Turkiston qaygʻusi (II- qism) [Alixontoʻra Sogʻuniy]

Ta’qib Va Sharqiy Turkistonga Oʻtish
Hayot olamida yashagan har qanday odam uning ogʻir yuklarini koʻtarib, achchiq-chuchigini tatimasdan chorasi yoʻqdir. Qur’onning aytishicha: «Ne’matga shukr qilib, mehnatga sabr qilmoq va uning qutulish chorasiga kirishmoq lozimdir». Turma tartibi boʻyicha hukm boʻlgan kishilarni tashqi ishga chiqarmay joʻnar vaqti boʻlguncha kamerada saqlar edilar. Ertalab turgach xizmat kiyimlarimni kiygan holda qarab turgan edim. Ishchilar yoʻqlama tizim xatini oʻqiganda, xudo oʻnglab, otim chiqib qoldi. «Tayyorman», deb qatorga oʻtdim. Odatga qaraganda meni kameraga qamab qoʻyib, Toshkent konqlageriga joʻnatishlari kerak edi. Yoʻq, unday boʻlmay, ishchilar ichida turma temir qopqasidan tashqari chiqdim. Odatdagi ish ustiga kelgach, qarasam, samovar qaynab choy ichar vaqti boʻlmish edi. Mana shu chogʻda nima boʻlib atrofga qoʻygan qorovullar koʻrinmay qolishdi. Men ham vaqtni gʻanimat bilib, moʻl koʻygan oʻrama tikanlik sim ostidan chaqqonlik bilan oʻtib, koʻzdan gʻoyib boʻldim.
Biroq, qanday qilishimni, qayerga borib kimning uyiga sigʻinishimni bilolmay, kishi kam koʻchalarda biroz kezganimdan soʻng, qadrdon tungon ogʻaynilarimdan Xiyoxalpa eshigiga borib, chaqirib edim, yugirib chiqa keldi. Meni turmadan qutulib chiqdi deb gumon qilgan boʻlishi kerak, yigʻlagan holda «Muborak boʻlsin» deb quchoqlashib koʻrishayotganda, qochib chiqqanimni qulogʻiga shivirlab quyib edim: «Qoʻrqmang, xudo qutqargani shu!», deb koʻnglimga ancha quvvat berdi. Buning qilgan kishiligi unutarlik emas edi. Oʻlib ketmish ekan. Alloh uni rahmat qilsin!
Ehtiyot yuzasidan tom chodiri ichida bosilgan beda oʻrtasidan bir kishilik joy qilib, kechga dovur meni shu yerda saqladi. Soʻngra, oʻz maslahatim bilan oqshom qorongʻusi aralash, tungon mahallasida tungonlardan Ishoza otliq yana bir ishonimlik doʻstim bor edi, shuning uyiga keldim. Bu esa iymon ixloslik, sinovdan oʻtgan mard kishi boʻlgʻanlikdan, jon fidolik koʻrsatib, doʻstlik haqini bajarmish edi. Kishi hayron qolgʻudek soqlik-sergaklik bilan meni uyida uch kungacha kutib, yaxshi saqladi. Shungachalik tinch turgan boʻlsak ham izlovchilar chiqa boshlagach, shu kuni shom vaqti bilan Pishpekdan kun botishga yaqin, qirq chaqirimcha boʻlgan tungon qishlogʻi Soʻquluqqa qarab joʻnadik. Mendan xabar olgani ketayotgan Mogar, Momoza degan shogirdlarimiz yoʻlda yoʻliqishib, birgalikda uylariga bordik.
Bu yerga kelgach, yolgʻiz oʻz shogirdlarim emas, balki butun tungon xalqi menga qorovul boʻlmish edilar. Mening bu yerga kelganimni oʻz shogirdlarimdan boshqa birov bilmagan edi. Hukumat ichidagi xizmatchilari boʻlsa ham, menga hayrixoh boʻldilar. Shuning uchun necha qayta kelgan hukumat josuslarini bu yerga meni kelmaydi deb qanoatlantirmish edilar. Shunday boʻlsa ham ilon chaqqan kishi arqon shaklidan choʻchiydi degandek, oʻzim ham imkoniyat boricha ehtiyot yoʻlini tutdim. Shunga koʻra butun shogirdlarim tashqaridan koʻz quloq boʻlib turdilar kunduzlari tirikchilik ishlari bilan boʻlishib, kechasi esa zerikmasligim uchun men bilan birga edilar. Shuning uchun Rasululloh alayhi vasallam aytdilar: «Haqiqiy doʻstlarni koʻpaytiringlar, chunki bular yaxshilik kunlarida ziynat boʻlurlar, balo tushganda boshpanodurlar».
Har qancha soqlik bilan bu yerda turgan boʻlsak ham, ishimiz kundan kunga qoʻrqinchlik edi. Agar bu yoʻli yana zolimlar qoʻliga tushar ekanman, u vaqtda men uchun qanday jazolar qoʻllashlari ma’lum edi. Shunga koʻra Solar tungonlaridan Yusufqori degan bir shogirdim koʻp qiyinchiliklar bilan Toshkentdagi Xitoy konsulidan Ismoiloxun nomiga yasama pasport qilib, menga keltirib berdi. Bu kelginchalik Toʻqmoqdagi oilam bilan koʻrishib, safar harakatlarini bajarib turdim. Shu orada bizning qadrdon ogʻaynilarimizdan va ham qoʻsh qudamiz, uzun yillar Toʻqmokda turgan, asli toshkentlik, Gʻuljada vafot topgan Shohidoyat qori, butun boyligidan ajragan holda, hech yerga sigʻmaganlikdan qochib, Suqoʻluqqa kelmish edi. Oʻzimni bildirmay turib, boshqalar orqalik ul kishiga yordam yetkazib turdim.
Birinchi yotgan yerimda besh olti kundan ortiq turmagan boʻlsam ham, ikkinchi oʻrin, atrofiga beda bosgan qamish chodir ichida 52 kun turdim. Soʻngra koʻnglimga bir tashvish tushganday boʻlib, u joydan uchinchi joyga koʻchmish edim. Xudo saqlamish ekan, men koʻchib, ertasi kuni bir miliqiya bilan ikki kishi kelib, tom usti chodirlarigacha chiqib, qaramish edilar.
Bayt:

Kishini saqlasa U Xoliqi pok,
Zahar ogʻzinda boʻlgʻay misli tiryoq.

Bu ish boʻlgʻandin soʻngra, bu joydan ham tezroq yoʻtkalishimiz lozim koʻrinib, Sharqiy Turkistonga oʻtish niyati bilan uchinchi marta safar jamolgʻasini qilishga kirishdim. Oʻz doʻstlarimizdan tungon Gʻyoriyos mutavalli ham bizga oʻxshash qochoqlardan edi. U bilan koʻrishib hamsafar boʻlishga va’dalashdik. Yoʻlga chiqishga kun belgilashib, shu kechasi barcha ahbob, yoru doʻstlarimiz yigʻilishib keldilar, tariqat ahllari odatlaricha xatim oʻqib, duoi fotiha oʻtkazgan soʻnggida, Allohga tavakkal qilib, Soʻqoʻluq ustidan toʻrtinchi Chuy stanqiyasiga qarab aravada yoʻlga chiqdik.
Ertasi Chuy suvidan kema orqalik u tomonga oʻtib ketayotganimizda, qurollik rus toʻsqovullari oldimizdan chiqib, bizni tekshirgani turdi, hurjin-xalashlarimizni agʻdarib, barini koʻrib boʻlgach, yoʻldoshimdan pasport soʻradi. Xudo oʻnglab, oʻz otiga olgan Xitoy pasportini koʻrsatgan edi, bir narsa umidida undan chatoq chiqarib, bizni koʻp qiynadi. Bu yerda eng hayron qolarlik ish shulki, yoʻldoshimni shul qadar uzundan uzun tekshirgan holda, negadir, mendan bir ogʻiz ham soʻz soʻramay, oxiri shoshilgan kishidek otini minganicha orqasiga qaramay ketvordi. Ortidan biz dagʻi yoʻlga tushib, shu yurganimizcha hufton vaqtida Chuy stanqiyasiga yetdik. Besh olti soat oʻtib, Olmota poyezdi kelgach, unga tushib joʻnadik. Sarioʻzak degan joyga kelganimizda biz tushib qoldik. Turksib poyezdi esa, shimoliy tomon Sibiriyaga qarab burilib ketdi.
