Yongʻin (qissa) [Valentin Rasputin]

1
Qishloqqa oʻt ketdi, ketdi jonga oʻt...(Xalq Qoʻshiqlaridan)
Ilgarilari ham Ivan Petrovich kuch-quvvatdan qola-yotganligini sezar, lekin hech qachon bunday adoyi tamom boʻlmagan edi. U mashinani garajga qoʻydi, kimsasiz qorovulxonadan oʻtib, koʻchaga chiqdi. Sogʻ ekansan, qanday nafas olayotganingni ham bilmaysan, xuddi shunday yigirma yil mobaynida bor-yoʻqligi sira bilinmagam, garajdan uyigacha boʻlgan yoʻl, bugun umrida birinchi marta shu arzimagan yoʻl unga achchiq ichakday tuganmas boʻlib tuyuldi, har qadamini ming mashaqqat bilan bosdi. Yoʻq, oyoqlari endi unga boʻysunmas, bu ahvolda uyga yetib borishi ham amrimaholday edi.
Yana bir hafta, oxirgi ish haftasi ham unga umrning oʻziday juda cheksiz boʻlib koʻrindi. Qolgan ana shu haftani qanday oʻtkazishning azob-uqubatini hatto tasavvur qilish ham qiyin, undan keyin boshlanadigan tirikchilikniku asti qoʻyavering, uni na chamalab, na koʻz oʻngiga keltirib boʻladi. Undan uyogʻi allaqanday mubham edi va hech koʻngilga sigmasdi – garchi peshona teri toʻkib erishilgan esa-da, bari bir keraksiz edi. Mana shu talx kabi achchiq damlarda oʻsha hayot – hayotga oʻxshamas, balki nazarida bamisoli oʻlimning xuddi oʻzginasi edi.
Nega bunday charchab qoldi? Holbuki, bugun zoʻriqqani ham yoʻq, hatto asabbuzarlik, baqiriq-chaqiriqlar ham boʻlmadi. Faqat jar yoqasiga kelib qolganini sezdi, xolos, jar – vassalom. Vaholanki, kuni kechagina hali nimadandir umid qilsa boʻlardi, lekin bugun hammasi tugadi. Ertaga qanday qilib oʻrnidan turadi, qanday qilib mashinani oʻt oldiradi, yoʻlga tushadi – xudo biladi. Bir chekkasi ertangi kunning oʻziga ham ishonch yoʻq, ishonchning yoʻqligi ham alamzadalik bilan tan olingandi; bosh-keti koʻrinmas qorongu zulmat choʻksa-yu, soʻng uzoq-uzoq davom etsa, shunda birovlar dam olsa, birovlar es-hushini yoʻqotsa, boshqa birovlar esa hushyor tortib oʻziga kelsa... Ana undan uyogʻiga – yangi kunlar va sogʻayish boshlansa. Qaniydi endi.
Soʻlimgina, sokin oqshom edi... Kunduz kuni havo iligancha, hamon ayoz tushgani yoʻq, tushadiganga ham oʻxshamaydi. Yoʻl qattiq boʻlsa ham, qor yumshoq, oyoq botib ketar va qorda chuqur izlar qolardi; yoʻlni qiyalagancha erigan qor suvlari jildirardi. Mana shu baxmalday quyulgan moviy oqshom chogi, bahorgi shu eruvgarchilikda hamma narsa gʻarqi ob boʻlganday, obi azim ichra bevosh-beboshdoq suzib yurganday, faqat qori oppoq va tozarok, saqlangan Angara daryosigina uzoqdan choʻng sohil kabi koʻrinardi.
Ivan Petrovich nihoyat uyiga yetib keldi, yoʻl-yoʻlakay toʻxtab birov bilan hol-ahvol soʻrashdimi, yoʻqmi – eslolmadi, avvallari yuragida dam bir nima uzilib ketganday va dam nimadir portlaganday boʻlar, hozir odatdagi shu ogʻriqni ham sezmadi, uy oldidagi yulingan, payxon qilingan bogchadan oʻtib, ichkariga kirdi-da. eshikni yopdi. Tomorqa tomondan, ogʻilxonadan bir oylik buzoqchani avrab erkalayotgan Alyonaning tovushi eshitilardi. Ivan Petrovich dahlizda turib loy etigini yechdi, oʻzini zoʻrlab boʻlsa-da yuvindi, soʻng birdan qirchini qiyilganday kiraverishdagi xonada rus pechkasining kattakon issiqqina biqinidagi oʻringa oʻzini tashladi. «Mana endi mening joyim shu», deb oʻyladi u, Alyona kelmayotganmikin deb, quloq solgancha, va hali yana ovqatga turish ham kerakligidan azob chekkancha. Alyona to uni ovqatlantirmaguncha koʻngli tinchimaydi. Lekin odamning qimir etgisi kelmaydi! Koʻngil hech narsani tusamaydi. Xuddi goʻrga kirganday.
Alyona keldi, uning dumalab yotganligini koʻrib, mabodo, tobi qochib-netib qolmadimikin deb, tipirchilab oldi. Yoʻq, soppa-sogʻ ekan. Charchabdi. Alyona nimalarnidir soʻylagancha – lekin uning nima deb soʻylayotganlari Ivan Petrovichning qulogʻiga kirmasdi – dasturxon tuzay boshladi. Ivan Petrovich yana birpas toʻxtab turishlikni soʻradi. U aftodahol, loqayd yotarkan, miyasida qayerdan, qanday oʻrnashib qolganligi noma’lum «mart» va «marg» soʻzlari charx urar edi. Ular nimasi bilandir bir-biriga yaqin edi. Yoʻq, martni yengish va qanday boʻlmasin, shu oxirgi haftadan oʻtib olish kerak. Shu yerda Ivan Petrovichning qulogʻiga baqirgan ovozlar chalindi:
– Oʻt ketdi! Omborlarga oʻt ketdi!
Dili vayron, jigarsoʻxta Ivan Petrovichga qichqiriqlar dahvatan ichidan chiqayotganday eshitildi. Hapriqib Alyona kirdi:
– Eshityapsanmi, Ivan?! Eshityapsanmi?! Voy oʻlmasam, sen hali och yotibsan-ku!

2
ORS omborlari «G» harfi shaklida joylashgan, uning choʻzinchoq bir tarafi Angara yoqalab – hozir buni suv boʻylab deb aytishadi – tushgan, qisqa boʻlagi esa oʻng tomondan Past koʻchaga tutashar, qishloq tepasidan qaraganda bu bahaybat harf tik turganga emas, xuddi yotganga oʻxshab koʻrinar edi. Imoratning qolgan ikkala ochiq tomoni, albatta, baland devor bilan oʻralgan edi. Mana shu qoʻrgʻon-omborxonaga koʻcha tarafdagi ikki yoʻldan kirilar, mashinalar oʻtadigan, keng darvoza qurilgan, uning shundoq yonginasida esa imtiyoz egalari uchun eshik ochilgan edi. Darvozaning oʻng tomonida, omborlarga yondosh joylashgan shinam va orasta magazinning yarmi devordan bu tomonga chiqqan, uning koʻk boʻyoqlari koʻzni quvontirar, katta derazalar oʻrnatilgan bu magazinning bir tomonida sanoat mollari, ikkinchisida esa oziq-ovqatlar sotilar, unga bitta eshik orqali kirilar edi.
Omborning oʻng va soʻl tomonlariga choʻzilib ketgan. Past koʻchada uylar zich joylashgandi: odamlar doim suvga yaqinroq boʻlishni istaydilar. Agar oʻt tushgani rost boʻlsa, u har ikki tomondagi uylarga ham tutashib ketgani tayin, hatto tepa tomondagi uylarga ham oʻtgan boʻlishi ehtimol. Ivan Petrovich uydan otilib chiqarkan, nima uchundir, avvalo, omborlarni qanday saqlab qolishni emas, uylarning taqdirini oʻyladi. Bunday paytda oldin odamning koʻz oʻngiga eng yomon narsalar keladi, undan keyin esa, odam mavjud ahvolga koʻnika boshlagach, har qanaqa ofatu kulfat boʻlsin, vahimasi asta-sekin kamayaveradi.
Ostonadan turib, Ivan Petrovich omborxonalar tomonga qaradi. Lekin olov koʻrinmadi. Biroq endi hammayoqdan kelayotgan baqirgan-chaqirgan ovozlar oʻsha yoqdan yanada vahimaliroq eshitilmoqda edi. Ivan Petrovich yoʻlni qisqaroq olish uchun tomorqa oralab yugurdi va ochiq joyga chiqqach, oʻz koʻzi bilan koʻrdi: oʻt ketgan edi. Bulashiq, taram-taram olov yalligʻi yon tomondan quyunday buralib koʻtarilar, xuddi omborlardan ancha olisda, oʻng tomondan chiqayotgandek edi. Bir zum Ivan Petrovichga orqa tomondagi tomorqa soʻkichaklari va hammom yonayotgandek boʻlib tuyuldi, lekin xuddi shu zamon yolqin tik yuqoriga otilib chiqdi-da, barcha ombor-xona binolarini yoritdi. Yana qichqirgan ovozlar va yogochning qarsillab ayilgani eshitildi. Ivan Petrovich hushiga keldi: nima boʻlyapti oʻzi, quruq qoʻl bilan nima qiladi? U chopganicha orqasiga qayrildi, yoʻl-yoʻlakay Alyonani chaqirdi, lekin xotini allaqachon juftakni rostlab qolgan edi. Ivan Petrovich oʻtinxonadan boltani oldi, keyin shosha-pisha chetan atrofidan changakni qidirdi, uni qayerga qoʻyganligini eslolmadi, shunda xayoliga uyni berkitish kerak, degan fikr keldi. Shu payt uy devorlariga olov yolqinlari tushdi-da, Ivan Petrovich hamma narsani unutib, boya kelgan yoʻlidan chopib ketdi.
Yugurib borarkan, olov yalligʻi koʻchaga tomon jilganligini fahmladi. Demak, ish juda chatoqqa oʻxshaydi. Yangi qishloq qurilgandan beri bunchalar qoʻrqinchli yongʻin boʻlmagan edi.
Ivan Petrovich ombor devori yoqalab chopib oʻtdi-da, hozir lang ochilib yotgan darvozadan nima boʻlayotgan ekan, deb asta nazar tashlab ichkari hovliga kirdi.

3
Omborlar ikki tomonga – oziq-ovqat saqlanadiganlari uzunasiga, sanoat mollari binolari esa qisqa tarafga choʻzilib borardi. Har ikki ombor bir-biriga tutash edi. Aftidan, oʻt omborlar ikki yoqqa ajrab ketadigan 6urchakda yohud shu burchak yaqinida chiqqan boʻlishi kerak. Uylar ham shunday qurilgan, oʻt ham shunday joydan chikqan ediki, bir yonsa, oxirigacha yonmay iloji yoʻq edi. Imoratlar qurilayotganda, oʻt chiqishi ham mumkin-ku, deb avvaldan oʻylab koʻrilmagan – oʻzi shunday, rus kishisining aqli hamisha kech kiradi, u hamisha qulay yashash, qulay foydalanishni koʻzlaydi-yu, oʻzini saqlash va yaxshiroq muhofaza qilishni xayoliga ham keltirmaydi. Mana shu qishloqni ham naridan-beri qurayotganlarida, umuman, bosh qotirib oʻtirishmagan, suvdan qutulgan oʻtning qaygusini qilarmidi? Lekin aynan oʻt chiqqan joyga kelsak, chamasi, allakim, yoki yana kim bilsin, balki yovuz bir tasodif oʻz kuchini koʻrsatgan edi.
Oʻt birdaniga ikki tomonga baravar tutashgan edi. Oziq-ovqat omboriga oʻt tom orqali oʻtgan va birdan goʻyo birov portlovchi dori sepib qoʻyganday shiddat bilan qasir-qusur boshlanib ketgan. Omborning bu tomoni hali shifer bilan yopib ulgurilmagan, shifer esa kuzda keltirilgancha, devor tagiga terib qoʻyilgan, hozir ham shu yerda yotar edi. Sanoat mollari ombori esa ikki yil ilgari shifer bilan yopilgan – rost-da, axir, qand-qurs solingan allaqanday yashiklar, bankalarni suv, nam bossa, hech bokisi yoʻq, lekin yapon latta-puttalari yomgʻir tagida qolsa, ana bunga hech toqat qilib boʻlmaydi; shu latta-puttalarni deb, bu yerlarga hatto Irkutskning oʻzidan kelib ketishadi, kim biladi-yu, bu narsalar pul turadi va undan tashqari ham bir qimmatga ega boʻlsa kerakda. Lekin bu tomonga oʻt tom orqali oʻtmagan va bunga shifer emas, boshqa allanima toʻsqinlik qilgan. Bu yerda oʻt eng chekka ombor ichida ayniqsa, quturayotgan edi, nafsilamrga, yongʻin shu yerdan chiqqan boʻlishi mumkin edi.
Oziq-ovqatlar qatorining eng chekkasida devor yoni-da yana bir usti shiferli omborxona boʻlib, bu yerda un va yormalar saqlanardi.
Ivan Petrovich nima qilishni bilmay oʻt selidan yorishgan hovlida tentirab, talmovsirab, yakka kift boʻ-lib borayotganda, faqat ikki yerdagina odamlar toʻplani-sha boshlagan edilar: bir guruh odamlar oʻng tomonda oʻrlayotgan olov yaqinidagi qaragʻay toʻshamalardan moto-sikllarni gildiratib tushirishar, toʻrt-besh kishilik boshqa bir guruh esa narigi chekkada uzun qatorning oʻrtasida tomni ochmoqda edilar – tepadan oʻtning yoʻlini toʻsishmoqchi edi. Olov seli ularga ham ura boshlagan – erkaklar ayyuhannos solib baqirishar va eskirib qorayib ketgan moʻrt taxtalarni azot ayirishar, pastga uloqtirar edilar. Ivan Petrovich koʻlida boltasi borligini esladi – bolta bilan ularga koʻmak berishning ayni pallasi edi, u chopib borib, tepadan tinmay qarsillab otilib tushayotgan taxta, yogʻoch parchalariga chap bergancha oʻzini uyoqdan buyoqqa urib, tomga chiqish yoʻlini qidirdi. Boshi butunlay ishlamay qoʻydi, aqliga hech narsa kelmasdi. Nihoyat, u kimdir soʻl tomondagi devordan tomga qiyalab tashlangan taxtadan qadamlarini katta-katta qoʻyib oʻtib borayotganligini koʻrib qoldi-da, darhol shu tomonga qarab yugurdi, oʻzini-oʻzi soʻkib-netib oʻtirmadi, bunga imkon qayda, faqat bunchalar epsizlik qilayotgani uchun olov hovrida jizgʻinak boʻla-boʻla oʻzidan-oʻzi qattiq achchiqlandi. Axir, qandoq erkakmisan erkak edi-ya – mana endi oʻsha erkakdan quruq choʻp-ustixon qolibdi.
Tomda hammani Afonya Bronnikov boshqarmoqda edi. Ivan Petrovich yugurib kelarkan, uning kimgadir pastga tushib, misrang va yo boʻlmasa taxtalarni koʻchirishga yaraydigan temir uskuna topib kelishni buyurayotganini eshitdi. Ivan Petrovich birdan yengil tortdi: Afonyaning borligi qanday yaxshi. Bu yerda yana bir ishonchli kishi – traktorchi Semyon Kol'sov ham bor edi, toʻgʻri, u kelgindilardan, lekin Ivan Petrovich u bilan birga ishlab koʻrgan, biladi: ishonchli odam.
Afonya Ivan Petrovichning qoʻlida bolta borligini koʻrib, xursand boʻlib ketdi:
– Ana, aqlli odam ham bor ekan-ku! Sadagang ketay, oʻt tushgan yerga ham, ikki qoʻlini burniga tiqib keladimi kishi.
U Ivan Petrovichni tomning hovli tomonidagi chek-kasiga qoʻydi, Ivan Petrovich ham paysalga solmay, taxtalarni toʻxtovsiz koʻchira boshladi. Afonyaning oʻzi tom-ning narigi, yogʻoch ot oʻrnatilgan chekkasida gʻoʻla ustida turib olgancha qoʻlidagi toʻqmoq bilan tomning past tomoniga aylantirib urar, oʻrtaroqda esa Semen Kol'sov qoʻlida bolta bilan gʻayrat qilardi. U bu yerda ham, tomning Angaraga qaragan tomonida ham ulgurib ishlar, odatda kamgap, bosiq bu odam hozir jazavaga tushib, oʻngu soʻlida duch kelgan taxta-yogʻochni ayirib, majaqlab tushirar, toʻxtovsiz allanimalarnidir deb vahshiyona qichqirar edi. Ivan Petrovich hozir ish bilan qancha band, qancha mashgʻul boʻlmasin, odam faqat yov ustiga tashlangandagina, inson qonini toʻkishga majbur boʻlganda va yohud mana shu tobdagiday buzishdan boshqa yoʻl qolmagandagina quyushqondan chiqishi haqida oʻyladi, odam, misol uchun, don sochganda va yo boʻlmasa, mol-hol uchun oʻt oʻrganda, mana shunday hayvonlarcha oʻkirishni hatto xayoliga ham keltirmaydi-ku, axir. Biz tagʻin ibtidoiy zamonlardan beri oʻtgan asrlarni hisoblab yuramiz: asrlarku oʻtdi-ketdi, ammo ibtidoiylik doim yurakka esh.
Ivan Petrovich madadga kelgungacha toʻrt metrcha joy ochib qoʻyilgan edi. Keyin birgalashib ancha jadal ishlashdi, olov yoʻli toʻsildi. Tom tagidan guvillab yetib kelgan olov taxtalari koʻchirib tashlangan boʻshliq ustidan chiqdi-da, lov etib yuqoriga koʻtarildi, alanga selining zoʻridan ular hammalari choʻkkalab oʻtirib qoldilar. Lekin alanga boshqa yoʻl topolmay orqaga qaytdi va boya chala yongan quruq narsalarga jon-jaxdi bilan tashlandi. Toʻsin taxtalar tutay ketdi, yona boshlaganlarini esa Afonya otilib borib, paxtaligi bilan oʻchirdi.
Ivan Petrovich yana bir karra amin boʻldi: bu Afonya deganimiz juda azamat yigit ekan, oʻzimizning suv bosmasdan oldingi – eski qishloqdan, hozir uni yigit deb atash qaddi-bastiga nomunosib, u allaqachon kapkatta kishi boʻlib qolibdi.
Yana tez-tez orqalariga xavfsirab qaragancha, ishga tutindilar. Misrang qidirib ketgan yigit qaytishda misrang oʻrniga yangi gap topib keldi: chala kuygan «Ural»ni olov ichidan olib chiqishibdi. Aravachalik «Ural» mototsikli, oʻrmon sanoati xoʻjaliklarida bu mototsiklni «Jiguli»dan koʻra koʻproq qidirib, izlab yuradilar. Yigit koʻz tanish odamlardan edi, hozir bundaylar koʻp, ular har yoqlardan kelishgan, bu yerlarda ancha-muncha vaqtdan beri turishadi, biroq hali shu paytgacha ham ular haqiqiy tanishga aylanishmagan. U jahli chiqib shovqinlardi:
– Buni qarang, bor ekan-a, bor ekan bu «Ural» de-gani! Kimga olib qoʻyishganikin uni?! Nima uchun asrab, berkitib qoʻyishgan?! Men Kachayevdan yaqinginada soʻragan edim. Yoʻq, devdi. Lekin bor ekan, shu yerda turgan ekan!
Afonya unga tanbeh berganday soʻradi:
– Sen loʻm qidirdingmi yo boshqa narsami?
– Yoʻq, hech narsa yoʻq, – deb qichqirdi yigit. – Koʻringlar: xotin-xalaj chelak koʻtarib kelibdi, suv tashiydigan mashinani esa topisholmayapti. Angaradan ob-kashlab suv tashishyapti. Jahannam boʻlib yotibdi-ku, obkashda suv tashiydimi? Hamma qator turib, olovga qarab chuchkirganday bir gap. Olovning esa parvoyi palak.
Shundan keyin yigit hammadan oldin chopib borib. Oʻt oʻchirgichlardan foydalanmoqchi boʻlganligini baqirib gapirib bera boshladi:
– Qoidasini keltirib yerga ursang, undan faqat pishillagan ovoz chiqadi. Pish deydi-yu, tamom. Na koʻpik bor, na boshqa. Qurib qolganmi, dami chiqib ketganmi, bilib boʻlmaydi.
Afonya paxtalik chopon bilan orqadan urayotgan oʻtni oʻchirib turishni unga topshirgan, shuning uchun uning ovozi yelkalari osha eshitilardi. Odamlar nafas rostlamay, bosh koʻtarmay ishlasharkan, uning hirqiragan, hakkalagan tovushidan etlari junjikib ketardi. Ivan Petrovichning nazarida tovush yirtilib, arillab tutun va quyun ichra jizgʻinak boʻlayotgan yonginasidagi odamdan emas, devorlarning naq oʻzidan chiqayotgandek edi. Keyin uzundan-uzoq jizgʻinak oqshom oʻtib, tun tushdi, Ivan Petrovich mana shu payt davomida nimalardir deb qichqirgan va gapirgan, nimalarnidir talab qilgan va soʻragan tovushlarni eshitarkan, nazarida bu odamlar emas, devorlar, yeru osmon va qirgʻoqlar odam tovushida qichqirayotgandek – odamlar anglasin deb shunday qilayotgandek edi.
Ivan Petrovich soʻnggi taxtani pastga urib tushir gach, boshini koʻtarib, atrofga alang-jalang qaradi. Orqa tomonda alanga koʻkka qarab oʻrlab borar, hovliga otash selini separ va yaqin atrofdagi qoʻshni uylarning tomlariga vahimali shu’lalar tashlab lapanglar, koʻlkalanardi. Hovli yuzida odamlar ovoz chiqarmay jingirtob boʻlib chopishar, sanoat mollari omborlari atrofida olov yaqinida, alanga yalligʻlarida tanib boʻlmas dara-jada oʻzgarib ketgan, goʻyo shaffofga aylangan sharpalar oʻzini dam u yonga, dam bu yonga otar, qichqirar va goʻyo alla qanday muntazam bir raqsni tinimsiz ijro etardi. U yerda olov shunisi bilan dahshatli ediki, u tom ostidan uzun tillarini vishillab chiqarar va odamlarni rostdan ham oʻyinga tushishga, dam ortga qaytish, dam yana ol dinga intilishga majbur qilardi: «Biz tariq sochamiz. sochamiz... Biz esa tariqni yanchamiz, yanchamiz».
Nihoyat, har tomondan boshliqlar ham chopib qolish-di. Hovlining oʻrtasida, boʻlim boshligʻining oldida oʻrmon sanoat xoʻjaliginipg bosh injeneri Kozel'sov qoʻlini paxsa qilib, nuqul qishloq tomonni nuqib koʻrsatardi. Boris Timofeevich uni tinglab tinglamas. Kimgadir nimalarnidir ishora qilar, uning ishorat larini faqat: yana, yana... degan ma’noda tushunish mumkin edi. Shunda birdan hovliga traktor kirib kelayotganligini koʻrib, darhol unga peshvoz otildi.
Odam koʻp edi, butun qishloq koʻchib chiqqan edi, lekin odamlarni birlashtiradigan, ularni oqil va ustivor, oʻtni oʻchirishga qodir bir kuchga aylantiradigan kimsa, chamasi, topilmas edi.
Qishloqning kulba va xonadonlari uzra yongʻin yalligʻlari vahimali bir tarzda shu’lalar sochib kezinarkan, uylar qoʻrqinch ichida titrab yerga qapishib ketardilar. Ivan Petrovich uzoqmi-uzoqmasmi deganday koʻzi bilan qidirib oʻz kulbasining tomini topdi va shunda birdan changak dahlizda yotganligini esladi: ikki kun burun qor eriganda uni oʻzi shu yerga olib kirib qoʻygam edi. Hozir yonginda u juda asqotgan boʻlardi.

