Chaqaloq (hikoya) [Alberto Moravio]

Chaqaloq (hikoya) [Alberto Moravio]

Hatto muhtojlarga yordam koʻrsatish jamiyatidan nafaqa olib kelgan olijanob xonim ham bolani nega bunchalik koʻpaytirayotganimizni soʻradi. Oʻsha kuni xotinimning kayfiyati yomon edi. «Pulimiz boʻlganida kechqurunlari kinoga borardik, boʻlmagandan keyin nima qilamiz, toʻgʻri toʻshakka yoʻl olamiz, ana shunday qilib bola tugʻilaveradi-da», deya bor haqiqatni aytdi-qoʻydi. Bunday shartakilikdan ranjigan xonim uzr soʻrab qaytib ketdi. Xotinimga toʻgʻri soʻz ham oʻz oʻrnida e’tiborli ekanini, birovga zarda qilishdan oldin kim bilan gaplashayotganini hisobga olish zarurligini aytib biroz koyigan boʻldim. Turmush tashvishlaridan yiroq, yosh va buydoq yurgan kezlarimda Rim hayotiga oid gazetlarni koʻp oʻqirdim. Bu roʻznomalarda insonlarning hayotida yuz bergan jamiki baxtsiz hodisalar: oʻgʻirlik, qotillik, oʻz joniga qasd qilish, mayda bezoriliklar... toʻgʻrisida yozishardi. Oʻsha kezlarda bunday koʻrguliklar bir kun mening ham boshimga tushadi, deb sira oʻylamagan edim. Gazetlarda yozganidek, «Hamdardlikka loyiq vaziyat», – qachon odam oʻta baxtsiz boʻlsa, bu olamdagi achinish tuygʻusining shunchasini oʻziga chorlaydi. Aytib oʻtganimdek, oʻsha vaqtlarda yosh edim, vaqti kelib bunday katta oila boshligʻi boʻlishimni bilmasdim. Endi esa sekin-astalik bilan eng haqiqiy «hamdardlikka loyiq vaziyat» yuz berayoganiga hayratim ortib boryapti. Mana, masalan, gazetda bunday yoziladi: «Ular eng mayda narsalarga ham muhtoj». Hozir men ana shunday eng arzimas narsalarga muhtoj holda yashamoqdaman. Yoki «Ular shunday uylarda tiqilib yashaydiki, ularning boshpanasini uy deb ham boʻlmaydi». Men Tormaranchodagi (Rim yaqinidagi qashshoqlar istiqomat qiladigan kulbalar) toʻshaklarning orasiga oyoq qoʻyishga joy topilmaydigan, yomgʻir chogʻida suv xuddi Ripetta qirgʻogʻidagi kabi toshadigan bittagina xonada xotinim va olti bolam bilan istiqomat qilaman. Yoxud bunday yozishadi, aytaylik, «U bechora homilador ekanini bilganidan soʻng muhabbatining mahsuli boʻlgan gumonasidan qutulish maqsadida jinoyatga qoʻl urishga qaror qildi». Xuddi shunday: oilamizda yana bir chaqaloq tugʻilishini bilgach er-xotin maslahatlashib ana shunga jazm etdik. Havo yaxshi boʻlgan kun birinchi uchragan odamning rahmdilligidan umid qilgan holda chaqaloqni birorta cherkovning oldiga tashlab ketishni rejalashtirdik. Baxtimiz chopib oʻsha jamoat tashkilotining marhamatli janoblari sa’y-harakati bilan xotinim tugʻruqxonaga joylashdi. Tugʻruqdan uch-toʻrt kun oʻtib bir oz oʻziga kelganidan soʻng unga javob berishdi va Tormaranchoga qaytdi. Xonaga kirganidan soʻng uning birinchi aytgan gapi shu boʻldi: – Toʻgʻrisini aytsam, tugʻruqxona unchalik yaxshi joy boʻlmasa ham, shu vayronaga qaytib kelmaslik uchun oʻsha yerda abadiy qolib ketishga rozi edim. Chaqaloq bu gapni xuddi soʻzma-soʻz