Kech kuz vaqti, sovuq qattiq boʻlib, qor buroshalab yogʻib turgan edi. Poyezdan tushgan kishilar barimiz stanqiyadagi bir kichik uyga kirib yotdik. Kun sovuq, pechkaga oʻt yoqilmagan edi. Qarasam, har tarafdan jon qutqarib chiqqan odamlar, koʻplari bizga oʻxshash oʻz eliga sigʻmagan, zolimlar tomonidan nohaq quvgʻunga olingan haqsizlar edi. Shu yerga kelganimizda shunday soʻz chiqdikim, oldimizdagi yoʻl usti manzilida GPU askarlari yoʻlovchilarni qattiq tekshiruv ostidagina oʻtkazar ekan; agar birorta shubhalik odam topilib qolgudek boʻlsa, uni yoʻldan qaytaribgina emas, balki qoʻlga olib qamab qoʻyishlari aniq ekan. Mana bu soʻz chiqqan soʻnggida, Toshkentdan chiqqan Xitoy elchixona xizmatchilaridan boshqa hamma kishilar qoʻrquvga tushib, yoʻldan qaytmoqchi boʻldilar. Qarasam, bechoralarning quvvati qochib, ranglari oʻchgan, bir birlariga ishonolmaganlikdan sirlashib-maslahat qilish kabi ishlar xalq oʻrtasidan butunlay koʻtarilgan. Oʻzlari kulgandek boʻlib koʻrinsalar ham, koʻngillari gʻam qaygʻuga toʻlganliqdan yuzlari sargʻaygan edi. Bu ishga hammadan koʻproq men qaygʻurishim kerak edi; zulm hukmlarini nohaq manim ustima yuklaganlari uchun, qarshilik koʻrsatmish edim. Ak-sincha, koʻnglimga boshqalar kabi ortiqcha qoʻrqinch tushmagach, Allohga tavakkal qilib, olgʻa yurmoqchi boʻldim.
Umrim ichida qanchalik ogir ishlarni, koʻp qoʻrqinchlik kunlarni boshimdan kechirdim. U chogda koʻnglimdagi iymon e’tiqodim, Allohga va uning haq paygʻambari Muhammad alayhissalomga boʻlgan muhabbatim, men uchun eng kuchlik ishonchim va eng ortiq suyanchim edi. Nachora, bu kabi diniy ishlar sirlarini oʻzi tatimagan bechoralar qaydin bila olsinlar? Iymonlik kishilarga har vaqt bu ulug davlat nasib boʻlgusidir.
Tanigan bilgan odamlar uchun bu yoʻldan qaytmasga maslahat bergan boʻlsam ham, hech qaysilari bunga jur’at qilolmadilar. Ulardan ajragach, xayol surib uydan tashqari chiqishim bilan, taraqlab kelayotgan uch toʻrt boʻsh aravaga koʻzim tushib, uni toʻxtatdim. Qarasam, biz yurar yoʻl ustidagi qishloqqa boradigan oʻrislar ekan. Ular bilan kelishib, aravaga tushgandan soʻngra, kichkina yurib, bir katta saroyga yetdik. Bu esa necha tomonlab, ayniqsa, Olmota ulugʻ yoʻlining kelib qoʻshilgan joyida qurilib, oʻz vaqtida koʻp obod kutilgan boʻlsa ham, inqilob buzgʻunligida uni egalari tashlab qochgan ekanlar.
Olmota, Chelak, Norin, Talgʻar, Qoʻrom qishloqlaridan uy joylarini tashlab, bola chaqalari bilan koʻchishib chiqqan musulmonlar bilan shu yerda koʻrishdim. Lekin bola chaqalari bilan koʻchkanlarning koʻpchiligi konsul orqali Xitoy pasportini olganlikdan uy asbob, aravalar bilan chiqqan ekanlar. Bu saroy ichiga kirganimdan keyin eng achinarlik, ogʻir bir manzara koʻzimga koʻrina boshladi. Shundoqki, kun qattiq sovuq, oʻt yoqilmagan, saroy kutgan hech kim yoʻq, ichiga poxol toʻshalgan boʻlsa ham, oyoq ostida payxon boʻlgan. Uzundan uzun qorongʻu uy ichida yuzlari qaygʻulik kishilar yotmish edilar. Sovuqqa chidayolmaganlari uy ichida oʻt yoqqanlaridan esa, burun yorgʻudek achchiq tutun bilan uy toʻlmish edi. Ayniqsa, bir yosh xotin oʻzi kasal, oyogʻ ostida yotgan ikki kasal bolasi ustida termilib yigʻlab oʻltirgʻanini koʻrgach, unga qattiq achindim. Balo tushganda bari kishi oʻzlari bilan boʻlishib, rahm shavqat kabi fazilatlik ishlar ham haqiqiy musulmondan boshqa kishilar koʻngillaridan butunlay koʻtarilar ekan.
Yoʻlxat tekshiruvchi toʻsqovul oldimizda boʻlib, boshqa yoʻl bilan oʻtish mumkin boʻlmagʻanlikdan barimiz qoʻrqinchda qoldik. «Sadaqa baloni qaytarur», degan paygʻambarimiz soʻzlari xotiramga keldi ersa, ikki bolasi bilan ochlik yalangʻochlikda kasal yotgan shu xotinga taom va akchadan berib, uni suyuntirgan holda shunday koʻchaga chiqsam, bir yuk mashinasi keldi. Unga qarab: «Bizni Oltiniman dovoni ostiga eltib tashla, senga muncha aqcha beramiz», desam, u ham «Bir shartim bor, ikki toy yukim togʻdan soyga qulab ketgan, shuni chiqarib bersanglar, sizlarni olib ketar edim», dedi. Biz ham buni gʻanimat bilib, darhol mashinaga chikdik. Biroq, oʻzimizni ishchilarga oʻxshatish uchun safar belgisi xurjun xalashlarimiz koʻrinmasligi kerak edi. Shuning uchun qoʻllarida yoʻl xatlari bor, bola chaqalari bilan aravalik ketayotgan, Olmota atrofidan chiqqan taranchilarga toʻsqovul oldidan oʻtib olganimizcha shu narsalarni aravanglarga solib qoʻyaylik deb iltimos qilsak, qabul qilmadilar. Soʻngra, shu yoqqa hukumatning molini yuklab ketayotgan rus aravakashlariga 5 6 soʻm aqcha berishimizni aytib, xurjunlarimizni ularga topshirib, yoʻlga tushdik. Shu bilan bizni toʻsqovullar oldidan taraqlaganicha oʻtkazib, besh oʻn chaqirim yurgach, togʻ belida toʻxtadi. Va’damiz boʻyicha, soy ichida yotgan ikki toy yukni ming mashaqqatlar bilan yuqoriga chiqargach, mashinasiga solishib qoʻydik. Allohning yordami, sadaqaning sharofati bi-lan bu balodan qutulib, Oltiniman oshuvini oshgandan soʻngra, Boshchi saroyiga tushdik.
Bu yerda Soʻquluq tungonlaridan Xanjar halpa degan kishi bola chaqa, ot aravalari bilan bir saroyda yotgan ekan. Oltiniman dovonida qorboʻronda qolishganlikdan, ikki qoʻlini sovuq oldirib, ishga yaramay hayronlikda turmish edi. Men uchun bu ish koʻp qulay kelgani ustiga, bular ham men kabi ishonimli bir yordamchiga muhtoj edilar. Shuning uchun barimiz birgalikda ishimiz oʻnglanib, aravachi xizmatini bajargan holda yoʻlga tushdik. Orada ikki qoʻnib, Boʻrigʻujur qishlogʻiga yetganimizda qarasak, bu yerga yuqorigilardan ham qattiqroq toʻsqovul qoʻyilmish ekan. Shunday boʻlaturib, ich ora aravachilaridek qamchini sudraganimcha, qorovulxona oldidan oʻtib 15 chaqirimcha yurgach, salomat Yorkent shahriga yetdik.