4
Koʻrimsiz, uvrin-toʻda bu poselka na shahar va na qishloqqa oʻxshar, xudda bir yerdan boshqa yerga koʻchib keta turib, havo ochilishini kutib, toʻxtab, soʻng shu koʻyi biratoʻla qolib ketilganday omonatgina qurilgan, kulbanamo qoʻnalgʻalardan iborat edi. U garchi toʻxtagan boʻlsa ham, qachon yana qoʻzgalishga amr boʻlishini kutib yashardi. Shuning uchun saranjom-sarishtalikka e’tibor bermas, bola-chaqaning kelajagini koʻzlab, chora-tadbir qilmas, yozni yozlab, qishni qishlab olinsa, shuning oʻzi yetadiganday edi. Lekin bu orada bola-chaqa oʻsib voyaga yetar va oʻz navbatida farzandlar ham bola-chaqa orttirishar, tiriklar manzilgohi yonatrofida abadiyatga koʻchiladigan qarorgoh ham kengayib borar, bu qoʻnilgʻa esa, hamon oʻsha-oʻsha xuddi omonat bekatday turar. Uning odamlari bugun yo erta-indin koʻchadiganday edi. Tunlari Ivan Petrovich elektrostansiyaning ishlashiga, mashinaning kechayu-kuiduz tinmagan ovoziga quloq solib yotarkan, nazarida qishloq motorini oʻchirmay doim tayyor holda yotganday boʻlardi.
Qishloq sovetida qishloq loyihasi osigʻliq: toʻgʻri koʻchalar, bolalar bogʻchasi, maktab, pochta, oʻrmon sanoati xoʻjaligi va oʻrmon xoʻjaligi idoralari, klub, magazinlar, garaj, suv inshooti minorasi, novvoyxona – turmush uchun nima zarur boʻlsa, hammasi bor, hammasi joyida. Koʻchalar haqiqatan ham, toʻgʻri va keng edi; oʻz vaqtida uylarni adl, bir qator qilib solishga qattiq rioya qilardilar. Lekin tartib-saranjomlik shuning oʻzi bilan barham topdi; qishloq koʻchasiga sira oʻxshamaydigan bu keng-moʻl yoʻllar ogʻir texnika tufayli aql bovar qilmas darajada oʻzgarib ketdi, yoz oylari lesovozlar va traktorlar yogʻin-sochinli kunlar koʻchaning loy tuprogʻini shunchalar iylab, balchigʻini chiqarib yuborar, soʻng balchiq qatlam-qatlam boʻlib koʻcha chekkalariga uyular, keyin xuddi tosh choʻkmalar kabi qotib qolar, qari-qartanglar uchun oʻtib boʻlmas toʻsiqqa aylanar edi. Qishloq soveti har yili har bir xonadondan yoʻlka solish uchun bir soʻmdan yigʻib olar, har yili yoʻlka ham solinar, biroq bahor chiqar, oʻtin-ogʻoch olib kelishga toʻgʻri kelar, ana shunda yoʻlkalardan shox-shabba, yoʻgʻon, ogʻir daraxt tanalarini tashib, dumalatib oʻtishar, keyin yoʻlkadan ham nom-nishon qolmas edi. Yoz boʻyi yangi yoʻlka qurish hech kimning esiga kelmasdi, qoʻl ham tegmasdi, «yoʻlka brigadasi» qish oldidan ish boshlardi, birovning qadami tekkan-tegmagan yap-yangi yogʻoch yoʻlkalar fevral', mart oylarigacha uch-toʻrt oy qor ostida yotar, soʻng bahor kelgach, yana traktorlarning tishli zanjirlari va butalmagan daraxt tanalari ostida ezilib, majaqlanib ketardi. Uch taxta-uch taxta qilib qurilgan mana shu yoʻlkalarning qolgan-qutgan but joylarida koʻpincha katta-katta daraxtlarni boʻlishar, arralashar, yorishar ham edi. Hech narsa kor qilmasdi odamlarga: na buyruq, na gap-soʻz.
Shunday yalangʻoch, ship-shiydam, soʻqir va sovuq qishloq edi; uylar oldiga ham yurakni quvontiradigan biron dov-daraxt, hech boʻlmaganda oq qayin yoki ryabina ekilmagandi. Oʻzlarining eski qishloqlarida derazasi oldida nihol oʻsmasa turolmaydigan odamlar bu yerga kelib, toʻrttagina daraxt ekib koʻkartirishni xayollariga ham keltirmasdilar. Koʻcha yaydoq boʻlgani uchun ham qoru yomgʻir, shovqin-suron toʻsiq bilmay deraza oynalariga urilar edi. Koʻkalamzorlashtirish haqidagi ne-ne qarorlar ham kor qilmasdi. Balki haqiqatan, toʻgʻrisi ham shudir: yil sayin qanchadan-qancha tayga oʻrmonlarini kesib, oʻng-soʻlga qaramay poyonsiz yerlarni agʻdarib, shamollardan pana boʻlish uchun buta ekish kimning koʻngliga sigʻardi? Kunimiz oʻtsa...
Oʻzi bittagina soʻz: lesiromxoz, ya’ni sanoat usulida yogʻoch tayyorlash. Umrguzaronlikdagi ne-ne tartibsizlik hamda bevoshliklarni ana shundan ham bilib olsa boʻladi. Oʻrmon qulatish – don sochish emas, don sochar dehqon uchun oʻsha-oʻsha ishu tashvishlar yozin-qishin toʻxtamaydi, u qancha yashamasin, bari bir ishi ozaymaydi. Oʻrmon kesilgandan soʻng esa, to yangisi oʻsib-unguncha necha yillar vaqt kerak. Hozirgi texnika yordamida uni bir yil ichida kesib tashlanadi. Keyin-chi? Keyin koʻch-koʻronni koʻtarib joʻnaysan. Hovli-joy, hammomu ogʻilxonani, ota-onang dafn etilgan qabristonu umring oʻtgan yillarni qoldirib, lesovozu traktorlarga minib, yangi oʻrmon qaydasan deb, qidirib ketasan. Yangi joyda esa hammasini yana qaytadan boshlashing kerak. Ivan Petrovich Berezovka yonidan yozda sol ustidan, qishda muz ustidan yurib oʻtarkan, har safar u tomonga, mixlab tashlangan, gʻarib kulbalarga yuragi beixtiyor uvishib, xayoli parishon qarab qolardi: lespromxoz bor edi, ishi tugadi, ketdi – mana endi qishloq tashlandiq, unda qimirlagan tirik jon yoʻq, faqat shaytonlagan daydi-sayyoqlar uylar ichida oʻt yoqishadi, eshiklardan tutun burq-siydi.
Ertami-kechmi, ularning boshida shu qismat bor. Oʻsha bexosiyat kunni iloji boricha orqaga surib kelishardi, lekin qanchagacha ham surib boʻlardi... Oʻzlariga ajratilgan yerlardagi yogʻochlarny ular yetti yil ilgariyoq kesib olishgandi. Angaraning narigi tomonidan yangi joy ajratishdi. Besh yil oʻtgach, u yerdagi yaroqli hamma daraxtlarni kesib olishdi. Shundan keyin qishloq qoladimiyoʻqmi? – degan masala yana koʻndalang turib qoldi. Masalani rayonda, oblastda, boshqarmada koʻrishdi, nihoyat, qishloq qoladigan boʻldi. Tagʻin oʻzlarining il-garigi joylarini aylanib chiqishdi, biroq avval daraxtlarni, qaragʻay va tilogʻochlarni (bir vaqtlar oʻrmonlarni tozalaymiz deb, qayin va togʻteraklarni zaharli moddalar sepib quritishgan edi) tanlab kesgan boʻlsalar, endilikda oʻrmonni tamomila bir tekis qirqar edilar. Yana shunday texnika ham chiqdiki, u oʻtgan joyda aslo navnihol qolmasdi. Bitta samosval bitta katta daraxtni ortib ketish uchun atrofdagi barcha nav-iihollarni butunlay bosib, ezib, majaqlab tashlaydi.
Mana shu «bir tekis taralgan» ish ham uch-toʻrt yilga yetib beradi. Undan keyin-chi? Undan keyin, aytishlaricha, xuddi eski zamonlarday uzoq-uzoqlarga borib ishlab kelishadi, brigadalar necha oʻnlab chaqirim joylarga haftalik ishga joʻnaydilar, ishlab boʻlgach, dam olgani uyga qaytadilar. Korxona va oila hayotini ikki vaxtaga boʻladilar: bir hafta lespromxoznikisan, bir hafta – uyniki. Qat’iy jadval asosida. Hozirgiday birining ikkinchisiga sira dahli, ta’siri yoʻq.
Shunday boʻlgay. Boshqa chora yoʻq, boshqa ish ham yoʻq! Bir mahallar xalq dalalaru oʻtloqlar tufayli tirikchilik qilardi, elektrostansiya qurilib, ularni suv bosdi, faqat oʻrmon qoldi.
Xullasi kalom, qishloq sovetidagi loyihada klub bor, klub esa yigirma yildan beri eski qishloqlarning biridan koʻchirib olib kelingan, jamoat hammomida joylashgan. Yangisini qurish kerak edi, lekin hatto oxirgi paytlargacha ham hech narsa ma’lum boʻlmagach, qanday qilib quradi. Loyihada – bolalar bogʻchasi koʻrsatilgan, lekin u yaroqsiz: uni tuzatish kerakmi, yoʻqmi, ma’lum emas. Ma’lum boʻlgandan keyin ham shoshilishayotgani yoʻq. Bularni birov soʻrab-surishtirib oʻtirmaydi.
Shunday ekan, qishloq qanday qilib chiroyli koʻrinsin – yana yongʻin shafaqlarida?!

5
Ivan Petrovich pastga sakrab tushdi-da, hozirgina boʻlim boshligʻi turgan joyga chopib ketdi. Besh kun burun boʻlim boshligʻi uning ishdan boʻshash haqidagi arizasiga qoʻl qoʻymagach, Boris Timofeevich bilan qattiq san-manga borib qolgan edilar. Ammo Ivan Petrovich bu yerda qoʻlidan bir ish keladigan odam boʻlsa, u ham faqat shu boʻlim boshligʻi ekanligini bilardi. Na yarim yil ilgari qoʻshni lespromxozdan xavfsizlik texnikasi injeneri lavozimidan koʻtarilgan bosh injener, na lespromxoz direktori (lekin u yoʻq edi, kengashga ketipti, boʻlganda ham nima qilib berardi va na uning oʻrinbosarlari – bu bemaza ishda tozayam tirriq boʻlib ketgan, pensiyagacha qolgan kunlarini birma-bir sanab oʻtkazayotgan ana shu serzarda keksa kishidan boshqa hech kim bu ishni eplolmasdi. U koʻp odamlar bilan chiqisholmagani kabi boshqalar ham uni jini suymasdi, u asablari qaynab chopib yurar, bosh-ketiga qaramay baqirib-chaqirishi ham, surishtirmay-netmay duch kelgan odamni maqtab osmonga olib chiqishi ham hech gap emasdi, lekin bularning bari goʻyo tutundan yasalgan bir niqob boʻlib, Boris Timofeevichni yaxshi bilmaydigan gʻoʻr kishilarnigina chalgʻitishi mumkin edi. Bilgan odam esa uning oʻtkinchi koyishlari va baqirib-chaqirishlariga unchalar e’tibor berib oʻtirmas, Boris Timofeevich Vodnikov – oʻzimizning odam, u oqu qorani yaxshi ajratib olgan, oʻz zimmasidagi ishni ham imkoni boricha doʻndirib qoʻyadi, deb ishonardi. Qishloq qurilgan birinchi kundan beri Vodnikov oz emas, koʻp emas boʻlim boshligi boʻldi, boʻlmasa uning oliy ma’lumoti ham yoʻq, mana shuning oʻziyoq usiz ish bitmasligini koʻrsatib turadi. Holbuki, lespromxoz boshliqlarining koʻz oʻngida markaziy boʻlimni boshqarishning oʻzi boʻlmaydi, zotan, bu boshliqlarning aralashmagan ishi yoʻq, koʻngliga siqqancha gapiradi va qiladi, oh, qanchalar oson emas bu ish!..
Boris Timofeevich kayfi taroq traktorchi va traktorni orqaga qaytarib, hovlining oʻrtasiga, omborlardan tashib chiqilayotgan mollar toʻplanayotgan joyga qarab yurganligini Ivan Petrovich koʻrgan edi. Lekin bu yerda hozir u yoʻq edi. Ivan Petrovich toʻdalangan narsalarga baqrayib qarab qoldi: yongʻinga kelgan odamlar shosha-pisha itqitib yuborgandan kigiz etiklar har yer-da sochilib yotar, oʻquvchilarning portfellari va uyum-uyum qilib bogʻlangan maktab kiyim-kechaklari, yung koʻylaklar, sal nariroqda esa – ustma-ust mingashtirib tashlangan «Yava»lar va chindan ham, aravachasi yonib ket-gan «Ural» mototsikli. Bu «Ural» tufayli hali yigitlar ORS boshligʻining toza adabini berishadi, toza toʻpolon boʻladi hali. Bu yongʻindan keyin umuman ORS boshligʻining holi nima kechadi? Ivan Petrovich oʻzining bu qadar soddaligiga miyigʻida kulib qoʻydi, hech shubha yoʻq: bu tegirmondan ham butun chiqadi. Hamma yerda bularning oshigʻi olchi, ishlari besh.
– Ivan! Ivan! – birdan Alyonaning ovozi eshitildi. U allaqanday qutichalarni bir quchoq qilib koʻtar-gancha yugurgilab keldi, lekin yuklarini tozaroq, quruq-roq joy topib, ohista yerga qoʻydi. – Ivan, bu oʻzi nima boʻlyapti, a?! – ovoziga qaraganda juda hayajonlangan, allaqanday havoyi va hovliqqan edi, gayritabiiy dumaloq boʻlib qolgan koʻzlari kosasidan chiqib ketay derdi. – Bunaqada hammasi yonib ketadi! Voy, u yerda nimalar yoʻq! Ivan, axir, biz nega bunaqamiz?!
U javobni ham kutib oʻtirmay, javobning unga keragi ham yoʻq edi, orqasiga oʻgirildi-da, yoshi qaytib qolgan odamlarday ham sudralib, ham har qadamda jadallab, lapanglaganicha shoshib joʻnadi. Ivan Petrovich bir zum diqqat bilan uning orqasidan qarab turdi, lekin boshi shunchalar gʻovlab, xayoli chuvalanib, cholni koʻrsa buvam deydigan ahvolga yetgan ediki, sal boʻlmasa: «Kim ekan bu? Tanish xotinga oʻxshaydimi!» deb yubora-yozdi. Lekin darhol hushini yigʻib oldi, Alyonani koʻz oʻngiga keltirdi, oʻzicha unga, xotin kishining bundoq etagi kuyganday boʻlib yurishi yaxshi emas, deb tanbeh berdi va shu zahoti uni unutdi.
U Boris Timofeevichni koʻrdi. Lekin avval uning qichqirayotgan ovozini eshitdi va uni tovushidan borib topdi, u muyulishdagi oziq-ovqat omborining oldida olov yalligʻi yoritgan, gʻalati serrayib turgan toʻda ichida edi. Boshliqning dam-badam arillab turgan ovoziga oʻrganib qolgan edilar, lekin uning baqiriq-chaqiriqlari telbanamo va shuning barobarida anglashilmas edi. Olov hammani qizitib yuborgan edi. Jigʻibiyron holda, lekin aniq-tiniq berilayotgan javoblarga qarab, Ivan Petrovich boshliq oldida turgan kishi omborchi Valya ekanligini bildi.
– Ochmayman! – derdi tap tortmay Valya. – Oʻchiringlar. Lekin ochmayman.
– Yoni-i-ib ketadi-i! E, onasini...
– Oʻchiringlar! Men, nima, yosh bolamanmi, koʻzim koʻrmi, Klavkaning hamma narsasini tashib ketishdiku! Hamma tashiyapti. U yerda mening yuz ming soʻmlik molim bor, hatto undan ham koʻp! Keyin ularni qayerdan olaman?! Qayerdan?! Qayerdan?!
– Yoni-i-b ketadi-i! – boʻkirardi boshliq.
– Oʻchiringlar. Men ahmoq ochay-da, bitta qoʻymay tashib ketishsinmi. Oʻchiringlar.
U hoʻngrab yigʻlab yubordi.
Ivan Petrovich boshliq oldiga yugurib bormoqchi edi, lekin boshliqning oʻzi u tomonga oʻgirildi. Unga emas, sanoat mollari omborlaridan chiqqan mol uyumlariga qaradi, Ivan Petrovich shu uyumlar atrofida kuy malanib yurgandi. Boshliqning orqasida hozir bir buyruq boʻladi-ku deb, allaqancha sharpa qorayib turar, bular arxarovchilar boʻlib, qishloqda orgnabor2 brigadasini shunday deb atar edilar. Rostdan ham, Boris Timofeevich mol uyumlariga besh odimcha qolganda orqasiga qaramasdan qichqirdi, bari bir mening nima deganimni hamma eshitadi va tushunadi, deb oʻyladi.
– Buzinglar!
Arxarovchilar orqaga yugurib qolishdi: ularga bop ish topilgan edi.
– Kachayev qani? – Ivan Petrovich tomonga qarab baqirdi Vodnikov. – Menga desa toʻngʻiz qoʻpmaydimi?! E, onasini! Bu omborlar uniki. Qayerda sakillab yuribdi oʻzi?!
Kachayev – ORSning boshligʻi. Boris Timofeevich Kachayev ikki kun avval lespromxoz boshligʻi bilan birga shaharga navbatdagi majlisga ketganligini boshqalardan koʻra yaxshiroq bilardi. Boris Timofeevichning oʻzi ham, bosh-uchini yoʻqotib, galdirab qolgandi, boʻlmasa soyaga musht oʻqtalib, doʻq-poʻpisa qilarmidi. Dovdirab qolsang, Kachayev uyoqda tursin, oʻzingni ham topolman qolasan; bunaqasi hali boʻlmagandi. Ivan Petrovich uning qorayib, burni soʻppayib, yonoqlari ich-ichiga botgan soʻxta yuziga qarab turib, boʻlim boshligʻida nima ishi borligi, uni nimaga qidirib yurganligini unutdi-da, hozir hammadan ham zarurroq boʻlgan soʻzni aytdi:
– Timofeich, sen Misha Xampo amakini darvozaga qoʻy. Qorovul ham tursin, oʻzining vazifasi. Ammo Xampo albatta tursin. U shu yerda. Men uni hozirgina ano-vi, oʻng tomonda koʻrdim.
Vodnikov Ivan Petrovich koʻrsatgan tomonga otildi, oʻgirilib ham qaramadi, hatto oʻz aqli bilan emas, birovning maslahati bilan ish qilayotganligini ham anglab yetmadi. Ivan Petrovich uning Xamponi qidirib topganligini, unga nima qilish kerakligini yoʻl-yoʻlakay tushuntirib, darvoza tomon olib ketganligini koʻrib turdi. Misha Xampo amaki sochlari oppoq oqargan kattakon boshini baland koʻtargancha silkitib-silkitib qoʻydi-da, egilib ta’zim qildi va shu zahoti olov atrofidagi odamlarga bir qur nazar tashlab chiqdi, alohida nazorat qilinishi kerak boʻlgan odamlarni koʻz ostiga oldi. Albatta, Misha amaki u yerda qattiq turadi, Hampoga ishonsa boʻladi. Omborchi Valya nima deyayotganini yaxshi biladi. Mana, hozir oziq-ovqat omborlarini ochishsin-chi...
Rostdan ham, sugʻurib-qayirib olinayotgan katta tambayu qulf-kalitlarning sharaqlagani eshitildi, boshiga kulfat tushgan, na mol-hollarining ichkarida yonib ketishidan va na ularni tashqariga olib chiqishlaridan bir naf koʻrmayotgan, es-hushini butunlay yoʻqotib qoʻygan Valya qon yigʻlardi. Bir eshikni, soʻng yana birini ochishdi, uchinchisining tambasini sira jildirisholma-di va otning kallasidek keladigan kattakon qulfni bolta bilan urib tushirishdi. Arxarovchilar tez va chaqqon ishlashardi – goʻyo umr boʻyi kunlari qulf buzish bilan oʻtganday edi. Ivan Petrovich chopib kelayotib, oʻng tomondagi eng chekka ombor eshigi oldida ulardan biri, Sashka Devyatiy (Devyatiy laqab emas, otasining ismi sharifi, arxarovchilarning hamma narsasi telba-teskari boʻlgani uchun ismi-shariflari ham shunga yarasha qalangʻi-qasangʻi edi) bilan toʻqnashdi, shunda oʻzida yoʻq xursand, dikonglagan, qizarib-boʻgʻriqqan Sasha uning yelkasiga mugʻambir qichiq bilan bir qoqdi, Ivan Petrovich qadamini sekinlatmay unga shart burilib qaradi, Sasha abjir boʻynini choʻzib, uning naq basharasiga oʻktam qichqirdi:
– Borma. Borma, grajdanin qonunchi, sen yonib ketsang, kim bizga qonun soʻqadi?!
Qamoq hayotini koʻrgan yoki qamoqda oʻtirganlarga taassub qiladigan bu kishilar uni qamoq lahjasida grajdanin qonunchi deb chaqirishardi. U bunga koʻnikib ketgandi. Zamon oʻzi shunaqa boʻlib qoldimikin, har narsaga koʻnikishga toʻgʻri kelyapti, kechagina hatto tasavvur qilolmaydigan narsalarimizga bugun odatlanyapmiz.
Aytaylik, zaminni boy berib, shunga ham koʻnikyapmiz. Hammasi oʻz boshimizdan ham oʻtyapti.

6
Koʻchib kelishganiga yigirma yil boʻlib qolibdi, hatto yigirma yildan choʻngroq, aftidan, bu orada yerning oʻzi ham ular ketgan tomonga qarab ogʻgan boʻlsa ajabmas, lekin Ivan Petrovich eski qishlogʻini eslamagan kun yoʻq edi. Qishloq uch yuz yildan beri jon bagʻishlab kelgan yerlarni koʻmib yotgan suvlarga xoh-noxoh nazar tashlarkan, har gal qadrdon uy-joy yodiga tushardi. Ioʻl-yoʻlakay eski qishloq tomonga xuddi salomlashganday bosh silkib oʻtganda koʻz ochib koʻrgan vatanini xotirlar, kechagi hayoti bilan bugungi turmushini solishtirib koʻrar, u yerda qanday yashardigu bu yerda qanaqa kun kechiryapmiz, deb tez-tez ogʻir oʻylarga botar edi.
Uning familiyasi ham qishloqning nomiga uyqash. Eski qishloqqa tomirdosh edi – Yegorov. Yegorovkalik Yegorov. Toʻgʻrirogi, Yegorovkadagi Yegorov. Eski qishloqdan u faqat bir marta – urush payti uzoq muddat ketdi. Ikki yil jang qildi, keyin yana bir yil boʻydoqchilik yoʻsinida oʻsha Germaniyaning oʻzida, mudofaada turdi, Germaniyaga esa u taqdir taqozosi bilan «T-34» tankida kirib borgandi. 46-yilning kuzida esa uyga qaytdi. Shuncha yil ayriliqdan soʻng jonajon Yegorovkasini koʻrganda qanday ahvolga tushgani haligacha esida: voy-boʻy, xudoyim, qishlogʻi qad koʻtarib turganga emas, yotganga, bukchayib yotganga oʻxshaydi-ku! Shunchalar koʻrimsiz va shoʻridahol boʻlib koʻrindi qishloq uning koʻzlariga. Urushda nimalarni koʻrmadi – baxtsizlik ham, yoʻqchilik ham, buzgʻunchilik ham – barini koʻrdi, tevarak-atrofdagi hamma narsalar azob-uqubatlardan faryod chekib yotardi, yordam soʻrab iltijo qilardi, qanchadan-qancha narsalar vayron, agʻdar-toʻntar qilib tashlangandi, ammo hatto eng qoʻrqinchli vayronagarchiliklarda ham umid nishonalari koʻzga tashlanardi – vaqt boʻlsa, madad kelsa, yana tiklanadi, yana jonlanadi, inson xarobotga toqat qilolmaydi. Qishloqda esa hamma narsa eskicha, hech narsa oʻzgarmagan, goʻyo turgan joyida qotib qolgandi. Na kamaygan va na koʻpaygan, koʻpayishi hatto iizomda ham koʻzda tutilmaganday. Keyinchalik shunday boʻlib chiqdi ham: urushdan soʻng oʻn besh yil oʻtdi, Yegorovka qirq xonadondan iborat edi, qirq xonadonligicha qoldi, eskisiga na bir hammom, na bir molxona qoʻshildi. Rost, qishloq suvga bostirilishini oldindan bilishar, yangi joy solish koʻngilga sigʻmasdi, oyogʻing qoʻlingda qayga uchsam, qayga qoʻnsam ekan, deb turasan – qoʻziqorin koʻp togʻlarga koʻchsammikin yo qiz-oʻgʻilning ketidan qulaygina shaharga joʻnavorsammi, deysan. Ushanda, armiyadan qaytgach, boshida tankchilar qalpogʻi, koʻkragi toʻla nishon, koʻpni koʻrgan shovvoz serjant oʻyin-kulgilar tugagach, oʻzini qoʻyarga joy topolmay qoldi. Tugʻilgan joy tugʻilgan joy-da, bu yerda har bir tosh sen tugʻilmasdan burun seni his qilgan va kutgan, bu yerda har bir maysa-giyoh har bahor kelganda oʻtmish zamonlardan senga nechukdir ogohlik va madadkorlik mujdasini beradi, bu yerdagi hamma narsa senga qondosh, seni suyaydi. Lekin bunday oʻylab qarasang: hamon oʻsha-oʻsha, hamon oʻsha-oʻsha, hamon oʻsha-oʻsha... ilk kelgan choqlaring bundoq tasavvur qilsang, urushdan xuddi oʻz ajaling bilan oʻlish uchun qaytib kelgandaysan.
Lekin oʻy-oʻylab, ikkilanib, alahsib yurib ancha vaqt shu yerda qolib ketdi. U Yegorovkani tanladi hisob. Koʻp oʻtmay ocharchilik boshlandi, har holda mana shu yerda, Angara va tayga yaqinida jon saqlash osonroq edi; koʻp oʻtmay u qoʻshni qishloqda Alyonani koʻz ostiga oldi. Alyona uyalib, qimtinib, ohu koʻzlarini katta-katta ochib qaradi, birinchi marta uning qoʻlidan ushlaganda shunchalar ham qoʻrqib ketdiki, shunchalar ham qoʻrqib ketdiki, shundan soʻng yigit boshqa birovni qidirmay qoʻya qoldi. Koʻp oʻtmay kolxoz yangi mashina oldi, uni boshqa haydaydigan odam ham topilmadi, koʻp oʻtmay onayizori ogʻir va uzoq ogʻridi, taqdirning oʻzi shu tariqa uning yoʻllariga uzala tushib yotdi. Shu-shu turmush-tutmush, bola-baqra, ish-yumush deganday hamma qatori yengilroq va osonroq yashashni koʻzlab qolarkan, kishi.
Ivan Petrovich koʻnikib ketdigina emas, begona yoqlardan ilashtirgan va allaqanday noayon va’dalar tomon imlayveradigan, imlayveradigan shaytondan xuddi qutulganday boʻlib, yengil tortdi. Biz yoʻq yerda baxt-omad. Hayotda balki eng kerakli narsa: har kim oʻziga tekkan joyda toʻgʻri yoʻl tutsin, gumrohlik qilmasin, dam unga-dam bunga sakrab, hammasini oʻlda-joʻlda qilib ketmasin.
U shunday deb hisoblardi. U hozir ham shunga ishonadi, lekin qarigan chogʻida, oʻz istak-tashvishlari. e’tiqodlariga zid oʻlaroq bari bir koʻchish tadorikini koʻrishga toʻgʻri kelgan boʻlsa, nima qilsin. «Toʻgʻri kelgan boʻlsa», deb bekorga aytilmayapti, axir, aslida ham oʻzi shunday.
Ha, aytganday. U vaqtida shaytondan qutulgan boʻlsa-da, lekin shayton, har qalay, uydan bir oʻzi chiqib ketmadi, ketidan ukasi Goshani ham ergashtirib ketdi... Goshka qurilishga oʻzini urdi va katta-katta pul topib, ichkilikka ruju qoʻydi.
Oʻz vaqtida bizga yoʻl koʻrsatadigan odam yoʻqmidi?
Ivan Petrovich Yegorovkada qoldi, tomir otdi, qanoat qildi, xudo urgan joy-ku, deb nola chekib yurmadi, yillar oʻtishi bilan bu yerlarda ham obodonchilik shabadalari esa boshladi: elektr tushirildi, Yegorovka sohillariga tez-tez oq kemalar kelib toʻxtaydigan boʻldi, Angaraning yuqori tomonida, bu yerdan sakkiz chaqirim narida Yegorovka uzra boy lespromxoz paydo boʻldi, u yoshlarni tinmay oʻziga jalb qildi – shunda bu yerdagi hayot, boshqa joylardagi kabi bir butun sondan suratli, mahrajli songa aylandi, endi mahrajda nima boru suratda nima bor – bilish mushkul, ana shunday, ana shunday qilib asta joʻnashib ham ketadigan edi, barchaga barobar zamon boʻlgandan keyin... Qishloq koʻmilarmish, degan xabar shangillab tarqalganda, oradan koʻp oʻtmay koʻchish muddati ham yetib kelganda... ochigʻini aytaylik, har bir yuragi va xotirasi bor odam kabi Ivan Petrovichga ham Yegorovkani tashlab ketish ogʻir boʻldi, rost, oson boʻlmadi, shu bilan birga, men hal qilmadim-ku, men uchun hal qilib berdilar-ku, degan yashirin bir mamnuniyat bilan u yangi joyga uyini koʻchirib oʻtdi: eski qishloq yaxshi edi, vaqt oʻtishi bilan bu yer undan ham yaxshiroq boʻladi. Aftidan, Yegorovka oʻz kuchi bilap sira oyoqqa turadigan emasdi.
Yegorovkaga oʻxshagan yettita shoʻridahol qishloq koʻchib kelgan yangi joyda darhol lespromxoz hokim boʻlib oldi va uning nomini bu yerdagi bepoyon oʻrmonlarga koʻra, zamonaviyroq qilib aytadigan boʻlsak, xom-ashyoga koʻra – Sosnovka, deb atashdi.