tushungandek, quloqni batang qiladigan ovozda ingalab yubordi. Zuvalasi pishiq, chiroyli bola, ovozi shu qadar jarangdorki, soʻz bilan ta’riflab boʻlmaydi; agar yarim tunda yigʻlashga tushsa, bu yaqin orada hech kimga uyqu yoʻq deyavering. May oyi kelib, kunlar ilib qoldi. Koʻchaga paltosiz ham chiqsa boʻlardi. Rejamizga binoan biz Tormaranchodan Rimga qarab yoʻlga tushdik. Xotinim bolani xuddi qorli dalada qoldiradigandek, qavat-qavat lattaga oʻrab koʻksiga bosib olgan. Shaharga yetib kelgunimizga qadar gʻamga botib bir ushoqqina boʻlib qolgan bechora qaygʻusidan chalgʻish uchun chakagi tinmay javrab borar edi, oxiri nafas olishi ogʻirlashib, kiyimlari toʻzib, koʻzlari olayib qoldi... Dastlab u har xil cherkovlar haqida gapirdi, bolani qaerda qoldirishni menga tushuntirdi, uning aytishicha, chaqaloqni shunday joyga qoldirish kerakki, u yerdan boylar oʻtib-qaytadigan boʻlsin, agar uni oʻzimizga oʻxshagan kambagʻal odam topib oladigan boʻlsa, yaxshisi, bola oʻzimizda qolgani ma’qul. Keyin chaqaloqni Madonna cherkovi atrofida qoldirishni xohlayotganini aytdi. Aytishlaricha, Madonnaning ham oʻgʻli boʻlgan ekan. Madonna bizni tushunarmish va niyatimizning amalga oshishiga yordam qilarmish. Bu gaplardan charchadim va qalbimda gʻazab uchquni paydo boʻldi. Axir, uning meni ovutish uchun aytayotgan almoyi-aljoyi gaplaridan menga hecham yaxshi boʻlayotgani yoʻq edi-da. Ammo men oʻzimni bosib kelardim, chunki jazavaga tushmasdan xotinimga xotirjam koʻrinishim va unga dalda berishim kerak edi. Uning padar-pay soʻzlarini bir lahzaga boʻlsa-da, toʻxtatish uchun gapini boʻlib: – Uni avliyo Pyotr cherkovida qoldirsak boʻlmaydimi? – deb taklif qildim. U bir chayqalib oldi-da, keyin: – A yoʻq, u yer karvonsaroyning oʻzginasi... uni mutlaqo koʻrmasligi ham mumkin... via Kondottidagi kichkina cherkovga urinib koʻrish kerak: uning gir atrofi hashamatli doʻkonlar... juda koʻp boylar oʻsha atrofda yuradi... eng yaxshi joy – oʻsha, – dedi. Biz avtobusga oʻtirdik, odam koʻp joyda u tinchidi. Faqat bolani yoʻrgakka qattiq oʻradi va dam-badam yoʻrgakni ehtiyotkorlik bilan ochib bolaga qarab qoʻyadi. Chaqaloq esa qip-qizil yuzini oʻzi uralgan latta-puttalarga bosib uxlab yotibdi. Uning kiyimlari juda aftoda, faqat havorang jun matodan tikilgan qoʻlqopchasi ohorligina edi, u ana shu qoʻlqopchasini koʻrsatmoqchi boʻlgandek yoʻrgakdan qoʻlchalarini chiqarib oldi. Biz Goldoni teatri oldida tushdik, xotinim yana javramoqni boshladi. Zargarlik doʻkoni qarshisida toʻxtab koʻrgazmadagi qizil duxobalarga terib qoʻyilgan qimmatbaho javohirlarni koʻrsatib, yana telba-teskari gaplarini davom ettirdi: – Buni qara, qanday chiroyli... bu koʻchadan odamlar faqat qimmatbaho taqinchoqlar va chiroyli buyumlarni xarid qilish uchun yuradi... bu yerda qashshoqlar boʻlmaydi... ular ana shu xaridlari orasida cherkovga ibodat uchun kirib chiqadi... Boylarning kayfiyati