Bu yerdan Xitoy chegarasi Qoʻrgʻos 46 chaqirim yoʻl boʻlib, Sharqiy Turkistonda boʻlgan Jungʻoriya oʻlkasining gʻarbiy chegarasi hisoblanganlikdan, bu shahar ilgari, ayniqsa, chor hukumati davrida obod boʻlib, yaxshigina bezatilmish edi. Tarixiy va siyosiy ahamiyatga ham ega edi. Bu yerdagi koʻpchilik turgʻun xalq bu tarixdan taxminan 200 yillarcha ilgari Oltishahardan keltirilgan, asli uygʻur boʻlsa ham, oʻzaro taranchi deb ataladilar. Bularning kelib chiqish taryaxlari vaqti kelgach oʻz oʻrnida yozilgʻusidir. Bu shahar yuqorida aytilgandek oʻz davrida yaxshigina rivojlangan edi. Ayniqsa, bularning eng buyuk, obroʻylik boylari xayr-saxovatlik davlat egasi, marhum Valiboy edikim, eng soʻnggi oq podshoh chaqirigʻiga borganida unga hurmat libosi kiydirmish edilar. Bu kishi Xitoy poytaxti Pekin shahridagi ajdarho suratida yasalgan xon saroyi nusxasida qilib, Yorkent shahrida bir masjid bino qildirmish edi; hozirgi kunlarda esa uni hukumat oʻz qaromogʻiga olmishdir. 1931 yili biz oʻtkanimizda shahar shundayin harobalikka kelmish edikim, huquq egalari boʻlgan eng tubangi ba’zi ishchilardan boshqa butun shahar xalqi qochib, chegaradan oʻtmish edilar. Ilgari keng bogʻu-boʻston joylari esa, biz kelar kunlari baxsiz mazlumlar koʻngillari kabi sindirilgan holda kultepalarga aylantirilmish edi. Biz dagʻi boy oʻgʻli qushlaridek boʻlib, shu choldevor haroba uylarning biriga tushib joylashdik.
Mana shu yerda ming tashvish ostida xudoga sigʻinib, zoʻrgʻa ikki kun turgʻan soʻnggida, Osomuslim degan bir taranchi bolani yoʻlboshchi qilib, shahardan chiqdik. Oʻz ishida mohir boʻlgani uchun bizni hammaning ovqat yeyish vaqti qoq tushda olib chiqmish edi. Shahar chetiga chiqqach, mozor oldidagi qalin qamish ichida ukki qushdek oqshom qorongʻusi tushganicha shu oʻrinda chirkayga talanib yotdik. Koʻz qorovlashib qorongʻu tushgan chogʻda, yoʻlboshchimiz yayov, biz ikkovlon otliq yoʻlga tushdik. Chegaraga yetkuncha qishloq oralamay, yoshirin yoʻllar bilan yura-yura, Oqtom qish-logʻi sirtida bir chaqirimcha yerdan oʻtayotganimizda hurib turgan bir it tovushi yirokdan eshitilib turmush edi. Bu yerdan 15 chaqirim chamali yoʻl yurganimiz soʻnggida chuqurroq bir soylik yerga kelgach, biroz dam olmoqchi boʻlib tushdik. Soʻngra yoʻlboshchimiz: «Qani yuraylik», deb turdi esa, biz dagʻi orqasidan ergashganimizcha yuraverdik. Bir ikki soat yoʻl yurganimizdan keyin yiroqdan qalin daraxtlik qishloq koʻrinib edi, ikki soat ilgari hurib turgan it tovushini yana yiroqdan eshitib qoldim. «Adashgan oʻxshaymiz, payqab qaraylik», deb yoʻlboshchimizni toʻxtatdim. Sinchiklab qarasak, orqamizga qaytib, toʻppa toʻgʻri yana Yorkentga ketayotganimizga aniq ishongach, yoʻlboshchimiz qattiq qoʻrqinchga tushdi.
Yoʻlsiz toʻqaylarning ichi bilan yurganimizcha, qum togʻi etagiga yetdik. Qum tepaliklaridan osha osha, toʻrt tomoni togʻdek baland qumlar bilan oʻralgan, saksavullik bir chuqurga tushgach, kuchlik boʻron boʻlib, qor yogʻa boshladi. Ichar suvimiz yoʻqligidan qorni eritib ichdik. Yoqqan saksavul oʻtida hoʻl boʻlgan usti boshlarimizni quritib, oʻt osti qizigan qum ustida yotdik. Kech bilan shu qum togʻlari ichidan oralab yurganimizcha ertasi shom vaqti bilan chegara Qoʻrgʻos soyi ustiga yetdik. U vaqtlar 1931 yili, tikon sim toʻgʻri toʻsilmaganlikdan, har bir soatda chegara soqchilaridan ikki otliq askar uzulmay qatnab turar edi. Otlarimizni daldaroq bir chuqur ichiga boylab qoʻyib, oʻzimiz esa, bularning oʻtib ketishlarini yuqoridan payqab turdik. Utishlari bilan toʻxtovsiz yuqoridan tushganimizcha Qoʻrgʻos suvini kechib, Xitoy chegarasiga oʻtdik. Alloh yordami bilan bu yirtqichlardan qutildik.
Endi ikkinchi Xitoy yirtqichlariga yoʻliqmaslik chorasini qilishimiz kerak edi. Yoʻlboshchimiz kishi bilmas yoshirin yoʻllar orqali yurganimizcha, tun yarimi yaqinlashganda belgilangan yerga yetkazdi. Shu bilan hayot olamini azob zindoniga aylantirgan kommunistlar zulmidan vaqtli boʻlsa ham qutilgandek boʻlib qoldik.
Koʻzimizga bu yerlar boshqa bir jahondek koʻrinmokda edi. Tun boʻyi yurib charchagan kishilar, dang qotib uxlab qolmish edik. Uygʻonishimiz bilan saroychimiz: «Hay mehmonlar, hukumat iskovuchlari kelib qolmasdan bu yerdan qoʻzgʻalib kesanglar, barimizga ham yaxshi boʻlur edi», degach, darrov harakat qilib yoʻlga tushdik. Yiroq safardan kelayotganimizga belgi boʻlgʻudek biror narsa bizda boʻlmagach, soʻqma yoʻlni qoʻyib, qatnov yoʻliga kirdik. Bir ikki chaqirimcha yurganimizdan keyin yoʻl boʻyiga qurilgan Xitoy askarxonasi borligi yiroqdan koʻrildi. Undan 40-50 qadam yuqoriroq joyda yasalgan minoracha ustida ham, bir qorovul oʻtgan ketganlarni tekshirib turmish edi. Bular oldidan oʻtish biz uchun ancha ogʻir boʻlsa ham, boshqa choramiz yoʻqligidan oʻtishga majbur edik. Biroq, biz u yerga yaqinlashganimizda nima boʻldi ekan, qarab turgan qorovul yuqoridan tushib, shoshilganicha askarxona qoʻrgʻoniga kirib ketdi. Buni koʻrgach biz ham ot yurishini tezlatib, qoʻrgʻon eshigidan ellik qadamcha oʻzgʻan edik: «Hoy-hoy», degan chaqiriq tovushi kela boshlagach, yoʻldoshimga «qarama qarama», deb eshitmagan kishidek ketaverdik. U ham ikkinchi chaqirmadi. Xudo oʻnglab bundan ham ziyonsiz oʻtib oldik.
Shu yurganimizcha oʻrtalikdagi toʻqay ichida ketayotganimizda chegara saqlovchi Shiva, Solan cheriklaridan qurollik bir otliq odam oldimizdan chiqa kelib: «Hay, toʻxta, qayerdan kelasizlar? Narigi yokdan oʻtgan kishilarga oʻxshaysizlar. Yoʻlxatlaring bormi?», dedi. Buning dahshatin koʻrgach, boshqa soʻz aytqali boʻlmadi. Yoʻldoshim Gʻiyosoxun xitoy pasportini koʻrsatib edi, unga qaramay yoniga solib olib: «Qani yomugʻo (turmaga) yuringlar», deb bizni haydaganicha yoʻlga tushdi. Yoʻldoshim ikkovi xitoychalab nari-beri aytishib, yarim soatcha yurganimiz soʻnggida qarasam, ish koʻpayadiganga oʻxshaydi. Bir tadbir ishlatmoqchi boʻlib: «Hay loya, ruxsat bering, tahorat sindirib olaylik», deb shu yerga tushdik. Soʻngra uni bir chetga chaqirib: «Bu kishining pasporti boʻlsa, kuchlik yoʻlxatlari ham bor, qayerga olib borilsa ham foydasi yoʻq, quruq ovoragarchilik boʻladi, undan koʻra bir oz choy puli olib bersam qanday boʻlar ekan?», dedim. «Choy puli» qulogʻiga kirgach «mohu mohu»lab, darrov soʻzi yumshab qoldi. Yoʻldoshim bunga rozi boʻlmagan boʻlib tursa ham, men zurlagʻandek boʻlib koʻrinib, 20 tangani qoʻliga berishim bilan orqasiga qaramay chopqanicha ketdi.
Bayt:

Qadri yoʻq gavhar soʻzing olchoq kishilar oldida,
Durni taqsang na bilur, it ogʻziga tashla suyak.