7
Qulf-tambalarni buzish kerak ekan, ilgariroq buzish kerak edi. Ivan Petrovich oʻng tomondagi chekka oziq-ovqat omboriga otilib kirganda, hammasi guvillab yonmoqda edi. Teshik-teshik ship uzra olov dahshatli gulduros koʻtarmoqda edi, boshqa barcha tovushlar shu guldurosga birlashgandi; burchak tomondagi devor tepasida shipga qoqilgan narsalar koʻchib tushdi, boʻshagan joydan olov sharsharasi quturib otila ketdi, burchaqdagi devor boshdan-oyoq oʻt ichida qolgan, uning yaqiniga yoʻlab boʻl-masdi, boshqa tomondagi devorlar ham vahimali tutab kelardi, ship hali buzilmagan yerlarda olov teshik-tuynuklardan otilib chiqar, chasir-chusir uchqunlar sachrar edi. Hamma narsa chidab boʻlmaydigan darajada qizib ketgan, birdan birvarakay alanga olib ketishi hech gap emas. Arosat olov ichidan kuygan ovqat isi kelardi. Goʻsht isi anqirdi, yana allanechuk olovni koʻtarmaydigan yeguliklarning achchiq, dimoqni yoradigan hidi taralardi.
Ilgari Ivan Petrovich bu yerlarga kirmagandi, koʻnglida hamon ajablanish tuygʻusi oʻlmagan ekan, bu yerdagi moʻl-koʻlchilikni koʻrib lol qoldi. Polda qotgan chuchvaralar uyulib yotar, shu yerning oʻzida, iflos dagʻal kanop iplar bilan chambarak qilib bogʻlab tashlangan yoʻgondan-yoʻgʻon, koʻrinishi xunuk kolbasalar sochilgan, bu yer-a yorib kirgan odamlar ularni oyoqosti qilib yuborishgandi; orqa tomondagi devorga tirkalgan soʻkichak uzra ogʻir-ogʻir qubba sariyogʻlar erib yotar, erigan sarioʻralgan qogʻozi burishib ichiga tortilib borar, xuddi shu yerda ustma-ust qoʻyib chiqilgan yashiklarda qizil baliq koʻzga tashlanar edi. Ogʻoch bochkalarda, karton idishlarda, qogʻoz qoplarda nimalardir bor edi. Demak, bor ekan-ku! Unda bularning bari qayerga ketardi? Nahot, oʻrmon kyosiladigan joylarda oshxona-oʻchoqlarga tashilgan? Bunday oshxona-oʻchoqlarda ovqat yemagan, u yerlarda nimalar boʻlishini bilmaydigan va bunaqa narsalarni faqat tushidagina koʻradigan boshqa odamlarga borib ayting bu gaplarni! Shu fikr Ivan Petrovichni kuydirib, jazillatib oʻtdi, oʻzining soddaligidan kuladigan joyi keldi va u miyigʻida kulib qoʻydi: rayon markazidan dam uyoqqa, dam buyoqqa keti tinmay qatnaydigan, xudoning bergan kuni ORSga kirib oʻtadigan va Kachayevning idorasidan shishinib chiqadigan mashinalarchi? Uchala lespromxoz uchun bitta, markazlashgan, umumyy ombor boʻlsin deb, bekorga jon kuydiryaptilarmi axir, yana bu omborlar rayon markazida joylashmogʻi kerak! Ivan Petrovich boshini silkitib qoʻydi yoki boshni shu yerda albatta silkib qoʻyish kerak, deb oʻyladi: mabodo. eng katta lespromxozdagi eng katta, ya’ni manavi omborlar yonib bitsa, markazlashtirish fikrini oʻtkazish juda ham oson boʻlib qoladi.
Dunyoda qanchadan-qancha nobakorlar, agar-magarchilar bor! Qanday qilib biz ularga taslim boʻlib qoldik, qanday qilib?!
Oʻzini paxtalik choponi bilan toʻsib, issiqdan hakkalagancha, Ivan Petrovich shilimshiq-sirgʻanchiq, poʻsti poʻrsillab chiqa boshlagan kolbasa boylamlarini eshikka irgʻita boshladi. Hovlida kimdir ularni olib, qayergadir tashlab kelardi. Ivan Petrovich faqat chopib borayotgan va chopib kelayotgan kirza etiklarni koʻrib qolardi, xolos. Yon-verida ham kishilar bor edi, lekin kimligini bilishga imkon yoʻq; oʻqtin-oʻqtin ular bir-birlariga toʻqnashib qolishar va darhol oʻzlarini sapchib chetga olishar – issiqqa chidash tobora qiyinlashib borar, olov shift hamda devorlardan chap tomonga qarab tezlab yugurar, koʻzlar yoshlanar, tomoqlar qaqrab ketgan, ular nafas olayotgan tutun ham xuddi yonayotganga oʻxshardi. Nimadir xuddi tovaga solganday qattiq vishillar, nimadir xuddi snaryad kabi gumburlab portlardi; toʻsatdan yana bir toʻsin chayqala-chayqala gurillab yongancha pastga quladi. Endi orqaga qaytsalar ham boʻlardi. Kolbasalarni, chamasi chiqarib tashlashdi, baliq solingan yashiklarni olib chiqishdi, biroq Ivan Petrovich orqa tomondagi yashiklar joylashgan soʻkichakka qarab, koʻzi sariyogʻga tushdi-da, oʻsha tomonga oʻzini urdi, kolbasani emas, yogni asrash kerak edi, deb oʻyladi. U eriy boshlagan va choʻkib qolgan sariyogʻ qubbalaridan birini azot koʻtardi, shunda yog qoʻllarini kuydirib, xuddi xamirday qorni ustidan oqib oyogʻiga tushdi; u qubbani yerga qoʻydi, uni koʻkragiga bosgancha bukilib yapa koʻtardi – shu alnozda tashqariga olib chiqdi va kimningdir qoʻliga tutqizdi. Yogʻni tutgan qoʻl yopqichda edi. Shunda Ivan Petrovich uydan yopqichlarni olmaganligi uchun achindi – qanchalar asqotgan boʻlardi hozir! U yana ichkariga yoʻnaldi, paxtalik bilan oʻzini xuddi qalqon tutganday toʻsib, uning osha alang-jalang qilgancha yana yogʻ turgan joyga borishni koʻzladi, lekin yarim yoʻlga yetganda, kimdir u bilan toʻqnashib ketdi, shunda Ivan Petrovichni olovdan toʻsibmi yoki oʻzi uni pana qilibmi, orqaga qarab sudrab ketdi. Ivan Petrovich, ha endi boʻldi, deb qarshilik koʻrsatmadi.
Tashqariga chiqishganda, Ivan Petrovich haligi kimsa Sashka Devyatiy ekanligini koʻrdi. Sashka tishini koʻrsatib irjaydi va tagʻin oʻsha soʻzlarini takrorladi:
– Yonib ketasan, grajdanin qonunchi!.. Oh, yonib ketasan!..
Shunday deb, Ivan Petrovichni oʻzidan nari itarib yubordi.

8
Aftidan, endi hech kim oʻt oʻchirmas, hamma orqaga chekingan, faqat olib chiqishning iloji boʻlgan narsalarni qutqarishga urinishardi. Darvoza oldida suv tashiydigan mashinaning motori ishlab turar, tashlab qoʻyilgan shlangdan suv oqardi. Butun hovli yop-yorugʻ boʻlib ketgandi; Ivan Petrovich shlang tagida suv koʻllanib qolganiga darhol koʻzi tushdi, suvsiz boshqa bir zum ham toqat qilolmasligini sezib, oʻzini shu joyga urdi. U yuziga suv olib sochdi, yuzi yanayam qattiqroq achishdi, hovuchida suv olib, ikki-uch qultum ichdi, shu bilan suv tugadi, boʻsh shlangning ichi quldiradi, pirqilladi va nihoyat, jim boʻldi. U shlangni silkitib, tortib koʻrdi, qoʻlini suv keladimi deb, tutdi – kelmadi.
Yoʻq, sanoat mollari omborlarini saqlab boʻlmaydi: u yerda olov hammayoqni toʻla-toʻkis qamrab, oʻrtagacha dahshatli suron koʻtarib oʻrab kelyapti va hamon yoʻlida davom etyapti. Tomning shiferi olovning zoʻridan qarsillab maydalanar, siniqlari atrofga uchar, bamisoli qizigan tovaga solingan yongoqqa oʻxshar edi. Pastga olov palyon-palyon boʻlib otilardi. Olov yaqinida turish xatarli edi, katta kishilardan biri bolalarni nari haydar, bolalar uning silkigan qoʻlidan qochishar, lekin yana xuddi oʻt ularni sehrlab qoʻyganday, koʻzlarini katta-katta ochib, jinnilarcha olov sari talpinishar edi. Ivan Petrovich hovlida yugurib yurgan, narsa koʻtarib, narsa tashiyotgan odamlar ichidan Alyonani izladi – u hech yerda koʻrinmasdi. Olib chiqilgan narsalar tobora koʻpayib, togʻday uyulib borardi. Xoʻjalik omboriga ham yetib borishgan, satil, turli idish-tovoqlar taraqlar, tunukalar gumburlardi. E, xudoyim, nima, shularni qutqarish kerakmi, shularni-ya... Yoki odamlar haqmikin, choynak va tovasiz yashash qiyin, xolodil'nik va televizorsiz esa mumkin.
Omborlar va magazin oʻrtasidagi devor qarsillab. lopillay boshladi, uning beriroqdagi bir boʻlagi ichkari tomonga quladi, koʻcha tomon ochilib qoldi, u yerda suruvchi traktor orqaga tisarilib, devorga yana bir zarb berish uchun yurib kelardi. Toʻgri qilishibdi, deb qoʻydi ichida Ivan Petrovich, omborlarni saqlash qiyin, lekin magazinni saqlab qolsa boʻladi, omborxonalardan magazingacha ancha joy bor. Traktorning oldida bosh injener Kozel'sov kuymalanib yurardi: devorni qulatish fikri undan chiqibdi-da, boʻlmasa oʻt devordan oʻtib borishi mumkin edi.
Ha, sanoat mollari omborxonalarining shoʻri quridi, yapon koftochkalari va oʻzimizning tovalarning shoʻri quridi – olib chiqilgan mollar bilan solishtirganda, oʻsha jahannamda yana shunchasi qolarmidi?! Lekin oziq-ovqat omborxonalarini, oʻng tomondagisini hisobga olmaganda, hozir ham bemalol asrab qolish mumkin edi, mashina hamda koʻproq tartib-iitizom boʻlsa, bas edi. Biroq butun lespromxozda yagona «oʻt oʻchiruv-chi»ni bundan ikki yil burunoq ehtiyot qism sifatida tashib ketishgan, hisobda boru sonda yoʻq edi...
Ivan Petrovich haliyam alang-jalang qilib, yana oʻt ichiga shoʻngishdan burun Alyonani qidirib topmoqchi boʻldi, shunda birdan Misha Xampo amaki uning yelkasidan tutdi.
– Xampo-o... xampo-o! – deb ichidan ovozi bazoʻr chiqqancha u sogʻlom chai qoʻli bilan hovli ichini koʻrsatardi. U yerda, hovlining chap chekkasida yongʻin shafagʻi biqini va yelkalarini yoritgan, bukilgan-turgan, xuddi benihoya bahaybat sharpaga oʻxshaydigan bir odam engashib-turib, hadeb shishalarni granatadek devordan tashqariga uloqtirar edi. Ivan Petrovich shosha-pisha u tomonga yugurdi, lekin undan oldinroq qayerdandir oʻng tarafdan sakrab chiqqan Boris Timofeevich qichqirib oʻsha odamga tashlandi, shu qadar siltab tortdiki, itqitib yuboray dedi. Yana tashlandi... Anov odam urmoqchi boʻltib shisha koʻtardi. U ehtimol urardi ham, buiaqa paytda hamma narsa boʻlishi mumkin, lekin Ivan Petrovich yetib kelib, shishani ushlab qoldi. Bu uchiga chiqqan arxarovchilardan biri boʻlib, uni nima uchundir xotincha nom bilan Sonya deb chiqirishar, Ivap Petrovich u bilan bir yoqalashib ham koʻrgan edi. Sonya Ivan Petrovichning qoʻlidan shishani yulqib oldi, uni bir chekkaga tashladi-da, bu toifa kimsalar ichida qabul qilingan chulchutcha lahjada ohanjama bilan poʻpisa qildi:
– Oʻh, yonishini koʻr! Oʻh, kuydiradi-i! Voy, biqi-nim!
U bepisand lapanglab, oʻt yonayotgan tomonga ketdi.
– Sen qayerda eding? – deb qichqirdi Ivan Petrovichga alamzada, nochor ohangda Boris Timofeevich. – Qayerda yuribsizlar oʻzi hammalaringiz! Qayerga qarayapsizlar?!
– Hammomga borgan edim, – oʻziga yarasha javob qildi Ivan Petrovich. – Sen ham borib kel, chayinib ol, boʻlmasa, odamni yeb qoʻyasan!.. Jilla qursa, kimga tashlanayotganingni bilsang boʻlardi!..
Togʻ uzra barkashday oy koʻtarildi. Oʻrmondan chiqib kelarkan, oʻng tomonga ogʻib borardi, shunda xuddi ekran dagi kabi daraxtlarning baland, uchli qubbalari uning ichiga suzib kirib. Sovuq bir alangada yona boshladi.

9
Endilikda, har qalay, hozirgi taralla-bedod, yallo-yallo hayot qanday boshlanganini aniqlash mushkul. Lekin odamlar qanday qilib bunchalar oʻzboshimcha va toʻgri umr tariyqidan yuz oʻgiradigan, unga oʻzlarini yot sezadigan boʻlib qolishdi, axir, avval bunaqa emasdi-ku, hatto yangi poselkada ham bunday emasdi-ku. Bu hayotni mustahkam qilib turadigan odatlar va qonunlar kecha oʻylab topilmagan edi-ku. Agar xotiradan koʻtarilmagan boʻlsa, urush davri va undan keyingi mashaqqatli yillarda shular bilan, shu qonunlar bilan, shu bus-butun yagona bir bagʻir bilan omon-eson, sogʻ-salomat chiqilmaganmidi, axir, oʻsha paytlar, ha yoʻq, be yoʻq, maydalashib oʻtirmay oʻnta boshoq uchun oʻn yilga hukm oʻqib yubormasmidilar? Oʻshanda soliqlarni zoʻr-bazoʻr eplab olinmasmidi, «ishyoqmaslar»ning tomorqalari qirqilib, keyii shu qirqilgan yerlarni shoʻra bosib yotmasmidi, to joiing hiqildoqqa kelmaguncha sigiringga loyiq oʻt-oʻlan oʻrib olishga yoʻl qoʻymay qiynashmasmidi? Oʻshanda omoi qolish uchun bir yoqadan bosh chiqarishga, epini qilishga toʻgʻri kelmaganmidi? Axir, qishloqda ham odamlar bir xil emasdi, birovlar birovlarning ustidan chaqmasa, talab qilingan xizmatni bajonidil oʻtamasa, qonunchilikka rioya qilmasa, hammayogʻi qichishib, turolmaydigan odamlar ham bor edi. Qichimay iloji yoʻq edi. Lekin oʻsha odam aniq bilardi: shundan soʻng qishloqda kun koʻrolmaydi, buning uchun Yegorovka uni aslo kechirmaydi.
Mana endi Ivan Petrovich ham koʻchishi kerak – qanchalar hamma narsa oʻzgarib ketdi! Hammasi agʻdar-toʻntar, kechagina barcha bir jon-bir tan boʻlib amal qiladigan urf-odat, yozilmagan umumiy qonunlar endiga kelib sarqitga, allaqanday yot bir narsaga va hatto sotqinlikka aylanib qolayozdi. Sosnovka uchun-ku hammasi bari bir, agar Ivan Petrovich koʻchib ketsa va suv loyqatishni bas qilsa, bu yerda balki tinchroq, xotirjamroq kun kechirishar. Yeki aksincha, ha, albatta, aksincha: u esini yeb qoʻygan cholga oʻxshab ish qilmaydi, ha, u suvning qanchalar toza boʻlishini bolalikdan beri biladi, lekin atrofda hamma narsa bulganib ketganini koʻrib turib, bu suv toza boʻlib qolishi kerak deb, qoʻllarini paxsa qilib yurmaydi. Gap hamon suv ustida borayotgan ekan, u haqiqatan ham, tozaligida toza boʻlmay, uni toza-ku deb qarashni xohlaganlarida tozadir. Bunga ishonish uchun koʻzga qandaydir sehrli oynak taqib olinsa bas.
Yoʻq, koʻchib oʻtganlaridan keyin ish darrov chappasi-ga ketmadi. Rost, yangi ishning ham ta’siri boʻldi: oʻrmon kesildi, tinmay, bearmon kesishdi, keyin – bu yerda biron narsa oʻsadimi-yoʻqmi – bu bilan hech kimning ishi-hushi boʻlmadi. Bu hozir oʻrmon kesib ketilgan yerlarda nihol ekishni talab qilishadi, talablari ham, qiziq, talabga oʻxshamaydi: halol umr kechirish uchun vaqt-bevaqt oʻlimni eslab turish kerak boʻlganday, ekish majburiyati bor-u, lekin rioya yoʻq, buni oʻylab oʻtirish majburiy emas, yashasang, bas, hayot esa oʻrmon qulatishdan iborat, vassalom. Nihol ekish boʻyicha planni bajarmasang – urishib qoʻyishadi, oʻrmon kesish planini bajarmay koʻrchi – teringni yetti marta shilib olishadi. Ana shundan boshlangan odat yillar boʻyi oʻzgarmay keladi. Oʻrmonni qayta tiklashdek oʻyinchoq ish bnlan urmon xoʻjaligi shugʻullanishi kerak, uniig esa oʻn beshta raznaryadkasi va beshta ishchi qoʻli bor. Shuning uchui bironta ham ishni oxiriga yetkazolmaydi, bunga kuchn yoʻq.
Boshida Sosnovkada har bir qishloq alohida koʻcha bulib joylashdi, ilgari jamoat qanday yashagan boʻlsa. endi ham shunday yashamoqchi edilar. Butun kolxoz bosh qosh boʻlib, xashar qilib beva-bechora, qari-qartanglarning uy-tomorqalarini yigʻishtirib, tom-tarnovlarini tiklab qoʻydilar. Oʻsha tomorqalardan bir-birlarinikiga chopib oʻtib keladigan soʻqmoqlari boʻlardi, vaqt bevaqt koʻchaga chiqib oʻtirmay shu soʻqmoqdan bordi-keldi qilishar, birpas gaplashib, choy ichishardi. Oqshom chogʻlari tevarak-atrofdan: «Dar'ya-a! Mar'ya-a! Samovar qaynadi! Natal'ya-a!- Sen Krivolutskiyga bormaysan-mi?» – degan ovozlar kelib qolar, togʻdan pastdagi koʻchani shunday deb atashar, uni Krivolutskiy qishlogi ishgol qilgandi.
Keyin bari ostin-ustun boʻlib ketdi. Oʻlim, toʻy, bordi-keldilardan soʻng bir qishloq boshqasi bilan tutashib ketadi, buning hech bir yomon tomoni yoʻq, turmush ekan, shunday boʻlishi tabiiy, maromning buzilgani, izdan chiqqani shundaki, joʻnaganlar va olib ketilganlarning oʻrniga havoyi, na xoʻjalik qiladigan va na tomorqa tutadigan, faqat bitta – magazinga boradigan yoʻlni biladigan, yeb-ichishdan boshqasi bilan ishi yoʻq, ishdan ishgacha boʻlgan vaqtini amal-taqal qilib oʻtkazadigan odamlar joylasha boshladi. Avvaliga ishdan tashqari vaqtni, soʻng ish vaqtini ham magazin va uning atrofida oʻtkazadigan va borgan sari buning mazasiga tushunib, tobora bunga oʻrganib, xirsu xurujga beriladigan boʻlishdi, soʻng ularni toʻxtatib boʻlmay qoldi. Ish albatta, buni yoqtirmaydi – turli ixtiloflar yuz beradi, keyin ilgari sira koʻrilmagan boshqacha tariqatdagi jamoachilar tugʻiladi. Albatta, ertayu kech ichadiganlar topiladi, lekin muqaddas Rusda ular qayerda yoʻq deysiz, toʻdalashish, toʻdalarning esa oʻz atamani va kengashiga ega boʻlishi, sharm-hayosiz, hech narsadan tap tortmaydigan oshkora bir kuchga aylanishi, hukmronlik qilishi – bunaqasi, yoʻq, boʻlmagan edi. Bular shunday oʻzimizning zafarlarimiz. Yaqinda Yegorovkada oʻqituvchilik qilgan, maktab direktori Yuriy Andreevch Soskovkaga birlashgan olti qishloqdan urushda qancha odam oʻlgan-u, qancha odam keyingi toʻrt yil ichida bu yerda ajalidan besh kun burun nobud boʻlganini hisoblab chiqibdi. Ajali yetmay oʻlganlar deganimiz, bu – pichoqbozlik, mast-alast otishuvlar, suvga choʻkkanlar va sovuqda qotganlar, oʻrmon kesayotganda oʻz aybi bilanmi yo boshqalarning aybi bilanmi, bosilib-yanchilib jon berganlar. Orada koʻp farq yoʻq ekan. Ivan Petrovich bu gapni eshitib, oh urdi: ana sizga tinchlik zamoni! Axir, u mana shunday voqealarning hammasini bilardi, joni achishardi, hayotdan tanish bir odam ketganda doim nimadir oʻzgaradi va yorugʻ jahon xuddi xira tortganday boʻladi, garchi oʻlgan odam ming yomon boʻlsin, u ketgach, sening ham qayeringdir huvillab qoladi, Ivan Petrovich roʻy bergan har bir voqeadan xabardor edi, qattiq kuyi-nardi, lekin bu raqamlar yonma-yon qoʻyilib solishtirilganda, unga haddan tashqari yomon ta’sir qildi. Bir necha kungacha u oʻziga kelolmay yurdi, buni tushunishga urinib koʻrdi, faqat hech narsani tushunib boʻlmasligini angladi, raqamlardagi bu qoʻrqinchli oʻxshashlikdan biror xulosa chiqaray dedi, lekin xulosasini ham tushunish gʻoyat qiyin edi. Yana bir gai: frontda halok boʻlgan insof va adolatga chaqirar, ularni qavm-qarindoshlar oʻrtasida yashovchi oʻz joni va xotirasi bilan birga qoldirar, roʻshnolik va sa’i-harakat uchun qoldirardi; biz oʻzimizga oʻzimiz hisob bermagan holda urushdan keyin yigirma yil xalok boʻlganlarning mana shu merosi bilan kun koʻrdik, ularning birdan-bir vasiyatlarini ado etishga intildik, insonlik tabiatimizga koʻra buni bajarmaslikning sira iloji yoʻq edi. Ularning xotirasi, vasiyati muqaddas, oliy, bizdan koʻra qudratli. Hayotini bekordan bekor, tentaklik va koʻr-koʻrona umidsizlik tufayli boy berganlar esa oʻzlaridan keyin ham ahmoqlik, pala-partishlik va umidsizlik qoldirib ketadilar. Ajal – qahri qattiq muallim, odam yaxshimi-yomonmi bari bir, oʻlgach savobiyam, gunohiyam besh barobar koʻpayadi.
Birinchi yillar lespromxoz faqat shu boʻlimdan iborat edi. Keyin ikkinchi, uchinchi, toʻrtinchisini ochishdi, daryo yoqalab yuz chaqirimdan ortiqroq masofaga choʻzilib ketgan xoʻjalik paydo boʻldi. Hozir bir yilda bir boʻlimning oʻzi yuz ming kubdan oshirib oʻrmon kesadi. Planlar haddan ziyod koʻtarilib ketdi. tobora qudratliroq, chapdastroq, chaqqonroq texnikani ishga solib yuborishdi, odamlarning kuchi bilan hech narsani eplab boʻlmay qoldi. Mavsumiy ishchilar, shabashchilar, pul ketidan chopganlar, vaqtini qayerga qoʻyishni bilmay, qayda boʻlsa ham kuning oʻtsa bas, deydiganlar yopirilib kelishdi. Keyingi yillarda alohida bir odamlar toifasi paydo boʻldi, ularni butunlay chiqitga chiqqan va butunlay yoʻldan ozgan, deb aytish qiyin; ular tinmay u joydan bu joyga koʻchib yurishadi, pulning ketidan ham quvishmaydi, qoʻllariga pul tushsa, darhol shamolga sovurishadi, lekin har qanday ishga befarq qarashadi, har qanday ishni mazhabchilarga oʻxshab inkor otishadi va oʻzlarini sargardonlikka mahkum etishadi. Bunday odam oʻzi ham yordam soʻramaydi, birovga ham yordam bermaydi, yashashni oʻziga gʻoyatda oson qilib oladi. Na oila bor, na doʻstu yor, na mehr-oqibat, hayotni goʻyo ogʻir jarima va jazo deb biladi. Bunaqa odam haqida ilgari: boshiga qop tushib poʻla boʻlgan, deyishardi, endilikda u oʻzini topib, tanib oldi, yolgʻizlikni bamisli qasam kabi qabul etdi. Ularning dillarida nima bor, bu dil kimga tegishli – qorongʻi.
Ana shunday qilib, qishi bilan togʻdan tushirilgap ogochni joʻnatish, yana kuz oylari daraxt agʻdarib, uni pastga tushirish kerak boʻlganda, ular selday kelishadi. selday ketishadi, kelishadi ketishadi, toʻxtab turishmaydi, gap qulayliklar yoʻqligida ham emas, ular shunchaki nega toʻxtash kerakligini anglamaydilar, zotan ular buni tushunishga qodir ham emas, mudom noayon, chidab boʻlmas bir vahima, bezovtalik ularni quvib yuradi. Ketayotganlarida – koʻzlari achchiq va alamli boqadi. qayerga? Nimaga? Lekin joʻnab ketishadi, qolganlar esa ularning ajoyib-gʻaroyib, entak-tentak qiliqlarini eslab yurishadi, bunaqa qiliqlarga ular juda usta boʻlib ketishgan, misol uchun, bir shovvoz tishida usti ga-zak toʻla har qanday stolni koʻtaradi, boshqasi aroqdan atala qilib, uni yuzini burishtirmay qoshiqlab ichadi. uchinchisi, pochtada ishlaydigan qizchalarning yuraklariga vahima solib, shifrovkaga oʻxshash telegrammalar berishni sevadi: «Uch kundan beri yomgʻir, nima qilaylik?» – yoki: «Noyabrdan keyin dekabr', adashtirma» – yoki: «Meni kutma, lekin qaytarman». Eski Yegorovkadagilar oʻzlarining uch yuz yillik ibtidoiy hayotlari davomida Sosnovkadagilar yigirma yil ichida koʻrishga ulgurgan ajoyib-gʻaroyib ishlarning loaqal mingdan birini ham koʻrmagan, bilmagan.
Shu ketishda bularning oxiri koʻrinadiganga oʻxshamaydi. Darhaqiqat, bu eslash mumkin boʻlgan narsalarning eng oddiysi, eng durusti. Yana oʻrmonchi Andrep Solodovning boshidan oʻtganlarni ham eslash mumkim. Solodov oʻziga berilgan hokimiyatdan foydalanib, ikki yil burun lespromxoz daraxt kesib, beldan yuqori kela digan toʻngaklar qoldirgani uchun jarima solgan edi. Qalin qor tushgan kezlar tozalab oʻtirmay, ishning osonini koʻzlab, daraxtlarni yerdan baland-baland qilib kesishgan, qoidani buzishgan edi. Andrey, umuman, gapga koʻnadigan kishi, ularni bu yoʻldan qaytarishga ancha urindi, doʻq-poʻpisa ham qildi, aloha toqati toq boʻldi: yaxshi gapni tushunmasangiz. ana sizga. dedi. Juma kuni kassir xotin oylikni olib kelgani borib, quruq qaytdi: bank jarima* tulaysan deb lespromxoz pullarinn bermay qoʻydi. Shanba kuni Andrey odatdagiday moʻrchani isitdi. Yuvinib, uxlagani yotdi. moʻrcha kechasi yonib ketdi. Xoʻjayinning ehtiyotsizligi. Parishonxotirligi uchun shunday boʻlgandir ehtimol: moʻrchaga olov yoqib, choʻmilgan, undan keyin toʻp otsa ham uygʻonmaydigan boʻlib tosh qotib uxlab qolgan. Dushanba kuni kassir yana pulga borgan va yana quruq sumkani koʻtarib kaytgan. Chorshanbagacha kutinglar, ungacha pulni qayerdan olishni hal qilamiz, deyishgan. Chorshanbada jumaga qoldirishgan. Chorshanba kuni Andrey Solodovningʻ lesxoz bergan bitta oti yoʻqolgai. Bu atrofda shundan boshqa ishga yaroqli ot yoʻq edi, unda qishloqningʻ yarmidan koʻp tomorqalarini haydashar, oʻrmon xoʻjaligida ham toza asqotar edi, jonivor. Nahor chiqqach, ovloq jarlikdan uming irigan loshi topildi, yonginasida chiriy boshlagan arqoni yotardi.
Ivan Petrovich Andrey bilan gaplashdi, ikkovlari ham buni oʻz odamlarimiz qilgan degan fikrga keldilar. Hammasini faqat kelgindilardan koʻrish kulgili edi. Yoʻq, bir joyda yashab, bir joyda ishlab, bordi-keldi qilib turgan oʻzimizning odamlar ham, eski gapdan qolmay qonun soʻqadigan, vijdon, diyonat haqida safsata sotadigan har bir kishiga chap koʻz bilan qaraydigan boʻlib qolishdi. Ivan Petrovich tilini tiyib yurishni bilmasdi, tilini tiyadigan boʻlsa, oʻzini odam oʻrnida koʻrmasdi, u majlislarda oʻrnidan shartta turib, oʻrmon kesilayotgan yerlarda, pastki omborlarda, garaj va magazinlarda boʻlayotgan noma’qulchiliklarni dangal aytardi. Shunda oʻzimizning odamlar Ivan Petrovichni yanib qoʻyishardi, unga oʻdagʻaylashardi. Ivan Petrovich hammaning koʻz oʻngida roʻy berayotgan, hamma odatlanib borayotgan narsalar haqida gapirardi – oʻrmonda texnikani oʻrinsiz va rahmsiz suratda tilkalashayotgani va yohud oʻz shaxsiy ehtiyoji yuzasidan uni bekordan bekor dam sog, dam nosogʻ – mast-alast holda oʻnlab chaqirim joyga haydab borishayotgani, kuppa-kunduzi yangi tilingan taxtalarni tashib ketishayotgani, lespromxoz yoʻllarida nakladnoylarda koʻrsatilgan turli mol-ashyolar gʻoyib boʻlayotgani, ular oʻrnida savdo ishini yengillashtirib, faqat pul paydo boʻlayotgani, texnika xavfsizligiga rioya qilmay, daryodagi moʻrt muz ustiga traktorchilarni yogʻoch tushirishga majbur qilishayotgani, yana... Ahvol shu darajaga borib yetdiki, Boris Timofeevich ishdan boʻyin tovlayotgan brigadani insofga keltirish uchun oylik berilganining ertasiga hech kimga bildirmay, brezent sumkasiga ikki shisha araq solib, oʻrmon kesuvchilarga olib borgan. Ular buni xuddi profsoyuz tomonidan tekinga beriladigan uch dumaloq choyday bemalol olaveradigan boʻlib qolishgan.
Ivan Petrovich figʻoni chiqib oʻylardi: dunyo birdan, bir zarb bilan agdar-toʻntar boʻlib ketmaydi, lekin, mana, xuddi bizdagiday boʻladi: mumkin emas edi, qabul qilinmagan edi, endi mumkin boʻlib qoldi, qabul qilindi, iloji yoʻq edi – iloji topildi, sharmandalik deb hisoblanardi, endi bu nuqsonlar chaqqonlik va chapdastlik oʻrniga oʻta boshladi. Bizni nene zamonlardan beri omon asrab kelgan narsalarni qachongacha iayxop qildirib qoʻyamiz, axir? Qayerdan, qaysi zaxiralardan qachon madad va koʻmak yetib keladi bizga?
– Nima oʻzi bu – koʻzmi yo peshonami? – deb bobillab qolardi Boris Timofeevich, lekin uning tovushida na iddao, na javobtalab savol boʻlardi. – Nega sen hadeb shu narsalarga tirgʻilaverasan? Koʻryapsan-ku, hayotimiz plansiz emas...
Mana shunga kelganda, Ivan Petrovich portlab ketardi:
– Plan, deysanmi? Plan?! Bundan koʻra plansiz yashaganimiz ming marta yaxshiydi!.. Bizga butunlay boshqacha plan kerak – yogʻoch kubometrlarini emas, yuraklarini ham hisobga olsin! Qancha dillarni yoʻqotdik, qanchasini boy berdik, jahannamga joʻnatdik va endi bizga qanchasi qoldi, ana shular ham sanoqqa kirsin!.. Plan!.. Bir eslab koʻr, qanday edi... boringki, besh yil ilgari...
– Besh yil ilgari nima boʻpti? – Boris Timofeevich oʻzini bilmaganga olardi. – U paytda hozirgiday texnika – oʻzi sidirgʻa yiqarlar, jagʻi yirik yogʻoch ortuvchilar yoʻq edi. Birvarakay oʻttiz, qirq kublab yogʻoch ortadigan senikiga oʻxshagan «KRAZ»lar qayoqdaydi?
–- Yana yigirma besh! U vaqtlar sen plan toʻlsin deb. oʻz yoningdan toqqa aroq koʻtarib yurmasding. Sen ana shuni esla. Bizning planni toʻlatish – unchalik qiyin ish emas, unga agronomlikning keragi yoʻq.
– Qiyin emas, deysanmi? – Kim-kim, ammo u plan ustida necha bor oʻlib-tirilgan, butun umrini planga bagishlagan, plan deb, kechalari qoʻrqib uygonib ketadigan, oyning oxirgi kunlaridan balo-qazoday qoʻrqadigan, planni birovning yetti uxlab tushiga kirmaydigan usulda qisqa vaqtda uni uddalashga aqli yetgan bir kishi: boshqalar bilmasa ham, bu ish qanchalik nozik va mushkulpisandligi, xiylagarlik u yoqda tursin, undan ham ortiqroq narsalarni talab qilishi unga ayon. Bularning barini tushuntirib boʻlmasdi, shuning uchun u dili ogʻrib: – boshingga tushsa bilasan, – derdi.
– Qoʻy. Boshimga tushganlari ham yetarli. Afonya Bronnikov esa, yegorovkalik kishi, oʻzi suruvchi traktorda ishlaydi, boshqacha fikrda edi.
– Nega hadeb qizishaverasan, Ivan Petrovich? – deya mardona, choʻng yuzida ta’naomuz tabassum bilan nasihat qilgan boʻlardi u. – Kimga nimani isbotlab berasan? Endi gapimni eshit: men halol ishlayman, halol yashayman, oʻgʻirlik qilmayman, mugʻombirlikni bilmayman – yetadi shuning oʻzi. Kimning yuzida koʻzi boʻlsa, men qanday yashayapman, boshqalar qanday, koʻrar. Kimning niyati qanday boʻlsa, ishi ham shunday boʻladi. Bizdan keladigani – toʻgʻri yashash, tayoq bilan urib oʻz toʻdamizga qoʻshib olishga harakat qilmasdan, hayotimiz bilan ibrat boʻlaylik. Tayoqning foydasi yoʻq.
– E, axir, ibrat koʻrsatishga kechikdik, ha, kechikdik! Kech!
– Hech narsa kech emas.
Ammo Ivan Petrovich boshqacha odam edi: har qadamda boʻlayotgan ishlar ta’sirida uning ichida allaqanday bir prujina qisilgandan qisilib borar va shu qadar tarang bir holga kelar ediki, buyogʻiga ortiq toqat qilib boʻlmasdi. Shunda oʻziga oʻzi bir emas bir necha marta endi jim yurishga ahd qilgan Ivan Petrovich, jim turish ham xatti-harakat va ta’sir etish usuli ekanligiga amin boʻlgan Ivan Petrovich yana oʻrnidan dik turib ketar va ovozi boʻgʻilgan, ichiga tushgan holda qattiq kuyunib, jigʻibiyroni chiqib, ayni choqda oʻzidan oʻzi achchiqlanib, ganira boshlar, ayni choqda gapi bekor ekanligini ham tushunib turar edi.
Sashka Devyatiyning atrofiga yigʻilib olgan arxarovchilar hali bu yerlarga kelmasdan burun boʻlgan voqea: Ivan Petrovich ertalab garajga kelsa, uning «KRAZ»idagi pritsepga ulanadigan tormoz shlanglari chopib tashlangan edi. Bu haqiqatchi boʻlsang, mana senga kal, jazzang, deyilgani edi. Bir gal esa: «Sen, tepakal. ayiqqa oʻchshab ikkita soʻzni yodlab olgansan: yaxshi-yomop, yaxshi-yomoi. Sal mundoq kallangni ishlatsang-chi». deyishgan edi.
Bundan chiqdiki, yaxshi ham yomon ekan. Shunaqa boʻlib qolibdi endi, yaxshi boʻlmasa ham – yaxshi ekan. Be ixtiyor tiling galdirab, ikkitagina soʻzni aytolmay adashib ketasan.

10
Birinchi oziq-ovqat omboridan oʻtning yoʻli butunlay toʻsildi. Ikkinchi omborxonaga oʻtishdi. Yaxshiyamki, bu omborxona tomini oʻz vaqtida koʻchirib tashlashgani, olov bu tomonga yoʻlay olmadi. Oʻt oʻng tomondagi eng chekka burchakning tepasida avj olib, shipga oʻzini urmoqda edi. Ivan Petrovich bu yerga boya kirganida, ichkari juda isib ketgan, hammayoq tutun, lekin har holda oʻt yetib kelmagani uchun chidasa boʻlar, imoratning hali toʻrt tomoni omon edi. Qiziq, bu yerda odam ancha gavjum edi, gʻala-gʻovur, xursandchilik, hammayoqni jarang-jurung ovozlar bosgan edi. Ivan Petrovich odamlar bir qator boʻlib, tizilishganlarini daf’atan fahmlolmadi, qatorda bozori doim chaqqon aroqni yashiklab qoʻlma-qoʻl uzatishardi. Safga turganlar ichida shu yerlik odamlar ham, arxarovchilar ham bor edi. Ivan Petrovich birpas nima qilishini bilmay turdi-da, soʻng qoʻlim boʻsh chiqmasin deb, bir yashikni koʻtargancha tashqariga shoshildi, usiz ham bu narsaning bir qatrasini nobud qilmasliklariga ishonchi komil edi. Ochiq havoga chiqqanda, tepa tomondan unga olov seli urildi, qichqirgan tovushlar eshitildi, omborchi Valya oʻsimlik yogʻini olib chiqinglar deb, yalinib-yolvorar, yer tepinib talab qilardi. Valya oʻsimlik yogini kuzgacha berishmaydi, hamma tegishimizni olganmiz, deb qichqirardi. Ivan Petrovich uning dod-voyini eshitib yana orqasiga qaytdi, shunda aqli shoshib, hozir qishmi yoki yoz ekanligini sira eslolmadi.
Tashqarida bir zumgina turdi, shu bir zum ichida esa oʻng tomondagi burchakdan olov yopirilib chiqdi.
Alanga oʻkirib, qarsillab ichkariga oʻzini urar, qatorda turgan odamlarning galagovurlari tobora quvonch sadolari bilan toʻlib-toshib borar, shishalar shodumon jaranglar, lekin qorishim ovozlar ichra bir ovoz dam-badam takrorlanar, allanima ohanjama bilan qarsillar va quruq bilqillar edi. Qarsillash va bilqillash orasida yana chasir-chusir qilib ham qoʻyardi. Ivan Petrovich mana shu ovozlar kelayotgan, qizib ketgan devor tomon shitob kadam tashladi, xorijdan keltirilgan vinolar solingan yashiklar oldiga yetganda, ovoz qayerdan chiqayotganligini fahmladi: shishalarning tiqinlari otilmoqda edi. Lekin u chirsillagan tovushlar qayerdan chiqayotganligini axtarib oʻtirmadi, ular atir solingan shishachalardan yoki shunga oʻxshash biror narsalardai chiqayotgandir, deb oʻyladi. Biroz vaqtdan beri troynoy odekolon oziq-ovqat mollari qatoriga oʻtadigan boʻlib qoldi. Mujiklarga venger yoki bolgar vinosining asl ta’mi haddan tashqari nordon va chuchmal tuyulib, unga troynoy odekolon qoʻshib ichishga oʻrgaiishgan.
Ivan Petrovich oʻsimlik yogʻini shishalar orasidap qidirib yuribdi, u temir bochkalarda saqlanarkan. U
biqinlari qappayib chiqib, ne-ne taraqa-turuqlarii koʻrgan juda katta bochkani qiynalib, qoʻllari kuya-kuya agdardi-yu, lekin bir oʻzi dumalatolmadi, zoʻr berib, ozgina chayqatoldi, xolos. U shoshib qator oldiga bordi-da, duch kelgan bir odamni bu yoqqa qarab sudradi. Sudragan odami u bilan boya tomni birga koʻchirishgan, «Ural» mototsikli topilgani haqidagi xabarni keltirgan yigit ekan. Yigitdan qayioq aroq hidi gupillab urib turardi; u hech iimami tushunmay, lekim boʻyim ham tovlamay hakkalagancha Ivan Petrovichga ergashdi. Ikkovlari itarib-itarib bochkani dumalatib olib chiqish-di.
– Yana bittasi qoldi! Ivan Petrovich, yana bittasi bor u yerda! – deb chagʻilladi omborchi Valya va qoʻli bilan koʻrsatdi. – Huv anuv yerda, huv anuv yerda!
Ivan Petrovich Valyani ushlab, eshikdan tashqariga itarib yubordi, hozir mol deb uning koʻziga joniyam koʻrinmayotgani ayon. Ichkarida roʻy berayotgan narsalarni uning koʻrmagani ma’qul. Ivam Petrovich bochkani olib chiqishgan sherigini birpasda yoʻqotib qoʻydi, u, albatta, hayallamay yana qatorga qoʻshilib olgandi. Ivan Petrovich uni qidirib yurib qatorda yashiklargina emas, alanga shu’lalarida xuddi elektr fonardek yiltirayotgan, ogʻzi ochilgan shishalar ham qoʻlma-qoʻl oʻtayotganligini koʻrdi.
– Ha, ol! Ha, ol! – deb boshlardi qatordagilarnimg biri yashikni yonidagi qoʻshnisiga qarab itqitarkan, shunda butun qator joʻr boʻlardi: – Ha, ol! Ha, ol!
– Ha, ol! Ha, ol! – boshni tashlagancha shishalarni koʻtarishardi. – Ha, ol! Ha, ol!
Lekin olov ham oʻz yoʻli bilan olmoqda edi: u ichkariga yopirilib kirib, orqa devorning yarmini egalladi. shipga oʻtib, uni tillari bilan bir maromda yalay boshladi. Nafas olish borgan sari qiyinlashardi, buni nafas deb, havo deb boʻlmas, dimoqqa allaqanday jizgʻanak boʻshliq, apil-tapil tortilardi, xolos. Kimdir, ayolmi, erkakmi, anglab boʻlmasdi, varvarak va uryon ovoz bilan:
– Pet'ka! Pet'ka! Shu yerdamisan? Qayerdasan? – deya tashvishli chaqirardi.
– Pet'kangni zakuska qilib yubordik! – deb javob berishdi qatordan, bu ovoz ham goʻyo kuygan, xirillagan, girillagan, tilingan edi. Olov ichidan otilib chiqardi.
Yana Ivan Petrovich avvalgisidan koʻra tekisrok bochkani yerga qulatdi, silliqroq yumalasa kerak, deb bir oʻzi urina boshladi. Kimdir unga yordamlashdi. Tashqariga olib chiqishganda, omborchi Valya bochkani koʻrib uvvos solib yiglashga tushdi: bochkaning tiqini qaydadir tushib qolgan edi. Ivan Petrovich boshi gʻuvillagancha dam ombordan buralib chiqqan yogʻ iziga, dam shu ikki-uch litr toʻkilgan yogʻdan boshqa narsasini yoʻqotmaganday boʻlib oʻkirayotgan, figʻoni koʻkka tutashayotgan Valyaga qarardi.
Ivan Petrovichni yon tomondan kelib Afonya Bronnikov sudrab ketdi. U Ivan Petrovichni olov qoʻynidan hovlining soʻl yogʻiga shitob bilan ergashtirib borarkan, yoʻl-yoʻlakay tushuntirdi:
– Kechikmay, unni tashib olish kerak, Ivan Petrovich. Bularning bari... – u yonayotgan tomonga qarab hafsalasi pir boʻlib qoʻl siltadi.
– Unsiz qolsa, unda... Unsiz iloj yoʻq.
Xotinlar va bola-chaqa uchinchi omborxonadan quyultirilgan sut bankalari, juda ham mayda allaqanday bankachalar bilan toʻldirilgan qutilar, metall lenta bilan yaxshilab tortib mahkamlangan sarishta karton qutilarni olib chiqishardi. Oʻn uchinchi omborxona orqasida, devor chekkasidagi pastakkina uyda saqlanardi. Darvozadek katta-katta eshiklar lang ochiq edi.
Ivan Petrovich va Afonyaning soyalari tobora uzoqlasha-uzoqlasha, badravish qiyshaya-qingʻaya devorlardan oshib oʻtdilar-da, qishloq uzra balandlab ketdilar.
– Uyimizga oʻt tushdi-i! – yuqori koʻchaping alla kayerlaridan ovoz chiqdi.
Ivan Petrovich yuragi taka-puka boʻlib, ovoz kelgan tomonga qaray boshladi.
– Uyqudan turdi! – zaharxanda qildi Afonya. -Kulimiz koʻkka sovurilay deyapti-yu, bu endi uyqudan koʻzini ochyapti. Qani, ogʻayni, tezroq bizga qoʻshila qol, vaqt borida. Ertaga shabash, ertaga kayfing tarqamaydi.
Bevoshlik tevarak-atrofda boʻlsa bir boshqayu oʻz ichingda boʻlsa, bir boshqa. Atrof-tumonotda bevoshlik hukm sursa, bunga istagancha aybdorlarni axtarib topsa boʻladi, goho esa butunlay chet kuchlar ishga tushib ketib, nima desak ekan, rol' oʻynashi mumkin. Qisqasi, oʻsha tartib-intizom yoki bevoshlikning egalari koʻy, ularning kelishib olishlari qiyin, ular dunyo nizomini turlicha tushunadilar, biri uchun aqlga tamomila toʻgʻri keladigan narsa boshqasiga boshboshdoqlik boʻlib koʻrinadi.
Gap faqat sening oʻzinggagina taalluqli narsalar haqida ketadigan boʻlsa, albatta, sen oʻzingga-oʻzing hokimsan. Senga tegishli xoʻjalikda sendan oʻzga javobgar yoʻq. Mabodo, senga bu narsa juda koʻp tashqi sabablar va hodisalarga bogliq boʻlib tuyulsa-da, ushbu sababu hodisalar sening sirli hamda daxlsiz sarhadlaringga qoʻshilib ketishdan oldin sening oliy hukmingga duch kelmay iloji yoʻq.
Oʻz ichingda adashib yurishdan ham osonrogʻi bormikan. Sezgir odam buni biladi. U oʻziga hammadan burun ma’-lum vazifalarni bajaradigan a’zolarni koʻruvchi vrach kabi qaramaydi, balki tabiat tomonidan moʻ’jiza kabi ato etilgan katta va tushunuksiz mushkulotning qodir va irodasiz hokimi mut.chaqi kabi qaraydi, bu muluqoch qandaydir boshqacha, alohida hukm yuritmoqlikni talab qiladi.
Nazaringda, vijdoning qayerda, iroda qayerda, istaklar qayerda tugʻiladi-yu mavhumlik hamda ta’qiqlar qayerdan paydo boʻladi – bularning hammasini biladigandeksan. Ularning joylashgan yerlarini bilmaysan, lekin ular labbay deb javob bermogʻi uchun qaysi yoʻllardan xabarlar joʻnatish lozimligini yaxshi tasavvur qilasan. Vijdon oʻz-oʻzidan tilga kirmaydi. Chaqirigʻing bilan tilga kiradi; ehtimol, u mustaqil suratda soʻrashga ham qodirdir, albatta, qodir, lekin u bunga ulgurmaydi: nazaringda unga undan ilgariroq murojaat qilgandeksan. Nazdingda, senga ishonib topshirilgan sarhadlarda xuddi shunday boʻlishi kerakday: sen talab qilgandagina paydo boʻlmay, norozilik ohanglari chiqishga tayyor turganda va yoki rozilik alomatlari susayganda, bularning oldini olib aralashmogʻing, sen birinchi boʻlib chiqmogʻing va oldinroq tilga kirmogʻing lozimday.
Sen va ular. Sen – hukmdorsan, oʻz jismingga xuddi saltanat kabi uning barcha shaharu uvalari, barcha nizomu aloqalari, uning barcha gunohu sha’n-shavkatlarini olib yurasan. Ular senga mansub dunyoning sirli hayotini tashkil etadi. Bular ham yaxlit, bir butun, ham boʻlak-boʻlak. Tinchlik va omonlik hukm surganda, hayotda doim yuz berib turadigan anglashilmovchiliklar, aql tarozusida oʻlchanganda – bir butun va ajralmasdir. Xuddi shunday, anglashilmovchilik – ong bilan anglanguncha. Aksincha, oʻrtaga tafriqa tushsa, senga tegishli mulkatlar hukmingga boʻysunmay qoʻysa, unda ana shu. ya’ni, boʻlak-boʻlakdir. Faqat shunda ularning sendan kuchliroq ekanligini his qilasan. Chunki ular sening xatti-harakatlaring va oʻy-fikrlaringni tashkil etadi, sening harakatlaringga yoʻnalish beradi va sening ovozingdan tovushlar yaratadi. Chunki nima qilganda ham, sen bir kunmas bir kun oʻlasan, ular esa oʻlim bilmaydi, ular senga noayon allaqanday qudrat hukmi bilan senda edi, sen esa bu qudratni qancha urinmagin yaxlit bir timsolga birlashtirolmading. Sen emas, shu qudrat ularning mutlaq hokimi edi, sen esa ularga muvaqqat goʻsha, ularning borligʻining, jamuljamining zaif qobigʻi eding, ular shu yerdan turib dunyo bilan rizolik va bogʻlanish topishni istagan edi. Sen ularning umidlarini oqlolmading, senga amr etilganlarini yekazib berolmading. Ya’nikim, demak, sen oʻz-oʻzing boʻlolmading. Kim boʻlsang boʻlgandirsan, shuning uchun seni qaytarib berar ekanlar, sen bilan emas, sening noming bilan vidolashajaklar.

11
Bevoshlik – tevarak-atrofingda boʻlsa boshqayu benoshlik oʻz ichingda boʻlsa – butunlay boshqa ekan. Ivan Petrovich oʻzini dahshatli bir suratda xarob boʻlganday his qilardi. Goʻyo yotlar qoʻshini uning ustidan bostirib oʻtganday, hamma narsani yanchib, bulgʻab, faqat achchiq dud, kechagina barqaror hayot kabi koʻringan narsaning shaklsiz oʻtkir parchalariyu erib oqqan siniqlarini qoldirganday edi. U oldinlari ham oʻzidan oʻzi rozi boʻlib yashardi, deb boʻlmasdi, har qanday odam va hatto xayotidan haddan tashqari mamnun odamda ham doim nimadir izdan chiqib turadi, gʻingshibmi, talab qilibmi, jondan toʻydiradi. Izdan chiqib turish uning turmushida ham boʻlgan. Bu, nima desak ekan, yoʻl-yoʻlakay ta’mirni talab qiladi. Ivan Petrovich bu kasalning nimadan tuzalishini biladi,–- yo ish va yo yaxshilik. U sirqirab ogʻriyotgan yarasiga malham boʻlsin deb, yaxshilik qilmasdi, uning yaxshiligi oʻz-oʻzidan boʻlardi va ogʻriq azobi asta-sekin pasayardi. Ogʻriq vaqt-bevaqt goʻyo his qilish va dard chekish qobiliyatim yoʻqolib qolmayotganmikin deb, sinamoqchi boʻlganday dam u yerida, dam bu yerida qoʻzgʻab qolardi.
Mana endi nima boʻldi? Qanday qilib, uning shoʻ qadar ehtiyotkorlik bilan tarbiyalangan yuragi birdan gʻalayonga keldi va uning oʻziga qarshi qahr bilan bosh koʻtardi? U nimaga qoʻl urmasin – hech koʻngildagiday chiqmaydi, qayerga bormasin, nimaga urinmasin, allaqanday bir kuch uni toʻxtatadi va oʻch-alam toʻla shu soʻzlarni qulogʻiga shivirlaydi: oʻylab topganing kelib-kelib shu boʻldimi? Haqiqatan ham, u shundan boshqasini oʻylab topolmasdi va uning qoʻli hech ishga bormas, butun vujudini huvillagan boʻshliq chirmab olgan edi.
Oʻz-oʻzi bilan bunchalar chiqisholmaslik nimadan boshlanganligini u eslolmaydi. Axir, nimadir albatta boshlanishi kerak edi-da, bir safar yuragi undan rozi boʻlmadi, hatto qattiq qarshi chiqdi va uni tushunishni istamadi. Uning qanday yashayotgani yuragiga yoqmadi. Ammo hamma gap shundaki. u doim vijdonan yashashga harakat qildi. Oʻzining xatti-harakatlarini adolat va umumning manfaati, foydasiga chogʻladi. Axir dil va diyonat bir-biriga tugʻishgan emasmi, axir diyonat dilga oziq bermaydimi va nahot ular oʻrtasida nizo, adovat boʻlsa? Haqiqatni aytish kerak boʻlganda, u aytdi: ish qilish kerak boʻlganda, ishladi. Ha, u faqat haqiqatdan va ishdan ogʻishmasligini bildi. Ularning insonga hadya qilingan chegaralarda qolishi axir muhim narsa emasmi? Haqiqat – bu daryo, uning tagiga tosh toʻshalgan, sohillariga aniq bir chiziq qilib qum va tosh toʻkilgan, uning suvi toza, oqar suv; uning qirgʻoqlarini suv yuvib ketmagan, balchiq va tiyganchiq emas, unda chirigan, sassiq suyuqlik oqmaydi. Haqiqat tabiatning oʻzidan kelib chiqadi, uni koʻpchilikning fikri, farmoni bilan toʻgʻrilab boʻlmaydi. Xoʻsh, shunday ekan, nega u, ortga qaytmas haqiqat bilan yashayotgan odam, nega uni xohlamaydigan yoki chala-yarim qabul qiladiganlar bilan jangga kiribgina qolmasdan, nega oʻz-oʻzi bilan ham sira chiqisholmayapti? Haqiqatni chala-yarim qilib yoki umuman undan butunlay voz kechib (chala-yarimdan koʻra butunlay voz kechgan ma’qul) yashash yaramaydi, deb nega uning ishonchi komil-u, nohaqligi aniq boʻlganlarga qarshi narigi boshda kim toʻgʻri turganligiga nega ishonchi komil emas? Ular haq emaslar va shu bilan birga haqiqatni qonun kabi tutgan va ularga qarab sizlar haq emassizlar, deb aytayotgan uning oʻzi ham haq emas. Gap nimada?
Yohud, vijdon va haqiqat bir-birlariga bogʻlanib, bir-birlarini toʻldirib, ayni zamonda, balki, ular ham oʻzlariga mustaqil emasdilar va boshqa muhimroq narsa qoshida tiz choʻkarlar? Nimaning oldida? Dil qoshidami? Nima, bitim boʻlsin deb, oʻrtanib turgan dil u tomonga ham boʻlsa, mabodo, – diyonat va adolatni bu tushunchalar sira ham mehmon boʻlmagan joydan axtarayotgan boʻlsa, unda demak, haqiqat ham haqiqat emas va vijdon ham vijdon emas, faqat izlayotgan va azob chekayotgan dilning oʻzidir. Uning marhamati tufayli vijdon va haqiqat qingʻayib qolgan boʻlsa, uning oʻzi endi nima qilsin! Qayerdan madad olsin? Xoʻp, mayli, dil yalangoch toʻgʻrilikni yoqtirmaydi, u axir, shunday qurilgan, u oʻpirilgan yerlardan marvarid donalarini qidirishni yaxshi koʻradi ham deylik, lekin axir, u oʻsha yerlarni kavlash bilan ovora boʻlganda, oʻz tomonida hech vaqo qolmaydi-ku. Xoʻsh, oʻz tomoni nimayu oʻzga tomon nima, kim ular oʻrtasidan chegara oʻtkazgan va nima sababdan odam doim shu chegaradan oʻtgisi kelib turadi, bunda umumiy qismat nishonasi yoʻqmikin? Oʻz tomoningdan oʻzga tomonga oʻtib ketish istagi ne?
Mana shunday, bosh-keti koʻrinmaydigan, javob topilmaydigan, topilsa ham, xuddi qiya devorga borib urilganday sirgʻanib ketadigan «qanday», «nima uchunlar» bilan toʻqnashib, ular ortidan boshi berk, nayzadevorli, jonsiz-kimeasiz koʻchalarga kirib,– Ivan Petrovich ortga chekinardi: hech narsani tushunib boʻlmasdi.

12
Oxirgi un omborida un va yormadan tashqari qand ham saqlanardi. Un va yormalar ichida bekniki bejogʻlik deganlariday qandning oʻrni alohida edi. Unu yormalar toʻldirilgan qoplar yerga toʻgʻri kelgancha uyub tashlangan, ularni chang bosib yotar, qandga esa chap tomondan qat yasalib, tagiga brezent toʻshalgandi. Ularning qoplari ham toza, choklari yaxshilab tikilgan, batartib taxlab qoʻyilgan edi. Goʻyo oʻzimizning xizmatchilar emas, xorijdan chaqirib kelingan kishilar taxlab tartibga solganga oʻxshardi.
Oldindan ogʻir ishga tutinib oʻrgangan odam emasmi. Ivan Petrovich qand qonlariga qarab yurdi. Afonya Pronnikov uni toʻxtatdi:
– Oldin, Ivan Iyetrovich, unni tashiylik. Vularning bari...– u boya ombordagiday yana qoʻlini siltadi.
Bu yer unchalik issiq emasdi. Lekin bu yerda ham shoshplmasa boʻlmas. Oʻtning kelishiga bir uyning yarmicha masofa qolgandi. Toʻda degani toʻdamas, taxlangan desang taxlangan emas, un solingan qoplar odamning gavdasiga bir yarim baravar balandlikda tepa boʻlib uyulib yotardi. Ikki kishilashib tashilsa, kelasi yongʻingacha ham tugatib boʻlmasdi. Ivan Petrovich ishdan tap tortib oʻtirmadi. Hozir choʻt chamalab turadigan payt emas. Borib bir chekkada yetgan qopni nega bu yerda yotibdi, deb oʻylanmasdan. Shartta yelkasiga oldi va shu zahoti bosh-oyoq unga koʻmildi. Qop tirillab chokidan soʻkildi, va shu ochiq joyidan un toʻkilib, ogzi-burniyu yelkalariga tiqildi. Afonya oʻzini tutolmay xoxoladi:
– Mana endi, Ivan Petrovich, oʻzingni Angaraga tashlasang, keyin seni olovga tutilsa, tap-tayyor pirog boʻlasan.
Ivan Petrovich tupurgancha oʻzini qoqib-suqarkan, gʻashi kelganini yashirmadi. Lekin aytgan gapida, har qalay, jon bor edi:
– Bekorga qaqolayverguncha, bularni tashib ado qilishni oʻylasang-chi. Kuchimiz yetmaydi. Qani, boshqa odamlar?!
– Boshliq yigʻmoqchi edi...
– E, esida turibdimi boshliqning! Bosh qashigani qoʻli tegmaydi-yu, qulogʻiga gap kiradimi!
Afonya kim duch kelsa shuning yoqasidan tutib, bu yerga itqitadigan bir qiyofada joʻnadi.
Ivan Petrovich yelkasida qop eshik oldida toʻxtadi. Qayerga qoʻyadi? Darvoza uzoq, u yoqqa olib borishdan hech qanday naf yoʻq. Nariroqda devor bor, u loyda, qorda hammayoqda sochilib yotgan narsalarni yot koʻzlardan asrab turibdi. Lekin baribir devorni qulatish kerak. Birdan Ivan Petrovichning esiga yarq etib bolta tushdi: bolta qani? Uydan olib chiqqan va boya tom koʻchirgan bolta qayda qoldi? Uni qayerga tashlab keldi? Ivan Petrovich oʻzini sal boʻlmasa oʻt ichiga urayozdi, lekin u yogʻ idishni dumalatib chiqqan oxirgi omborda bolta ishlatmaganligini esladi, uni avvalroq biron yerda qoldirgan. Bolta yonib ketgan. Hozir devor qulatishga toza asqotadigan bolta yonib ketgan. Uydan buyum olib chiqib. bekor nobud qildi.
U yana Alyonani esladi, yuragini xavotir sirqiratio oʻtdi: bir ishkal orttirmasinda ishqilib bu kallavaram. Negadir unga hozir xotini bilan oʻzi orasida juda uzoq masofa yotganday tuyuldi. Shundoq yonida-yu, lekin yiroq. Aftidan, bu masofani oʻlchaydigan qadamlar bilan u hali yurib koʻrmagan, unga bular notanish.
Ivan Petrovich bir chora oʻylab topishdan burun uni Afonya tortib olib chiqqan omborxonaga yana nazar soldi: u yerda endi eshikdan otilib kirib, otilib chiqishmasdi, u yerdan hozir alanga eshilib-buralib lovullagancha tashqariga oʻzini urar, shu olov qoʻynidan oxirgi shisha idishlarni hovliga irgʻitmoqda edilar. Voy, bularning botirligi-ey, voy, bularning oʻtdan-choʻgʻdap qoʻrqmasligiyey, chidaganlarini qarang! Aql bovar qilmaydi! Eshik oldida esa quyon terisidan oq qalioq kipgan birovi turib olib, ichkaridan chiqayotgan shisha idishlarni shunchalar chaqqanlik bilan chopqillab-sakrab tutib oladiki, bunaqasi hatto sirkchining qoʻlidan kelishi amrimahol edi. U uchib chiqqan narsalarni tutib olardiyu darhol orqasiga qaramay itqitardi. Sanoat mollari omborlarini qoq oʻrtasidan osmonga balandlab alanga koʻtarildi va butun hovlini koʻzni qamashtiradigan darajada yoritib yubordi, bu yerda hamma narsa qilib, qotib qolganday edi. Boris Timofeevich ham angrayib undan koʻzini uzmasdi. Koʻtarilgan alanga pastga tushdi, boshliq ham oʻrnidan qoʻzgaldi, yana hamma narsa harakatga kirdi.
Alanga hovlidagi hamma narsalarni birdan yoritib yuborgan qisqa bir damda Ivan Petrovich devor yaqinidagi chiroq ustuniga tirab qoʻyilgap toʻqmoqni koʻrib qoldi; boya Afonya tepada uni ishlatgan, hozir atay qilganday naq qoʻl ostida turardi. Ivan Petrovich yugurib borib uni qoʻlga oldida. Zarb bilan devornnng ustki va pastki qismiga ura boshladi. Devorning tagi boʻshab yorilib ketdi, yiqildi, ota-buvalari ham Angara mujiklaridan boʻlgan, bir qoʻli yoʻq Saveliyning tomorqasi va moʻrchasiga tutash yoʻl koʻzga chalindi. Ivan Petrovich devorni tutib turgan oxirgi tutqichlarni ham urib tushirganda, yordamchilar ham yetib keldi. Bu kecha hech narsaga ajablanib boʻlmasdi, lekin Ivan Petrovich bari bir oʻzining hayron qolganligini yashirolmadi. Kim deb oʻylaysiz, yordamga kelgan odam arxarovchilardan Sashka Devyatiy edi. Ular ikkovlashib devorning qulatilgan qismini koʻtarib, nastga, yoʻlga surib tushirdilar. Atay qilsang ham bunday boʻlmaydi: un toʻla qonlarni endi yerga tashlamay ana shuning ustiga tashib keltirsa boʻlaveradi.
– Ke, yana bittasini olaylik, Ivan Petrovich, koʻzlari yonib, shoʻx amr etdi Sashka. Buni qarang, uning ismi sharifini ham bilar ekan-a, boshqa vaqtda «grajdanin qonunchi» sira tilidan tushmaydi.
Ular devorning ikkinchi boʻlagini ham ayirib, birinchi boʻlakning yoniga joylashtirdilar. Boshlarini endi ishdan koʻtargan edilar hamki, qayilishdagi birinchi sanoat mollari ombori bir dunyo alanga-uchqun sachratib yerga choʻkdi, ogʻir «uh»lagan, gʻiyqillagan ovozlar eshitildi. Uyoqdan ovozlarni va yorugʻlikni bosib, chamon charsillib olov uchqunlari porillab otilardi. Sashka oʻsha yoqqa yugurib ketdi. Ivan Petrovich Afonya boshlab kelayotgan odamlar yana orqalariga qarab chopib ketganlarini koʻrdi. Shunda uning yuragi hovliqib. hapriqib ketdi: Alyonani qidirib topmasa boʻlmaydi.
Alyona narsalar uyulib yotgan yerdan besh qadamcha berida serrayib turar, u hozirgina uyum ustiga nimanidir daraiglatib tashlagan, shu daranglagan ovozning oʻzi ham uning qoʻli boʻsh kelmaganligini koʻrsatardi. Qulab tushgan ombordan atrof-tevarakka yoyilayotgan, tovonga dovur yopirilib yondirayotgan olov seli tufayli u qotib qolgandi, qayerdan chopib keldi, nima olib keldi, nimani yoʻqotdi, endi qayerga boradi – eslamas, bilmas edi. Atrofda hamma bir tomonga qaragan, hamma narsa qisirlar va alanga sochar, qichqirar va qoʻllarini silkir, lekin tovushlar ham allaqanday quruqshagan, qoʻllarning harakati ham egilgan, bukilgan, xuddi oʻrgatilgan oʻyinga tushilayotganday edi. Odamlar qator turib, paket va tugunlarni qoʻlma-qoʻl uzatishar, hovli boʻylab dam toʻqnashib, dam bir-birlaridan uzoqlashib yugurgilashar, hayotlarini xavf ostiga qoʻyishib, olov bilan hazil-mazah oʻynashar, goh jam boʻlib, goh yakka-yakka chuvvos solishar – ularning mana shu xatti-harakatlarida allaqanday soxtakorlik, allaqanday tentaknamolik, hirs junbushga kirganda, qon qizigandagina yuzaga chiqadigan allanimalar zuhur qilardi. Faqat olovgina chin edi, u yoʻlida nima duch kelsa, shuni qoʻymay, changalidan chiqarmay yamlab bormoqda edi.
Olovning charsillab otilishi aloha toʻxtadi, qulagan ombor endi qulagan holicha yona boshladi. Omborning karrakday ayilib ketgan burchak-burchaklaridan olov buralib, choʻzilib, mash’ala boʻlib chiqardi. Qoʻshni sanoat mollari omborxonasi baland, tojdor olov alangasi ostida xuddi oʻzini oʻtdan olib qochmoqchiday chayqalar va gʻichirlar, lekin orqa tomondan devor vositasida narigi imoratga ulanib ketganidan goʻyo sira ham oʻzini olib qocholmasdi. Shunda oʻrinlimi, oʻrinsizmi, Alyonaning esiga tushdi. Hikoya qilishlaricha, Ust-Ilim yaqinida, Angaraning quyi oqimida, suv tagida qolib ketgan oʻrmonzor orollar yuzaga qalqib chiqib suzib yurgan, keyin ularni samolyotdan bombardimon qilishgan. Beriroqdagi oziq-ovqat omborida allaqanday lazzatli mahsulotning tagi yonmay, xuddi elektr yoyiday allanechuk porlab turardi. Bironta ham omborni saqlab boʻlmasligi endi oydinlashgan edi.
Ivan Petrovich Alyonani ana shu holatda uchratdi. Atrofda hamma yugurib, baqirib-chaqirib yurarkan, xotinining qimir etmay serrayib turgani uni qoʻrqitib yubordi. Asta uning roʻparasidan chiqdi.
– Voy, Ivan, anavini qara! – deb tipirchilab qoldi xotini nima deyishini bilmasdan. Qaraydigan narsalar esa koʻp edi, -- Anovini koʻr! – u oʻng tomonda olisroqda ustki kiyimini yechib tashlab, pirildoqday aylanib tanasiga shosha-pisha nimanidir oʻrayotgan, yongʻin shu’lasi tushib turgan sharpani koʻrsatdp. Bu arxarovchilardan allakim edi. Ivan Petrovich ularni gʻimnrlagan va yulqingan xatti-harakatlaridan darhol ajratib olardi.
– Nima boʻlyapti oʻzi, a, Ivan?! Nima boʻlyapti?! Hamma tashib ketyapti. Klavka Strigunova choʻntagini goʻldirib qutichalar oldi. Ularning ichiga dazmol solinmagandir axir, biron nima boʻlsa kerak, a!.. Ichlariga solishyapti, qoʻyni-qoʻnjilariga tiqishyapti!... Shishalar-chi, anavi shishalar!..
– Biron narsaga qoʻl tekkiza koʻrma, – u ichida yigilib qolgan shu achchiq soʻzlarni aytmaslikdan oʻzini toʻxtatib turolmadi.
Ha, bu yorda oʻnta Misha Xampo boʻlsa ham, hech narsa qilolmaydi. Xampo kattaroq, koʻzga koʻrinarliroq biron narsani olib chiqib ketishmasin deb, qorovullik qilyanti, bularni esa...
– Ogʻzingga qarab gapir, Ivan! Senga nima boʻldi?! – erining hazillashib aytganini koʻrib, xafa boʻlmasdan jovilladi Alyona. – Menga nima keragi bor? Sen bilan shuncha yashadik, biron marta tashib keldimmi? Koʻp tashidimmi?
Ming la’nat, mepga desa tiqilib oʻlmaydilarmi. U borib, boyagi arxarovchiga tanbeh berib oʻtirmadi.

13
Ikki yil burun Ivan Petrovich bilan Alyonaning bir yostiqqa bosh qoʻyishganiga oʻttiz yil toʻlgani nishonlangan edi. Nishonlaganda ham, nima qilishdi deng, mehnat otnuskasini bir vaqtda olishdi va katta boʻlib, hammasi boshqa yoqlarga ketib qolgan farzandlarini koʻrgani yoʻlga chiqishdi. Farzandlari ham bor-yoʻgʻi uchta-gina edi – ikki qiz va bir oʻgʻil. Yaqinroqdagilardan boshlashib soʻng uzoqdagilarga borishdi: oldin rayon markazida turadigan qizlarini koʻrishdi, u maktabda boshlangʻich sinflarda muallimalik qilardi; keyin Irkutskka, toʻngʻich qiznikiga yoʻl olishdi, bu yerga kelgach, qnzlari kasalxonada yotganligini bilib, bir oz besaranjom boʻlishdi. Qizlariga toʻqqiz qavatli uyning oxirgi qavatidan uy berishgan ekan. Lift ishlamagan. Koʻch-koʻroi bilan toʻqqizinchp qavatga joylashgunchp ogʻirni ogʻir demay, yengilni yengil demay, yuk tashiyverib, shunchalar tinka-madori quriganki, koʻchib boʻlishlari hamon kasalchonaga tushib qolgan. Xuddi onasining oʻzi – sira tinib-tinchimaydi. Albatta. bu ahvolda ularii tashlab ketish insofdan boʻlmasdi, lekin Tanya, shaharda turadigan qnz emasmi. mayli. bora qolinglar, deb ularni koʻndirdi. Ivan Petrovich-ku koʻp nareani koʻrgan. Chiniqqan odam, lekin u ham toʻqqizinchi qavatga besh-oʻn bor koʻtarilib, oyoq-qoʻllari dir-dir titrab, chalkashadigan boʻldi, ichida toza boʻralab soʻkindi va zamonaviy shahar qulayliklaridap itfe’l boʻlib ketadigan kimsalardan tezroq nari joʻnayotganidan xursand edi.
Qizlariiing yozishicha, oʻsha lift haligacha ishlamas ekan, allakim uning singan eshigidan nastga qulab, halok boʻlibdi. Ba’zi bir yerlarda sira mumkin boʻlmagan narsa, Irkutekda boʻlaverar ekan.
Samolyotda uchib, oʻgʻlinikiga yetib kelgandagina Ivap Petrovichning koʻngli yana joyiga tushdi. Ugʻli Bor'ka ularni Xabarovskda kutib oldi – juda azamat yigit boʻlib ketibdi, yaxshi turish-turmush, toʻq yeyish-ichishdan durkun qaddi-basti formada yanada kelishganroq koʻrinar, yuz bichimi ham onasiga tortgan, yanoqdor edi. Bor'ka ham emas, Boris Ivanovich boʻlib qolibdi. U aviatsiya bilim yurtini bitirgandan keyin kichikroq bir aeroportda texnik vazifasini bajarar. Alyonaning baxtiga uning hamma ishi osmonda emas, yerda bitar edi. Oʻsha kuniyoq ular boshqa, kichikroq samolyotda mana shu yerga – juda ham orasta va koʻm-koʻk, koʻrkam va farovon qishloqqa yetib keldilar. Rost, kunlar ham ochiq edi sentabr' ancha quruq kelgandi. Boris oʻzining alohida uyida yashardi, uyni yoshlarga qaynatasi bilan kaynanasi tortiq qilishgan, oʻzlari esa bir koʻcha narida salobatliroq boshqa alohida uyda yashashardi. Uyning meva-cheva pishib yotgan bogʻi, bogʻda esa hatto olma daraxti ham bor edi. Bularning hammasi haqida Boris oʻz xatlarida yozgan, hikoya qilgan, lekin oʻz koʻzi bilan koʻrmagunicha Ivan Petrovich bularga xatning gapi-da deb qaragandi. U shoxlarda osilib yotgan olmalarni oʻz qoʻli bilan ushlab koʻrdi, qishloqni aylandi, odamlar tuppa-tuzuk, mast-alast qiyshaygan basharalar yoʻq, baliq oviga bordi, kichkinagina soyda Angaradagidan koʻra baliq koʻprok ekanligini koʻrib, toza ajablandi, Bor'ka uchun oʻzida yoʻq quvondi. Baxt-omadning barchasi biz yoʻq yerda, deyishadi, lekin bu yerda, rostdan ham, yomon emasdi. Gap olmada yoki havoning iliqligida emas, har yerning oʻz iqlimi bor, bu yerdagi hayotda kuchanish, zoʻriqish sezilmasdi, tartib-intizomga ham koʻproq rioya qilishardi, tartib-iitizom ham, doʻq-poʻpisa, jarimalarga emas, ilgaridan davom etib kelayotgan jamoat qonunlari asosiga qurilgan edi. Gap ana shunda. Agar Ivan Petrovich mubolagʻa qilayotgan boʻlsa ham, lekin uning nazarida mubolagʻa qilayotgani yoʻq edi, bari bir bu yerni Sosnovka bilan sira solishtirib boʻlmasdi.
Oʻgʻli va kelini shu yerga koʻchib kelinglar, deb turib olishdi. Ivan Petrovich bilan Alyonaning soddadilliklari, odamshavandaliklari ma’qul tushib qolgan shekilli, Borisning qaynota va qaynonasi ham shu fikrni qoʻllab-quvvatlashdi. Bafurja bir uy topamiz, narxini ham kelishamiz, bu yerda sovxoz katta, ish topiladi. Yonimizda tursangiz, jonimizda turganday, bari-bir bir kun kimgadir siginib borish kerak. Sosnovkada esa yigʻlab qolgan bolangiz yoʻq.
Yigʻlab qoladigan bolamiz yoʻq, e, Sosnovkaningʻ oʻzichi? Umrimizni baxshida qilgan yer-chi? Avvalgi, keyin-gi jami naslning umri-chi? Nahotki, bularning barini arxarovchilarga qoldirib ketsak? Ishdan qaytayotib qabristonga peshob qilgani oʻtadigan shu arxarovchilarga-ya? Ivan Petrovich ularni bir kun mana shunday qabohat ustida ushlab olmaganmidi? Axir, kimdir bularning barini himoya qilishi kerakmi, yoʻqmi? Chetdan kelgan yovga qarshi turib berganmiz, bundan keyin ham turaveramiz; oʻz ichimizdan chiqqan yov, xuddi oʻz ichimizdan chiqqan oʻgʻri kabi qoʻrqinchliroqdir.
Ivan Petrovich oʻgli oldidan qaytgach, yana Sosnovka hayotining dilgir boʻyinturugʻini boʻyniga ilarkan, shu larni oʻylab ovundi. Lekin endi u hayot hamma yerda birday emasligini, kerak boʻlsa, yordam soʻrab kimga murojaat qilishini bilardi. Shular bilan ovunib ishlar, musobaqa ilgʻorining boʻyinturugʻini tortar, vaholanki, musobaqa deganning nom-nishoni yoʻq edi, faqat ishchimisan – ishchi, bormisan – bor, don sochish qoʻlingdan keladimi – keladi, kelmasa, bor oʻz ishingni qil – gap sot. U yana chidab turolmas, yana birovlarning ishiga aralashar, yana figʻoni falakka chiqar, yuragi oʻrtanar edi: axir, hamma yerda ham bunday tarallabedod emas-ku!
Keyin tagʻin umidsizlik bagʻridan bosh koʻtarib chiqar, boshqalarning ham koʻnglini koʻtarar, umidsizlikdan baland devor yasar, devor ortida esa... E, menga desa, bari alangai otashga aylanib, yonib ketmaydimi.
Hamon oʻsha-oʻsha.
Biroq keyingi yil ichi sira chidab boʻlmay qoldi, ayniqsa, arxarovchilarning hozirgi brigadasi kelib, joylashib olgach. Ilgari bunday brigadalar koʻp kelgan, son-sanogʻi yoʻq edi. Bir oz yashab, gʻala-gʻovur qilib, shu yerlik aholiga oʻzlarining kimliklarini namoyish qilib koʻrsatib, keyin yana omonsiz qismat yoʻllarini sinagani joʻnab ketar edilar. Hozir qabristonda ham ular ichidan shu yerda panoh topganlarning oʻnlab mozorlari bor. Nurli-nursiz juda koʻp odamlar kelib-ketgan bu yerlarga, lekin hozirgiga oʻxshaganlari sira boʻlmagan. Ular birdan-bir kuch boʻlib birlashgan holda oʻz qonunlari va oʻz oqsoqollari bilan kelishdi. Ularni tor-mor qilmoqqa urinishdi, lekin qoʻllaridan kelmadi. Angaraning narigi tomoniga oʻrmon kesishga olib borib tashlashmoqchi edi – boʻlmadi. Quyi omborda, posyolkaning shundoq biqinida yogʻoch ishlash va tayyorlashda qolishdi, bu yerda chapdast odamlar zarur edi. Lekin ular koʻproq boshqacha ishlarga chapdast. Shundan keyin boshlanib ketdi deng. Hammayoqni yogʻoch bosdi, na borib boʻladi, na olib, katta yogʻochlarga shox-shabba aralash-quralash, hoʻl-quruq baravar yongan. Mashinani qoʻyib, yarim soatlab kutasan. Aloha boʻlmaydi, oʻzing tushib yordamlashasan. Oʻzingni sira tutib turolmaysan, baqirib-chaqirasan, urishasan, ularning esa andak joni koyisa-chi, qaytaga masxara qilib kulishadi, tishlashadi, keyin alamdan Boris Timofeevichga qichqirasan, u esa senga. Ishga xuddi katorgaga borganday borib kelasan.
Posyolkada ham ahvol shu. Klubda pulga bil'yard, magazinda hamma navbatda turadi – ular kelsa, navbatsiz. qani, chetga tur. Gapirsang, darrov ogʻzingga uradilar, keyin bir haftalab oʻzingga kelolmay yurasan. Kishilar oʻzlaridagi eng yaxshi emas, eng yomon narsalar asosida birlashib olganu qandaydir ilgari hech koʻrilmagan toʻdaga duch kelib bosh-uchlarini yoʻqotib qoʻyishganday yashashar, arxarovchilardan nariroq yurishga urinishar edi. Posyolkada necha yuzlab aholi yashaydi, lekin bor-yoʻgʻi oʻnta chiqar-chiqmas odam hammaning ustidan hukmini yurgizadi – IvanPetrovich manashuni sira tushunolmasdi. Shu haqda bosh qotirarkan, bundan ilgariroq har kim oʻz holicha boʻlib ketganligi, arxarovchilar faqat qoʻllanmay yotgan narsalarnigina qoʻllariga olganliklarini anglardi. Umumning boshiga biron kulfat tushsa, arxarovchilar oʻzlarini inson kabi koʻrsatadilar, butunlay izdan chiqib ketmagandirlar, axir, degan oʻy ham koʻnglidan oʻtar, lekin dorilamon, taralla-bedod zamonlar kelsa, sulaymonlar oʻlib, devlar kutulsa, ular buni xuddi mahluqlar kabi darrov sezib, undan-bundap bir zumda bosh qovushtirib kelaveradilar. Ularning Sosnovkada oʻrnashib olganlari bejiz emas: oʻgʻli yasha-yotgan Sirnskida ular kun koʻrolmasdilar. Bu yerda esa bir yil mobaynida faqat ikkitasigina joʻnab ketdi. Kavkazliklarga oʻxshab ketadigan bittasi avval ularga yoʻlboshchilik qilib yurdi, lekin keyinchalik, uni oʻzlari olib tashlashgan shekilli, hokimlik Sashka Devyatiyga oʻtdi; boshqa bittasi mast-alast toʻpolonda mayib boʻlib kasalxonaga tushganicha, u yerdan qaytib chiqmadi. Yana biri, Somov degani, ular bilan orani uzib, eri daryoda choʻkib oʻlgan Nadya Pochpvalovanikiga ketdi.
Dekabr' oyi edi, Ivan Petrovich ishni tugatib, quyi ombordan posyolkaga mashinasini burib qaytayotgan edi. Yarim yoʻlda shu yerlik allakim bilan kelayotgan Sashka Devyatiy uni toʻxtatdi. Ivan Petrovich toʻxtadi. Sashka mashinaga chiqdi, sherigi esa, kabinada yana boʻsh joy boʻlsa ham, chiqmadi. Bu Sashka degani juda chiroyli yigit – boʻyi baland, kelishgan, oq-sariqdan kelgan yuzi yiltirab turadi, lekin bu chiroyni xuddi ichdan bir nima kemirayotganday. Nimaligini darrov tushunish ham qiyin. Xuddi ich tomondan qurib, burishib-tirishib kelayotganday, faqat usti yiltiroq qismining oʻzigina saqlanib qolganday.
Posyolkagacha jim keldilar. Lekin yotoqning oldida tushib qolarkan, Sashka labini qiyshaytirib dedi:
– Sen shuni bilib qoʻy, qonunchi, mehnat va kurash qahramoni... Sen bilan bizning ishimiz yoʻq, sening ham biz bilan ishing boʻlmasin. Mabodo, bizga osiladigan boʻlsang, biz ham senga osilamiz.
Shundan koʻp oʻtmay magazinda ichkilik tugab qoldi. Tugadi, vassalom – na Angaraning u tomonida bor. na bu tomonida. Arxarovchilariing toza tomoqlari taqillab, birodarlari Sonyani ryukzak bilan shaharga joʻnatishdi. Oʻ bir hafta uchib, havo buzuq boʻlsa, aeroportlarda samolyot kutib yurganda, uning yoʻqligini bildirmay, «oʻsha yigit uchun» ishladilar. Vaholanki, ish qizgin, hammaning tilidan plan tushmay turgan bir payt – har bir odam oltinga barobar. Sonya mol bilai qaytgach, arxarovchilarning yarmi koʻrinmay qoldi. Ivap Petrovich direktorni chaqirib kelib, koʻrsatdi, nima boʻlayotganini oʻzingiz koʻring, dedi. U brigadani quyi ombordan topdi. Keyin Boris Timofeevich brigadani yana joyiga qaytardi, kimdir baribir ishlashi kerak edi, arxarovchilarning oʻlda-joʻlda tashlab ketilgap joylarida ishlashni esa hech kim istamasdi, nima demang, bu arxarovchilarning joyi edi-da.
Yanvar' oyida, qor boʻralab shamol bilan urib turgan kuni, ikki qadam narini koʻz ochib koʻrib boʻlmasdi, Ivap Petrovich quyi omborga keldi-da, mashinasini yogʻoch tushirishga qoʻydi. Yogoch tushiruvchi mashina kelib, yukni ildirib, qiyalatib tushirdi. Bir martada hammasini olib qoʻya qolmay, qolganlarini yana ildirib, oʻziga torta boshladi. Ivan Petrovich vaqtni qoʻldan boy bermay tirgaklarni koʻtarishga tushdi. Tirgaklarning zalvori juda ogʻir, ancha urinish kerak. Birinchisini yuqoriga koʻtarib, iafasini rostlash uchun andak tovsillandi. Bir qadam tashlab, endi tirgak tagidai boshini olib chiqqanini biladi, tirgakning juda ogʻir metall tayanchi birdan uzilib ketdi. Tayanch ichkariga qilib oʻrnatilgach va mahkamlangach, orqaga qarab qaytishi sira mumkin emasdi, orqaga qaytmasdi. Yogoch tushirilgan tomonda ikkita arxarovchi oʻralashib yurardi. Ivan Petrovich ularning oldida turdi-turdi-da, fikrga choʻmdi, lekin hech narsa demadi. Nima ham derding? Falakning ishlarini oʻylagaicha qaytib ketdi.
Bir necha kundan soʻng motor yaxshi ishlamay qoldi. Ivan Petrovich zajiganiyeni koʻrdi, karbyuratorni koʻrdi – kasal joyini topolmadi. Toza ovora boʻldi, soʻng oxiri topdi. Yonilgi bakiga qum tashlab yuborishgan yakan. Sherigi, Petya Razborov, armiyada xizmat qilib kelgan yigit, benzinni toʻkib tashlayotganlarida oʻyga tolib, dedi:
– Qum-ku mayli, darrov tuzatsa boʻladi. Lekin mabodo, Ivan Petrovich, tuz tashlashsa bormi... uyimiz kuydi deyavering. Ana unda holimiz xarob.
Ivan Petrovich esa, qishloqning xudo bergan sodda odami emasmi, qumni ham, tuzni ham xayoliga keltirmabdi. Tuz sepishmadi, lekin bir yoʻla ikkita gʻildirakni teshib ketishdi. Petya Razborov undan boshqa «KRAZ»ga oʻtib qutuldi.
Yillik hisobot majlisida Pvan Petrovichga gilam olish uchun talon mukofot berishdi. U oʻrnidan turib, ishning pachavasinp chiqardi: talondan voz kechdi, menga giltam kerakmas dedi. Unga na mukofot va na qurmat-e’tibor kerak, unga boshqa bir tomondan tirgovuch tirab goʻxtatib qoʻyilmaydigan ish, orqadan kelib, qoqib, chalib, yiqitmaydigan hayot kerak. U shuni aytdi. Agar planni bajarsak, boshqa hamma narsalarni sozu a’lo deb koʻrsatishga urinamiz. Qachongacha plap ichida roʻy berayotgan barcha bemazagarchiliklarni yana planning oʻzi bilan oqlaymiz va xaspoʻshlaymiz? Ivan Petrovich shularni asabiylashib, yigʻlamoqdan beri boʻlib gapirdi. Uning arxarovchilardan xafa joyi yoʻq edi - ularniig nimasidan qam xafa boʻladi? Ivan Petrovich oʻz odamlarimizdan kuyardi, nega ular bunchalik kingayib, sabru toqatli boʻlib qolishdi, nega ular har bir oʻzgarish – yaxshilikka deb chippa-chin ishonib yurishibdi? Ivan Petrovich qizishib soʻzlarkan, yana kechalari oʻy-oʻylab, boshi oxiri devorga borib taqaladigan yerga keldi: axir, nahotki, buni yolgiz uning oʻzi koʻrayotgap na tushunayotgan boʻlsa, nahot, boshqa hech kim koʻrmayapti va anglamayapti? Agar bir oʻzi boʻlsa, unda nega? Koʻrish va tushunishning nima keragi bor? Bu haqiqiy koʻrish va haqiqiy tushunishmikin? Uning oʻzi toʻgriman deb, qattiq turib olib, shu turib olgancha, qiyshayib ketmadimikin?
Uning uy oldidagi bogʻchasini shu yaqin kunlarda Ivan Petrovich ishdan boʻshash haqida ariza bergandan keyin, payhon qilib ketishdi. Balki bu oʻzimizning odamlardan birontasining mastlikda qilib qoʻygan hunaridir. Agar surishtirsa, kim qilganligini bilish kipin emas. Lekin soʻrab-surishtirib oʻtirgisi kelmasdi. Alyona ham miq etmasdi, vaholanki, unga albatta yetkazgan boʻlishlari kerak. Haqmi, nohaqmi, odamlardan yetgan ozor faqat oʻz-oʻzidan alamzadalikka, norozilikka aylanib ketgan edi. Buning chorasi bitta: faqat koʻchib qutuladi.

14
Ivan Petrovich yaqin-yaqinlardan beri Alyonaga beixtiyor e’tibor bilan qaraydigan boʻldi. Qaraydigina emas, hatto sharpasiga ham quloq soladi. Har bir erkakning koʻz oʻngida xotinining ikki qiyofasi tursa ehtimol: birinchisi qanday boʻlsa, shunday, ikkinchisi, uni qanday qolda koʻrishni istagani. Bu qiyofalar dam qoʻshilib, dam ayrilib, boshqa-boshqa boʻlib turadi, dam bir ovoz boʻlib tilga kiradi, dam turli tilda soʻzlashadi. Bu qiyofalarning chehralarida xuddi bir-birlaridan farqlari bordek, oʻzaro koʻpincha chiqisholmaydiganga oʻxshashadi. Erkak, ma’lum, uning qoshiga qachon qay biri kelishini xato qilmay topadi, lekin xotinining oʻzi ham qayerda, qachon, qanday boʻlishini biladi, dilida inson va xotin tushunchasi uygʻun boʻlib ketolmaganligini sezadi. Albatta, xuddi shuni erkak haqida ham aytish mumkin, lekin hozir gap u haqda emas.
Mana endi Alyona, kim bilsin, qachonlardan beri u bilan bir jon bir tan boʻlib ketgan. Ivan Petrovich Alyonani qachondan beri ikkiga ajratib qarashni bas qilganligini aniq eslolmaydi, bu uni ba’zan ajablantiradi. Uttiz yildan ortiqroq birga yashab, buniki unga, uniki bunga oʻtib, bir-birlariga yanada qadrliroq boʻlib ketganlari ravshan, qoni-qonga, joni-jonga aylangani shu boʻlsa kerak. Necha oʻn yillab bir yostiqqa bosh qoʻyganlarning hammasi ham shunday. Qismati bir xil. Biroq Alyonaning yana nimasidir, oʻzgachaligi ham bor edi. Uning ovozi boshqacha boʻlib qoldi. Goʻyo u emas, u orqali barcha yer yuzi xotinlarining onasi soʻzlayotganday, jami ayollar bir ayolga aylanib gapirayotganday edi. Uning ovozi teram tortdi, shiraliroq boʻlib qoldi, oʻrtacha pardalarini sira yoʻqotmadi, quruqshamadi. U hech shaqillamas, shangʻillamas, soʻzlari purma’no edi: ilgari u aytmoqchi boʻlgan eng muhim gapini ifoda qilish uchun juda koʻi soʻz sarflardi, endi boʻlsa, kerakli soʻzni darrov, uzoq tayyorgarlik koʻrmay topar, Ivan Petrovich hazillashib aytganday, artpodgotovka qilib oʻtirmay, moʻljalga aniq urardi.
Alyona asta-sekin yoshlik chogʻlarida egallashga fursati yetmagan oʻrinni egalladi, buni shunday deb atash mumkin: ayol koʻngli toʻq. Alyona qanchaga kerak boʻlsa, rosa shunchaga yetar edi, koʻp ham emasdi, oz ham. Balki sal koʻproqdir. Lekin ozgina yanglish boʻlsa, uni tuzatish oson. Ivan Petrovich uydami yoki yoʻldami, doimo yonida, jonida Alyonani his qilib turardi, qayda boʻlmasin Alyonaning kechani kecha, kunduzni kunduz demay kiladigan xizmati davom etayotganday. Xafa boʻlib qolganda Alyona uning fe’l-xuyini toʻgʻri izgʻa solnb turar, unga sabr-toqat bagʻishlar va doimo uyga chorlardi. Mashinasida uzoq reyslarga ketarkan, u koʻp mahal gʻoyibona Alyona bilan gaplashar, u bilan maslahatlashar, uning nima deb javob berishini bilar va albatta, biron xulosa chiqarar edi. Soʻlim va sarishta bu dunyo Alyona deb atalardi, u yillar oʻtib zarracha sovugani yoʻq, aksincha, oʻrtadagi mehr-oqibat, tushunish tobora kuchayib bordi. Qulogʻida doimo xotinining ovozi: «Shoshma, Vanya yoki Styona», – deb yangrab turmaydigan erkak hayotda tez orada surilib qoladi, yashaganda ham, xuddi birovning kiyimini kiyganday boʻlib yashaydi.
Nozikkina, pishiq-puxtagina, gavdasi qizlarning gavdasiga oʻxshaydigan bu xotin goʻyo yurmas, balki uchib-qoʻnardi. Hali hozirgacha shunday, boʻlmasa, sharti ketib, parti qoladigan payt. Unga qarab turib, ba’zan Ivan Petrovichning yuragi qoʻrqinchli bir fikrdan orqasiga tortib ketardi: Alyonaga oʻxshagan tinib-tinchimas, gʻayrati ichidan doim toshib turadigan odamlar asta sovumasdan, nolish-shikoyat qilmasdan, birdan, bir zumda uziladilar. Ivan Petrovich bu fikrni darhol miyasidan quvardi. Alyona bir vaqtlar hisobchilik ham qildi, normirovshitsa boʻlib ham ishladi, ogʻirchiliklar ham tortdi, yozni yoz, qishni qish demadi, keyin bir kun soʻrab-istaganday boʻlib, kutubxonada ishlasammikin, dedi. Ivan Petrovich kulib yubordi: «Kutubxonada nima qilasan? Derazaga kapalakdek oʻzingni urasanmi?» dedi, u xotinining kitoblarga koʻmilib oʻtirishini sira tasavvur qilolmadi. Alyona-ku, koʻmilib oʻtirgani ham yoʻq. U hatto kartochkalarni ham tik oyoqda turib, stol ustiga yoki deraza taxtasiga andak egilgancha toʻldirardi. Tinmay uzoq-yaqinga, mahallalarga qatnar, hatto umrida qoʻliga kitob ushlab koʻrmaganlarga ham kitoblar tashirdi. Eh-he, Ivan Petrovich yirtigʻini tuzatgan kitoblarni aytmaysizmi, son-sanogʻi yoʻq! Avval oʻqiganlarini, keyin boshqa hamma duch kelganlarini tuzatib qoʻyadigan boʻldi, Alyona esa kitob keltirgani keltirgan zdi.
Mana endi u ham oʻzi sevgan ishni tanlashi kerak.
Hozir xotinini maqtash rasm emas, lekin Ivan Petrovich Alyona haqida faqat yaxshi gapdan boshqasini bilmasa, koʻngliga zarracha gʻubor oʻtirmagan boʻlsa, neqilsin. Uning doimo koʻz oʻngida shu hol: ana, xotini kechga tomon ishdan boʻshab, sabrsiz, qushday uchib uyga kelyapti, tezroq erimdan xabar olay deb, ana, yoʻl-yoʻlakay hovliqqancha goʻyo nimadandir oʻzini gunohkor sezib, bir nimalarni gapirib kelmoqda – shularni eslagan zahoti yuragi orom ogʻushiga choʻmadi. Ana, er-xotin oʻtirib choy ichishmoqda, er miq etmaydi, xotin er oʻrniga ham, oʻzi uchun ham gapiradi, er bilmaydi qaysi soʻz kimga tegishli, faqat oʻzini dildan, toʻyib-toʻyib gaplashganday his qiladi.
Xotin – qandaydir oʻzgacha narsa. Umum hayotga ijoza etilgan, lekin oʻzgacha narsa. Ba’zi birovlar bir umr bir-biriga suykalishadi, lekin suykalib otisholmaydi. Ivan Petrovich uchun Alyona xotindan koʻra ortiqroq edi. Mana shu moʻ’jazgina, joni ichiga sigʻmagan vujudda goʻyo ayol uchun zarur jamiki narsalarning bari mujassam edi. Odatda, bir umr poyondoz boʻlib yoyiladigan, mavj boʻlib sochiladiganlarni qadrlamaydilar, goʻyo xuddi suv va havoday, goʻyo oʻzi shunday boʻlishi kerakday qabul qiladilar va yana xudo biladi, yana allanimalarnidir kutadilar hamda talab qiladilar. Rus erkagi ayol kishi bilap bir tan-bir jon boʻlib yashashga oʻrganmagan. Lekin Alyonaning xatti-harakatlarida sira ham zoʻrakilik va oʻzini goʻyo qurbon qilishga urinish yoʻq edi, bularning bari uning tabiatida va yuragida edi, kimgadir parvona boʻlmasa, mehribonchilik qilmasa, u oʻsha zahoti ildiz-pildizi bilan qurib qolardi. U oʻzini shu qoʻsha hayotga zarra-zarralab bahshida qilar, oʻzini hech qachon ayamas, oxirida horib-tolib, kechga tomon yuzi ham, oʻzi ham yanada kichrayib, ertangi kun uchun yangidan kuch toʻplash niyatida uxlagani yotarkan, shunchalar baxtiyor va ma’sum tabassum qilardiki, bularning bari chin ekanligiga kishi yuragida aslo shak-shubha qolmasdi.
Har bir erkak oʻz xotinining qandayligini ifodalashga qodir qandaydir bir voqeani doim xotirasida saqlasa kerak. Bunga ancha zamonlar boʻlib ketdi, unda hali Yegorovkada turar edilar, bir kuni Ivan Petrovich motorni ishlatib qoʻyib, mashina tagida nimadir qilayotgan edi. «ZIS-150» mashinasi edi. U qayerdan moy oqayotganligini keyin topdi, lekin qidirib hech topolmayotgan edi, birdan motor yonib ketsa boʻladimi. Yerda chalqancha tushib yotgan Ivan Petrovich nima qilishini bilmay qotib qoldi. Tepasidan bir narsa duvillab sochilgandagina sapchib mashina ostidan chiqdi. Omborga kiraverishda burchakda, qutida qishga yigʻib qoʻyilgan qum bor edi, Alyona uni dast koʻtarib, olov ustiga otgan edi. Keyin qutini yana qumga toʻldirganlarida, Ivan Petrovich uni bazoʻr yerdan uzdi. Alyona esa uni hatto qoʻzgʻatolmadi.
— U men emas edim, – dedi xotini soddalik bilan. – Kimdir seni qutqaray deb, mening qoʻllarimni ushlab, kuchini bergan. Mening esimda yoʻq. Ogʻirligi bilinmadi.
Qanchadan-qancha shunday paytlar boʻldi, kimdir uning qoʻllari bilan koʻtarib boʻlmas narsalarni koʻtardi.
Ivan Petrovich, boʻldi endi, boʻshash haqida ariza berdim, degan kuni Alyona ham koʻndi:
– Boʻpti. unda, Ivan... rost, Bor'kani ham sogʻipib ketdik... – dedi.
U xotini tiliga chiqarmay, dilida saqlab qolgap soʻzlarni ham eshitishga oʻrgangan edi. Bor'kani sogʻinishdi, lekin shunday boʻlishi kerakmidi, nahot shunday...
Ana, endi tashi, ho, tashi, Ivan Petrovich yelkasini tutib, tepa qatorlardan qopni tortib, yelkasiga qulayroq oʻrnashtirib olardi-da, eshikda quturib oʻynayotgan olov koʻlkalari sari qadam tashlardi. Qorda iz solib, yoʻl tomonga tushardi. Qilib oʻrgangan ishi, hayoti mobaynida nimalarni tashimadi, agar oʻt tushganini aytmasa, yoshlik chogʻlarini eslatib yuborgan bu jismoniy ish hatto unga yoqardi, u paytlar butun qishloq yigʻilishib don tashishardi. Keyin qancha umri oʻrmonga bogʻlandi, Ivan Petrovich qayerda boʻlmasin, toʻgʻri kelib qolsa, qoʻliga boshoqni olib barmoqlarida ezgʻilardi-da, achchiq alam va armon ortidan ter, tuproq va quyoshga chulgʻanib, koʻz oʻngida gʻallakorlik ishlari manzaralari paydo boʻlishini kutar edi.
Un tashiyotgan odamlar avval oʻn kishi edi. Xoʻp gʻayrat qildilar, ikki-uch kishi olib borib turdi, qolganlar chopqillab borib tashlab kelaverdi, sal payt ichida tepadagi qoplarning hammasini tashib qoʻyishdi. Ivan Petrovich endi qandni ham moʻljalga ola boshladi: ana-mana deb, uni ham tashib qoʻyish mumkin, lekin bu qurib ketkur savdogarning tili shirinu ishi yelkangni ezib yuboradi-da. Biroq boshini yerdan koʻtarmay, qop bilan yoʻldan boshqani koʻrmay ishlayotgan Ivan Petrovich yuk tashuvchilar tobora siyraklashib borayotganligini sezdi. Ivan Petrovich qaddini rostladi: toʻrt kishi qolibdi, xolos. U bilan Afonya, qoʻrgʻoni shu yaqin orada joylashgan bir qoʻlli Saveliy va yana allaqanday yechinib olgan, oyogʻida turib chayqalayotgan notanishroq yigit.
– Afonya! – qichqirdi Ivan Petrovich. Nima boʻldi tagʻin? Qani bular?
– Anov yoqda ish qiziqroq, – javob berdi Afonya chopqillab oʻtarkan. – Qiziqrogʻi oʻshaqda, bilding mi?
Ustingga. Ustingda. Ustingdan. Dukillab urayotgan yuragining hovri andakkina bosiladigan qisqagina yoʻl, keyin yana: hammasi ustingga, ustingda, ustingdan. Holbuki, endi yosh ham emassan. Yelkangda yuk boʻlsa, tobora yerga qapishib borasan, oyoqlaring chalishib-chalishib ketadi, yuraging ham qinidan chiqib ketay deb, qaytib joyiga tushishni istamaydi. Hatto shu qoʻtosday kuchli, yelkasiga boshida ikkitadan qoi ortgan Afonya ham endi bitta qopni egilib-bukilib tashib keladi.
Boris Timofeevich kelib qoldi, u ham ishni oʻz holiga qoʻyib berib, qop tashimoqqa urindi. Lekin Afonya bilan Ivan Petrovich siz kuchanmay qoʻya qoling yaxshisi, bu yerga yigitlarni boshlab keling, deb uni qaytarishdi. Vodnikov qaytib ketdi-da, bir qancha odamlarni boshlab keldi, ulardan biri, shirakayf arxarovchi, qoplarni tashib yurmay qoʻlga berish uchun saf tuzmoqchi boʻlib koʻrdi. Afonya ularnp safiga qoʻshib haydab yubordi, ular ham shuni kutib turganday bir zumda koʻzdan yoʻqolishdi. Kelganlardan ikki kishigina – Semyon Kol'sov bilan garaj slesari Teplyakov birga qop tashigani qoldi.
Oʻktam chehrasi ikki-uch bor yalt-yult etib Sashka Devyatiy koʻzga chalindiyu soʻng gʻoyib boʻldi.
Qaysi biri koʻp – tashib chiqilganimi yoki omborda qolganimi – bilib boʻlmasdi.
Ivan Petrovich, Teplyakov yormalarni tashiy boshlaganligini koʻrdi. Juda soz, ehtimol ularni ham ulgurgancha qutqarish kerak... Iloji boʻlsa, hammasini tashib olsa, qaniydi, lekin qoʻshni omborxonadagi yongʻin shoshirar, yormalar tirband qilib qoʻyilgan umumiy devor qisirlab, ancha qizib bormoqda edi. Teplyakovga madad boʻlsin deb, Ivan Petrovich bir gal un, bir gal yorma tashishga qaror qildi. Ombor ichi xira tortib oʻlik tusga kirdi, hammayoqni un gʻubori qopladi, eshikka tushayotgan alanga koʻlkalari xira tortdi, endi faqat qandga tushib shu’lalanardi. Eshikdan chopib kirayotganlarida oʻng tomonda va chiqayotganlarida chap tomonda borgan sari koʻproq ogʻir hovur gupillab urardi.
Ivan Petrovich qoplar ostida hech narsani koʻrmas va eshitmas edi. Yurak oʻynoqlab urar, koʻkrakni oʻpirib yuborayozgan ana shu guldurosda boshqa barcha tovushlar puchayib, juda zaif tuyulardi. Koʻz oʻngida hamma narsa ostin-ustun edi, odamning ichiga tushgan oʻt tashqaridagi oʻt bilan qoʻshilib, poʻrtana kabi qaynar edi. Ivan Petrovichni shu ikki oʻt elitdi. U yelkasidagi qopni agʻdardiyu oʻzi ham uning ortidan taxta ustiga quladi va hushini yoʻqotib qoʻymaslik uchun gʻira-shira koʻrinayotgan imoratdan koʻzlarini uzmay, qattiq tikilib yotaverdi. Bu imorat moʻrcha boʻlib chiqdi, moʻrchadan kutilmaganda bir odam paydo boʻldi, bu, chamasi, moʻrchaning egasi bir qoʻlli Saveliy edi, Saveliy qadamini eski oyoq izlariga qoʻygancha, pastga, yoʻlga tushdi. Atrof tumonot yongʻindan yorishgan, lekin Ivan Petrovichning koʻzlariga hamma narsa gʻira-shira chalinar, shuning uchun u moʻrchadan rostdan ham birov chikdimi yoki uning koʻziga shunday koʻrindimi, aniq aytolmas edi.
Uning koʻziga yana shu narsa koʻrindi: yoqasi koʻtarilgan kalta poʻstincha kiygan bir kampir yoʻl boʻyidan chechaklar terib borardi. Boradi-boradi-da, koʻzlari bilan qidirib topadi, engashib shosha-pisha yulib oladiyu darrov xaltasiga soladi. Keyin boshqa uyumga oʻtadi. Kampir oʻgirilganda, Ivan Petrovich uni tanidi va shu zahoti taniganiga pushaymon boʻldi, chunki chechaklaru boychechaklar nima ekanligini birdan fahmlab qolgan edi. Um rida hech qachon bunday ishga qoʻl urmagan kampir hovlidan tashqariga uloqtirilgan shishalarni terib borardi – xotiringiz jam boʻlsinki, bular boʻsh shishalar emasdi. Ammo mana shu kechagacha bunday voqealarning oʻzi ham roʻy bermagan edi-da, axir.
Angara tomondan burchakdan alanga koʻtarildi, bu soʻnggi un omboridan chiqqan olov edi. Ivan Petrovich sakrab oʻrnidan turdi, Shuning uchun undan keyin hech kim qop olib chiqmagan ekan-da: endi qoplarni olib chiqib eshikdan besh qadam nariga tashlashar, uzoqqa olib borgani vaqt qolmagan edi.
Olovning narigi boshida, sanoat mollari ombori tomonda alanga yaxlit bir tusga kirgan, notekis turgan odamlar safi oʻt zabtidan ogʻir chayqalar edi. Turli-tuman boshqa ovozlarni bosib. Boris Timofeevichning keskin va shiddatli tovushi kelardi. U yerda odamlar olov magazinga oʻtmasligi uchun saf tortishgan edi. Agar magazin omon qolsa, jindak gʻalabani qoʻlga kiritganlariga ishonadilar, yana ozgina boʻlganda, toʻla gʻalaba qilardik, deydilar.
Hovlinipg oʻrtasida, omon qolgan narsalar uyumi tevaragida, Misha Xampo amaki sog qoʻlini silkitib sakramoqda edi. Uzoqdan qaragan odamga u tovuqdan qochgan joʻjalarni orqasiga qaytarayotganga oʻxshardi.
Darvozani qoʻriqlab turishning hojati qolmagan-di, hamma narsa toʻzib ketgandi.
Misha Xampo amaki Yegorovka qishlogʻining or-nomusi edi, u bolalikda qoqshol boʻlib qolgan, oʻng qoʻlini tasmaga ilib koʻtarib yurar, u bilan narsalarni bazoʻr ushlar, buning ustiga shu qadar qiynalib soʻylardiki, begona odam uning nima deganini mutlaqo tushunmasdi. «Xampo-o! Xammo-o-o!!!» – deya u akashak boʻlib qolgan boʻgʻzidan kerakli soʻzni chiqarguncha, anchagacha oʻkirib turar, keyin oʻsha soʻzni aytish muyassar boʻlsa, uni shu yaqin orada tayyor turgan «aha» soʻziga shosha-pisha ulab yuborar va shunda uning chehrasiga baxtiyor bir tabassum yoyilib ketar edi. Misha Xampo amakini yaxshi bilgan odamlar unga darrov koʻmaklashib, kerakli soʻzni aytib yuborishar, shunda uning yirik qoramagʻiz basharasi yorishib ketardi-da, faqat boshini silkib, ahalardi. «Xam-po-o!» – deb boshlardi, u, ostona hatlab ichkariga kirarkan, shunda uy egasi yoki beka hech qiynalmay javob qilardi: «Salom, salom, oʻtaver. Magazinga boruvdim, deysanmi? Odam koʻp ekanmi? Ovqat ham qildingmi? U, agar unday boʻlsa, oʻtir, birga choy ichamiz».
Kishilar bir-birlarini tushunishlari uchun koʻp soʻz kerakmas. Koʻp soʻz – bir-birovni tushunmaslikka kerak.
Misha amaki yolgʻiz oʻzi yashardi. Urush payti bu yerlarga kelib qolgan bitta xotinga uylangan, uni ham oʻz qoʻli bilan koʻmganiga ancha boʻlgan edi. Ular bir qarin-doshlarining bolasini tarbiyalab olishgan, u voyaga yetib, harbiy xizmatdan qaytgach, Shimolga ishga joʻnagan, qoʻli gul, oʻz ishiga pishiq-puxta, yoshligidan hamma narsaga oʻrgatilgan, u yerlarda katta pul ishlar va bir tiyin joʻnatmas edi. Misha amaki kirini oʻzi yuvar, oʻzi uy-jopga qarar, choʻchqa boqar va yetmishga kirgan boʻlishiga qaramasdan odamlarning oʻtinlarini yorib berar edi. U juda ham kuchli edi va birgina chap qoʻli bilan ham istagancha ish qila olardi. Lekin hozir uning ilgarigi kuch-quvvati qolmagan va u endi koʻp vaqtlar gʻoʻlaga ponani urib qoʻyib, uzoq-uzoq Angaraga tikilib oʻtirardi, daryo ochiqmi, muzlaganmi, ungʻa baribir edi.
Goho u Angara haqida, undan ham toʻgrirogʻi, suv tagida qolgan Yegorovka haqida bir narsalar demoqchi boʻlar, qoʻli bilan oʻsha tomonni koʻrsatar, «xampo» soʻzi boʻgʻziga tiqilib kelar, lekin bu hollarda odamlar eski qishloqning nomidan boshqa biron soʻzni aytishdan ojiz edi. Misha amaki shunda xafa boʻlib ketib qolardi.
Lekin, axir, zoʻr berib bir muhim gapni aytishga urinardi.
Xampo onasining qornidan qorovul, qoʻriqchi boʻlib tugʻilganday edi. Mayib-majruh boʻlgani uchungina u duch kelgan ishni bajarmasdi, yoʻq, u oʻz ishini bilib, maromiga yetkazib qilar edi. U shunday boshoq tortdi, oʻzi oʻqimagan, ongiga sigʻdira olmagan yuzlab qonunlardan birini – birovning haqini yema, deganini juda qattiq ushlab oldi. Dunyoning barcha noma’qulchiliklari va noqulayliklarini u, ehtimol, faqat shu birovning haqiga tegma, degan soʻz bilan bogʻlar edi. Misha amaki qorovullanadigan har qanday ishga jon-jon deb rozi boʻlardi: kolxozda Yegorovkaning noʻxotini qoʻrir, har yili xachirga minib dalalarni aylanar, kechalari gʻalla xirmonlarida qolib ketar, kunduzi boʻsh vaqtlarida molxona va otxonalarni borib koʻzdan kechirar edi. U, koʻzi oʻtkir qoʻriqchi, hech qachon qoʻriqchiligi uchun haq talab qilmas, men oʻzim boshdan jamoat qorovuli boʻlib tugʻilganman, deb hisoblardi. Yangi joyga koʻchib kelishar. Uy, hovli-joy saqlasharkan, Xampo amaki xuddi komendantga oʻxshardi: hamma narsani qoʻriqlar, hamma koʻriqlash kerak boʻlgan narsalarga aralashardi. Odamlar ham shunga oʻrganib ketishgan, hech kim Xampo amakiga bu sizning ishingiz emas, aralashmang, deb aytishni xayoliga ham keltirmasdi. Lekin dastlabki yillar oʻgʻirlik ham kamdan-kam uchrardi. Oʻgʻirlik boʻlib qolsa, Xampo amaki juda ogʻir iztirobga tushardi. Uning nazarida hayotda oʻgʻirlikdan koʻra ham ogʻirroq, oʻgʻirlikdan koʻra ham talofatliroq narsa yoʻq edi. «Sizga nima boʻldi, Misha amaki, koʻzingiz qayoqda edi?» – deb ta’na qilib qolishardi ba’zan oʻzganing dardini anglamaydigan kishilar. Ular bundan soʻng nima boʻlishini bilishardi. Misha amaki gʻoʻldirab, tili gapga kelmay qiynalib ketar, oʻzini oqlamoqqa urinar, soʻng hoʻng-hoʻng yigʻlay boshlar edi. «Xampo-o! Xampo-o!» deya dili vayrona boʻlib oʻkirar, yirik gavdasi dagʻ-dagʻ qaltirar, yuzini yosh seli yuvib tushar, oʻng qoʻlini koʻtarib, nimanidir koʻrsatishga intilardi.
Vaqt-soati kelib, oʻgʻirlik odat tusiga kirdi. Misha amaki har bir oʻgʻirlikka mana shunday azob bilan qarasa, uzoqqa bormas edi. Unga ham koʻnikishga toʻgʻri keldi. Bir narsa yoʻqolibdi degan xabarni eshitsa, endi kaltak zarbi tushganday titrab ketmas, kasalmand va ojiz odam kabi kulbasiga qochib berkinmas, faqat butun bir umrini oʻziga qamrab oladiganday bir oʻy uning chehrasida yogʻoch kabi qotib qolardi, shundan keyin yana bu chehrada gunohkorona bir tabassum paydo boʻlguncha ancha vaqt oʻtardi.
Lekin hozir oʻgʻrining oʻzi ham qanchalar oʻzgarib ketdi, bu bir iblisgagina ayon. Dam esi kirib katta boʻlib qolgan bolalar bayram kunlari yoshgina muallimlariga yoqish uchun birovlarning tovuqxonalariga tushib xoʻrozlarning kallalarini olishadi, dam oʻzi toʻq, usti but valakisalanglar kampirning oʻtin yordiraman, oʻtin yorganlarni ziyofat qilaman deb, bir amallab magazindan tashib yiqqan bor bud-shudini oʻmarib ketishadi. Ilgarilari ham boʻlardi... Lekin bunaqasi endi uchrayapti: haligi tovuqxonaga tushgan shumtakalarning biri uyida bayram dasturxoni yozilgan muallimaga tugʻishgan uka boʻlib chiqsa, bunga nima deysiz? Kampir bechoraning qaznogʻini oʻmargan azamat shumtakalar esa. Kampirning oʻtinini yorib, ziyofatini yemoqni koʻzlagan, lekin ziyofatni yeb, ishdan boʻyin tovlaganlarning xuddi oʻzi boʻlib chiqsa, buni nima deb tushuntirasiz?
Oʻgʻrimas – bular – chichqoq.

15
Ivan Petrovich bu yerdan koʻchishga qaror qilgach, insonga xotirjam yashamoq uchun nima kerak, deb tez-tez muttasil injiqlik bilan oʻylay boshladi. Agar uning ishlab turgan ishi azobga aylanib ketmagan boʻlsa, oilasi oʻziga ohanraboday tortsa, unda, kechasi birdan uygʻonib ketib, anchadan beri orziqib kutilgan tong qachon otarkin, baxt yulduzi qachon balqarkin, deb uyqu oʻchgancha kutib yotish uchun yana nima kerak ekan?
Toʻkinchilikdan gap ketsa... Toʻkinchilik, ha, u zarur, usiz odam goʻshtdan ajralgan suyakday laqirlab qoladi. Ammo toʻkinchilik – bu oʻzingga, oʻz atrofingga va oʻzingdan keyinga zaxiragina emas, jigʻildon degan baloni qondirish uchun bugun va erta talab qilinadigan narsalarning oʻziginamas, balki oʻzingni ham koʻrsatish va boshqalarni ham dogʻda qoldirish uchun asqotadigan narsa. Agarda ana shunday boʻlganda, hammasi qanchalar oddiy boʻlardi. Lekin issiqqina ogʻilxonadagi boʻrdoqi uni goʻsht uchun boqishayotganini bilmasligi mumkin emas, chunki uning kichkina-kichkina va yogʻ bosgan koʻzlari borki, shu koʻzlar bilan u goʻshtga boqilmaydiganlarning ishi – ovqat yeyish-u, hayot – ovqat yeydigan vaqtni kutishdangina iborat emasligini koʻrishga qodir. Toʻkinchilikni yaratadigan butun boshli vositalar bilan oʻzini qurshab olgan odam shu toʻkinchilik ichida oʻziga xos alohida, oʻzidan toʻqib chiqarilgan bir nimaga ega boʻlushi shart, koʻrganni yulib-yulqib changalga olishning oʻzi bilangina ish boʻlmaydi, yana allaqanday sababiyatli va nazorat qilib turadigan, toʻkinchilikni oʻz-oʻziga zid suratda qutisining toʻla ekanligidan xijolatga tushishga majbur qiladigan bir nimalar ham kerak.
Mayli, toʻkinchilikni qoʻya turaylik.
Qorin janobi oliylarining ehtiyoji uchungina ish qilinmaydi. Qanchadan-qancha ishlamaydiganlar yoki
yoʻliga oʻlda-joʻlda ishlaydiganlar qorinlarini qappaytirishda boshqalardan qolishmaydi, hozir buning yoʻli oson.
Ish – sendan keyin qoladigan narsa. Sen yoʻq boʻlsang, oʻzing boshqalar uchun ishga aylanasan, u sening izingdan kelib hayot kechirayotganlarga yana uzoq-uzoq paytlar seni eslatib turadi. Shunday deb aytishadi. Aslida ham shunday, boz ustiga agar sening xizmating foydali daryoga borib qoʻshilayotgan boʻlsa. Ikkita daryo bir-birining oqimi foydali va ikkinchisiniki foydasiz, ularning qay biri qudratli boʻlsa, umum hayoti ana oʻshanga borib qoʻshiladi. Lekin bu har qalay, umuman olganda, allaqanday juda katta, insondan yuqori turgan tushunchalarga koʻra shunday, lekin ertaga tong qorongʻusida oʻziga tegishli yogʻoch kubometrlarini olib kelish uchun yigirma-oʻttiz chaqirim yoʻl bosadigan odam bunda oʻzini qanday his qilishi kerak? Albatta, tilning oʻzi – kilometr, kubometr, yogʻoch soʻzlarining oʻzi hissiyotlarning qandayligini belgilab, ularni pulga chaqishi tabiiy. Lekin bu shunday emas. Unchalarmas. «KRAZ»ga keragidan ortiq yuk olishga, ortiqcha reys qilishga uni pul majbur qilmaydi, yuzlab odamlarni birvarakay oʻz kuchogʻiga tortgan ishning oʻzi shuni taqozo etadi. Ish paytida u kilometrlar, kubometrlar, soʻmlarni eslab oʻtirmaydi, xayolan bular ustidan hatlab, hech qanday buxgalteriya boʻlmagan, aksincha, faqat joʻshqinlik, quvnoqliq va bayram toʻla yuksakliklarga koʻtarilib ketadi. U yerda uning yoʻli doim oʻng, shuning uchun yurish oson. Nimaga nisbatan oʻng, u buni aytib berolmaydi, chamasi, dilga koʻra, uning azaliy mayliga koʻra oʻng; oʻsha yerda u kimningdir jarangdor chaqirigʻiga nisbatan javobga aylanadi, dili tarang tortadi va ochiq, ozod havolay boshlaydi.
Ha, u xizmatchi, u oʻzining shundayligini biladi, ish chogʻlari u koʻtarilib boradigan yuksaklikda hayot juda ustivor va umidbaxsh boʻlib koʻrinadi.
Odam bolasining hayotda toʻrt tayanchi bor: uy va oila, ish, bayramlar va odmi kunlarda sen bilan birga boʻladigan odamlar, nihoyat, uying turgan zamin. Toʻrttovi ham bir-biridan zarurroq. Birontasidan ishkal chiqsa, butun dunyo koʻzlaringga tor boʻlib ketadi. Faqat bolalarning nigohlariga dunyo oftob charaqlab turgan, yax-shiliklar bilan toʻlib-toshgan gʻaroyib bir hadya kabi koʻrinadi. Balogʻatga yetib borgan sayin, tobora tikroq koʻtarila beradigan quyosh uning parokanda va toʻzgʻin tomonlarini yoritaveradi. Sabiy chogʻlarida Ivan Petrovichga bu chalalik va notugallik davom etishlikni talab qiladigan uzundan-uzun va ogʻir ish kabi tuyulardi, lekin soʻng shu chala qurilgan holicha dunyoning eski asoslari liqirlab qolgani ma’lum boʻldi, odamlar esa hamon ustma-ust, yangidan-yangilarini yerdan koʻtarmoqdalar, bular tagsinchlari boʻshligi boisidan tinimsiz qimirlab turmoqda.
Odamlar, aftidan, hech qaysi zamonlarda asosiy koʻpchilik boʻlib yaxshilikka mayl qoʻymagan va hamisha bir yaxshi mayl egasiga ikki gʻayrimayl toʻgʻri kelgan. Biroq ezgulik hamda yomonlik-yaxshilikning teskarisi, ularning yuzi bitta, faqat yomonlikniki oʻngga emas, chapga qiyshaygan boʻladi, deb aytishmasdi, yomonlik xuddi ma’jusiylik kabi hali eng yaxshi ma’naviy dinga aylanib ulgurmagan kuch, u hali yaxshi rivojlanmagan hayvoniy xulqi tufayli yomonlik qiladi va yomonlik qilayotganligini anglamaydi, deb hisoblanardi. Agarda ezgulik bilan yomonlik oʻrtasiga chiziq tortilsa, bir qism odamlar shu chiziqni bosib oʻtgan, boshqa bir qismi esa hali bosib oʻtmagan boʻlib chiqardi, lekin hamma bir tomonga, ezgulik tomonga yoʻl olgan. Har yangi nasl kelishi bilan chiziqni bosib oʻtganlar soni koʻpayaveradi.
Undan keyin nima roʻy berganligiga tushunish qiyin. Chiziqdan oʻtib ezgulik nash’asiga yetishganlarni kim qoʻrqitib yubordi? Nega ular orqaga qarab qaytdilar? Birdan va birvarakay boʻlmasa ham, lekin qaytdilar. Chiziqdan oʻtish ikki tomonlama yoʻlga aylandi, odamlar uyoqdan-buyoqqa bemalol borib kela boshladilar, dam anov ulfatga qoʻshildilar, dam manovga va shu asno oʻrtadagi sarhadni bosib, yoʻqotib yubordilar. Ezgullik va yomonlik aralashib ketdi. Oʻzining sof koʻrinishida ezgulik ojizlikka aylandi, yomonlik kuch boʻlib qoldi.
Hozir yaxshi va yomon odam degani nima? Hech narsa emas. Bobolar zamonidan qolgan yodgorlik kabi tilda eskirgan soʻzlar; u zamonlar soddalik va samimiylik bilan odamni uning ma’naviy hislatlariga, birovning dardini oʻz dardi kabi his qilishga qobilligi va yohud qobil emasligiga qarab baho berardilar. Hozirgi hayot sharoitida kim yomonlik qilmasa, kim soʻramay hech narsaga aralashmasa va hech narsaga halal bermasa, ana shu yaxshi odam. Yaxshilik qilishga boʻlgan tabiiy mayl yaxshi odamning mezoni sanalmogʻi kerak edi, hozir aksin-cha, ezgulik bilan yomonlik oʻrtasida tanlangan qulay vaziyat, yurakning doim bir xil oʻlchovda, bir tus haroratda urishi yaxshi odamni bildiradigan mezon boʻlib qoldi. «Sen menga tegma», men senga tegmay», degan aqida hammani oʻz komiga tortdi.
Ilgari aqlsizlik, bilimsizlik tufaili roʻy bergan narsalar endi ma’rifatli aql egasining jonajon ishiga aylandi. Asrlarcha nimadan qochilgan boʻlsa, yana shunga qaytib kelindi. Kelindigina emas, motorlarda jadal ishgʻol qilindi, piyoda nari qochib va lekin motorda yana tez qaytib kelib, xuddi mana shuni tagʻin insoniyatning eng qulay gʻalabasi deb jar solindi.
Toʻkinchilik haqida avval gapirgandik. Toʻkinchilik bor va hatto oz emas, lekin bari bir insonda oʻzining na bugungi kuniga va na ertagi kuniga ishonch bor, u misoli, doim qaltirab, bezgak tutayotganday uvishib yashaydi, hech toʻxtamay atrofga alang-jalang qilaveradi. Bundan chiqadiki, shu toʻkinchilikning boriga yana nimadir yetmaydi. Oʻzimiz, balki, yetmasmikanmiz – boʻlishimiz kerak boʻlgan holda boʻlolmadikmikin? Odam bolasi nima boʻldi-yu, aslida nima boʻlishi kerak edi, ana shuning oʻrtasidagi farq, har bir chetga chiqish uchun hisob soʻraydi.
Hayotiy boshdan-oxir, uning hamma kenglik va burilishlari barobarida koʻz oʻngidan oʻtkazar, uzoq hamda ogʻir oʻylarga tolarkan, Ivan Netrovich bir xulosaga keldi. Odam oʻzini hayotda yashaganday sezishi uchun uyda boʻlishi kerak. Mana, uyda. Hammasidan burun uyda, qoʻpalgada emas, oʻz-oʻzingda, oʻz-oʻzingning shaxsiy ichki xoʻjaligingda, hamma narsa oldindan oʻlchab, xizmati hamda vazifasi aniq-ravshan belgilab qoʻyilgan joyda. Ana, undai keyin – kulbang, uying – oʻlan-toʻshagingda, bu yerdan turib dam ishga yoʻl olasan, dam qantib sukutga choʻmasan – oʻzingga xon, oʻzingga beksan. Uydasan, demak. tugʻilgan yerdasan.
Hech qayda u oʻzini oʻz uyida turganday his qilolmasdi. Yer desa – suv bosmagan joylarda oʻrmonlari kesilib, huvillab qolgan, qarovsiz, tashlandiq yerlar. Buning ustiga toʻntarilib tushgan, abjagi chiqqan arava kabi iching ham abgor, parokanda. U yerda ham farogʻat yoʻq, bu yerda ham, shunday ekan, qancha urinma, oʻrtasida ham farogʻat boʻlmagay.
– Koʻcharmishsan, toʻgʻrimi? – deb soʻradi Afonya ishdan keyin birga garajdan chiqayotganlarida. Ivan Petrovich ariza beribdi, degan gap-soʻz tarqab ulgurgan edi.
– Ketaman.
– Nimaga ketasan, qayoqqa?
– Don ekaman. Yer haydab, urugʻ sochishadi, undan keyin oʻrib olishadi. Esingdami, Yegorovkada qanday edi?
– Topish-tutish nima boʻladi?
– Ozroq boʻlsa kerak. Lekin endi menga koʻp narsa kerakmas.
Afonyaning soʻragani bu emas, Ivan Petrovichning javobi ham bu emasdi. Bumas... Nihoyat, Afonya dedi:
– Sen ketsang, men ketsam – kim qoladi?
– Kimdir qoladi.
– «Kimdir»ing kim Ivan Petrovich? - goʻyo ingrab yuborganday boʻlib soʻradi Afonya. – Eh!.. Nahot, shunday tashlab ketaversak, a?! Qip-yalangʻoch qilamiz-da, tashlab ketamiz! Olinglar, men toʻydim, deymiz.
– Charchadim, Afonya. Jonimdan toʻydim. Koʻrib turibsan-ku, qoʻlimdan hech narsa kelmadi.
– Yegorovka nima boʻladi?
– Nima Yegorovka?
Shunda Afonya: u biz-da, biz-da, deb aytsa kerak, deb oʻyladi. Agar biz bu yerdan ketsak, goʻyo hech qachon Yegorovka yer yuzida boʻlmaganday, biz shu yerda ekanmiz, Yegorovka hech qachon unutilmaydi, deb gap ochsa kerak, devdi. Chunki uning oʻzi ham shunday deb oʻylardi. Ammo Afonya:
– Sen Yegorovka turgan joyni suvdan topolasanmi? – dedi.
– Bilmadim. Yaxshilab qarasam, topsam kerak.
– Men shu yoz ichi oʻsha joyga bir belgi oʻrnatmoqchi boʻlib yuribman. Mana shu yerda Yegorovka boʻlgan edi, yaxshi joy edi, ona-Rossiyaga xizmat qildi, degan ma’noda.
– Qanday qilib qoʻyasan? Kim senga ruxsat beradi?
– Kim menga ruxsat bermaydi? Bunaqa gap yoʻq, Ivan Petrovich. Ruxsat bermaydi, deb eshitmaganman. Hech boʻlgan emas bunday gap. Yerdaki mumkin ekan, nega suvda mumkin emas?
Ivan Petrovichning hushi oʻziga keldi:
– Bu hammasi oʻyinchoq. Yosh bolamisan sen oʻyinchoq oʻynab? Kimga kerak bu?
– Eh, Ivan Petrovich,– qandaydir yengil tortib, shu bilan birga alamli kuldi Afonya. – Munday koʻzingni ochib qara: atrofingda qancha oʻyinchoqlar bor... Meniki balki, ortiqchalik qilmas?
U oʻz koʻchasiga kelgach, burilib ketdi.

16
Oʻzi shunday boʻladi: oʻt bu yerga oʻtmasdan burun faqat Afonya ikkovlari zoʻr berishgandi, olov buyoqqa ham oʻtuvdiki, boshqa odamlar ham yugurishib kelishdi. Oppoq bugʻ quyuq mavjlanib chiqayotgan oxirgi omborda odamlar xuddi qozonda qaynayotganday qaynashardi, un, yorma, qand solingan qoplarni aralash-quralash itqitishardi. Hamma oʻzini oʻt, jahannam ichiga urmoqchi boʻlardi. Buning yomon joyi yoʻq, axir, boshqa bir nima emas, unni olib chiqishyapti, lekin qutqaruvchilar orasida mast-alastlar ham gandiraklashardi. Ulardan biri tamomila es-hushini yoʻqotib qoʻygan edi, Ivan Petrovich uni naq olov ichidan tortib chiqardi. Bu oʻsha Ivan Petrovich bilan birga tom koʻchirishgan, yogʻ dumalatib chiqishgan yigit edi. Uni oʻt ichidan tortib oldiyu yoʻl tomonga tushirib yubordi, mast un ustiga qulab xurrak torta boshladi. Boshqa bir ustidagi paxtaligi tutab ketayotgan arxarovchini kimdir ichkaridan xuddi qanddek uloqtirdi, u tik turmoqchi boʻlib, qoplar ichida agʻanarkan, Ivan Petrovich u oyogʻiga yap-yangi piyma etik kiyib olganligini koʻrdi.
Qoplarni olovdan qutqarish uchun shundoq eshik oldiga olib chiqib tashlashardi. Ombordan ikki qadam berida ularni qutqarib qolish amrimahol edi. Tom bosib tushsa, hammasi olov ichida qolib ketadi. Ivan Petrovich ularni devor tomonga olib oʻta boshladi. U endi qoplarni yelkasiga koʻtarib oʻtirmas, ich-ichiga kirib ketgan qorniga bosib koʻtarar va noqulay bir ahvolda chopib borib pastga tashlar edi. U yerda kimdir qoplarni tutib olar va yoʻl ustiga chiqarardi. Qopni mahkam ushlab, taqimiga bosib olishiga qaraganda, bu bir qoʻlli Saveliy edi.
Bir qoʻlli Saveliy yoshiga nisbatan juda sogʻlom, oʻzini yaxshi saqlagan, chapdast kishi. Bugun uning qoʻli ishdan boʻshamas, shoshilmay, chapdastlik bilan ishlar. Uning qoʻllari qopni bir ushlaganda ombirdek mahkam tutardi.
Kimdir mastona tovush bilan Ivan Petrovichni chaqirardi. Ovozi chiqyaptimi, demak, tirik, demak, oʻt ichida qolmagan, shuning uchun Ivan Petrovich oʻgirilib qaramasdi. Vaqt ziq edi.
Birdan negadir bilgisi keldi – kechami, kunduzmi hozir? Shuni bilish istagi oʻzini yerga tappa tashlab hordiq olish, nafasini rostlashdan ham kuchli chiqdi. U tong yorishadigan togʻ tomonga qaradi, nazarida uyoqda qorongʻulik nam tortganday, koʻzlari agʻdarilib ketgan, qattiq munkidi va sal boʻlmasa yiqilib tushay dedi.
Tavba: dam butun atrofga sukunat choʻkadi va Ivan Netrovich shu jimjitlik ichra yolgʻiz qoladi, dam yana shangʻillab, gala-gʻovur ovozlar keladi va odamlar har tomonda gʻujgʻon oʻynaydi. Shunda har bir qichqiriq uning biron yerini yirtib, tilkalab ketayotganday boʻladi – goʻyo ovoz uni moʻljalga olganday va soʻng nishonga tegib, shu yerning oʻzida qolganday, shunda u endi bus-butun yonayotgan omborlarni, devorlar qulab, lang ochilib yotgan sayxonlarni va hovliningʻ oʻrtasidagi tartibsiz yugur-yugurlarni qaramayoq bir nigoh bilan ilgʻab olardi.
Oʻt chiqqan muyulishda olov pastlab, qoʻr olib yonardi. U yerda misoli bosqon bor edi, olov oʻsha yerdan ikki kengʻ yelkaga ajralib, kamondek yoylanib chiqar, yoyning ikki uchida alanga oralab xuddi shayindek chekka-chekkadagi omborlar koʻzga chalinardi. Magazin yaqinidagi ombordagi narsalarni odamlar chala-yarim tashib ulgurishgan edi, u tomondan yana Kozel'sovning ovozi kelmoqda edi. Odamlar sakrab chiqishar, sakrab tushishar, chiqishar va tushishar, alanga taftidan chivindek qochishar edi.
Toʻpolon solayotgan olov guvillamas, chiyillamas, uvillamas, faqat qarsillar, dahshatli suratda qarsillar, goʻyo yogʻochdan alanga qarsillab ajralayotgan va oʻzini koʻkka urib, osmon bagʻrini yorib tashlayotganday edi.
Hovlida hamma baqirib-chaqirar edi.
Omborchi Valya Vodnikovdan komissiya tuzishni, hozirning oʻzida barcha qutqarib qolingan narsalarni roʻyxatga olishni talab qilardi. Boris Timofeevich ovozi xirillagancha yoʻtalardi:
– Qanaqa komissiya? Esingni yedingmi? Shu tobda komissiyami! Qarasang-chi mundoq atrofingga! – derdi.
– Yoʻq, sen oʻzing qara! – derdi Valya qoʻllarini paxsa qilib koʻrsatarkan. – Nima qoldi bu yerda, oʻzing koʻr! Yashiklarni oʻzim sanagan edim, – u aroq shishalari solingan yashiklarni qoʻli bilan nuqidi. – Oltmish sakkiz yashik edi sanaganda. Qani oʻsha oltmish sakkiz yashik?!
– Menga desa, yoʻqolib, yoʻq boʻlib ketsin yashiklaring! Kim ularni olib chiqdi oʻzi? Men aytganim yoʻq, olib chiqinglar deb! Qoʻyaver yonaversin.
– Yoʻq, yoʻqoladigan boʻlsa, sening odamlaring yoʻqolsin! Bu yashiklarning hammasi mening boʻynimda!
Shundan keyin uning boʻynidagi yana boshqa narsalar ham esiga tushdi-da, bu ingichkagina boʻyinni sirtmoqdek siqa boshladi va Valya omborchi oʻkirib yigʻlashga tushdi. U qoʻlini yuzidan olganda, yonida Vodnikov yoʻq edi, oʻrnida Misha Xampo amaki shoʻrlik xotinni ovutishni istabmi, nimalardir demoqchi boʻlardi.
– Muni qara, Misha amaki, muni qara, – oʻninchi marotabami, koʻz yoshlarini duv-duv toʻkib derdi u va nimalarnidir tashirdi, unga bu arosat besaranjomlikda Xampo amaki yordamlashmoqqa urinardi.
Un omborida suron solib, baqirib, soʻkina boshladilar – baqirishmasa, soʻkishishmasa hech narsa qilib boʻlmas edi. Qoplarni tashqariga olib chiqishar ekan, odamlar havo olish uchun koʻproq turib qola boshladilar. Ivan Petrovich hamon boyagi alpozda qop tashirdi. Endi oyoq-qoʻllari bormi, yoʻqmi, butunlay his qilmay qoʻydi, bu ol-ho ol, sur-ho surda yuragi ham qinidan chiqquday boʻlib otilmas edi. Koʻtar, tut, agʻdar – u faqat shularni bilardi, u shu uch odmi harakatni toʻxtovsiz suratda takrorlar, nafas olishi ham ularga moslashgandi.
U qoʻlidagi qopni eltib tashlarkan, bu chuvalashib ketgan boshboshdoqlik aro qandaydir boshqacha bir nosozlik roʻy berayotganini sezdi. Rost, bu nobakorlikni u avval his qildi, soʻng qaradi. Tagʻin allakimning sharpasi boshboshdoqlik ichidan tashqari chiqib borar, u moʻrcha tomonga yoʻl olar, yelkasida qop ortmoqlagan edi. Ivan Petrovich yoʻlga tushdi. Sharpa qaytib kelarkan, yoʻlda odam turganligini koʻrib taraddudlandi va qadamini tezlashtirdi. Saveliy oʻzini yoʻqotib qoʻyadiganlar toifasidan emasdi.
– Nima qilyapsan sen? – qarshiladi uni Ivan Petrovich. – Ocharchilikda qoldingmi?
– Nima, koʻrdingmi?
– Koʻrdim.
– Poʻqni ham koʻrganing yoʻq. Sen ariza bergansan.
Endi sen oʻsha yozgan joyingga qara. Xoʻpmi?
Shunday deb, oʻzining bitta-yu bitta zildek qoʻlinm Ivan Petrovichning yelkasiga tashladi.
Nega biron kori-holdan ogoh qilishmoqchi boʻlsa, odamlar yelkaga urisharkin?
Ulgurishdi. Oxirgi ombordan hamma narsani opchiqib ulgurishdi, keyin kuygan, qichqirgan va quturgan holicha hammalari gurra tashqariga yopirilishdi. Har doim vazmin va bosiq Afonya Broninkov hozir qiyqirib oʻkirar, uning hammayogʻi un, qorakuya, boʻgʻriqqan, xuddi ta’rifi iblisning oʻzi edi. Ivan Petrovich goʻyo bu yerda qoʻlini beliga tirab, bekor turganday ularga ajablanib, aybdordek baqirardi. Boʻshagan omborxonaning ichida nimadir gumburlab ketdi, undan keyin guvillab, uvillab olov yuqoriga koʻtarildi va shu bilan butun oziq-ovqat omborlari qatori bitta sarbaland olovalangaga aylandi.
Kimdir kuyib, boʻgʻriqqan ovoz bilan qoʻshiq aytib yubordi:
Taslim boʻlmas dush-man-ga qah-ra-mon «Va-ryag»,
Rahm-shafqat ista-mas hech kim-sa bu-gun!
Bu olov doʻzax ichida koʻp narsalarni koʻrib koʻzlari pishgan Misha Xampo amaki koʻzlarini uqalab-uqalab qaradi: ikki odam koptok oʻynardi. Titilib ketgan, boʻsh bogʻlangan bir oʻram narsa birining oyogʻidan ikkinchisiga oshib oʻtar va charx ura-ura yiqitilgan devor tomonga surilib borardi. Misha Xampo amaki anavini koʻringlar demoqchi boʻldi, lekii atrofida hech kim yoʻq edi. Oʻram bu orada devordan nariga gupillab tushdi, undan bir nima osilib chiqib qoldi. Xampo boshqa oʻylab oʻtirmay oʻyinchilarga tashlandi. Ulardan biri oʻramni koʻtarib, devordan oshirib yubordi va oʻzi ham orqasidan sakradi. Misha amaki uning orqasidan tashlandi. Anov yerdan tugunni olaman deb, engashganda, Misha amaki unga yetib oldi, zabardast qoʻli bilan yoqasidan tutdi-da, xuddi yosh boladay yerdan koʻtardi, xuddi shu asno u tugunga chiroyli matolar yelpigichdek taxlanganligiga koʻzi tushdi. Uni yerdan olish uchun engashgan kishi esa Sonya edi.
Xampo bularning kimligiyu nimaligini endi koʻrib ulgurgan ediki, yon tomondan qattiq zarb tushdi. U qoʻlini choʻzib Sonyani boʻynidan qisib oʻziga mahkam tortdi. Sonya choʻchqaday chinqirib, oʻzini har tomonga tashlab, Misha amakining boʻksasiga tepmoqchi boʻlardi. Yana Misha amakini ogʻir bir narsa bilan ikki-uch urdilar. Misha amaki kim urayotganini koʻrish uchun boshini choʻza, lekin sira boʻyni choʻzilmas, faqat ishdan chiqqan, unga boʻysunmaydigan qoʻli bilan oʻzini toʻsishga harakat qilar edi. Uni chunonam urishar, urgandan urishar, urgandan urishar edi...
Keyin ularni Ivan Petrovich xuddi shu alpozda koʻrdi: agdar-toʻntar boʻlib qorishib ketgan qor ustida oriq, yetti bukilgan Sonya va uni tagiga bosib olgancha boshi toʻnkarilib ketgan Misha Xampo amaki yotar edi. Ulardan besh qadam narida esa toʻqmoq koʻzga chalinardi.

17
Hamma narsaning oxiri boʻladi. Bu qoʻrqinchli tun ham oʻtdi, tong otdi, kun yorishib, olov ham pasaydi, qolgan-qutgan narsalarni horgʻin yamlay boshladi. Nampardoz va iliq erta ogʻir, achchiq tutun tarqamay qishloqni burkab oldi. Qirgʻoqda ham, muz ustida ham tutayotgan, yonayotgan narsalarning parchalari qorayib koʻzga chalinar, alchiq-chalchigi chiqib ketgan uvrintoʻda hovli ikki tomondan tutab yotgan yongin kultepalari bilan oʻralgan-cha haddan tashqari vahimali va xarob koʻrinar edi. Yongʻindan omon qolgan koʻm-koʻk doʻkoncha ham odamga tasalli bermas, aksincha, oʻzining shu ajralib qolgan koʻrinishi bilan alam, ogʻriq va isitma qoʻzgʻatardi.
Juda ham katta, yap-yangi brezent ostida ORSning omon qolgan mol-dunyosi yotardi. Shu paytgacha bir-biridan ajratilmagan Misha Xampo amaki va Sonyaning jasadlari ham shu brezent tagida edi. Brezentning u tomonida ham, bu tomonida ham soqchilar turishar, hech kimni yaqin yoʻlatishmas va gapga javob berishmasdi.
Militsioner va tergovchini kutishardi. Bir emas, ikki emas, uch-toʻrt komissiya kelishiii kutishardi, endi ularniig keti uzilmaydi... Oʻz boshliqlari va undan ham yuqori turadiganlarni kutishardi. Ish soati boshlanishi bilanoq barcha kerakli yerlarga telegrammalar joʻnatilgan edi. Xech kim ishga chiqmagan. Garaj ham, koʻchalar ham jimjit, quyi ombordan ham tiq etgan tovush eshitilmasdi. Kutardilar.
Buyogʻi endi nima boʻladi – ana shuni kutardilar.
Ivan Petrovich yongʻindan qaytib kelib yotgani yoʻk. U uyga kelganda, pech yokilgandi, Alyona bombardimon tagida qolsa ham, unga qarashni unutmasdi, apil-tapil dasturxon tuzab ham ulgurgandi. Dasturxon ustida Alyona alam bilan achchiq-achchiq yigʻladi va oʻzini karavotga otdi.
Ivan Petrovich oʻtirib-oʻtirib tomogʻidan ovqat oʻtmadi, keyin boshqa kiyimlarini kiydi-da, derazaga qarab, qirgʻoq tomondan tutun tarqayotganligini koʻrdi, tashqariga yurdi. Afonya uxlab qolmagan boʻlsin-da, ishqilib, deb Afonyanikiga qarab yoʻl oldi. Lekin Afonyaning oʻzi ham uxlamoqchi emas ekan. Qizi uning manglayi va dahanida qon talashib qotib qolgan jarohatlarni nima bilandir yuvar va dori surtardi. Qizi qoʻlini olganda, u kattakon temir krujkadan choy xoʻplardi.
Ivan Petrovich:
– Nima qildik endi, Afanasiy? Nima qilish kerakligini sen bilasanmi, yoʻqmi? – deb soʻradi.
– Yashab koʻraylik, – yaralari bezovta qilibmi yohud dili notinch boʻlibmi, dedi Afonya. – Yorugʻ dunyoda yashash – ogʻir hunar ekan, Ivan Petrovich, lekin bari-bir... Baribir yashash kerak.
Keyin choy hoʻplarkan, oʻz navbatida soʻradi:
– Sen nima qarorga kelding?
– Koʻraylik yashab, – oʻsha soʻzlarning oʻzini faqat oʻrinlarini almashtirib javob qildi Ivan Petrovich.

18
Tungi falokatdan yer ham azob chekkanday, qaygʻurganday xomush, qimtingan, sukutga choʻmgancha soʻlgʻin yumshoq qorga belanib yotardi. U togʻ tomondagi yaydoq dalalardan pastga enib kelar, siyrak qaragʻayzor ortida esa muzga tutashib ketardi. Togʻ yoqasi oʻrmon edi, undan narnda dalalarga qarab ikki qoramtir sayhonlik qoʻshilgan, Ivan Petrovich qishloqdan borayotgan tarafda, oldinda oʻrmon qorayib koʻrinar, lekin u yerda daraxtlar siyrak, yakkam-dukkam, ulardan narida esa koʻrfaz boshlanar edi. Birinchi sayhon etagida yoʻldan sal ichkariroqda qabriston bor edi. Kuni kecha azob cheka-cheka bu yorugʻ dunyodan oʻtgan bechora, hatto oʻz nomini ham yoʻqotgan Yegorovka farzandini shu yerga qoʻyadilar. Ular, tiriklar, kimni qayerga koʻnishpi biladilar, lekin yerning oʻzi, haqu nohaqliklarni, gona-begonalarni koʻtarib yuradigan yerning oʻzi hal qiladi, kimdan nima chiqishini oʻz hukmi bilan yechadi.
Atrof-tevarak xuddi nafas rostlaganday va yangi harakat uchun kuch yigʻayotganday jimjit edi. Qishloqdan bu yerga tutun yetib kelmas, boʻz yorugʻlik ichra uzoq-uzoqlar ham tiniq koʻrinardi. Baayni erib borayotgam dalalar kabi xira oqish tusga kirgan, ogʻirlashib ketgan osmon Angara tomonlarga, kunbotar yoqqa olis enib borardi. Uyoqlarda ham oʻrmon qorayib koʻrinar, uyoqlarda ham siyrak edi.
Ilk haroratni sezib va unga tomon boʻy choʻzib sohilda qaragay nihollari sokin sollanar, havoda achimsik boʻy taralar, oyoq ostidagi qorlar yumshoq, gʻoʻrt-gʻoʻrt qilgancha choʻkar, olisda daryo yuzi ochilib borar edi. Koʻklam bu yerlarni ham axtarib topib kelgan – yer uygʻonmoqda edi. Endi uning chaqiriq, hisob qiladigan payti, nima omon qoldi-yu, nima omonatini topshirdi, odamlardan nima qoʻshildi-yu, nima qoʻshilmadi, barcha omon qolgan ia omon saqlanganlarni bir joyga toʻplab ularga jon ato etib, yana yoruglikka olib chiqishga hozirlaydi. Quyosh iliydiyu va yana xuddi har bahor chogʻidagidek yer yuzidagi koʻm-koʻk bogʻini ne-ne chechaklarga burkab, butun tirik jonni ahdlashilgan mehnatu zahmat sari yoʻllaydi. Shunda odam oʻsha ahdlar yoʻlini tutmayotganligini eslamaydi ham.
Hech bir yer besamar, naslu nasabsiz emas.
Ivan Petrovich posyolkadan uzoqlashgani sayin, nazarida, peshonasiga yozilgan yolgizlik sari bota-bota tobora oʻz-oʻzidan olislashib borardi. Yonida shu tobda odamlardan hech kim boʻlmaganligi uchuigina oʻzini yolgʻiz sezayotgani yoʻq edi, nazarida bittagina tor bilan qolgan, oʻzini huvillagan va boʻm-boʻsh his qilar, shuning uchun ham yolgʻizlik asorati sezilardi. Bu rozi-rizolikmidi va yoki horgʻinlik, andak mahliyolikmi va yoki boshlamoqning ibtidosi – kim bilsin! – biroq yengil, ozod va bir maromda qadam tashlar, goʻyo tasodifan u oʻz nafasini ham, qadamini ham topib olgan va goʻyo nihoyat haq yoʻlga tushgan edi. Moʻm isi anqir, lekin bu hidni odam emas, boshqa bir allanarsa, moʻm ruhi bilan jamuljam boʻlib ketgan narsa tuyar edi; quruq ogʻochni qizilishton toʻqillatar, lekin bu qizilishton ovozi emas. nimagadir minnatdor va shoshqin joʻr boʻlayotgan yurak-ning akssadosi edi. U goʻyo oʻzini uzoq-uzoqlardan koʻrib turardi: koʻklam kelgan yerlardan oʻz uyini topishdan umidini uzgan, adashgan kichkina bir inson yurib bormoqda, u mana hozir oʻrmon ortiga oʻtadiyu va shu bilan mutlaq koʻzdan gʻoyib boʻladi.
Uni kutib olayotibmikin, kuzatib qoʻyayotibmikin – bu noayon, zamin jimjit, bezabon.
Zamin jim.
Aylanayin, ey indamasim, axir, qachongacha soʻylamay turasan?
Axir, nahot, shu soʻylamaganingmi?

Jom Sadosi
Adabiyotda vijdon sadosi degan koʻtarinki bir ibora bor. Bunday shoirona iboralar biron muayyai hodisa bilan bogʻlanganda, oʻsha hodisaning mohiyatini ifodalaganda, ular birdan mavhum koʻtarinki tusini yoʻqotib, xuddi moddiy narsaga aylaiganday boʻladi. Soʻz oʻz haqqoniyati barobarida juda yuksak narsalar bilan toʻqnashganda, toʻgʻrirogi. duch kelganda, ular mana shunday favqulodda moddiy-lashadi.
Ilgari Valentin Rasputinning jahonga mashhur boʻlib ketgan va keyinchalik yuksak mukofotlarga sazovor boʻlgan asarlarini va ayniqsa, «Yasha va yod et» asarini oʻqiganimda, ular ichidan allaqanday juda kuchli hayqiriq kelganday va shu hayqiriq hech tinmay odamning qulogʻi ostida yangrab turganday boʻlgan edi. Xatomi, xato emasmi, oʻylardimki, mabodo, Betxovenning barcha daho simfoniyalarini bir ohangga jam qilib berishning iloji boʻlsa, ehtimol, oʻsha ohang Rasputin asarlaridan chiqadigai shu hayqiriqqa oʻxshagan boʻlarmidi? Bu hayqiriq nimadan va nima ekanligini adibning 1985 yilda «Nash sovremennik» jurnalining 7-sonida bosilgan «Yongʻin» qissasini oʻqigach, bildim. Qandaydir shunday boʻlib qoldiki, bu asarni Yevtushenkoning «Fuku». Yesinning «Imitator». Voznesenskiyning «Ruh me’morlari» asarlari bilan bir vaqtda, oldinma-keyin oʻqishga muyassar boʻldim. Bu asarlarning hammasidan yana oʻsha tanish, lekin hali nomi topilmagan sado kelardi. Odam bir joyda oʻtirolmasdi, odam bir joyda turolmasdi. Odam bezovta boʻlib yurak qopqalarini yorib tashlagisi kelardi. Men yana Mixail Bulgakovning «Master va Margarita» romanini oʻqiganimda ham shu ahvolga tushgan edim. Nima ekan bu? «Yongʻin» ni oʻqirkanman, bu sizga qanchalar odmi eshitilmasin, vijdon sadosi bu, deb oʻyladim. Oʻsha tinmay chalinayotgan jom ovozi – jom ovozi emas, vijdon sadosi edi. Inson qadri uchun yigʻlagan, inson qadri uchup qaygʻurgan, inson qadri uchun oʻzini oʻtga-choʻqqa urgan, kurashgan, hayqirgan sado shu edi.
Rasputin xuddi Aytmatov kabi har bir mehnatkash, oddiy insonga misoli bir butun davlat kabi qaraydi. Inson deb atalgan davlatning barcha qudratli va zaif tomonlarini yashirmay, oshkora yozadi. Achchiq, haddan tashqari keskin, ammo rost soʻzlarni yozishdan oʻzini tiymaydi. U vijdoniylikni inson davlatini davlat qilib, ustivor etib turgan oliy ma’naviy hodisa kabi qaraydi.
Gor'kiyning «Ona» romani tarix sahnasida paydo boʻlganda, u revolyutsiya, ishchilar ongini uygʻotishga xizmat qilgan edi. «Yongʻin» ham shunday tarixiy parallelda turadi. U oʻz qudratli ovozi bilan davrimizning eng dolzarb masalasiga – inson ongi va ma’naviyatini qayta qurishga chin jangchi kabi oʻz hissasini qoʻshadi va qoʻshmoqda. Xech mubolagʻasiz aytish mumkinki, hozir shunday oʻnta asar juda oz vaqt ichida yuz yilning ishini qiladi. Men bu asarni qiyinchilik bilan tarjima qildim. Chunki qalam va usul bunday oʻta qurch soʻzlarga, qurch fikrlashga oʻrganmagan edi. Ikki yil oʻtib, yana tarjimaga qaytdim. Koʻzimga 1986 yil tarjimasidagi ancha ojizliklar endi baralla tashlandi. Ularni 1988 yilning seryomgʻir bahorida tuzatishga oʻtirdim. Ivan Petrovichning dardli dunyosini men yana qayta boshdan kechirganday boʻldim. Qalam hozir yetolmagan oʻrinlarni xayol bilan qildim. Qolgani endi, sizga havola, komil kitobxon!

Ibrohim Gʻafurov
1986-1988, aprel'.

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Fransuz tili saboqlari (hikoya) [Valentin Rasputin] 3141
2	Франсуз тили сабоқлари (ҳикоя) [Valentin Rasputin] 390
3	Ёнғин (қисса) [Valentin Rasputin] 591

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 60928
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 44964
3	Gʻazallar [Nodira] 39081
4	Guliston [Sa’diy] 34115
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 21381
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 20697
7	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 16548
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 16404
9	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 13500
10	Alkimyogar (roman) [Paulo Koelo] 13181