doim yaxshi boʻladi... yoʻrgakni koʻrganlari hamon koʻtarib oladi. U bolani koʻkragiga mahkam bosib brilliantlarga qarab xuddi oʻzi bilan oʻzi gaplashayotgandek gapirar, koʻzlari esa allaqanday yovvoyilik kasb etgandiki, unga gap qaytarishga jur’atim yetmasdi. Biz cherkovga kirdik. U ichkarisi sariq marmarga oʻxshatib boʻyalgan, asosiy mehrob bilan birga yana bir necha mehrobchalari bor chogʻroqqina joy ekan. Xotinim bu cherkovni boshqacharoq tasavvur qilgani, hozir esa ibodatxona unga unchalik yoqmayotganini aytdi. Shunday boʻlsa ham, qoʻllarini muqaddas suv botirib choʻqinib oldi. Keyin chaqaloqni koʻksiga bosib badgumon nigohu norizo qiyofada sekinlik bilan cherkovni aylanib chiqdi. Gumbaz tepasidagi oynadan sovuq charaqlagan yorugʻlik tushib turardi. Xotinim esa bolani bu yerda qoldirish mumkinmi, degan savolga javob topmoq qasdida hamon cherkovning boʻlimidan boʻlimiga oʻtib, oʻrindiqlarga, mehroblarga, rasmlarga nazar solib yurardi. Men kiraverishdan koʻz uzmay unga bir necha qadam ergashdim. Qip-qizil kiyingan, sochlari sariq, xuddi tilladek tovlanadigan baland boʻyli bir xonim ibodatga kirdi. Tizzalab oʻtirganda tor yubkasi yirtilib ketgudek taranglashdi, naridan-beri ibodat qildi-da, keyin zudlik bilan choʻqindi va biz tomon bir qaradi-da cherkovdan chiqib ketdi. Buni koʻrgan xotinim: – Yoʻq, bu yer boʻlmaydi... bu yerga anavi xonimga oʻxshagan doʻkonlarni aylanishga chiqqan kishilar koʻngil xushligi uchun birrov kirib chiqadi. Ketdik bu yerdan, – dedi. Shu gap bilan u cherkovdan chiqdi. Biz Korso boʻylab uzoq yurdik, xotin oldinda, men ortda halloslab yugurdik desa ham boʻlaveradi, Venetsiya maydonidan uncha uzoq boʻlmagan boshqa cherkovga kirdik. Bu oldingisidan ancha katta va viqorli edi, hashamdor zarhal pardalar tutilgan, devordagi oynalar tagi gʻira-shira yorugʻlikda tovlanib turgan alangali kumush yuraklar bilan bezatilgan. Ibodatxona koʻrinishidan oʻziga toʻq odamlar bilan toʻla edi: shlyapa kiygan ayollar, bashang kiyingan erkaklar shundan dalolat berardi. Ruhoniy minbarda turib xutba oʻqir, jamoat unga yuzlanib tik turardi. Men oʻzimcha «Ana qulay vaziyat, bizni hech kim sezib qolmaydi», deb oʻyladim: – Shu yerda urinib koʻramiz, – deya xotinimning qulogʻiga shivirladim. U bosh irgʻab ma’qulladi. Biz yon tarafdagi mehrob tomonga oʻtdik. Oʻsha yoqda hech kim yoʻqqa oʻxshadi, boz ustiga qorongʻu edi, biz bir-birimizni zoʻrgʻa koʻrardik. Xotinim yoʻrgak cheti bilan bolaning yuzini yopti va xuddi qoʻliga yopishib qolgan ogʻir narsadan qutulmoqchidek uni oʻrindiqqa yotqizdi Keyin tizzalab oʻtirdi va yuziga qoʻllarini bosib uzoq vaqt duoyu iltijo qildi. Men esa nima qilishni bilmasdan mehrob devoriga osilgan yuzlab katta-kichik alangali kumush yuraklarni tomosha qildim. Nihoyat xotinim oʻrnidan turdi. Shu tobda uning yuzi murdanikiga oʻxshardi. U choʻqindi va ohista boʻlimdan chiqa boshladi, men