Shu bilan buning ham ogʻzi yopilib, qaytib ketishi bilan biz ham shu yurganimizcha Suyding shahriga yetdik. Bu esa Ili oʻlkasida qurilgan shaharlardan biri, yoʻlovchilar saroyida bir kecha yotib, ertasi kuni Gʻulja shahriga qarab yoʻlga tushdik. Bir soatcha yoʻl yurganimizdan soʻngra Qura shahriga keldik. Kura Ili oʻlkasida qurilgan toʻqqiz qoʻrgʻon ichida eng ahamiyatligi, ayniqsa, harbiy tomondan oʻlka boʻyicha hukumat markazi hisoblanur edi. Bu yerga kelgach, erkin hayotda oʻz ixtiyoricha yashayotgan baxtlik kishilarni koʻrib, qattiq ta’sirlanmish edim. Chunki, sovet hukumati qurilgandan boshlab, ularning shum qadamligidan tirikchilikka kerak har narsa qahatchilikka uchramish edi. Chegaradan oʻtgach qarasak, doʻkonlarda turlik mollar tiqilib yotmish edi. Boshqa davlatlardan keltirilgandir deb gumon qilib soʻrasak, bu mollarning hammasi sovet tomonidan yuborilmish ekandur.
Bu hukumat qurilgan kunidan boshlab, oʻz xalqining har qancha qiyinchilik, ogʻir ahvolda yashayotganiga qaramay, balki butun narsalarini iqtisodiy tuzoq qilib, boshqalarni ham oʻz yoʻliga tortish uchun, chet ellarga chiqarib turishni oʻziga qonun tutmish edi. Sovet hokimiyati zulmi ostida ezilayotgan yerlik xalqlar esa, butun oilasi barobar jon kuchlari bilan ishlab, oʻz tuproqlarida yetishtirgan mehnat hosilining yuzdan biriga ham ega boʻlolmaydilar. Yolgʻizgina mehnat hosilotiga ega boʻlmaslik emas, balki bular qoʻl ostida yashovchi kishilar insoniy huquqlaridan ham butunlay mahrum etilgan holda, hayvonlarcha erkixtiyorsiz xizmat qilishga majburdirlar.
Dunyo yaratilib, inson nasli yer ustiga tarqalgan kunidan boshlab, hech bir zamonda bu kabi aqldan tashqari, buzuq maslakli olchoq odamlar xalq ustida hukmron boʻlmaganligi ma’lumdir. Shuning uchun eng ogir dahshatlik kun qaysi deb paygʻambarimizdan soʻraganda: «Haromzodalar oʻgli haromzodalar xalq ustidan ixtiyorsiz hukm yurgizsa oʻsha kun», dedilar. Yana Rasulullohning aytishlaricha, har bir inson umri uzulguncha ofat balolar ichra yashamoqqa majburdir, lekin hayot olamida boʻladigan barcha balolar ichida butun xalq uchun eng yomonrogi, eng zararligi koʻrlik balosi ekandir. Chunki bundan paygʻambarimiz oʻzlari ham panoh tilab, undan saqlanishga buyurdilar.
Endi koʻr balosi qaysi deb soʻralur ersa, oʻzlari bilmagan, bilganlariga tushunmagan bir qancha johil nodonlardurkim, ular aqllik olimlar boshliq butun xalq ustidan qurol kuchi bilan zoʻrlik asosida hukmronlik qiladilar. Xalq taqdiri butunlay ular qoʻlida boʻlgach, bular uchun ulardan eng dahshatlik, zararli ofatlar tugiladi. Shuning uchun har ishda toʻgrini egridan, yaxshini yomondan ajratqudek aql farosatdan yiroq boʻlgan hukumat boshchilari esa, bechora xalq boshiga kelgan koʻr balo boʻlishlari shubhasizdir. Paygʻambarimiz aytdilar: «Men Alloh taolo tomonidan bir yoʻl keltirdim. U esa yoruq, yumshoq, tekkis yoʻldir, toʻgri yoʻldir. Boshi bu dunyoda boʻlib, narigi boshi u dunyoda jannatdur. Bu yoʻlning qolovuzi Muhammad alayhissalom, qoʻllanmasi Qur’ondur. Agar ummatlarim uning koʻrsatganicha dinlarini kutib, u yoʻldan chetga chiqmas ekanlar, butun ofatlardan omonda boʻlib, Alloh rizosini topqaylar». Agar bunday boʻlmas ekan, Alloh aytdi: «Ularning boshiga bir balo yuborurmankim, har qanday bilimli dono kishilarni ham hayronlikda qoldiradi».
Mana, Rasululloh aytganlaridek, butun dunyo boʻyicha eng siyosiy arboblarni hayratga qoʻyib, chorasiz qoldirgan narsa esa, shu ustimizdagi kommunizm balosidan boshqa emasdur. Chunki yuqorida aytilgan paygʻambarimizning moʻ’jiza soʻzlari shu kunlarda boʻlayotgan ishlarning naq oʻzi ekanligini koʻrib turibmiz. Endi bu kabi balolardan qutulish uchun Rasululloh koʻrsatgan haqiqiy islomiyat, Qur’on koʻrsatgan yoʻlga qaytishdan boshqa chora yoʻqdir.
Yana oʻz soʻzimizga kelaylik. Sarioʻzakdan chiqib, Gʻulja chegarasini besh olti kun yoʻl boʻylab kelayotganimizda, meni eng achintirgan narsalardan birisi, koʻchmanchi qozoq qarindoshlarimizni eng ogir ahvolda koʻrishim edi. Chunki, sovet tuprogi boʻyicha qaysi oʻlkada boʻlsa ham, hech bir millat bular kabi vayrongarchilikka uchrab, qattiq zarar koʻrmagan boʻlsalar kerak. Bunga dalil: inqilob oldida sakkiz million hisoblangan qozoq xalqi hozirgi tarix 1968 yilda olingan ma’lumotga koʻra, uch million qolmishdir. Ayniqsa Bolqosh koʻli atrofidan boshlab, Qorakoʻl, Qiziljar qal’alarigacha suvsiz, ekinsiz Qoraqum choʻllarida yashayotgan, chorvachilikdan boshqa qilar ovqatlari boʻlmagan, oʻzlari uchun, xalq uchun mol boqqan bechora koʻchmanchi yerliklarning qoʻllaridagi borliq mollarini bu rahmsiz, toshyurak mal’unlar birdaniga tortib oldilar. Buning natijasida tirikchiligi yolgiz chorvaga boglangan qozoq xalqi ochlikdan qirilib ketdi. Bunga qarshi oʻzlarini xalq gamxoʻrlari atashgan davlat arboblari kommunist rahbarlari hech qanday chora koʻrmadilar va 30-yili boshlanib, ZZyillari toʻliq kuchga kirgan, Qozogiston boʻyicha tarqalgan ocharchilikdan qozoq xalqi butunlay qirilishga boshladi.
Shu kunlari esa, Qirgizistonning Qorakoʻl, Issiqkoʻl atrofidan keltirilib, koʻl boʻylariga taxlab qoʻyilgan hisobsiz arpa, bugdoylarni olishga navbat yetmaganlikdan osti, usti chirib, yarim gazdan koʻkarib yotmish edi. Yerlik xalqning oʻlik tiriklari bu dinsizlar oldida barobar boʻlganligi uchun, oʻzlaridan tortib bosib olgan hisobsiz bugdoylarning har yerda chirib yotishiga qaramay, xalqning qirilishiga rozi boʻldilar.
Endi esa eng hayron qolarlik ish shulkim, naqadar qurbonlar berib oʻtkazgan ogir kunlarini unutgan holda turk ulusining asil oʻgillari qirgiz qozoq qardoshlarimiz diniy milliy hislarini yoʻqotib, asrlar boʻyi saqlanib kelgan ona tillaridan ham ajrash ustida turadilar. Ona tildan ajraldi, demak, insonlik haqqini saqlayolmay, hayot olamida boshqalar hisobiga yashayotganlikdan inqirozga uchrab, tarix yuzidan butunlay oʻchirildi demakdir. Endi buning birdan bir chorasi diniy hislari yoʻqolgan boʻlsa ham, milliy hislarini saqlash uchun turlik yoʻsinda ona til adabiyotlarini koʻtarib, ilmiy tillar qatoriga yetkazishlari lozimdir. Shu safarimda chegaraga yetkunchalik och yalongoch bolalarga, oriq tuyaga yuklangan orqada ochlikdan gandiraklashib piyoda yurolmay ketayotgan er xotin qozoq oilalariga yoʻl boʻylab koʻp uchrangan edim. Oʻsha vaqt ulardan qattiq ta’sirlanganim uchun chegaradan oʻtgach, ularni eslab, koʻrgan ahvolni yozishga majbur boʻldim.
Shu bilan Kuradan chiqib, Gʻulja tomonga qarab yoʻlga tushdik. Taxminan 25 chaqirimcha yurib, Gʻuljaga yaqinlashib qolganimizda, Bayondoy shahri harobasi yonidan oʻtishga toʻgʻri keldi. Bu shahar esa Koshgʻarda 12 yil hukm surgan 1270 tarixi hijriyda, butun Sharqiy Turkiston oʻlkasini Xitoy bosqinchilari qoʻlidan ajratib olib, uygʻur turklari tomonidan xon koʻtarilgan Yoqubbek otaliq davrida harob boʻlmish edi. Shundoqki, Uygʻuriston Oltishahardan Ili oʻlkasiga askarlik xizmati uchun Xitoy xoni buyrugʻi bilan majburiy ravishda koʻchirib keltirilgan uygʻur taranchilari, xitoylarning zulmlariga chidayolmay tungon musulmonlari bilan birlashgan holda, zolimlarga qarshi qoʻzgʻalmish edilar. Oxirida birlashgan musulmonlar ittifoqlik sharofatidan zolim xitoy askarlarini tor mor keltirib, milliy hukumatlarini qurmish edilar.
Buyoqdan Yoqubbek otaliq janubiy Oltishaharni Xitoy bosqinchilaridan tozalagach, shimoliy tomondagi Jungʻoriya markazi hisoblangan Urumchi shahrini, ittifoqqa kelmagan, sulhga unamagan johil tungonlar bilan urushib, gʻalaba qozongandan keyingina qoʻlga keltirdi. Soʻngra, shimoliy tomondan kelib, butun Gʻarbiy Turkistonni bosib olgan chor Rusiyasiga qarshi siyosat qoʻllab, Gʻulja hokimi taranchi Qorasultonni birlik ittifoqlikka undab, elchi yubormish ekan. Bu johillar boshligʻi oʻzining ongsizligidan asosiy maqsadni tushunmasdan, rad javobi bilan ularni quruq qaytaradi. Yoʻq esa, otaliq talabi bilan oʻsha vaqtdagi Turkiya sultoni Abdulaziz xalifa tomonidan yuborilgan olti nafar turk afandilari uygʻur, oʻzbek oʻgʻillaridan tuzilgan otliq askarlarni butunlay yangi intizom ostiga olmish edilar.
Yoqubbek otaliq Hindiston malikasi Angliya qirolichasiga ikki qayta, Turkiya sultoni xalifa Abdulaziz hazratlariga itoat bildirib bir marotaba, elchi yubormish edilar. Buning natijasi boʻlib, oʻzining manfaati uchun qirolicha tomonidan birinchi navbatda 10 ming, ikkinchi navbatda esa 24 ming pistonlik miltiq sovrun berilmushdir. Xalifa tomonidan esa, oz koʻp urush qurollari va askar yasoqlari bilan harbiy xizmatlarni yoʻlga qoʻyib tartibga solish uchun, yuqoridagi afandilar kelmish edilar. Mana shular orqalik otliq, oyoq askarlar va boshqa butun harbiy ishlar turk askarlari tartiblari boʻyicha tuzilmish edi. Shu sabablik oʻzlaridan qancha koʻp ortiq qarshi askarlarni yengib, oz fursat ichida Urumchi shahrini qoʻlga kelturdilar. U yerdan oʻtgach, Qutubiy, Sonji, Monos, Shixuga yaqinlashganlarida bunga qarshi shoshilinch ravishda Olmota gubernatori qoʻmondasida chiqqan chor Rusiyasi bosqinchilari Gʻuljani bosib oladilar. Shu bilan qancha musulmon qonlari badaliga yangigina qurilgan davlat asosan ittifoqsizlikdan ruslar bilan bir toʻqnashishga ham yaramay zavolga uchraydi.
Endi, ustida shunchalik tarixiy soʻzlar yozilishiga sababchi boʻlgan Bayondoy harobasidan oʻtkanimizdan soʻngra, shaharga qarashlik Doʻngmahalla bilan Qoʻrgʻontepa Kura darvozasi ostiga keldik. Oʻrta asr turmushlarini eskartadigan, xitoy odatlariga koʻra shahar atrofi besh olti metr egizlikda (balandlik) tuproq qoʻrgʻonlar bilan oʻralib, toʻrt tomonidan toʻrt darvoza qurilmish edi. Darvoza tashqarisida ot tuyogʻi botqudek balchiq koʻrmagan boʻlsak ham, darvozadan kirgach, tizzadan yuqorigacha sassiq, qora botqoq kechib, shahar ichiga kirdik.
Soʻngra soʻrab surishtirib, bir yerda tugʻilib, bir kentda oʻsgan Toʻqmoqdagi oʻz mahallamizdan ketishgan uygʻur Olmozbek hoji oʻgʻillari Turdoxunbek, Qurbontay qori uylariga kelib tushdik. Uy egalari boshliq zol toʻlgan odamlar yugurganlaricha chiqishib, bizni qarshi oldilar. Qarasam, shuncha koʻp kishilar ichida birovi ham yot emas edi. Toʻqmoqlik, qorakoʻllik koʻrib, bilib yurishgan oʻz ogʻaynilarimiz ekanlar. Kishi tang qolurlik ishdurkim, mening toʻgʻrimda qaygʻurishib, soʻzlashib oʻltirishgan vaqtlarida soʻzlari hali tugamay turib, ustilariga kelgan ekanmiz. Meni koʻrgach, barilari hojidan kelgan otalarini koʻrganday boʻlib quvonishib ketdilar. Ayniqsa qorakoʻllik uygʻurlardan Ibrohimoxun oqtosma, yana birovi oti esimdan chiqmish, otushlik savdogar yigit. Bu esa Toʻqmokda turgan chogʻida kezik kasaliga mubtalo boʻlgan va mening tajribam sababli shifo topgan ekan. Boshimda eski quloqchin (telpak), usti boshim harob, oyogʻimda ishlamchi (ishchi) etigi. Meni bu holda koʻrgach, ichlari ogʻriganlikdan koʻngillari qaygʻurib, koʻzlari yoshlanmish edi.
Koʻrishmagan, quloq oshiq doʻstlarimiz har yerda koʻp boʻlgani uchun, mening kelganim bularga bayram kunlaridek koʻrinib, tuqqan bilganlar uzoq yaqindan hafta oʻn kunlab uzilmay kelgali turishdi. Uch kun oʻtmay turib, bosh oyoq kiyim kechaklarimiz yangilanib, yor doʻstlarimiz tomonidan ziyofat chaqiriqlari boshlangani turdi. Shu yer odati boʻyicha Turdoxunbek boshlab bizning hurmatimizga butun Gʻulja boy savdogarlarini, qozi, muftiy a’lam, oxunlari boshliq koʻzga koʻrinarli kishilarni chaqirib, bir ulugʻ ziyofat oʻtkazdi. Buning tuganchisida boshi kimxap toʻn, oyogʻi toza narsadan koʻynak ishton, toʻqqiz kiyimlik bir boʻgʻchaga (tugin) tugilgan, ustiga ot tuyogʻiday yombu (quyma oltin) qoʻyilgan tortuqni xalq koʻzida keltirib, mening oldimga qoʻydi. Shu bilan birga boylar orasida ziyofat boshlanib ketib, yana bir ikki joylarda yombusi bilan toʻqqizlangan tortuqlari boʻldi.
Lekin, oylarcha, balki yillarcha davom etgan shu kabi katta ziyofatlarda koʻrgan hurmat, siy sifatlar koʻnglimdagi dardlik jarohatlarimga shifo berish emas, tuz qoʻygandek boʻlib sezilmokda edi. Chunki, katta kichik boy savdogarlar, muftiy a’lam, oxunlar boshliq butun xalq gʻaflat uyqusida yotgan, jaholat balchigʻiga butunlay botgan edilar. Buning ustiga iqtisodiy tuzoq qopqonlari har qadamda, halokat chuqurlari pardalangan holda har yerda qazilmish edi. Hech qaysilari bunga parvo qilmasdan, bular atrofida parvonadek jon qurbon edilar. Ayniqsa, bular ovuni koʻrgan, tuzoqlariga tushib, uzishib qochgan, boy savdogarlarning koʻra bila turib qilayotgan ishlariga qarab: «Koʻrgiligi boʻlsa koʻzi koʻr boʻlar ekan», deyishga majbur edim. Shundoq boʻlsa ham ogʻir kunlarimda koʻnglimni koʻtarib, men uchun xizmat koʻrsatgan doʻstlarimni Alloh rahmat qilsin! Bu voqeadan 37 yil oʻtgan soʻnggida, bu tarix yozilayotganida, yuqorida aytilmish ahboblarimizdan ikki uch kishigina qolib, boshqalarining esa hayot olamidan koʻzlari yumilmishdir. Uz vaqtida ularga yordamim yetmagan boʻlsa ham, ruhlariga fotiha oʻqib, qilgan yaxshiliklarini unutmaganligimdan tarix yuzida eskarib, 6u oʻrinda yozdim.

Gʻulja Shahri
Endi zolimlardan qochgan kunlarimizda biz uchun vaqtlik boʻlsa ham boshpana boʻlgan Gʻulja shahri, Ili oʻlkasi ustida oz koʻp tarixiy ma’lumot berib oʻtishni loyiq topdim. Hamma yoqqa oti chiqqan shu kungi Gʻulja shahrining birinchi binosi, u yerlarni Xitoy xonligi manjurlar bosib olish davrida tiklanmishdur. Undan oldin, Chingiz chiqishidan taxminan yuz yilcha ilgari, shimoliy Xitoyda inqilob qilib qoʻzgʻolon koʻtarganlar magʻlubiyatga uchragan soʻnggida Gurxon degan boshchisi oʻziga tobun kishilari bilan toʻgʻri gʻarbga qarab chekinmish edi. Ili oʻlkasiga kelgach, bu yerning suvi moʻl, havosi kelishgan, atrofi kengligini koʻrib, yana Markaziy Xitoy Oʻrta Osiyo ulugʻ yoʻli ustiga tushganligidan, har tomonlama uning ahamiyatini tushunib, shu yerda Ilixo shahrini qurishga kirishadi. Soʻngra Amudaryo boʻyidan boshlab Gʻarbiy, Sharqiy Turkiston, Fargʻona mamlakatlarini qoʻlga kelturgach, Oʻrta Osiyoga podshoh boʻlib, bu yerlarda sakson necha yil saltanat surmishdur. Buning davlati zavol topib Ilixo, Bolosogʻun shaharlarining paydo boʻlish voqealari esa, bu kitob boshida yozilgan edi. Shuning uchun bu oʻrinda qaytarishni lozim topmadim.
Gurxon davlatchiligi zavol topib, taxminan qirq necha yil oʻtgan soʻnggida, butun dunyoni titratgan Chingiz dahshati boshlanib, jahon chopuli natijasida olgan mamlakatlarini toʻrt oʻgʻliga boʻlib, taqsim qilmish edi. Hozirgi Oʻzbekiston, Sharqiy Turkiston bilan oʻrtancha oʻgʻli Chigʻatoy bahodirga berilmishdur. Ilgargi Turkiston odati boʻyicha, Chigʻatoy bahodirning saltanat taxtiga birinchi oʻltirishi qoraxoniylar poytaxti Talas (Jambul) shahrida boʻlgan. Keyinchalik uni Ili oʻlkasiga koʻchirib, shu kungi Gʻulja shahridan sakson chaqirimcha boʻlgan «Qoʻrgʻos mozor» deb atalgan Olmaligʻ shahrini poytaxt qilmishdur. Mana shu kundan boshlab, Olmaligʻ shahri Chigʻatoy xonlariga poytaxt boʻlib keldi. Bu oila hukmdorlarining eng soʻnggisi Toʻgʻluq Temurxon vafot topgach, uni shu yerga qoʻydilar. Lekin bu kunlarda Olmaligʻ degan eski oti unutilib, Qoʻrgʻos mozor deb atalmishdur. 1945 yili topilgan oltin kumush tanga aqchalarida arab harflari bilan «Zar Olmaligʻ» deb yozilgan soʻzlarni oʻzim oʻqimish edim.
Hijriy 762 da chingiziylardan Olmaligʻdagi Toʻgʻluq Temurxon butun Turon Turkiston oʻlkasini oʻziga qabul qilgan soʻnggida, oʻgʻli Ilyosxoʻjani ularga xon, Temur sultonni unga vazir belgilab, oʻzi esa poytaxti Olmaligʻga qaytmish edi. Shahar noz ne’matlarini tatishmagan, turmush madaniyatidan yangigina bahra ola boshlagan, xonlari boshliq Chiyna amirlari birdaniga Turon kabi jannat misollik joylarga ega boʻlganliklaridan har tomonlama maishatga berilib, oʻzlarini toʻgʻri tutolmadilar. Buning ustiga xon boʻlmish Ilyosxoʻja bir mamlakatni boshqara bilgudek aql siyosati bor, ishga yaramlik kishi emas edi. Xaiqarlik xonlari oʻzlariga qoʻshilib yordamchilari boʻlgach,
unga suyanishib, kishi aytishga jirkanarlik zulm, xiyonat ishlarini qilishga kirishdilar.
Biroq ulugʻ xon tomonidan vazirlik mansabi berilgan sulton Temur yoshligidan tortib diyonatparvar, adolatsevar boʻlgani uchun qattiqqoʻllik bilan ularni bu zulmlaridan qaytarishga turdi. Temur sultonning insonparvarlik bilan qilgan bu ishiga u axmoq zolimlar chidayolmay, uning ustidan yoʻq tuhmatlar qilishib, «Temurning bizga boʻysungʻusi kelmaydi, koʻp ishlarda bizga toʻsqinlik qiladi, u oʻzi xon boʻlgʻusi bor, butun mamlakat xalqi uni yaxshi koʻrib yoqlaydilar. Ulugʻ xonning kichik xon yorliqlariga e’tibori kam boʻlganligi sababli bizning ishlarimiz koʻp olgʻa ketmayapti», deyishib, shunga oʻxshash, xonning gʻazabini qoʻzgʻaydigan soʻzlar yozilgan holda poytaxt Olmaligʻga arz tushirmish edilar. Buni koʻrgach, Toʻgʻluq Temurxon sharqdagi chingiziy xonlari ichida birinchi boʻlib islomni qabul qilgan dindor, aqllik kishi boʻlsa ham, Oʻrta Osiyo xonligini qoʻldan chiqarmaslik uchun, aqlga qarshi oʻlaroq, Temur sultonning oʻlimiga buyruq yuboradi.
Bu xat yangidan ish boshlagan Temur sulton qoʻliga tushib qoladi. Buning ustiga vahshiyona ravishda qili-nayotgan moʻgʻullar zulmiga chidayolmay butun Buxoro, Fargʻona ulamoyu mashoyixlari: «Agar bizlarni Taragʻay bahodir oʻgʻli Temur moʻgʻullar zulmidan qutqarar ekan, biz uning boshiga toj qoʻndirib, oltin taxtga mindirgan holda oʻzimizga shar’iy podshoh koʻtaramiz», degan butun xalq tilidan shar’iy fatvo chiqarib, Temur sultonga topshirmish edilar.
Bunga koʻra bu jahon qahramoni, islom olamining ulugʻ qoʻmondoni, butkul turk ulusining faxrlanarlik buyuk sultoni, Qur’ondagi «Allohga va uning paygʻambari Muhammadga va ham oʻzinglardan boʻlgan podshohlarga itoat qilinglar», degan Alloh hukmicha, Turkiston va boshqa boʻysungʻan mamlakatlarga haqiqiy shar’iy va qonuniy podshoh ekanligi shak shubhasizdir. Buyuk voqealar orqalik bu qahramonning butun olamga atogʻi chiqib, dongʻi koʻtarilib, butun dunyo xalqi tillarida uning tarixi doston boʻlgandur. Oʻzining kimligini tanitib, uning kim ekanligini bildiruvchi turkiy tilida oʻzi yozgan «Temur tuzuklari» va boshqa qonunnoma asarlari esa bu qahramonning qandayin ulugʻ dohiy ekanligi uchun, eng kuchlik guvohlardir. Shunday boʻlgʻach, qaysi bir kishiligi yoʻq, oʻz sharafini bilmagan, bu gavharni qora toshdan ajrata olmagan olchoq odamlar, madaniyat tashlandiqlari, insofsiz yolgʻonchi yaloqchilar, oʻzlarining iflos ta’na tillarini bu qahramonga tekkizib, unga ziyon yetkiza oladilar?!
Bayt:

Jarqanoq yoʻq der ekan yogʻdu quyoshning nurini,
Qancha koʻp aytganlaridan nuri kam boʻlmas quyosh.
Koʻrlar bozorida yoʻqdir soʻrovchi surmani
Dardi yoʻqlardin topilmas koʻzlarida tomchi yosh.
Aslida javhar koʻran ermas ekandur har kishi,
Qayda bilgay parqini gavharmidur yo qora tosh.
Ilmu hikmat durlarini sochma nokas oldida,
Kirma, ul majlisgakim, iflos oyogʻlar boʻlsa bosh.
Gul hidi sassiq emish oʻsroq qoʻngʻizlar burniga,
Soʻzi sassiqdan yiroq yur, xoh qaridur, xohi yosh.
Uzma umidni Sogʻuniy, yetkazur Tangrim sani
Tarqalur olam aro bir kun haqiqat boʻlsa fosh.

Ilgari keyin mening bu kitobimni oʻquvchilarga ma’lum boʻlgʻaykim, Temur sultonni yoqlab yuqoridagi soʻzlarni yozishimning sababi shulki, jahongirlar boshligʻi qahramon Temur sulton 36 yillik saltanat davrida, qisqacha boʻlsa ham qondurgʻudek oʻz tarjimai holini yozmish ekan; unga qoʻshimcha qilib davlat tutish tartiblari, askariy yasoqintizom qonunlari toʻplamini ham yozib, uni «Temur tuzuklari» deb atamishdir. Temur tomonidan yozilgan bu asar, aslida, oʻz tili turkcha yozilgan boʻlsa ham, soʻnggi Bobur avlodi zamonlarida forschaga tarjima boʻlmishdir. Bu «oltin kitob» oʻz zamonasiga koʻra siyosiy, harbiy yasoqlar qonunnomasi boʻlganliqdan, Temur shahzodalari uni qizgʻanishib, yoshirib saqlamish edilar. Taxt talashgan shayboniylar temuriylarni yengandan keyin, mirza Bobur podshohlikdan ajrab, xazinalarini tashlab qochgan boʻlsa ham, unga rahmatlar boʻlsin, bu kitobni u dushman qoʻlida qoddirmay olib ketmish ekan. Biroq Hindistonda uzun yillar davlat tutgan uning nabiralari turk tilini unutib, majburiy ravishda urdu, forsiy tillik boʻlganliklari uchun bobolari Temur sulton asari «Temur tuzuklari»dan foydalanmay qolmish edilar. Shunga koʻra, bu kitobni u avloddan qaysi birovi ekan, forschaga tarjima qilishga buyurmish edi.
Bu gavhar kitob ilk vaqtida yoshirin saqlanib, soʻnggi kunlari esa forscha boʻlib qolgani uchun, shu kunlargacha oʻz ulusi, oʻz merosxoʻrlari undan foydalanishi buyon tursin, balki, Temurning bunday kitob yozganligini, ba’zi haqiqiy tarixchilardan boshqa, hech kim bilmagan edi. Mana shundan foydalangan dushmanlar va ham ularning yaloqchilari bu jahon qahramoni haqida har turlik aqldan tashqari nohaq tuhmat soʻzlar yozib, matbuot orqali butun xalq ichiga tarqatmish edilar. Oʻz tarixini tanimaganlikdan bularga qoʻshilganlar orasida oʻz sharafini bilmagan, olimsifat yerlik axmoqlar ham oz emas edi.
Shunga koʻra «Temur tuzuklari» nomli bu qahramon asarni qoʻlga keltirib, 1962 yili forschadan oʻz tili turkchaga tarjima qildim. 1967 yili Oʻzbekistonda yangidan chiqa boshlagan «Guliston» jurnalida bosilib, butun Oʻzbekiston xalqiga tarqalgach, oʻz tarixini tushunmagan Tojikiston «olimlari» atalmish kishilar tomonidan tarjima ustida va ham Temur sulton haqida nohaq hujumlar boshlangan edi. Unga qarshi biz ham suyakka sanchilgʻudek aqliy va naqliy dalillar bilan javob qaytarib, hammani qanoatlantirgan soʻnggidagina, ularning eshaklari loyga botib, oʻzlari taslim boʻldilar. Oʻsha botqaq oʻylarida oʻzlari tutqaloqdan tollaslayotqan chogʻlarida, shu yozayotgan «Turkiston qaygʻusi» tarixi voqealari Temur ustiga yetgach, u adabsizlarning ahmoqona soʻzlarini eskarib, oʻquvchilarni shubhadan chiqarish uchun bu oʻrinda yozdim. Tarix yozuvchilar yaxshi yomon, boʻlgan oʻtgan voqealarni boʻlganicha-boricha haqiqati bilan yozib qoldirishlari ularning oʻz vazifalari boʻlganliqdan, bu ham foydadan holi boʻlmasa kerak.
Yana oʻz soʻzimizga kelaylik. Shunday qilib, Temur sultonning ulugʻ himmati, uning chekinmas chidami orqalik butun Turon Turkiston musulmonlari moʻgʻullar zulmidan qutulgan boʻlsalar ham, ikkinchi bu tomonlardan umidlari uzilishi uchun qochganlar orqasidan taqamish qilib quvlagani turdi. Tolas, Merki, Ashmara orqali oʻtkazib, shu surganicha Issiqkoʻl, Qorakoʻl, Qarqara yoʻllari bilan Tekasga tushdi. Bu yerdan quvlaganicha Oqsuv, Koʻksuv, Agʻiyoz oshuvlaridan oshib, moʻgʻullar orqasidan yurib oʻltirib, ulugʻ Yulduz yayloviga yetib toʻxtadi. Qarasa, qochgan moʻgʻullar bu yerda ham turisholmasdan, Ilyosxoʻja askarlari tushtushga tarqalib qochmish edilar. Buni anglagʻach, nabirasi Mirzo Ulugʻbek qoʻmondasida 10 ming askar tayinlab, Oltoy tomonga qochgan Ilyosxoʻja oʻgʻli Oʻgʻlonxon ortidan quvgʻin qildi. Qochganlar esa, tiniqqan ot minganlari uchun quvlovchilarni yetkazmay, Irtish suvidan oʻtib ketdilar. Bular ortidan yuraverish xatarlik boʻlganlikdan, Mirzo Ulugʻbek shu yerdan qaytib Yulduzga keldi.
Bu ulugʻ yaylovda eruv qilib, qirq kun oʻtkuzganlaricha qochgan, pisgan moʻgʻullar har tomondan toʻp-toʻp boʻlib kelishib, oʻz odatlaricha bosh qoʻyib, tiz bukib, barilari qullik bildirdilar. Shu bilan dushmani yengilib, butun ishlar oʻz oʻrnida bajarilib koʻngli tinchigach, zafar bayrogʻini koʻtarganicha shon-shavkat bilan xon oʻrdusi, Toʻgʻluq Temurxon poytaxti Olmaligʻga qarab qaytdi.
Jahongir Chingiz oʻrdusi birinchi qurilishida shu kungi qizil Moʻgʻuliston markazi hisoblangan Oʻlan Botir yaqinidagi Qoruqurum degan joyda qurilmish ekandur. Soʻngra, bu avloddan qaysi birlari tomonidan u yerdan koʻchirilib, Gʻulja shahri boshida, hozirgi Qoʻrgʻos atalgan Olmaligʻga keltirilmish edi. Oʻsha kundan boshlab, Temur sulton davriga kelguncha, butun Turon Turkiston mamlakatlariga markaz boʻlib, moʻgʻul xonlari buyruq yorliqlarini ot ulov choparchilari orqali shu yerdan yuborib turdilar. Oʻtgan xonlar urugʻ aymogʻlari, ularning eng soʻnggisi Toʻgʻluq Temurxon oilasi bilan butun davlat arboblarining qochmay qolganlari shu yerda edilar. Xazina dafina, turlik asbob uskunalar oʻz vaqtida Markaziy Xitoydan keltirilgan oq tosh, koʻk toshlar kabi xitoy, moʻgʻul hoqonlaridan qolgan taxt toshlari, bulardan boshqa butun mamlakatlardan jahongir Chingiz davrida va undan keyingi vaqtda ham talab tortib kelturilgan turlik narsalarning qoldiqlari shu Olmaligʻdagi xon saroyi xazinasida toʻplanmish edi.
Temur sulton dushmanlarini tor mor qilib, gʻolibiyat bayrogʻini koʻkka koʻtargan holda shon sharaf bilan Olmaligʻ xon oʻrdusiga kelib tushdi. Bu yerga kelgach, birinchidan, moʻgʻullar ichida oʻz oʻrnini mustahkamlash, ikkinchidan, «Xonlar Chingiz avlodidan boʻladi», degan butun turk uluslari oldida buzilmas qonun hukmini olgan soʻz kuchini yumshatish uchun, Toʻgʻluq Temurxonning bekachasini shonliq toʻy tomoshalar oʻtkazib, oʻz nikohiga oladi. Uning oʻz oʻrnida qilgan shu tadbiri bilan moʻgʻullar dushmanliklari doʻstlikka aylanib, xon qizini olgani uchun Temur sultonni «Koʻragon» deb ataydilarki, moʻgʻulcha kuyov demakdir. Shu bilan uzun yillardan beri yigʻilib yotgan Olmaligʻ xazinasini yigʻishtirgan soʻnggida, yangi xonim Turkon ogʻachani sep sedri, zebziynatlari bilan poytaxt Samarqandga olib qaytmoqchi boʻladilar. Butun dunyoga otagʻi chiqqan jahongir Chingizxonning nabirasi, ulugʻ hoqon Toʻgʻluq Temurxonning qizi boʻlgʻani uchun, moʻgʻullarning rasm odatlari boʻyicha buyuk hashamat koʻrsatib, xonimning tarogʻi va sirgʻasini oltin ukaklarga (qutilarga, idishlarga) solishib, hurmat atagʻi chiqarish uchun oʻrdu saroy soqchilaridan har birini yuztadan ikki yuz qalmoq keziklashib (galma-galdan) koʻtargan holda Samarqandga yetkazmish edi. Oʻsha kundan boshlab, taroq koʻtarganlar taramochi, sirgʻa koʻtarganlar sirgʻali deb atalib qoldi.
Shu kunlarda ham Samarqand shahri atrofida «Sirgʻali», «Taramochi» nomida ikki urugʻ oʻzbeklar yashamokdadir. Yana Chingiz zamonida ustiga taxt oʻrna-tilgan, xalq ogʻzidagi tarixiy oqtosh, koʻktoshlarni, har birining oʻziga loyiqlab yasatilgan aravalarga soldirib, ularni ham Samarqandga keltirmish edi. Anglashimizcha, oqtosh Samarqand Temur oʻrdusida shu kunga davr saqlanib kelgan boʻlsa ham, koʻktosh, Samarqand ruslar tomonidan bosib olingach, uni Temur sultonning taxti oʻrnida koʻrishib, Peterburg muzeyiga yuborilgan degan xabarni anglamish edik. Har qanday boʻlar ekan, Oʻzbekiston muzeyxonalarini ziynatlashga loyiq tarixiy esdaligimiz boshqa ahamiyati qolmagan boʻlsa ham, oʻz egalari qoʻlida boʻlishi lozimdir.
Yana oʻz soʻzimizga kelaylik. Gʻuljaga kelganimizda tushgan kishimiz esa, bizning bir yurt, bir mahalla qadrdon ogʻaynimiz boʻlgani uchun, bu yerdan boshqa yoqqa chiqishga rozilik berishmadi. Bularning roziligiga qarab, yarim yilga yaqin shularnikida turib qoldim. Qarasam, sovet Rusiyasi tomonidan u yerga ham har yoqlama iqtisodiy tuzoqlar qoʻyilib, sayyodlik toʻrlari har qadamda tortilmish ekan. Dahriylar davlati qurilgan kunidan boshlab, men Gʻuljaga oʻtgan 1931 yilgacha siyosiy tomondan butun sovet xalqi cheksiz ogʻirchiliklar kechirgan holda, iqtisodiy tomondan ham eng qattiq qismchilik koʻrmoqda edilar. Shunga qaramay, iqtisodiy borliq narsalarini koʻz boʻyov qilib, atrofga, ayniqsa Gʻuljaga chiqarmish ekandir.
Endi bu yerda yashovchilar esa, koʻpchiligi uygʻur musulmonlari boʻlib, bulardan tashqari tungon, qirgʻiz, qalmoq, qozoq, shiva, sulun, oz boʻlsalar ham bu yoqdan borgan oʻzbek, oʻris, noʻgʻay qochoqlari bor edi. Bu musulmonlar ichida noʻgʻoylar, koʻpchiligi diniy tomondan bor yoʻq orasida boʻlsalar ham, zamonaviy tushunchalarga ega kishilar edi. Qolganlari cheklik ma’lumot egalari, uch toʻrt kishidan boshqa boshdan oyoq barchasi qora botqoqqa botmish edilar. Ayniqsa, shu yoqdan borgan koʻngli koʻr oʻzbek boy savdogarlari hech narsa koʻrmaganday boʻlishib, parvonalar kabi savdo «olovi» atrofida aylanmoqda edilar.
Shundoqki, islom shariatida aroq ichish musulmonlarga qanday harom qilingan boʻlsa, undan foydalanib tijorat qilishlari ham, qat’iyan harom qilinmishdur. Gʻuljaga kelganimizda anglamish edik, sovetdan oʻtgan mollar ichida eng koʻp foyda chiqadigan narsa ichimlik ekandur. Shuning uchun haromxoʻr boy savdogarlar buni koʻrganda boshqa mollarga qaramay, oz haloldan koʻp haromni ortiq koʻrishib, shunga kirishganlikdan koʻplarining qilgan tijoratlari haromga aylanmish edi. Axiri «Al habiysotu lil habiysin», ya’ni «palit palitga? degan Qur’on oyati mazmunicha, uzundan beri yigʻilib kelgan harom mollari, oʻz loyigʻi haromxoʻrlar ogʻziga tushib tugadi. Qur’on-da: «Innolloha lo yugʻoyyiru mobi qovmin hatto yugʻoyyiru ma bi anfu sihim», ya’ni «Bir millat oʻzlariga yuklangan Alloh hukmini oʻzgartmaguncha ularga bergan ne’matni Alloh ulardan olmaydi», demakdur. Qisqasi, qilma deganni qilib, qil deganni qilmaganlar, Alloh hukmini buzib oʻzgartiruvchilardur.
Yana oʻz soʻzimizga kelaylik. Ili oʻlkasi Chingizdan ilgari Gurxon davrida koʻp obodon boʻlganligi tarixlardan va ham ilgari buzulgan shaharlar harobalaridan koʻrinib turadi. Gʻulja shahri atrofida bir necha harobalar bordirkim, eskidan qolgan har turlik oltin asboblar, tanga tillalar koʻp chiqqanlikdan yerlik xalq u yerlarni Oltunliq deb ataydilar. Shu kunlari boʻlsa har yokdan, ayniqsa, ichkari Xitoydan keluvchilar qazishib, bu yerlardan koʻp narsalar topib olmokdalar.
Bu oradan 80 necha yil oʻtib, Gurxon davlati yiqilib, bu yerlar harob boʻlgan soʻnggida, Temuriylar davriga kelguncha, uzoq yillar chingiziylarga markaz poytaxt boʻlganligini yozmish edik. Biroq, bu taxt egalari Chingiz avlodining birinchi hoqoni Chigʻatoy bahodir boshliq, eng soʻnggisi Toʻgʻluq Temurxonga kelguncha, shu oiladan oʻtgan boshqa hoqonlar kabi Oqsaroy, Koʻksaroy yasatib, unda taxt qurib oʻltirmasdan, ilgarigi koʻchmanchi turklar odaticha, kiygizdan yasalgan oq oʻtovlarda Oʻrdu qurib oʻltirmish edilar.
Yozgi, kun isigan chogʻlari hashamatlik Oq oʻrdularini Xontangri (Hozirgi Boroxoro togʻ tizmalari) togʻlarining keng yaylovlariga koʻchirgan boʻlsalar ham, qish kunlarini shu poytaxt Olmaligʻning oddiy uylarida kechirish ularning odatlari edi. Shuning uchun Qoʻrgʻosdagi Toʻgʻluq Temurxon qabri ustiga yasalgan peshtaxtadan boshqa, eskilik asarlaridan koʻzga koʻringudek narsa yoʻkdur. Gʻuljadan 20 chaqirimcha janubiy kun chiqish tomonidagi qamishlik toʻqay ichida aylanasi 15 20 gektar kelgudek 5 6 yasama koʻllarning oʻrni koʻrinib turadi. Bular esa oʻz davrida oʻtgan turk, moʻgʻul xonlari tomonidan qazdirilmish ekandur. Gʻoz, oʻrdak kabi turlik suvsar ov qushlari suvga tushganda koʻl aylana chopishib, xonlar zamonlariga koʻra eng qizgʻin koʻringan shikor ovi oʻtkazar ekanlar. Gʻuljada marhum Saidhoji ogʻaynimiz mehmon chaqirib, uyiga chiqqanimizda Qoynuq tomonidagi eskidan qolgan Oltunliq harobalarini, yuqorida yozilgan suvsar koʻllarini koