishgan, baland boʻyli — olti fut uch dyum kelardi. Oʻlguday ichardi, rosa urardi. Bunaqa paytlarda hammayogʻim momataloq boʻlib yurardi. U vafot etganida men qanchalar yigʻlaganimni koʻrsangiz. Uning vafotini koʻtara olmasam kerak deb oʻylagandim. Naqadar katta narsani yoʻqotganimni Jorj Reyniga turmushga chiqqanimdan keyin bildim. Odamni yaxshiroq bilish uchun u bilan bir botmon tuzni yeguncha yashamoq kerak ekan. Hayotda Jonsonni yoʻqotishdan koʻra alamliroq narsa koʻrmaganman. Reyni ham koʻrsa koʻrguday erkak edi. Boʻyi kapitan Jonsonga qaraganda pastroq boʻlsa-da, baquvvat koʻrinardi. Lekin bu faqat koʻrinishga shunday edi. Ichimlik degan narsani ogʻziga ham olmasdi. U biror marotaba ham meni urmagan. Xuddi yerli xalqni xristianlikka da’vat etishga kelgan odamga oʻxshaydi. Men koʻrfazimizga kirib kelgan barcha kemalardagi ofitserlar bilan ishqiy romanlarni yoʻlga qoʻygandim, Jorj Reyni esa hech narsani fahmlamasdi. Pirovardida toqatim toq boʻldi, u bilan ajrashdim. Bunaqa landovur erkakning nima keragi bor? Ba’zi erkaklarning ayollarga boʻlgan munosabatidan dahshatga tushadi odam.
Men ham Tiarega oʻxshab xoʻrsinib qoʻydim, erkaklar azaldan aldamchi boʻlishadi degan xayolga borib, Striklend toʻgʻrisidagi hikoyasini davom ettirishini iltimos qildim.
— Mayli, shoshilishning hojati yoʻq, — dedim unga. — Yaxshilab oʻylab koʻr. Ataning yaxshigina uyi bor. Biror oy yashab koʻr, yoqish, yoqmasligini sina. Bizning restoranchamizda ovqatlanib yurishing mumkin. Biror oydan keyin, unga uylanishga qaror qilsang uylariga koʻchib oʻtib yashayverasizlar”. U rozi boʻldi, va’da berganimdek bizning tamaddixonada ovqatlanib yurdi. Striklend xushlaydigan ovqatlardan bir nechasini Ataga oʻrgatib qoʻydim. Bu vaqtlarda u juda kam rasm chizardi, koʻproq togʻlarda izgʻib yurardi va choʻmilardi. Koʻpincha sohilda dengiz qoʻltigʻiga tikilgancha oʻtiraverardi. Kechqurunlari esa Murea orolini tomosha qilgani borar yoxud baliq tutardi. Kemalar toʻxtaydigan joylarda kezishni va yerli xalq kishilari bilan valaqlab oʻtirishni ham yoqtirardi. Ha, Striklend dongdor, sokin odam edi. Har kuni kechqurun ovqatdan keyin Ataning uyiga joʻnab ketishardi. U oʻrmonda kezishni xushlashini ham sezib turardim, oyning oxiriga borganda qanday qarorga kelganini soʻradim. U Ata rozi boʻlsa, qiz bilan ketishga tayyorligini aytdi. Men oʻz qoʻlim bilan toʻy dasturxonini tuzatdim, noʻxatli shoʻrva, qisqichbaqadan tayyorlanadigan portugalcha taom, kokos yongʻogʻidan salatlar tayyorladim. Aytganday, siz hali mening bunday salatimni tatib koʻrmadingiz, shekilli. Siz shu yerda vaqtingizda albatta shunday salat bilan mehmon qilmogʻim lozim. Oxirida esa dasturxonga muzqaymoq tortdim. Qancha shampan vinolariyu uning ustidan likerlarni ichganimizni qoʻyaverasiz. Zoʻr ziyofat oʻtkazishga qaror qilgandim-da. Ovqatlanib boʻlganimizdan keyin mehmonxonada raqsga tushdik. U vaqtlarda ancha ixcham edim, holdan toygunimcha oʻyinga tushdim.
“Otel' de lya flyor”da mehmonxona vazifasini bir chekkasiga eski pianino qoʻyilgan, devor boʻylab kimxob qoplangan qizil mebellar oʻrnatilgan uncha katta boʻlmagan xona bajarardi. Dumaloq stollar ustida fotoal'bomlar turardi, devorlarga esa Tiare va uning birinchi eri kapitan Jonsonning kattalashtirilgan foto portretlari osilgandi. Garchi Tiare endilikda ancha keksayib va semirib ketgan boʻlsa, biz kunlarning birida uning sharafiga gilam toʻshab, doʻstlaridan ba’zilarini chorlab oʻyin-kulgi uyushtirdik. Peshayvonda havo gʻoyat yoqimli edi, tepamizda yulduzlar charaqlab turardi.
Tiare ma’yusgina tabassum qilib, avvalgi xursandchilik paytlarini esladi.
— Kechasi soat uchlargacha oʻyinga tushardik, — hikoyasini davom ettirdi u. — Uxlashga ketayotganimizda ham kayfiyatimiz shodon boʻlardi. Men yoshlarga borish mumkin boʻlgan joygacha ikki kishilik aravachalarida ketishlarini aytardim. Undan u yogʻiga ham ancha yoʻlni piyoda bosib oʻtishlariga toʻgʻri kelardi. Ataning uyi anchagina narida, togʻ darasida edi. Ular erta tongdagina oʻz joylariga yetib borishar, ular tushgan aravacha ertasiga qaytib kelardi. Striklend mana shunday uylangandi.

Ellik birinchi bob
Keyingi uch yil, ehtimol, Striklend hayotining eng baxtli davrlari boʻlgandir. Ataning uyi orolni oʻrab olgan katta yoʻldan sakkiz chaqirim ichkarida edi. Katta yoʻlga ikki tomoni sershox tropik daraxt bilan qoplangan ilonizi soʻqmoqdan borilardi. Oʻgʻochdan yasalib hali ham boʻyalmagan imorat ikki xonadan iborat edi. Xonalarga tutash qurilgan ayvonda oshxona joylashgandi. Uyning butun jihozi bir necha boʻyradan iborat boʻlib, ular oʻrin vazifasini bajarar, bulardan tashqari ayvonda belanchak turardi. Xuddi surgundagi qirolichaning kiyimlaridek hurpaygan bahaybat bargli banan chor atrofni egallagandi. Bulardan tashqari timsohlar noki, juda koʻp kokos daraxtlari oʻsib yotardi. Kokos yongʻoqlari bu joylarning asosiy daromadi hisoblanardi. Ataning otasi oʻz uyining atrofiga turfa xil gullar ekib tashlagan boʻlib, ular endilikda ham yal-yal yonib turar, ham toʻsiq vazifasini bajarardi. Bulardan tashqari shundoqqina uylarining oldida ulkan mango daraxti qad koʻtargan, ikki hind xurmo daraxti bir-biri bilan bahs boylashayotganday obdon hosil qilgandi.
Striklend tabiat ne’matlari bilan ovqatlanib hayot kechirdi, ahyon-ahyondagina Papeetega tushib turdi. Ularning uylari yaqinidan daryocha oqardi, Striklend shu daryoda choʻmilardi. Gohida shu daryoga dengiz baliqlarining toʻdasi kirib qolardi. Shu paytlarda yerli xalq nayzalar bilan qurollangan holda qirgʻoqda toʻplanishar, shovqin-suron bilan qoʻrqib ketgan, orqaga, dengizga tartibsiz qochayotgan ulkan baliqlarga nayzalarini sanchishardi. Striklend gohida dengiz burniga borar, u yerdan kattakon dengiz qisqichbaqasi yoxud rang-barang tusdagi baliqlar bilan toʻla savatni koʻtarib kelardi. Ata eri keltirganlarini kokos yogʻida qovurardi. U bu oʻlkalarda tez-tez uchrab turadigan oddiy qisqichbaqalardan ham lazzatli taom tayyorlashni oʻrganib olgandi. Togʻlarda yovvoyi apel'sinlar oʻsardi, Ata qoʻshni qishloqdagi ayollar bilan gohida togʻlarga chiqib, hidi anqib turgan koʻm-koʻk, shirin mevalarni arang koʻtargancha qaytib kelardi. Kokos yongʻoqlari pishgach, uning jiyanlari (bunday jiyanlar barcha yerli xalqlar singari ularda ham koʻp boʻlardi)daraxtlarga chiqishib, katta-katta mevalarni terib pastga tashlashardi. Koʻpchiliklashib poʻstlogʻini shilib quritish uchun oftobga yoyishardi. Keyinroq ularni chaqib qoplarni magʻizlarga toʻldirib dengiz yaqinidagi qishloqda turadigan savdogarga eltishardi. Oʻngʻoq magʻzi evaziga guruch, sovun, goʻsht konservalari va ozroq pul olishardi. Bayramlar sharafiga goh-gohida qishloqda choʻchqa soʻyilar, shunda mehmonlaru mezbonlar burunlaridan chiqquday ovqatlanishar, raqsga tushishar, diniy ashulalar aytishardi.
Lekin Ataning uyi ovloqda edi, taitiliklar juda dangasa xalq boʻlishadi. Ular aravada yurishni, gʻiybat qilishni yoqtirishadi, lekin piyoda yurishni xush koʻrishmaydi. Striklend va Ata oylar mobaynida tanho yashashardi. Striklend rasm chizar, kitob oʻqir, atrofga qorongʻulik choʻkkach, ayvonda tunga tikilgancha oʻtiraverishardi. Keyin Ata bola koʻrdi, chaqaloqqa doyalik qilgan kampir ularnikida yashay boshladi. Tez orada kampirning qiz nabirasi, uning ketidan esa yana qandaydir oʻspirin bola paydo boʻldi. Bolaning kimligini hech kim aytib berolmasdi, shunga qaramay, shu uyda qolib ketdi. Hammalari birgalikda yashay boshlashdi.

Ellik ikkinchi bob
— Mana, kapitan Bryuno ham kelib qoldi, — dedi Tiare kunlardan bir kun undan Striklend haqidagi tafsilotlarni surishtirib oʻtirganimda. — U Striklendni yaxshi bilardi, uyida ham boʻlgandi.
Qarshimda katta yoshdagi, butun yuzini endigina oq oralay boshlagan qora soqolli, koʻzlari yaltirayotgan fransuz turardi. U oppoq sochiqsimon yoʻl-yoʻl kostyum kiyib olgandi. Men unga nonushta mahalidayoq e’tibor bergan edim, xitoy oshpaz A.Lin u bugun ertalab kemada Paumotudan kelganligini aytgan edi. Tiare bizni tanishtirib qoʻydi, u menga tashrif qogʻozini berdi. Tashrif qogʻozida: “Rene Bryuno”, pastrogʻida esa “Uzoqlarga qatnaydigan kema kapitani” deb yozilgandi. Biz oshxona yaqinidagi kichkinagina ayvonchada oʻtirardik, Tiare xizmatchilaridan biri boʻlgan qizning koʻylagini tikib oʻtirardi. Kapitan bizning yonimizga kelib oʻtirdi.
— Ha, men Striklendni yaxshi bilardim, — dedi u, — men shaxmatga judayam ishqibozman. Striklend esa jon-jon deb shaxmat oʻynardi. Men har yili Taitiga ish bilan uch-toʻrt marotaba kelib turardim. Kelganlarimda uni Papeeteda uchrata olsam “Otel' de lya flyor”ga kelib shaxmat oʻynardik. U uylangandan keyin, — kapitan Bryuno tabassum bilan yelkasini qisib qoʻydi, — Tiare tiqishtirgan qiz bilan yashay boshlagandan keyin u meni uyiga chaqirdi. — Kapitan Tiarega qarab qoʻydi va ularning har ikkalalari kulib yuborishdi. — Oradan, taxminan, biror yil oʻtgach, qanday sabab bilanligi hozir xotiramda yoʻq, men orolning oʻsha qismiga borib qoldim. Ishlarimni tugatganimdan keyin oʻzimga oʻzim: “Bechora Striklendni bir koʻrib ketmaymanmi” dedim. Men yerli kishilardan uni surishtirishga, u toʻgʻrisida biror narsa bilish-bilmasliklarini aniqlashga tushdim. Natijada u men turgan joydan besh chaqirimcha narida yashashini bildim. Unikiga yoʻlga tushdim. Bu borganimni hech qachon esimdan chiqarmayman. Men halqa shaklidagi marjonlar orolida yashardim. Yerning bu past qismida dengiz va osmonning koʻrinishi ajoyib manzara kasb etgandi. Lekin Striklend istiqomat qilayotgan joylarni jannatmakon desam mubolagʻa boʻlmas. Eh, men olamning koʻzidan yashirin bu ovloq joylarning butun goʻzalligini, begʻubor osmoni-yu, ayqirib oʻsib yotgan daraxtlarini chiza olganimdaydi! Buni turfa xil boʻyoqlar oʻyini desa boʻlardi. Havosi xushboʻy va muzdekkina. Yoʻq, bu jannatmakon joylarning ta’rifini soʻz bilan keltirib boʻlmaydi. U shu joylarda dunyoni oʻylamasdan umrguzaronlik qilar, dunyo ham uni unutgandi. Ehtimol, yevropaliklarning koʻzi bilan qaraganda bu joylar juda gʻaribona koʻrinar. Uy yarimxaroba va ustiga-ustak, unchalik ozoda ham emas. Men bu yerga kelganimda ayvonda bir necha yerli xalq odamlari yotishardi. Siz bilasizki, bu yerning odamlari juda kirishimli boʻlishadi. Bir yigitcha uzala tushib choʻzilib yotgancha chekar, egnida faqat oq yoʻlli qizil laxtak bor edi, xolos. Oʻn besh yoshlardagi qizcha pandanus yaprogʻidan shlyapa toʻqirdi, — davom etadi Bryuno, — qandaydir kampir esa choʻkkalab oʻtirgancha trubka chekardi. Keyin Ataga koʻzim tushdi. U chaqaloqni emizib oʻtirardi, tamomila yalangʻoch boshqa bolakay esa Ataning oyoqlari tagida uymalashardi. Ata menga koʻzi tushgach, Striklendni chaqirdi, u shu zahoti eshik oldida paydo boʻldi. Uning ham egnida laxtakdan boshqa narsa yoʻq edi. Uning shu topdagi koʻrinishini hech qachon esdan chiqarmasam kerak: hurpaygan sochlar, sap-sariq soqol, keng jundor koʻkrak. Oyoqlari shilingan, tilingan. Doimo oyoqyalang yurishini tushundim. U butkul yerli xalqqa oʻxshab ketgandi. Kelishimdan xursand boʻlib ketdi shekilli, shu ondayoq Ataga tushlik uchun tovuq soʻyishni buyurdi. Keyin meni hozir ishlayotgan rasmini koʻrsatish uchun uyga boshlab kirdi. Xonaning bir burchagida bir necha boʻyra ayqash-uyqash boʻlib yotar, oʻrtada esa mol'bert qoʻyib rasm ishlayotgandi. Striklendga rahmim kelib ketdi va oʻzim, Fransiyadagi oʻrtoqlarim uchun uning bir necha rasmini arzon-garovga sotib oldim. Garchi bu rasmlarni rahm-shavqat yuzasidan sotib olgan boʻlsam-da, lekin vaqt oʻtishi bilan ularni yaxshi koʻrib qoldim. Chin soʻzim shuki, ularda qandaydir yashirin goʻzallikni koʻrardim. Hamma bu rasmlarni sotib olganim uchun meni telbaga chiqarib qoʻydi, mana keyinchalik ma’lum boʻlishicha, men haq ekanman. Men uning oroldagi birinchi muxlisi edim.
U Striklend mol-mulkini sotishayotgan mahalda rasmlarga e’tibor bermay, yigirma yetti frankka amerika oʻchogʻini sotib olganini afsus-nadomatlar bilan soʻzlab berayotgan Tiarega ichiqoralik bilan qarab turardi.
— Oʻsha rasmlar hamon oʻzingizdami? — qiziqib soʻradim undan.
— Ha, ularni saqlab turibman. Qizim turmushga chiqayotganda ularni sotib, sepiga ishlataman.
Keyin u Striklendlarnikiga borgani haqidagi hikoyasini davom ettirdi.
— Oʻsha oqshomni hech qachon yodimdan chiqarmayman. Men unikida biror soat boʻlarman deb oʻylagandim, lekin u yotib qolishimni oʻtinib iltimos qildi. Men ikkilanardim. E’tirof etishim kerakki, yotish uchun taklif qilinayotgan boʻyra menga unchalik yoqmasdi. Lekin shunday boʻlsa-da, pirovard- natijada, qolishga rozi boʻldim. Paumotuda oʻzim uchun uy qurganimda bir necha oy mobaynida juda yomon oʻrinlarda yotgandim, boshimda faqat tropik oʻsimliklar boʻlardi. Hasharotlar masalasiga keladigan boʻlsak, terim qalin boʻlganligi uchun uncha-munchasidan qoʻrqmasdim. Biz Ata tushlik tayyorlagungacha daryoga tushib choʻmildik. Ovqatlanib boʻlganimizdan keyin ayvonda tamaki chekib, valaqlashib oʻtirdik. Xonadondagi oʻspirin bundan oʻn yillar ilgari myuzik-xollarda aytiladigan qoʻshiqlardan xirgoyi qilardi. Bu qoʻshiqlar madaniy dunyodan minglarcha chaqirim uzoqda, tropik kechada juda gʻalati eshitilardi. Men Striklenddan bunday ovloqdagi hayot, unday odamlar orasidagi turmush joningga tegmadimi deb soʻradim. Yoʻq, rasmlarim qahramonlari orasida yashash menga judayam qulay, — dedi u. Tez orada uydagilar homuza tortganlaricha uxlash uchun ichkariga kirib ketishdi, biz yolgʻiz qoldik. Bu tunning oʻziga xos sokinligini sira ifodalay olmasam kerak. Men yashaydigan orolda hech qachon bunday toʻla sukunat holati boʻlmaydi. Dengizdan tirik mavjudotlarning, quruqlikda qisqichbaqalarning turli tovushlari tinimsiz eshitilib turadi. Ahyon-ahyonda baliqlarning suvda shaloplagani eshitiladi. Gohida esa baliqlar talvasaga tushib qayoqqadir qochayotgan boʻladi. Bu esa baliqlarning akuladan qutulib qolish uchun jon-jahdi bilan qilayotgan harakatidan darakdir. Qirgʻoqqa urilayotgan toʻlqinning shovqini esa sirayam tinmaydi. Lekin bu yerlarda sukunatni hech narsa buza olmaydi, havo esa tungi oppoq gullarning yoqimli hidlari bilan toʻla. Tun shu qadar maroqliki, yuragingiz oʻz joyiga sigʻmay tashqariga chiqib ketguday boʻladi. Qalbingiz joyidan qoʻzgʻalib togʻli oʻlkalarga parvoz qilayotganini sezganday boʻlasiz.
Tiare xoʻrsinib qoʻydi.
— Eh, hozir mening yoshim oʻn beshda boʻlgandaydi!
Tiarening koʻzi oshxona stoli ustida turgan mayda qisqichbaqa solingan idish oldiga borib qolgan mushukka tushdi. Mushukka qarab kitobni uloqtirdi, bu bilan qanoatlanmay gʻazabini soʻkish va qargʻishlar bilan chiqarmoqchi boʻldi.
Men Striklenddan: “Ata bilan baxtlimisiz?” — deb soʻradim. “Ata menga injiqlik qilavermaydi, — javob berdi Striklend. — U ovqatimni pishiradi, bolalariga qaraydi. Nima buyursam shuni bajo keltiradi. Ayol sifatida soʻragan narsamni beradi.”— “Yevropadan ketib qolganingizga achinmaysizmi, Parij va Londonning charogʻon koʻchalarini, doʻstlaringiz, oʻzingiz bilan barobar gaplasha oladigan odamlarni, teatrlar, gazetalarni sogʻinmaysizmi? Koʻp oʻrinli izvoshlarning tosh yotqizilgan koʻprik ustidan oʻtayotgandagi taraqa-turuq ovozlarini eshitishni xohlamaysizmi?” U anchagacha jim turdi-da, soʻng javob berdi: “Men to qazo kunimgacha shu yerda qolaman.” “Nahotki, yolgʻizlikdan zerikmasangiz, aziyat chekmasangiz?” U pishqirib qoʻydi: “Bechora doʻstim, siz rassomlik nimaligini bilmaysiz, shekilli”.
Kapitan Bryuno kulimsirab qoʻydi, uning qop-qora samimiy koʻzlarida gʻalati ifoda zuhur etdi.
— Striklendning menga nisbatan aytgan bu gapi adolatsiz edi. Axir men orzu nimaligini bilaman, xayolimda turli narsalar namoyon boʻladi. Shu tufayli ma’lum ma’noda meni ham, rasso desa boʻladi.
Biz jim boʻlib qoldik, Tiare choʻntagidan bir quticha papiros chiqardi, uchalamiz papirosdan olib cheka boshladik. Nihoyat Tiare jimlikka chek qoʻydi:
— Hamonki, bu janob Striklend bilan qiziqayotgan ekanlar, nima sababdan siz uni doktor Kutra bilan uchrashtirmaysiz? Doktor Striklendning kasalligi va oʻlimi toʻgʻrisida ba’zi narsalarni gapirib bergan boʻlarmidi!
— Mamnuniyat bilan tanishtirib qoʻyaman u bilan, — javob berdi kapitan menga qarab.
Men unga minnatdorchilik bildirdim. U yonidan soatini chiqarib qaradi.
— Soat yettiga qarab ketibdi. Agar biz hoziroq tursak uni uyidan topamiz.
Men darhol oʻrnimdan turdim, biz yoʻl boʻylab doktorning uyiga qarab yurdik. U shahar chegarasiga tutash yerda yasharkan. “Otel' de lya flyor” shahar chekkasida joylashgani uchun biz tez orada shahardan chiqdik. Keng yoʻlni qalampirnusxa bargli daraxtlar qoplagan, yoʻlning ikki tomonida kokos va xushboʻy mevali tropik oʻsimlik maydonlari yastanib yotibdi. Qaroqchi qushlar mevalarga qiron keltirishni maslahatlashayotganday daraxtlarning shoxlarida chugʻurlashadi. Sayoz suvli daryo ustidagi tosh koʻprikdan oʻtarkanmiz, choʻmilayotgan bolakaylarni tomosha qilish uchun birpas toʻxtadik. Ular shovqin-suron koʻtargancha bir-birlarini quvlashar, oftobda obdon pishgan jigarrang badanlari quyosh nurlari ostida yiltillardi.

Ellik toʻrtinchi bob
Yoʻlda kelayotganimizda keyingi vaqtlarda Striklend haqida eshitganlarim yana beixtiyor yodimga tushdi. Bu uzoq orolda unga Angliyadagidek qahr-gʻazab bilan emas, aksincha, xayrixohona munosabatda boʻlishgan, uning barcha injiqliklariga koʻnishgan. Bu yerdagi odamlar — yerli xalq vakillari ham, Yevropadan kelganlar ham uni devona deb bilishgan, devonalik ularga ham begona emasdi. Ular dunyo gʻalati odamlar bilan toʻla, gʻalati qiliqli odamlarning boʻlishi tabiiy bir hol deb hisoblashardi. Angliya va Fransiyada Striklend oʻz oʻrnini topa olmadi, bu yerlarda esa hech qanday mezonlarga sigʻmaydigan turfa tabiatli kishilarga ham joy topilardi. U Taitida avvalgiga nisbatan koʻngilchanroq boʻlib qolgani, xudbinligi va qoʻrsligidan qutulib qolgani yoʻq, lekin avvalgiga qaraganda maqbulroq muhitga tushib qoldi. Agar u bu yerda butun hayotini kechirganida boshqalardan koʻra yomon odam hisoblanmagan boʻlardi. Bu yerda u vatandoshlaridan oʻzi istamagan va kutmagan narsasini — rahmdilona munosabatni topdi.
Men kapitan Bryunoga nima sababdan bularning barchasi meni hayron qoldirayotganini tushuntirishga urinib koʻrdim. U bir necha daqiqa jim boʻlib qoldi.
— Buning hech qanday ajablanarli joyi yoʻq, — dedi nihoyat u, — men Striklendga xayrixohlarcha munosabatda edim. Axir bizning intilishlarimiz bir xil edi-da.
— Marhamat qilib ayting-chi, siz bilan Striklenddek bir-biringizga tamoman oʻxshamaydigan odamlarda qanaqasiga umumiy intilish boʻlishi mumkin? — kulib turib soʻradim undan.
— Goʻzallikka oshiftalik.
— Bu judayam umumiy gap, — mingʻirlab qoʻydim men.
— Muhabbatga giriftor boʻlgan odamlar oʻz muhabbatlari bilan ovora boʻlib, yer yuzidagi boshqa barcha narsalarga kar va koʻr boʻlishligini bilasiz. Ular poydevorga mustahkamlangan haykallardek, oʻzlari intilgan narsalarga yopishib olishadi. Striklend qalbini muhabbatdan kam boʻlmagan ehtiros egallab olgandi.
— Bunday deyishingiz juda gʻalati! — xitob qildim. — Men anchadan beri Striklend shayton vasvasasiga uchragan deb oʻylardim.
Uning ehtirosi goʻzallik yaratish edi. Bu unga tinchlik bermasdi. Oʻlkalardan oʻlkalarga haydardi. Uning ichidagi shayton shafqatsiz edi, shu tufayli Striklend mangu darbadar boʻlib qoldi, Vatan sogʻinchi unga azob berardi. Shunday odamlar boʻladiki, haqiqatga erishish uchun ular butun dunyoni buzib tashlashga tayyor turadilar. Striklend xuddi shunday odam edi. Faqat bu yerda haqiqat oʻrnini goʻzallik egallagandi. Unga judayam rahmim kelardi.
— Bu ham gʻalati. Striklend juda qattiq haqorat qilgan odam ham unga achinishini aytgan edi. — Men biroz jim qoldim. — Nahotki siz men shu vaqtgacha hech anglab boʻlmas odam deb biladigan Striklendning shaxsiga nisbatan toʻgʻri ta’rif topa oldingiz? Bu xayolingizga qanday keldi?
U tabassum bilan menga qaradi.
— Axir men ham oʻz yoʻlimga rassomman deb aytmadimmi sizga? Mening qalbimni ham xuddi Striklendniki singari istak egallagandi. Lekin uning uchun ifoda vositasi rassomchilik, men uchun esa hayotning oʻzi boʻlgan.
Kapitan Bryuno men bu yerda qaytarishim lozim boʻlgan tarixni gapirib berdi. Bu hikoya mening Striklend toʻgʻrisidagi tasavvurlarimga ham ba’zi narsalar qoʻshishi mumkin.
Aslida bretonlik boʻlgan kapitan Bruno fransuz flotida xizmat qilgan. Uylanganidan soʻng u nafaqaga chiqib, Kemper yaqinidagi oʻz mulkida qolgan umrini osoyishta oʻtkazmoqchi boʻladi. Lekin uning xotini boshqargan notarius korxonasi kutilmaganda sinib, sariq chaqasiz qolishadi. Kapitan Bryuno ham, xotini ham yaqindagina katta mavqeda yashab turgan jamiyatda qashshoqlarcha yashashni istashmaydi. Oʻz vaqtida kapitan Janubiy dengizlarda suzib yurgan, endi esa oʻz baxtini shu yerlardan topmoqchi boʻlishadi.
U bir necha oy mobaynida sharoitni oʻrganish va ma’lum tajriba orttirish uchun Papeeteda yashaydi. Keyin Fransiyadagi doʻstidan olgan qarziga Paumotu orollaridan birini xarid qiladi. Bu qoʻltiqqa yaqin joydagi uzun, ingichka, turli oʻt-oʻlanlaru, daraxtlar oʻsib yotgan qarovsiz orol ekan. Hech narsadan qoʻrqmaydigan yosh xotini va bir necha yerli kishilar bilan bu orolchaga tushib imorat qurish uchun yer, kokos daraxtlari ekish uchun maydonni tozalashga kirishishibdi. Bu yigirma yil oldin roʻy bergan ekan, hozir qarovsiz orol gulday boqqa aylanibdi.
— Avvaliga doʻzax azobini koʻrdik, xotinim bilan ikkalamiz sillamiz quriguncha ishlardik. Erta tongda turganimcha kechgacha toʻnka kovlardim, imorat qurardim, daraxt ekardim, kechasilari oʻringa oʻzimni tashlaganimcha oʻlikday uxlardim. Xotinim men bilan barobar ishlardi. Keyin oʻgʻil va qizlarimiz tugʻildi. Xotinim bilan ikkalamiz nimaniki bilsak bolalarimizga oʻrgatdik. Men Fransiyaga xat yozib pianino olib keltirdim. Xotinim bolalarimizni musiqa va ingliz tiliga, men esa lotin tili va matematikaga oʻrgatdim. Hammamiz birgalashib tarix kitoblarini oʻqirdik. Bolalarim parusni boshqarishni ham oʻrganib olishgan. Suzishda ham yerli kishilardan qolishishmaydi.Bu oʻlka toʻgʻrisidagi barcha gaplardan ular xabardor. Daraxtlarim moʻl hosil beradi, yaqin atroflardan sadaf topsa ham boʻladi. Hozir men Taitiga kichikroq yelkanli kema sotib olgani keldim. Men kema yordamida ancha-muncha sadaf topib olaman, kemaning puli ham chiqib ketadi. Ehtimol marvarid ham uchrab qolar. Ilgari hech narsa boʻlmagan joylar endilikda gullab yashnayapti. Men-da goʻzallik yaratyapman. Azim tupli baquvvat daraxtlarga qarab, shularning har biri mening qoʻllarim bilan ekilgan deb iftixor bilan qarash qanchalik maroqli ekanligini tushunarmikinsiz?
Sizga qachonlardir oʻzingiz Striklendga bergan savolingizni soʻrashga ijozat eting. Nahotki siz Fransiya va Bretanidagi uyingizni sogʻinmasangiz, undan uzoqdaligingizdan achinmasangiz?
— Vaqti kelib qizimiz turmushga chiqib, oʻgʻlim uylanib, oroldagi mening vazifamni ado etishga kirishgach, xotinim bilan birgalikda vatanimizga qaytamiz va umrimizning oxirini men tugʻilgan eski uyda oʻtkazamiz.
— Hayotimizning baxtli damlarini xotirlab, — dedim men.
— Ha, albatta. Mening orolimda oʻyin-kulgiga imkoniyat yoʻq. Tashqi olamdan juda uzoqda yashaymiz. Hatto Taitiga yetib olguncha ham toʻrt kun kerak boʻladi, lekin biz baxtlimiz. Kamdan-kam odamlardagina bir ishni boshlab oxirigacha yetkazish nasib etadi. Hayotimiz judayam odmi va pokiza. Biz manmanlikni bilmaymiz, faqat bir narsa — oʻz mehnatimiz samarasini koʻrayotganimiz va bahramand boʻlayotganimizdan iftixordamiz. Xusumat ham, koʻrolmaslik ham bizga azob bera olmaydi. Eh, janob, men mehnatning tagi rohatligi toʻgʻrisida koʻp gap eshitganman, odatda, bunday gaplar quruq safsata boʻladi, lekin men uchun bu soʻzlar chuqur ma’noga ega. Men baxtiyor odamman.
— Siz, shubhasiz, bunga sazovor odamsiz, — kulimsirab qoʻshib qoʻydim.
— Men ham shunday boʻlishini istardim. Lekin peshonamga shunday xotin — doʻst, yordamchi sevimli mahbuba, bolalarimning ajoyib onasi yozilganiga qanday sazovor boʻlganimni oʻzim ham bilmayman.
Men kapitan Bruno gapirib bergan narsalar toʻgʻrisida oʻylanib qoldim.
Shunday mashaqqatli hayot kechirib, koʻp narsalarga erishish uchun sizlar kuchli irodayu qat’iy xarakterga ega boʻlgansizlar.
— Ehtimol, lekin bularga yana bir narsani qoʻshmoq kerak, aks holda hech narsaga erishib boʻlmasdi.
— Bu ayni nima edi?
U toʻxtadi va artistona harakat bilan qoʻlini tepaga koʻtardi.
— Xudoga imon keltirish. Busiz adoyi tamom boʻlardik.
Xuddi shu damda biz doktor Kutraning uyiga yetib keldik.

Ellik beshinchi bob
Doktor Kutra barvasta boʻyli, juda semiz, keksa fransuz ekan. Uning gavdasi ulkan oʻrdak tuxumini eslatardi. Teshib yuborguday koʻm-koʻk samimiy koʻzlari tez-tez qandaydir mamnuniyat bilan semiz qorniga qarab qoʻyardi. Yuzlari qip-qizil, sochlari oppoq edi. Bunday odamlarni bir koʻrganingdayoq yoqtirib qolasan. Doktor Kutra bizni fransuz chekka shaharchalaridagi istagan uyda uchratish mumkin boʻlgan xonada qabul qildi: xonaga osilgan ikki-uch polineziyaliklar tasvirlangan rasmlardagi odamlar sizga gʻalati qarab turishardi. U mening qoʻllarimni bahaybat qoʻllari bilan silkitib qoʻydi va doʻstona, ammo ayyor koʻzlari bilan tikildi. Kapitan Bryuno bilan soʻrasharkan, nazokat bilan xotini va bolalarini ham surishtirdi. Bir necha daqiqa mobaynida bir-birlariga xushomad gaplar aytishdi, ozroq gʻiybat ham qilishdi, kokos va vanil' hosili toʻgʻrisida gaplashishdi va pirovardida mening tashrifim maqsadiga oʻtishdi.
Men doktor Kutraning jonli obrazli hikoyasini oʻziday bera olmaganim tufayli oʻz soʻzlarim bilan undan eshitganlarimni bayon qilaman. Doktorning pastroq, ammo bahaybat gavdasiga muvofiq ravishda jarangdor ovozi, shuningdek, shubhasiz, artistlik talanti bor edi. Uning hikoyasiga quloq solish, teatrda tomosha koʻrishdan ham qiziqarliroq edi.
Qachonlardir doktor Kutra betob boʻlib qolgan qabila boshligʻi ayolni koʻrgani Taravaoga boribdi. Bu semiz kampir bahaybat karavotda papiros chekib yotgani, qoratanli yaqinlaridan bir galasi uning atrofida girdikapalak boʻlisha¬yotganini u nihoyatda jonli qilib gapirib berdi. Bemorni koʻrib boʻlganidan keyin uni boshqa xonaga chaqirib, tushlikka taklif etishibdi — xom baliq, qovurilgan banan, joʻjalar bilan — xullas, yerli xalqning sevimli taomlari bilan mehmon qilishibdi. Lekin tushlik mahalida eshikda yigʻlab turgan yosh qizchaga koʻzi tushibdi. U bu holatga unchalik ahamiyat bermabdi, lekin eshikdan chiqib, uyiga ketish uchun ikki otli aravasiga oʻtirayotganda haligi qizni yana koʻribdi. U bir chekkada koʻzlaridan shashqator yosh oqqancha turar ekan. Doktor qandaydir bolakaydan qiz nima uchun yigʻlayotganini surishtiribdi. Qiz bogʻdan tushib kelganini, ogʻir betob boʻlib qolgan oq tanli odamni koʻrib qoʻyishi uchun atayin kelganini aytibdi. Bu yerda esa unga doktorni ovora qilish mumkin emas, deb haydashayotgan ekan. Shunda u qizchani chaqirib, nima istashini soʻrapti. Uni ilgari “Otel' de lya flyor”da ishlagan Ata yuborganini, Qizilning kasalligini aytipti. Qizcha uning qoʻliga gʻijimlangan gazeta parchasini tutqazipti. Uning ichida yuz frankli pul bor ekan.
— Qizil kim oʻzi? — deb soʻrapti doktor yerli odamlarning biridan.
Unga Ata bilan birga yetti chaqirimlar naridagi vodiyda yashaydigan odamni aytishlarini tushuntirishipti. Tushuntirib berishlariga koʻra, bu Striklend ekanligini anglapti. Lekin vodiyga faqat yayov yetib olish mumkin ekan. Doktorning yayov yurishi joiz boʻlmaganligidan, qizchani haydashayotgan ekan.
— E’tirof etishim kerakki, — dedi doktor men tomon oʻgirilib, — men ikkilanib qoldim. Togʻ soʻqmogʻidan oʻn toʻrt kilometr yoʻl bosish unchalik nash’a bagʻishlamaydi kishiga, buning ustiga, tong otgungacha uyingga ham qaytib borolmaysan. Ustiga-ustak, Striklend koʻnglimga oʻtirmaydigan odam edi. Nonini yerli ayolga uylanish orqali topmoqchi boʻlgan ishyoqmas, oʻzimiz singari gunohkor bir banda-da. Xudoyim-ey, bir zamonlar kelib butun dunyo uni daho sifatida tan olishini kim bilipti deysiz? Men qizdan nahotki u oʻzi kelolmaydigan darajada kasal boʻlsa, deb soʻradim.
Va u bilan qanday hodisa roʻy berganini surishtirdim. Qizcha jim turardi. Men, chamasi, jahl bilan javob berishni talab qilganimda yerga qaragancha yana yigʻlab yubordi. Men yelkamni qisdim. Pirovard-natijada, mening burchim uni koʻrishga borishim kerak degan toʻxtamga keldim-da kayfiyatim xunob holda qizchaning orqasidan ergashdim.
Albatta, doktorning kayfiyati nihoyat manzilga yetib olishganda ham yaxshilanmadi. A’zoyi badanidan ter quyib ketdi, tashnalikdan oʻlar holatga keldi. Ata ularni kutib turgan ekan, istiqbollariga — soʻqmoq boʻylab pastga tushdi.
— Avvalo menga ichish uchun suv beringlar, — qichqirib yubordi u, aks holda tashnalikdan jon taslim qilaman. Baraka topkurlar, kokos yongʻogʻidan beringlar.
Ayol qandaydir bolaga qarab qichqirdi, u yugurib ketdi, daraxtga chiqib, pishgan yongʻoqdan tashladi. Doktor odamni tetiklashtiradigan meva sharbatiga yutoqib yopishdi. Keyin u papiros chekdi, kayfiyati koʻtarildi.
— Xoʻsh, qayerda u sizning Qizilingiz?
— U uyda, rasm chizayapti; Men sizning kelishingizni unga aytmaganman. Marhamat qilib, uni bir koʻrib qoʻying.
— U nimadan shikoyat qiladi. Hamonki u rasm chizayotgan ekan, Taravaoga oʻzi borsa, meni bu la’nati yurishdan qutqarsa boʻlmasmidi? Mening vaqtim unikidan kam qimmatga ega emas, deb oʻylayman.
Ata hech narsa deya olmadi, bola bilan birga doktorning orqasidan uy tomon yurishdi. Uni bu yerga boshlab kelgan qizcha esa ayvonda oʻtirardi, shu yerda devor yonida esa qandaydir kampir papiros tutatib yotardi.
Ata eshikni koʻrsatdi. Doktor atrofdagilarning oʻzlarini gʻalati tutishlaridan jahli chiqib, eshikdan ichkariga kirib, boʻyoq qoriladigan taxtachani tozalayotgan Striklendga koʻzi tushdi. Striklend faqat laxtakda boʻlib, eshikka teskari oʻgirilgancha rasm oʻrnatilgan mol'bert yonida turardi. U qadam tovushini eshitib oʻgirildi va doktorga gʻijinib qarab qoʻydi. Buni u kutmagandi. Eti jimirlashib ketdi.
— Siz betakalluf kirib keldingiz bu yerga. Qanday xizmat?
Doktor endi oʻzini biroz tutib olgandi, lekin ovozi hali asliga qaytmagandi. U birdaniga jahldan tushdi.
— Ha, men buni rad etolmayman. Men doktor Kutra boʻlaman. Men Taravaodagi keksa urugʻ boshligʻinikida edim. Ata meni chaqirtiribdi.
— Ata tentak. Toʻgʻri, boʻgʻinlarimda ozroq xastalik bor edi, ozroq bezgak tutayotgandi. Lekin bularning barchasi arzimagan narsalar, tez orada oʻtib ketadi. Biror odam Papeetega borguday boʻlsa, xinin olib kelishni iltimos qilaman.
— Koʻzguga bir qarab qoʻying.
Striklend unga kulimsirab qarab qoʻydi-da, ingichka yogʻoch ramkaga solib, devorga osib qoʻyilgan oddiygina koʻzguga qaradi.
— Xoʻsh, nima boʻpti?
— Yuzingizdagi oʻzgarishni koʻrmayapsizmi axir? Yuzlaringiz shishganini sezmayapsizmi? Nahotki, dahshatli kasalingizni aytishga majbur qilsangiz?
— Mendami?
— Oynaga yana bir qarab koʻring, kasallikning tipik belgilarini koʻrasiz.
— Hazillashayapsizmi? — soʻradi Striklend.
— Hazil qila olganimda oʻzimni baxtiyor hisoblardim.
— Siz moxov boʻlib qolgansiz, demoqchimisiz?
— Baxtga qarshi, bunga shubha yoʻq.
— Doktor Kutra juda koʻp odamlarga oʻlim hukmini aytgan. Lekin har safar oʻzi aytgan dahshatli xabardan keyin oʻzini yoʻqotguday talvasaga tushadi. Har safar bu xabarni aytganda oʻsha bemor gulday ochilib turgan sogʻlom, bebaho huquq — yashashga haqqi boʻlgan doktorga gʻazab bilan boqqanini, yomon koʻrib qolganini sezgan. Striklend unga bamaylixotir va indamay tikilib turdi. Dahshatli kasallikdan oʻzgara boshlagan yuzida hayajonlanish va tashvishning zarracha ifodasi koʻrinmasdi.
— Ular bilishadimi? — soʻradi nihoyat Striklend boshi bilan ayvonda gʻalati, odatdan tashqari sukunatda oʻtirganlar tomoniga imo qilib.
— Yerli xalq bu kasalning belgilarini yaxshi biladi, — javob berdi doktor. — Ular sizga buni aytishdan qoʻrqishgan.
Striklend eshik tomon qadam tashladi va oʻtirganlarga qarab qoʻydi. Uning yuzi dahshatli koʻrinishga ega edi shekilli. Zero ayvonda oʻtirganlarning barchasi birdaniga faryod koʻtarib yuborishdi, keyin yigʻlashga tushishdi. Striklend jim edi. Uydagilarga bir necha soniya qarab turdi-da, xonaga qaytib keldi.
— Sizningcha, qancha vaqtgacha bu kasallikka dosh bera olaman.
— Kim biladi deysiz? Gohida bu kasallik bilan yigirma yil ham yashash mumkin. Agar tez oʻtib ketsa, baxtim chopti deyavering.
Striklend mol'bert yoniga keldi, parishonxotir unga tikildi.
— Siz mashaqqatli yoʻl bosib keldingiz. Muhim xabar yetkazgan odamni ragʻbatlantirish adolatdan boʻladi. Bu rasmni oling. Hozir u sizga hech qanday ahamiyatsiz bir narsa, ehtimol, qachonlardir bu rasmga egaligingizdan xursand boʻlasiz.
Doktor Kutra, rasmni olmayman, dedi. Unga hech qanday haq kerak emas: yuz frankli pulni esa allaqachon Ataga qaytarib berdi. Lekin Striklend rasmni olishga majbur qilayotgandi. Keyin ular ayvonga chiqishdi. Uydagilar ovoz chiqarib yigʻlashardi.
— Tinchlan, xotin. Koʻz yoshlaringni art, — dedi Striklend Ataga. — Sen nimadan qoʻrqasan. Tez orada bu yerdan ketaman.
— Seni mendan judo qilishmaydimi?
Oʻsha vaqtlarda orollarda moxovlarni sogʻlom odamlardan ajratib tashlash toʻgʻrisidagi qonun yoʻq edi, ular ozodlikda yurishlari man etilmagandi.
— Men togʻlarga chiqib ketaman, — dedi Striklend.
Shunda Ata oʻrnidan turib, uning koʻziga tik qaradi.
— Agar xohlashsa boshqalar ketaverishsin. Men seni yolgʻiz qoldirmayman. Sen mening erimsan, men sening xotiningman. Agar sen meni tashlab ketsang, uy orqasidagi anavi daraxtga oʻzimni osaman. Bunga xudo nomi bilan qasam ichaman.
U shiddatkor va hukmdorona gapirardi. Bu miskin va itoatkor qiz emasdi, kuchli va qat’iyatli ayol edi. Uni tanib boʻlmasdi.
Men bilan boʻlib nima qilasan? Sen Papeetega qaytishing, tez orada u yerda oʻzingga boshqa oq tanli erkakni topishing mumkin. Kampir bolalaringga qaraydi, Tiare boʻlsa seni jon deb yana ishga oladi.
— Sen mening erimsan, men xotiningman. Sen qayerda boʻlsang, men ham oʻsha yerdaman.
Bir soniya Striklend oʻzini tuta olmadi. Koʻzlariga yosh kelib, yuzidan ohista oqib tusha boshladi. Keyin u, odatdagidek, istehzoli kuldi.
— Bu ayollar ajoyib mavjudot-da, — dedi u doktorga. — Ularga itdan ham battar munosabatda boʻlishing, qoʻling ogʻriguncha urishing mumkin, ular esa baribir seni yaxshi koʻraverishadi. — U yelkasini qisdi. Xristianlikning eng bema’ni safsatalaridan biri, goʻyoki ularda qalb bor emish.
— Doktorga nimalar deyapsan, — xavotirlanib soʻradi Ata. — Sen meni tashlab ketolmaysan.
— Agar xohlasang, sen bilan qolaveraman, qizgina.
Ata erining yoniga choʻk tushib, oyoqlarini qoʻllari bilan quchoqlab olib, oʻpdi. Striklend doktor Kutraga nim tabassum qilib qarab qoʻydi.
— Pirovard-natijada, ular oʻzlariga rom etib olishadi va siz ular oldida ojiz qolasiz. Oqdir, qiziltanlidir — hammasi bir goʻr.
Doktor Kutra bunday dahshatli baxtsizlikka hamdardlik bildirib oʻtirish telbalik boʻlishini bilardi, indamay eshik tomon yurdi. Striklend Tanega, uydagi yigitchaga qishloqqacha kuzatib qoʻyishini tayinladi.
Doktor jim boʻlib qoldi, keyin menga murojaat qilib, gapida davom etdi:
— Men sizga Striklendni xush koʻrmasligimni aytgan edim. Lekin Taravao tomon asta-sekin togʻdan tushib kelayotganimda dahshatli baxtsizlik toʻgʻrisidagi haqiqatni sabot bilan kutib olgan bu odamning mardonaligiga beixtiyor qoyil qoldim. Xayrlashayotganimda Tanega ba’zi dorilar berib yuborishimni aytdim. Lekin bu dorilarni Striklend ichishga, buning ustiga, ular biror foyda keltirishiga unchalik ishonmasdim. Shuningdek, boladan Ataga qachonki odam yuborguday boʻlsa, kelishimni ham bildirib qoʻydim.
Hayot oʻta shafqatsiz narsa, tabiat gohida oʻz farzandlarini mazax qiladi. Papeetedagi shinamgina uyimga ogʻir kayfiyatda qaytib keldim.
Ancha vaqtgacha hammamiz jim qoldik.
— Lekin Ata menga odam yubormadi, — yana gapini boshladi doktor. Vaziyat shunday boʻldiki, ancha paytgacha orolning oʻsha qismiga borishga toʻgʻri kelmadi. Striklend toʻgʻrisida hech narsa eshitmasdim. Ata ikki marotaba Papeetega boʻyoqlar sotib olish uchun kelib ketibdi, lekin uni koʻra olmadim. Oradan ikki yildan koʻproq vaqt oʻtgach, Taravaoga, yana oʻsha keksa qabila boshligʻi boʻlgan kampirnikiga borishga toʻgʻri keldi. U yerdagilardan Striklend toʻgʻrisida biror xabar bilasizlarmi, deb soʻradim. Endi hamma uning moxov boʻlib qolganini bilardi. Birinchi boʻlib uydan Tane chiqib ketibdi, tez orada kampir va nabirasi ketib qolishibdi. Striklend Ata va bolalari bilan yolgʻiz qolishibdi uyda. Hech kim ularning mevazor bogʻlariga yaqin yoʻlamabdi. Bu yerdagi odamlar moxovdan naqadar qoʻrqishlarini tasavvur ham qila olmaysiz. Qadim zamonlarda esa biror kimsada moxov alomati paydo boʻlishi bilanoq, uni darhol oʻldirishgan. Faqat qoʻshni qishloqlik bolalargina togʻ tepaliklariga chiqib yurishganida gohida paxmoq sariq soqolli, oq tanli odamga koʻzlari tusharkan. Shunda ular qoʻrqib juftakni rostlab qolisharkan. Gohida kechalari Ata qishloqqa tushib, zarur narsalarni xarid qilish uchun doʻkondorni uygʻotarkan. Odamlar undan Striklendga nisbatan ham koʻproq qoʻrqishlarini, nafrat bilan qarashlarini bilarkan. Bir kuni tasodifan ularning mevazorlari yaqinida paydo boʻlib qolgan ayollar Ataning daryoda kir yuvib oʻtirganini koʻrib qolishganda unga tosh otishipti. Shundan keyin doʻkondorga agar Ata yana bir marotaba daryoda kir yuvgunday boʻlsa, qishloq erkaklari uyiga oʻt qoʻyib yuborishlarini aytib qoʻyishni tayinlashibdi.
— Vahshiylar, — dedim men.
— Unday emas, janob, odamlar doimo odamliklaricha qolishadi. Qoʻrquv ularni shafqatsizlikka yetaklaydi... Men Striklendni koʻrib kelishga qaror qildim, bemor kampirni koʻrganimdan keyin yoʻl boshlovchilikka biror odamni berishlarini soʻradim. Lekin hech kim men bilan borishga jur’at eta olmadi.
Doktor Kutra mevazorga kelganda odamni zirqiratib yuboradigan gʻussa yuragini ezdi. Yurishdan qizib ketgan boʻlsa-da, titrardi. Havoda qandaydir yovuz bir narsaning sharpasi kezib yurar, olgʻa siljishga izn bermasdi. Xuddi muayyan sirli kuchlar uning yoʻlini toʻsib turganday, koʻrinmas qoʻllar orqaga tortayotganday. Hech kim bu yerga kokos yongʻoqlarini terish uchun kelmasdi. Ular yer bilan bitta boʻlib chirib yotardi. Hammayoq xarobaga aylangan, oʻtlar odam boʻyi oʻsib ketgandi. Ogʻir mehnat va mashaqqat evaziga choʻldan yulib olingan yer yana asliga qaytguday holatga tushib qolgandi. “Iztiroblar maskani boʻlib qolipti bu yer”, — ichida oʻyladi doktor. U uyga yaqinlashganda bu yerdagilarga xos boʻlmagan sukunat hukm surardi. Doktor, uyni tashlab ketishgan, degan qarorga keldi. Keyin uning koʻzi Ataga tushdi. U oshxona vazifasini oʻtaydigan bostirmada choʻkkalab oʻtirar va qozonda nimadir pishirardi. Ayolning yonginasidagi bolakay tuproqqa qorilgancha oʻtirardi. Doktorga koʻzi tushgan ayol hatto kulib ham qoʻymadi.
— Men Striklendni koʻrib qoʻyish uchun kelgandim, — dedi doktor.
— Kirib, unga aytaman.
Ayol uy tomon yurdi, zinalardan koʻtarilib, ayvonga chiqdi-da, eshikni ochdi. Doktor Kutra uning orqasidan yurdi, lekin ayolning ishorasi bilan qadamini sekinlatdi. Eshik ochilganda ichkaridan yaqin orada moxov borligidan darak beruvchi yurakni orziqtiruvchi hid gupirdi. Doktor Ataning nimadir deganini, keyin Striklendning ovozini eshitdi, lekin uning ovozini tanimadi. Ovozi xirillab chiqar, biror soʻzni anglab boʻlmasdi. Doktor Kutra qoshini chimirdi, kasallik ovoz pardalariga ta’sir qila boshlaganini tushundi. Ata yana ayvonga chiqdi.
— U sizni koʻrishni istamayapti. Siz ketishingiz kerak.
Doktor ichkariga kirishga intildi, lekin Ata uni ichkariga qoʻymadi. Shunda doktor yelkasini qisdi-da, orqasiga oʻgirilib keta boshladi. Ata uning orqasidan yurdi. Doktor ayol tezroq oʻzini kuzatib qoʻyishni istayotganini his etdi.
— Demak, men sizlarga hech qanday yordam berolmaymanmi? — soʻradi u.
— Siz unga boʻyoqlar berib yuborishingiz mumkin. Bundan boshqa hech narsa istamaydi.
— U hamon ishlay olyaptimi?
— U uyning devorlariga rasm chizayapti.
— Hayotingiz naqadar dahshatli, bolaginam.
Shunda u kulimsirab qoʻydi, koʻzlarida esa mislsiz muhabbat yolqini alangalandi. Doktor Kutra hayratdan lol qoldi. Qalbida ayolga ehtirom tuygʻusi joʻsh urdi. Bu tuygʻusini ifodalashga intildi.
— U mening erim, — dedi Ata.
— Ikkinchi bolangiz qani? — soʻradi u. — Oʻtgan safar kelganimda ikki bolani koʻrgandim.
— U oʻldi. Biz uni mango daraxtining tagiga koʻmdik.
Ata u bilan yana biroz yurdi-da, uyga qaytishi kerakligini aytdi. Doktor Kutra ayol qishloqdoshlaridan birortasini uchratib qolishdan choʻchiyotganini tushundi. Doktor zarurat tugʻilguday taqdirda odam yuborsangiz darhol yetib kelaman deb avvalgi gapini qaytardi.

Ellik oltinchi bob
Oradan ikki yil, ehtimol uch yil oʻtdi. Zero, Taitida vaqt qanday oʻtganini ilgʻay olmaysan. Doktor Kutraga Striklendning oʻlimi yaqinlashib qolganini xabar qilishdi. Ata Papeetega boradigan pochta aravasini toʻxtatib, doktorga kirib oʻtishni iltijo qilgandi. Lekin doktor uyida yoʻq ekan, u bu noxush xabarni faqat kechqurungina eshitdi. Bunday paytda yoʻlga chiqish ma’nisizligini bilgan doktor ertasiga tong mahalida yoʻlga tushdi. U Taravaogacha yengil izvoshda yetib oldi va Ataning uyigacha boʻlgan yetti chaqirimlik yoʻlni soʻnggi marotaba piyoda bosib oʻtdi. Soʻqmoq yoʻlni oʻt qoplabdi, chamasi, bu yoʻldan soʻnggi yillarda hech kim oʻtmagan. Yurish qiyin edi. U goh irmoqchaning qotib qolgan yoʻlidan qoqila-qoqila yurar, goh shoxlari tarvaqaylab ketgan daraxtda osilib turgan asalari inlariga tegib ketmaslik uchun tikanli chakalakzor orasidan engasha-engasha olgʻa odimlar, yurishning hech iloji boʻlmagan qoyalarga tirmashib tepaga intilardi. Chor atrofda goʻriston sukunati hukm surardi.
Nihoyat uzoqdan kichkina, boʻyalmagan, endilikda xarobaga aylana boshlagan uyga koʻzi tushganda doktor yengil nafas oldi. Lekin uy atrofini ham chidab boʻlmas sukunat qoplagandi. U uyga yaqinroq bordi, qizdira boshlagan oftobni parvo qilmay oʻynab yurgan bolakay unga koʻzi tushganda qoʻrqib oʻzini orqaga oldi. Bu yerda har bir notanish odam dushman hisoblanardi. Doktorga bolakay oʻzini pal'ma daraxti panasidan kuzatib turganday tuyuldi. Uyning ayvonga qaragan eshigi lang ochiq edi. U baland ovozda chaqirdi, hech kim ovoz bermadi. U ichkariga kirdi. Ichkari uyning eshigini taqillatdi, lekin bu safar ham javob boʻlmadi. U ichkari uyning eshigini ochib kirdi. Dimogʻiga urilgan sassiq hiddan esini yoʻqotguday darajaga keldi, dastroʻmolini burniga bosib, ichkariga kirishga oʻzini majbur etdi. Uyni qorongʻulik oʻz domiga tortgandi. Charaqlayotgan oftob tigʻida yurib kelgani uchun avvaliga hech narsa koʻrmadi. Keyin seskanib ketdi. U qayerda turganini tushunmasdi. Uni qandaydir ertaklar olami oʻrab olgandi. Daraxt taglarida yalangʻoch odamlar yurgan bokira oʻrmonda turganday his etdi oʻzini. Keyin u devorlarga shunday rasmlar chizilganini angladi.
— Xudoyim-ey, nahotki meni oftob urgan boʻlsa, — mingʻirladi doktor.
Xonadagi qandaydir yengil harakat uning e’tiborini oʻziga tortdi va Ataga koʻzi tushdi. U yerda yotar va xiqillab yigʻlardi.
— Ata, — chaqirdi u, — Ata!
U boshini ham koʻtarmadi. Badboʻy hiddan doktorning koʻngli aynidi, sigara tutatdi. Koʻzlari endi qorongʻilikka oʻrgandi va atrofidagi devorlarga chizilgan rasmlarga nigohi tushganda yuragini benihoya hayajon qopladi. U rassomchilikdan hech narsa tushunmasdi, lekin bu yerda koʻrayotganlari doktorni lol qoldirdi. Uyning polidan shiftigacha gʻalati va murakkab kompozitsiyali rasmlar qoplagandi. Bu rasmlar gʻaroyib va sirli edi. Doktorning yuragi orziqib ketdi. Qalbida uygʻongan tuygʻularni tushunish ham, tahlil etish ham mumkin emasdi. Uning hayrati dunyoning yaratilishini oʻz koʻzi bilan koʻrib turgan odamning olijanob va ulugʻ hayrati edi. Bu gʻoyat buyuk, ta’sirchan va gʻalati taassurot edi. Shu bilan birga qandaydir dahshatli tuygʻulardan hatto qoʻrqib ketdi. Chamasi, bu narsalarni tabiatning boshqalardan yashirin qa’riga kira olgan, u yerdagi goʻzal va qoʻrqinchli sirlarni ilgʻay olgan odamning qoʻllari bilan yaratilgan edi bu moʻ’jizali rasmlar. Inson zoti tushunishi man etilgan narsalarni anglab yetgan odamning qoʻllari bilan yaratilgan edi bular. Shu bilan birga bular qandaydir ibtidoiy va dahshatli koʻrinardi. Bugina emas, noinsoniy tuyulardi. Doktor beixtiyor ravishda sehrgarlik toʻgʻrisida oʻyladi. Bular nihoyatda goʻzal va shu bilan birga hayosizlarcha yaratilgandi.
— Xudo haqqi, bu daho-ku!
Bu soʻzlar doktorning ogʻzidan beixtiyor ravishda chiqib ketdi.
Keyin nigohi burchakdagi boʻyra uyumiga tushdi. U burchakka yaqinlashib, Striklendning dahshatli, badbashara, dabdalasi chiqib ketgan aftini koʻrib qoldi. Striklend jon taslim qilgan edi. Doktor, Kutra oʻzini qoʻlga olib sasib ketgan murdaga engashdi. Lekin shu soniyadayoq seskanib ketdi. Yuragi qoʻrquvdan toʻxtab qolganday boʻldi: kimdir uning orqasida turardi! Bu Ata edi. Ayolning yaqinlashganini u sezmay qolgandi. Ata doktorning yonginasida turar, u ham Kutra qarayotgan narsalarga qarardi.
— Ey, xudoyim, asablarim tamom boʻlipti, shekilli. Meni oʻlguday qoʻrqitib yubordingiz.
U yana bir marotaba koʻrib yurgan odamining ayanchli qoldigʻiga qaradi va orqasiga tisarildi.
— U koʻr boʻlib qolganmidi?
— Ha, bundan bir yil ilgariyoq koʻr boʻlib qolgandi.

Ellik yettinchi bob
Kutra xonim xonaga kirishi bilan gapimiz uzilib qoldi. Kutra xonim toʻladan kelgan, barvasta qomatli, qirrador katta burunli, kelishgan ayol edi. U doimo qomatini tik tutib yurardi. U biror daqiqa boʻlsin tropik iqlimning odamni boʻshashtiruvchi kuchlariga boʻysunmas, qaytaga moʻ’tadil iqlimda yashaydigan ayollarga qaraganda ham faolroq va harakatchanroq edi. Gapirishdan charchamaydigan xonim birpasda bizga qator yangilik va shov-shuvlarni toʻkib tashladi. Oʻrtamizda hozirgina boʻlib oʻtgan gaplarimiz xonimning keltirgan xabarlari oldida haqiqatdan uzoq, almisoqdan qolganday tuyuldi.
— Xonamda Striklendning rasmi osigʻliq turipti. Uni koʻrishni istaysizmi?
— Jon-jon deb.
Biz oʻrnimizdan turdik, u meni ayvonga, toʻgʻrirogʻi, uy atrofini egallagan peshayvonga boshladi. Peshayvonda turib bogʻdagi qiygʻos ochilgan gullarga zavqlanib tikildik.
— Men uzoq vaqtlargacha Striklendlar uyi devorlariga ishlangan rasmlardagi gʻaroyib dunyo haqidagi taassurotlardan qutula olmadim, — dedi doktor parishonxotirlik bilan.
Men ham shu haqida oʻylardim. Nazarimda Striklend shu rasmlardagina koʻnglida bor narsalarini toʻkib solgandi. Striklend sokinlikda, bu oxirgi imkoniyat ekanligini tamomila anglagan holda, hayot haqida nimaniki oʻylasa, nimagaki aqli yetgan boʻlsa, roʻyirost koʻrsata oldi. Ehtimol, oʻzi ham mana shu asari tufayligina koʻngli taskin topgandir. Nihoyat butun umri mobaynida zoʻr berib tayyorlangan asari bitishi bilanoq, unga azob berib kelgan shayton vasvasasidan ham qutuladi. Butun umr azob chekkan isyonkor qalbi ham xotirjamlik topadi. U endi oʻlimga tayyor edi, zero u oʻz vazifasini ado etib boʻlgandi.
— Devorlardagi rasmlarda nimalar tasvirlangandi?
— Buni aytib berish qiyin. Sizga qanday tushuntirsam boʻlarkin, hammasi juda gʻalati va gʻaroyib edi, huddi olamning boshlanishini, jannatni, Odam Ato va Momo Havo koʻrganday tasvirlangan edi. Xoh erkak, xoh ayol boʻlsin, umuman, inson tanasi goʻzalligiga madhiya, ulugʻvor va loqayd, maftunkor va shafqatsiz tabiat gimni edi. Rasmda tasvirlangan makonning kengligi, vaqtning tugamasligini his etishdan yurak larzaga kelardi.
Striklend men har kuni koʻrgan daraxtlar — kokos, banan, tamarinda, kok daraxtlarini tasvirlagandi. Oʻsha rasmni koʻrganimdan beri men bu daraxtlarga boshqacharoq koʻz bilan qarayman va boshqacharoq koʻraman. Ularda qandaydir tirik ruh va sirlar yashiringanini his etaman, bularni bilishga intilaman, lekin har safar buni eplolmayman. Ranglar ham menga tanishday tuyuladi, shu bilan birga butunlay boshqacha. Rasmlarning har bir qismida ranglar oʻziga xos ma’no kasb etadi. Yalangʻoch erkaklar va ayollar-chi! Ular yer odamlariga oʻxshaydi, shu bilan birga biz koʻrib yurgan odamlardan tamomila boshqacha. Ular xuddi loydan yasalganday, shu bilan birga, ularda ilohiylik uchqunlari ham seziladi. Qarshingizda ibtidoiy instinktlaridan xalos boʻla olmagan odamlar namoyon boʻladi, shu bilan bir vaqtda ularda oʻzingiz tasvirlan¬ganingizni koʻrib, etingiz jimirlashib ketadi.
Doktor Kutra yelkasini qisdi va kuldi.
— Siz balki ustimdan kularsiz. Men moddiyunchi, shu bilan birga semiz odamman. Lirika menga yarashmaydi. Men oʻzimni masxara qilishga asos berayapman. Lekin sizga aytadigan chin soʻzim shuki, hayotimda hech qachon san’at menga bu qadar kuchli ta’sir koʻrsatmagandi. Toʻgʻri, Sikstin ibodatxonasida xorchilar turadigan joyning shiftini koʻrganimda ham shunday holatga tushgandim. Bu shiftni ishlagan odamga tahsinlar oʻqigandim. Bu genial va gʻoyat mahobatli ish edi. Uning oldida oʻzimni arzimas chuvalchangday his etdim. Lekin Mikelanjeloning ulugʻligiga biz tayyorlanganmiz va oʻrganib qolganmiz. Madaniy dunyodan olisda joylashgan Taravao tepasidagi togʻ darasidagi gʻarib bir kulbada koʻrganim moʻ’jizaga esa tayyor boʻlish mumkin emasdi. Mikelanjelo sogʻlom va risoladagi odam boʻlgan. Uning ijodida vazmin ulugʻvorlik bor. Bu yerda esa nimadir qalbingizni junbushga keltiradi. Bu narsa aynan nimaligini bilmasdim. Lekin men oʻzimni yoʻqotib qoʻygandim. Bu tuygʻuni sizga qanday tushuntirsam ekan? Bu holat xuddi ichkaridagi xonada hech kim yoʻq degan ishonch bilan eshik oldida oʻtirganingda, birdaniga kimdir borligini anglaganingda dahshatga tushganingdagi holatga oʻxshaydi. Bunday vaqtda oʻz-oʻzingni soʻkasan, asabingdan shikoyat qilasan. Shunday boʻlsa ham... Bir-ikki daqiqa qoʻrquvdan qutula olmaysan, nimadir tomogʻingdan boʻgʻayotganday boʻladi. Toʻgʻrisini aytishim kerak, oʻsha gʻalati shoh asarlar buzib tashlanganini eshitganimda ham unchalik xafa boʻlganim yoʻq.
— Nobud boʻldimi?
— Ha, siz buni bilmaganmidingiz?
— Men qayerdan bilay? Bu asarlar toʻgʻrisida ilgari hech narsa eshitmagan edim. Lekin sizning gapingizni eshitib oʻtirganimda ular rasmlarni yigʻish bilan shugʻullanuvchi biror havaskorning qoʻliga tushganmikin deb umid qilgandim. Axir Striklend asarlarining toʻliq roʻyxati haligacha yoʻq-da.
— U koʻr boʻlib qolgach, devorlarini rasmlar bilan bezab tashlagan ikki xonada soatlab oʻtirardi, koʻrmaydigan koʻzlari bilan oʻzi ijod etgan narsalarga tikilar, ehtimol avvalgiga qaraganda ham, balki butun umri mobaynida koʻrganidan koʻra koʻproq narsa koʻrardi. Ata menga u hech qachon oʻz qismatidan shikoyat qilmaganini, jasorat hech qachon uni tark etmaganini gapirib berdi. Soʻnggi nafasigacha uning ruhi nurafshon va olijanob boʻlib qoldi. Lekin u xotinidan dafn marosimi oʻtgach, uyni yoqib yuborishga soʻz olgan. Chamasi, men sizga oʻz qoʻllarim bilan unga goʻr qaziganimni, zero yerli odamlardan birortasi zaharlangan uyga yaqinlashishga jur’at eta olmaganini, murdani Ata bilan birga bir-biriga ulab tikilgan uch qavatli kiyimga oʻrab, mango daraxti tagiga koʻmganimizni aytmadim shekilli. Shunday qilib, Ata uyni yoqib yuborish va uy batamom kul boʻlgungacha bu yerdan ketmaslikka eriga soʻz bergan ekan.
Men ancha vaqtgacha jim qoldim, xayol surdim va oxirida shunday dedim:
— Demak, u oxirigacha qanday boʻlsa shundayligicha qolipti-da.
— Shunday deb hisoblaysizmi? Men bu telbalikdan Atani qaytarishni oʻz burchim deb bildim.
— Hatto menga aytib bergan gaplaringizdan keyin ham-a?
— Ha. Men bu narsa dahoning ijodi ekanligini tushundim, insoniyat bundan bahramand boʻlmogʻi kerakligi toʻgʻrisida oʻyladim. Lekin Ata meni eshitishni ham istamasdi. U eriga soʻz bergan edi. Bunday vahshiylarcha harakat koʻz oʻngimda sodir boʻlmasligi uchun ketib qoldim. Keyinchalik Ata erining istagini oʻrinlatib bajarganini, uylarga, boʻyralarga kerosin sepib yoqib yuborganini, oradan yarim soat oʻtgach, oʻrnida yiltillab turgan chirindilar qolganini, san’atning ulugʻ asari nobud boʻlganini eshitdim.
— Menimcha, Striklend buning shoh asar ekanligini bilgan. U oʻzi yaratishni istagan asarni chiza olgan edi. Uning hayoti xotima topdi. U olamni yaratdi va goʻzalligini koʻra oldi. Keyin magʻrurligi va manmanligi tufayli uni barbod etdi.
— Xoʻsh, rasmni sizga koʻrsatadigan vaqt boʻldi, — dedi doktor Kutra va eshik tomon yurdi.
— Ata va bolasining taqdiri nima bilan tugadi?
— Ular Markiz orollariga ketib qolishdi. U yerda Ataning qarindoshlari bor ekan. Uning oʻgʻli qaysidir kemada xizmat qilarkan, aytishlaricha, otasiga juda oʻxshab ketarkan.
Doktor xona eshigi oldida toʻxtadi.
— Bu mevali natyurmort, — dedi u kulib. — Siz bu shifokor xonasi uchun unchalik mos rasm emas, dersiz. Lekin xotinim bu rasm mehmonxonada osigʻliq turishini sirayam istamaydi. Uning fikricha, judayam beadab rasm emish.
— Beadab! Axir bu natyurmort-ku! — hayronlikdan xitob qilib yubordim.
Biz xonaga kirdik. Rasm darhol koʻzimga tashlandi. Men unga uzoq vaqt tikilib qoldim.
Bu banan, mango, apel'sin va yana qandaydir mevalar uyumi tasvirlangan rasm edi. Bir qarashda oddiygina natyurmort. Postimpressionistlarning koʻrgazmasida beparvoroq tomoshabin bu rasmni oddiygina asar sifatida qabul qilishi mumkin. Keyinroq bu rasm koʻz oʻngida qayta-qayta jonlanaverishi va oʻziga oʻzi nega shunday deb savol beradi. Lekin rasm butun umrga esida qoladi.
Rasmlarning boʻyoqlari shu qadar odatdan tashqariki, ular uygʻotgan tuygʻularni soʻz bilan ifodalash qiyin. Qoramtir-koʻkish, anglash qiyin boʻlgan qandaydir ranglar jilosi hayotning sirli tebranishlarini aks ettirardi. Qip-qizil, sasiy boshlagan xom goʻshtday dahshatli ranglar qandaydir tuygʻular uygʻotib, Geliogabala davridagi qadimgi Rim saltanati davrlarini xotiraga tushiradi, nayzabarg oʻsimliklar mevasi singari oʻtkir ranglar Angliyadagi yangi yil bayramini, oppoq qor, oʻyin-kulgi, bolalarning quvnoq qichqi¬riqlarini yodga soladi. Bu ranglarning hammasi sirli uygʻunlashib, kaptarlar koʻksidagi momiqday noziklik kasb etadi. Bularning yonidan toʻq sariq va bahoriy muattar hidlar tarqatuvchi oʻt-oʻlanlar, toshdan-toshga urilib pastga intilayotgan shaffof togʻ irmogʻi suvining turfa, ta’riflash qiyin ranglari oʻrin olgan. Bular qanday xayolotning mevasi oʻzi? Ular Gesteridning polineziy bogʻlarida yetishgan. Rasmlardagi narsalar xuddi jonliga oʻxshardi, ular yer tarixining hali narsalar toʻla shakllanmagan bir davrida yaratilganday tuyulardi. Mevalar haddan tashqari qulf urib oʻsgandi, xuddi nafas olayotganga oʻxshardi. Ular sehrlangan mevalar edi. Bularni tatib koʻrmoq, inson qalbining sirlarini ochmoq, chiqib boʻlmas osmoniy qal’alarni egallash bilan barobar edi. Ular kutilmagan xavf-xatarlar bilan toʻlib turganday, tatib koʻrgan odam hayvonga yoxud xudoga aylanib qoladiganday. Barcha sogʻlom, qalbi toza odamlar bulardan choʻchib, oʻzlarini orqaga olishlari tabiiy. Lekin shunga qaramay, ularda qandaydir joziba, oʻziga tortuvchi kuch bor edi. Xuddi yaxshilik va yomonlik daraxtiday ularda qandaydir Mavhumiyat yashiringandi.
Men chidab turolmadim, yerga qaradim. Striklend oʻz sirlarini oʻzi bilan birga goʻriga olib ketganiga iqror boʻlgandim.
— Doʻstginam Rene, gapimga quloq soling! — Kutra xonimning shahdam ovozi eshitildi. — Nima balo bilan bunchalik oʻralashib qoldingiz. Sizni kutishyapti. Janobdan soʻra-chi, biror qadah may icharmikinlar?
— Tashakkur, xonim, — dedim ayvonga chiqa turib.
May ichishga hojat qolmagandi.

Ellik sakkizinchi bob
Taitidan joʻnab ketadigan vaqtim keldi. Orolda qabul qilingan mehmondoʻstlik odatiga koʻra, bu yerda uchrashgan odamlarimning barchasi menga sovgʻa-salomlar keltira boshlashdi: kokos daraxti novdalaridan toʻqilgan savat, pandanusdan toʻqilgan boʻyra, yelpigʻich. Tiare menga uchta kichkina marvarid va poʻrsildoq qoʻllari bilan oʻzi tayyorlagan uch banka guavili jele1 hadya qildi. Vellingtondan San-Fransiskogo tomon yoʻl olgan va bir kechayu kunduz Taitida toʻxtagan pochta kemasi yoʻlovchilarni bortga chorlab, oxirgi gudokni chalayotganda Tiare meni oʻzining bahaybat koʻkraklariga bosib quchoqladi — men bamisoli oʻzimni mavj urayotgan toʻlqin bagʻrida turganday his etdim va lablarimdan qattiq oʻpdi. Uning koʻzlarida yosh miltillardi. Kema asta-sekin koʻrfazdan suvosti qoyalariga chap bergan holda nihoyat ochiq dengizga chiqib olganimizdan soʻng, qalbim boʻshab, gʻamgin boʻlib qoldim. Yengil shamol hamon orolning oʻziga tortuvchi maftunkor iforini yetkazib turardi. Taiti juda ham olis oʻlka, shu bois bundan keyin uni hech qachon koʻrmasligimni bilardim. Hayotimning yana bir bobi xotima topgandi va men muqarrar oʻlimga yaqinlashayotganimni his etdim. Oradan bir oy oʻtgach, men Londonda edim. Eng zarur ishlarimni yoʻlga qoʻyib yuborganimdan keyin Striklend xonimga xat yozdim. Eri hayotining soʻnggi yillari toʻgʻrisidagi mening hikoyam uni qiziqtirsa kerak deb oʻyladim. Oxirgi marotaba uni urush boshlanishidan sal oldinroq koʻrgan edim. Endilikda esa uning manzilini shahar telefon daftaridan qidirib topishga toʻgʻri keldi. U bir kunni tayinladi. Men tayinlangan kuni uning Kempden-Xilldagi shinamgina yangi uyiga kirib bordim. Xonim hozir oltmishlarga yaqinlashib qolgan boʻlishi kerak, lekin yosh koʻrinardi, hech kim uni ellikdan oshgan deb oʻylamasdi. Uning unchalik ajin bosmagan ozgʻin yuzi keksayganida farishtali koʻrinadigan ayollar toifasiga kirardi. Ayolning hozirgi holatiga qarab Striklend xonim yoshligida juda goʻzal boʻlgan, deb ehtimol qilishi mumkin edi. Aslida esa hech qachon bunday boʻlmagan. Sochlari oq emas, lekin oq oralagan, ularni juda chiroyli turmaklab yuradi, egnidagi qora koʻylagi esa oxirgi moda boʻyicha tikilgan. Kimdir menga aytgan va hozir esimga tushgan gapga qaraganda uning opasi Mak-Endryu xonim eri vafotidan keyin ikki yilgina umr koʻrgan. Vafoti oldidan mol-mulkini singlisiga vasiyat qilgan. Uyning koʻrinishi va menga eshik ochgan, chiroylikkina kiyinib olgan xizmatkorga qaraganda meros qolgan mulk beva ayolning yaxshigina yashashi uchun yetarli darajadagi mablagʻ boʻlsa kerak.
Mehmonxonada yana bir mehmonga duch keldim. Uning kimligini bilganimdan keyin nima sababdan ayni shu soatga chaqirilganimning sababini tushundim. Striklend xonim meni mehmon, janob van Byuse-Teylorga shu qadar yoqimli tabassum bilan tanishtirdiki, goʻyo bu ishi uchun moʻ’tabar amerikalikdan uzr soʻrayotganga oʻxshardi.
— Biz, inglizlar juda johil xalqmiz. Izoh berishga majburligim uchun uzr soʻrayman sizdan. — Bu soʻzlarni aytib men tomonga oʻgirildi. Janob van Byuse-Teylor — ulugʻ amerika tanqidchisi. Agar uning kitoblarini oʻqimagan boʻlsangiz, ma’lumotingizda katta boʻshliq bor deb bilavering. Buni darhol toʻldirib olishingiz kerak. Janob Teylor hozirgi kunda bizning qimmatli Charli haqida kitob yozayaptilar. Ba’zi masalalarda unga yordam berib yuborishimni iltimos qilib kelibdilar.
Janob van Byuse-Teylor oriqdan kelgan, taqir katta boshli odam ekan. Chuqur ajin bosgan sargʻish yuzlari juda kichkinaga oʻxshab koʻrinardi. U amerikancha lahchada gapirar, gʻoyat nazokatli va bosiq edi. Uning oʻta vazminligiga qarab turib Charlz Striklend bilan nima sababdan qiziqib qoldiykin deb oʻzimga oʻzim savol berdim. Striklend xonim oʻz erini muloyimlik bilan eslashi meni hayron qoldirdi. Oʻzaro gaplashib turishganida men xonaga razm soldim. Striklend xonim zamonadan orqada qolmaslikka intilayotgani sezildi. Ilgarigi uyidagi Morris gulqogʻozlari, qalin ip gazlamadan nishona ham qolmapti. Xuddi shuningdek, Eshli-Gardenzdagi qachonlardir mehmonxonani bezab turgan Erendel' gravyuralari ham koʻrinmaydi. Endilikda bu yerda yorqin boʻyoqlar hukmron edi. Striklend xonim hozir modaga aylangan fantastik ranglar Janubiy dengizlardagi uzoq orolda yashagan bechora rassom orzulari tufayli maydonga kelganini bilarmikin deb oʻzimga oʻzim savol berdim. Bu savolimga xonimning oʻzi javob berdi.
— Divan yostigʻingiz judayam gʻaroyib-ku, — dedi janob van Byuse-Teylor.
— Sizga yoqadimi ular? — soʻradi tabassum bilan. — Bu Bakst ijodiga tegishli.
Devorlarga qaysidir Berlin noshiri tomonidan chiqarilgan Striklend eng yaxshi rasmlarining rangli nusxalari osilgandi.
— Siz mening rasmlarimni tomosha qiling, — dedi Striklend xonim menga. — Tabiiyki, bu asarlarning asl nusxalarini men ololmayman, lekin bu nusxalarga egaligimdan xursandman. Ularni nashr etgan noshir yubordi bu rasmlarni. Bu menga judayam taskin beradi.
— Bunday rasmlar orasida yashash juda maroqli boʻlsa kerak, — dedi janob van Byuse-Teylor.
— Ha. Ular judayam fayzli koʻrinadi.
— Mening chuqur e’tiqodim shundayki, chinakam san’at asari doimo fayzli boʻladi.
Tanqidchi va Striklend xonim nigohlarini bolasini emizayotgan yalangʻoch ayol tasvirlangan rasmga qaratishdi. Rasmdagi ayol yonida turgan yosh qizcha choʻkkalagan holatda oʻzini koʻrmayotgan chaqaloqqa gul uzatardi. Ularga yuzini ajin qoplagan munkillagan jodugar kampir qarab turardi. Bu muqaddas oila toʻgʻrisidagi Striklendning talqini edi. Men rasm uchun asos boʻlgan qiyofalarga Taitidagi oila a’zolari, ayol va chaqaloq esa Ata va uning toʻngʻichi boʻlsa kerak deb gumon qildim. “Lekin bular toʻgʻrisida Striklend xonim biror narsa bilarmikin?” deb oʻzimdan soʻradim.
Oʻrtadagi suhbat davom etardi, janob van Byuse-Teylor xonadon sohibasini xijolatga solishi ehtimol boʻlgan narsalarga ustalik bilan chap berish odobiga, Striklend xonim esa biror kalima ham yolgʻon qoʻshmay eri bilan oʻzi oʻrtasidagi munosabatlar doimo yaxshi boʻlganini ustalik bilan tushuntirayotganiga hayron qolardim. Nihoyat, janob van Byuse-Teylor oʻrnidan turib xayrlasha boshladi. Striklend xonimning qoʻllarini ushlab xayrlashayotganda nazokat bilan minnatdorchilik bildirdi.
— U sizni zeriktirib qoʻymagan boʻlsa kerak deb umid qilaman, — dedi xonim Teylor eshikdan chiqib ketishi bilanoq. — Albatta bu odamni toliqtiradigan mashgʻulot, lekin Charli toʻgʻrisida odamlarga gapirib berishim mumkin boʻlgan narsalarni hikoya qilishga oʻzimni burchli deb hisoblayman. Dahoning xotini boʻlish odamga juda katta mas’uliyat yuklaydi.
Ayol menga bundan yigirma yildan avvaldagidek ochiq yuz bilan tik qaradi. “Ayol ustimdan kulmayaptimi oʻzi?” — deb ichimda oʻylab qoʻydim.
— Siz, albatta, oʻz ishingizni toʻxtatib qoʻygan boʻlsangiz kerak? — soʻradim undan.
— Ha, — beixtiyor javob berdi ayol. — Men oʻsha paytlardayoq bu ishlar bilan koʻproq zerikkanimdan shugʻullanganman, boshqa sababi yoʻq edi. Bolalarim idorani sotib yuborishga meni koʻndirishdi, charchab qolasiz deb hisoblashadi.
Striklend xonim oʻsha vaqtlarda tirikchilik oʻtkazish uchun shunchalik “pastlashganini” unutgan edi. Goʻzal ayolning instinkti oʻzgalar hisobiga ham yaxshigina yashash mumkinligini bildirgandi.
— Bolalarim hozir shu yerda, — dedi u. — Oʻylaymanki, otasi toʻgʻrisidagi gaplarni eshitish ularga ham qiziqarli boʻladi. Robertni eslaysizmi? Maqtanib qoʻyishim mumkin. U harbiy xoch ordeniga tavsiya qilingan.
Ayol eshikni ochib, bolalarini chaqirdi. Xonaga mosh rang gazlamadan kiyim kiygan, lekin ruhoniylarniki singari yoqali, barvastadan kelgan, semizgina, kelishgan erkak kirib keldi. Xuddi bolaligi vaqtidagidek koʻzlari yonib turardi. Uning orqasidan opasi kelardi. Ayol xuddi onasi tengiga oʻxshardi. Men Striklend xonim bilan tanishganimda xuddi shu ayolga oʻxshab ketardi. Bu ayolning koʻrinishidan bolaligida juda chiroyli boʻlganday tuyulardi, aslida esa bunday boʻlmagan.
— Siz, albatta, ularni tanimaysiz, — magʻrurona tabassum bilan soʻz boshladi Striklend xonim. — Mening qizim endilikda Ronaldson xonim. Eri artilleriya mayori.
— U haqiqiy askar, — shodon gapirdi Ronaldson xonim. — Zero, u mayordan yuqoriga koʻtarilmadi.
Mening esimga negadir oʻsha paytlarda u muqarrar ravishda harbiy odamga turmushga chiqadi deb ishonganim tushdi. Juda latofatli va kamtaringina xonim Ronaldson, chamasi, oʻzi hamma qatori emasligiga ishonchi qat’iyligini yashira olmasdi. Robertning harakatlari samimiyligi koʻrinib turardi.
— Mening Londonga kelishim sizning qaytgan vaqtingizga toʻgʻri kelganligi juda soz boʻlipti-da, — dedi u. — Mening ta’tilim bor-yoʻgʻi uch kun.
— U butun qalbi bilan orqaga, oʻz qismiga intilmoqda, — dedi onasi.
— Yashirib oʻtirmayman, men u yerda vaqtni juda koʻngilli oʻtkazaman. Anchagina oshnalar orttirdim. Bu haqiqiy hayot. Urush, albatta, judayam dahshatli narsa, lekin u odamdagi eng yaxshi fazilatlarni uygʻotib yuborishi shubhasizdir.
Men ularga Charlining Taitidagi hayoti toʻgʻrisida barcha eshitganlarimni soʻzlab berdim. Ata va uning oʻgʻli xususida gapirishni ortiqcha deb bildim. Lekin boshqa barcha masalalarda iloji boricha aniq soʻzlashga harakat qildim. Hikoyamni uning dahshatli oʻlimi bilan tugatdim.
Xonada bir necha daqiqa sukunat hukm surdi. Keyin Robert Striklend gugurt yoqib chekishga tutindi.
— Allohning tegirmoni sekin boʻlsa-da, doimo un chiqaraveradi, — dedi u.
Striklend xonim va Ronaldson xonim bu soʻzlar muqaddas kitobdanligini sezib, boshlarini quyi egishdi. Nazarimda, Robert Striklend ham bu yanglish fikrga qoʻshiladiganday tuyuldi. Negaligini bilmadimu, lekin toʻsatdan Striklend va Ataning oʻgʻli toʻgʻrisida oʻylab qoldim. Menga Taitida aytib berishlariga qaraganda u quvnoq, xushmuomala oʻspirin ekan. Men uni hozir, shu daqiqalarda yarim yalangʻoch, kalta ishtonda qaysidir kemada turganini koʻrganday boʻldim. Uning butun kuni mehnat bilan oʻtadi, kechqurunlari kema yoʻlovchi shamol epkinida toʻlqinlar uzra ohista kezib yurganda matroslar yuqori palubaga yigʻilishadi, kapitan yordamchilari bilan trubka tortgancha oromkursilarda dam olishadi, u esa oʻziga tengqur oʻspirin bilan chiyildoq muzikaga oʻyinga tushadi. Tepasida esa koʻm-koʻk osmon, son-sanoqsiz yulduzlar, chor-atrof bepoyon Tinch okeani.
Bibliyadan keltirilgan iqtibos tilimda aylanadi, lekin men miq etmayman. Bilamanki, ruhoniy odamlar oddiy kimsalarning ularning mulklariga aralashishlarini yoqtirishmaydi. Mening yigirma yetti yil mobaynida Uitstebleda pop yordamchisi boʻlib ishlagan amakim Genri bunday holatlarda shayton istagan paytida Bibliyadan iqtiboslar topib oʻz foydasiga keltira oladi deb aytardi. U bir shillingga butun boshli oʻn uchta eng yaxshi dengiz mollyuskasini sotib olish mumkin boʻlgan vaqtlarni yaxshi eslardi.

AvvalgiII- qism Keyingi

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Ijod alangasi (hikoya) [Somerset Moem] 368
2	Ijodiy parvoz (hikoya) [Somerset Moem] 623
3	Ижод алангаси (ҳикоя) [Somerset Moem] 330
4	Ижодий парвоз (ҳикоя) [Somerset Moem] 340
5	Kirtogʻora (hikoya) [Somerset Moem] 399
6	Киртоғора (ҳикоя) [Somerset Moem] 303
7	Luiza (hikoya) [Somerset Moem] 521
8	Луиза (ҳикоя) [Somerset Moem] 334
9	Nonushta (hikoya) [Somerset Moem] 533
10	Нонушта (ҳикоя) [Somerset Moem] 319
11	Oy va sariq chaqa (I- qism) [Somerset Moem] 2225
12	Ой ва сариқ чақа (I- қисм) [Somerset Moem] 477
13	Ой ва сариқ чақа (II- қисм) [Somerset Moem] 480
14	Qochqinlik poyoni (hikoya) [Somerset Moem] 493
15	Қочқинлик поёни (ҳикоя) [Somerset Moem] 356
16	Ruhoniy (hikoya) [Somerset Moem] 337
17	Руҳоний (ҳикоя) [Somerset Moem] 355
18	Tilanchi (hikoya) [Somerset Moem] 511
19	Тиланчи (ҳикоя) [Somerset Moem] 356
20	Yomon kunda yoʻldoshing (hikoya) [Somerset Moem] 440
21	Ёмон кунда йўлдошинг (ҳикоя) [Somerset Moem] 331
22	Chandiqli kishi (hikoya) [Somerset Moem] 902
23	Chumoli bilan chigirtka (hikoya) [Somerset Moem] 658
24	Чандиқли киши (ҳикоя) [Somerset Moem] 369
25	Чумоли билан чигиртка (ҳикоя) [Somerset Moem] 390

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 60956
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 45069
3	Gʻazallar [Nodira] 39192
4	Guliston [Sa’diy] 34199
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 21457
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 20759
7	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 16587
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 16482
9	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 13522
10	Alkimyogar (roman) [Paulo Koelo] 13224