esa uning ortidan ergashdim. Kutilmaganda ruhoniy: – Va Iso dedi: «Kelajakni kimga qoldiryapsan, ey Ota?» – deya hayqirdi. U bu gapni mendan soʻrayotgandek tuyuldi. Bu vaqtda xotinim chiqaverishdagi eshikning pardasini tortayotgan edi. Shu damda: – Xonim, oʻrindiqda tuguningiz qolibdi, – degan chaqiriqdan ikkalamiz birday sapchib tushdik. Qarasak, qop-qora kiyinib goh cherkovda, goho boshqa ibodatxonalarda oʻralashib yuradigan munofiqona qiyofali ayollardan biri. – Voy, oʻlay! – dedi xotinim. – Rahmat sizga, esim qursin... sal boʻlmasa uni tashlab ketayozibman. Biz yoʻrgakni olib na tirik, na oʻlik holda koʻchaga chiqdik. Koʻchada xotinim: – Bechora bolajonim... hech kim uni olgisi kelmaydi, hech kimga uning keragi yoʻq, – deya oʻksindi. Bu xuddi molini yaxshi narxga sotishni chamalagan, lekin ana shu moliga bozorda biror kishi qayrilib qaramagan savdogarning ahvoliga oʻxshardi. Yana u harsillab, hurpayib oldinda gʻizillab yoʻlga tushdi, xuddi uni oyoqlarning oʻzi boshqarayotgandek edi. Shu yurishda Apostol avliyolari maydoniga yetdik. Hartugul bu yerdagi cherkov hali yopilmagan ekan. Ichkariga kirdik. Qarasak, katta, keng, chiroqlar ham koʻp emas. – Ana eng qulay joy, – shivirladi xotinim. Qat’iyat-la yon tomondagi boʻlimlardan biriga oʻtdik. Xotinim bolani oʻrindiqqa yotqizib, guyo oyogʻining tagiga oʻt tutashgandek, choʻqinib, ibodat qilib oʻtirmay, hatto jigargoʻshamizning peshonasidan oʻpib ham qoʻymasdan koʻchaga otildi. U ortiga qayrilib uch-toʻrt qadam bosib ulgurmasdan cherkovni bolaning jarangdor yigʻisi tutdi. Emadigan vaqti boʻlgan edi – chaqaloq har doimgi vaqtni bilib ochlikdan chinqirgandi. Xotinim bu yigʻidan oʻzini yoʻqotdi: bir eshikka qarab yugurdi-da, keyin ortga chopdi, u bu paytda qaerda ekanini ham unutib qoʻydi, oʻrindiqqa oʻtirdiyu bolani koʻksiga bosib, uni emizish uchun koʻkragini ochdi. Chaqaloq xuddi boʻri bolasidek, onasining koʻksiga tamshanib, qoʻlchalarini uzatib, endi ema boshlagan edi hamki: – Xudoning uyida shu ishni qilasanlarmi... tur oʻrningdan, yoʻqol chiq, koʻchaga, chiq! – degan vahimali dagʻdagʻa eshitildi. Baqirgan odam soqoli koʻksiga tushgan jikkak chol, ponomar (pravoslav cherkovida past unvonli ruhoniy) edi, uning ovozi jussasiga qaraganda ancha haybatli edi. Xotinim oʻrnidan turdi, bolaning boshini koʻkragiga pana qilib: – Axir kartinadaga Madonna... har doim bolaga koʻkrak tutib turadi-ku, – dedi. U boʻlsa: – Sen hali oʻzingni Madonna bilan tenglashtiradigan boʻldingmi, uyatsiz! – deya battar jazavaga tushdi. Xullas, biz cherkovdan haydalib Venetsiya maydonidagi xiyobonga kelib oʻtirdik. Bu yerda xotinim bolani emizib oldi, nafsi orom olgan chaqaloq yana uxlab qoldi. Bu vaqtda kech boʻlib, qorongʻu tushdi. Cherkovlar yopildi, biz esa charchoqning zoʻridan tinkamiz qurib oʻtiribmiz, kallaga biror fikr kelmaydi. Bunday samarasiz yurishlardan soʻng xayolimga: biz bu ishga juda katta kuch sarflayapmiz, balki bu ishni boshlamagan tuzukmidi, degan fikr keldi. – Menga qara, kun kech boʻldi, tezroq hal qilishimiz kerak, boshqa yurishga madorim yoʻq mening, – deb xotinga zarda qildim. – Bu sening oʻgʻling, sening qoning... Nima qilmoqchisan – uni xuddi keraksiz narsaga oʻxshatib bir burchakka tashlab ketmoqchimisan, daydi mushuklarga yem boʻladi-ku! – Yoʻq, ammo bunday ishlarni koʻp oʻylanib yurmay tez bajarish kerak yoki umuman qilmaslik kerak. – Sen uni uyga olib qaytamiz deb qolishimdan qoʻrqyapsan... Siz hammangiz, erkaklar, qoʻrqoqsiz! Hozir u bilan bahslashish befoyda ekanini sezib, murosa yoʻlini tutdim: – Seni tushunib turibman, xavotirlanma, ammo sen ham tushungin: har qanday sharoitda ham bolaga Tormaranchodagi qishda qurtlar, yozda chivinlar talab chiqadigan tashlandiq, hatto oshxonasi ham yoʻq boshpanamizdagidan yaxshi boʻladi. Bu safar u hech narsa deb gap qaytarmadi. Biz via Natsionaldagi Neron minorasi oldidan qayoqqa borayotganimizni oʻzimiz ham bilmay ketaverdik. Minora ortida, uncha uzoq boʻlmagan joyda bir kichkina koʻcha bor ekan, odamlar ham yoʻq. Yoʻlaklarning birining oldida boʻsh turgan, eshiklari berk kulrang moshinga koʻzim tushdi. Nima qilishni darrov fahmladim: moshinga yaqinlashib eshigini tortgandim – ochildi. – Tez boʻl, mana qulay fursat, uni orqa oʻrindiqqa yotqiz, – dedim xotinga. U aytganimdanoq darhol bolani moshinga qoʻydi va men oʻsha zahoti eshikni yopdim. Biz bu ishni shunchalik tez bajardikki, hatto moshinga yaqinlashganimizni ham hech kim sezmadi; keyin men uning qoʻlidan tutdim va biz Kvirinal (Kvirinal maydoni joylashgan hudud – burungi qirollik saroyi oʻrni) maydoni boʻylab chopib ketdik. Maydon boʻsh va qorongʻu edi. Faqat saroyda bir nechta chiroqlar miltirab turibdi, panjara ortida esa tungi Rim chiroqlari shu’la sochmoqda. Xotinim yodgorlik yonidagi favvoraga yaqinlashdi, oʻsha yerdagi skameykaga oʻtirdi, menga yuz oʻgirib bukchayib oldi-da, toʻliqib yigʻladi. – Endi nega yigʻlayapsan? – dedim. – Xullas, undan qutuldik, uni oʻsha yerda qoldirganim zahoti yuragim boʻm-boʻsh boʻlib qoldi... u yotganda koʻksimni toʻldirib turardi, ana shu yerimga u yetmayapti. – Shunday boʻladi-da oʻzi, hademay oʻtib ketadi. U yelkasini qisdi-da, yigʻlashda davom etdi. Kutilmaganda xuddi koʻprik ustiga yoqqan yomgʻirni shamol bir zumda quritib ketgandek, koʻzyoshi toʻxtadi. Joyidan sakrab turib koʻrsatkich barmogʻi bilan saroyga ishora qilib: – Endi oʻsha yoqqa boraman, qirolning oldiga kirib hammasini aytib beraman! – deya shaxdlandi. – Toʻxta! – deya baqirib uning qoʻlidan tortdim. – Senga nima boʻldi, esingni yedingmi?.. Qirolning qachonlar yoʻq boʻlib ketganini bilmaysanmi? – Menga baribir... qirolning oʻrnida kim oʻtirgan boʻlsa oʻshanga aytaman, axir kimdir bordir u yoqda! Shu gap bilan u yoʻlakka otildi, faryod koʻtarmaganimda u bir mojaroni boshlashi aniq edi. – Menga qara, men oʻylab koʻrdim... Qaytib borib bolani moshindan olamiz... Bola oʻzimizda qoladi. Bitta oz, bitta koʻp – baribir emasmi! Bu fikr, taxminimcha, doim uning xayolida yurgan va qirolga shikoyatini oʻylab topgan. – Ha, uni hali olib ketib qolishmadimikan? – deya kulrang mashina turgan koʻchaga qarab yugurdi. – Yoʻq, – dedim, – hali besh daqiqa ham oʻtmadi-ku. Haqiqatdan, moshin joyida turgan edi. Biroq xotinim moshinning eshigini ochgan choq yoʻlakdan oʻrta yoshlardagi past boʻyli, rangpar yuzli bir erkak yugurib chiqdi: – Toʻxta! Toʻxta! Senga nima kerak mening moshinimda? – Men oʻzimning narsamni olmoqchiman, – xotinim unga e’tibor qilmasdan bolani olish uchun oʻrindiqqa engashdi. – Nima olyapsan undan? Bu mening moshinim, tushundingmi? Meniki! – deb jirilladi moshin egasi. Oʻsha damda xotinimni bir koʻrishingiz kerak edi! U moshin egasiga yuzlanib unga shunaqangi tashlanib ketdiki: – Kim sening nimangni olyapti? Qoʻrqma, hech narsang kerakmas, tupurdim sening moshiningga... Mana, qara, – dedi-da, moshinning eshigiga rostakamiga tuflab yubordi. – Manavi tugun?.. – dovdirab soʻradi u. – Bu tugun emas... Bu mening oʻgʻlim... Koʻrdingmi! U bolaning yuzini ochib, unga koʻrsatdi-da, yana davom etdi: – Sen bilan xotining bunday chiroyli bolani hech qachon dunyoga keltira olmaysan, qayta tugʻilsanglar ham... Meni toʻxtataman deb ovora boʻlma, dod solib politsiya chaqiraman-da, bolamni tortib olyapti deyman. Xullas, xotinim unga shunday gaplarni aytdiki, bechoraning dami ichiga tushib ketdi, kutilmagan zarbaga uchragani bois hamma qoni yuziga sapchib chiqib baqrayib qoldi. Nihoyat, xotinimning jagʻi tinib, chorrahaga yetganimda yoʻrgʻalab ortimdan yetib oldi. Alberto Moravio adabiy taxallusi bilan zamonaviy italyan adabiyotida nom qozongan yozuvchi Alberto Pinkerle 1907 yilning 28 noyabrida Rimda tavallud topdi. Uning 1929 yil yozgan «Ishtiyoqsiz» asari oradan bir necha yil oʻtib adibga shuhrat keltirdi. Moravio asarlarida zamonaviy shahar – sevimli joylar tasviri beqaror tabiatli, hayotini instinktlar: shahvoniy nafs, ochkoʻzlik, izzattalablik boshqaradigan shaharliklar tipidagi personajlar yordamida tasvirlanadi. Moravio ijodining xarakterli jihati, muxbirlikka xos sodda uslub va mahzun kinoyadadir. Bu yoʻlda adib hayotning turli jabhalariga, personajlarning ruhiyatida, kayfiyatida yuz berayotgan turlanishlarga yondashuvini muttasil oʻzgartirib turadi. Uning asarlari jahonning koʻplab tillariga tarjima qilingan. Oʻzbek kitobxonlari orasida esa «Rimlik ayol» (1947) va «Nafrat» (1954) romanlari mashhur. Moravioning hikoyalari ham roman va qissalaridan kam ahamiyatga ega emas. Uning «Rim hikoyalari» (1954) va «Yangi Rim hikoyalari» (1959) toʻplamida Rim hayoti ixcham tasvirlarda oʻz ifodasini topgan. «Yoshlik» jurnalining 2010-yil, 12-sonidan olindi.

Muallif: Alberto Moravio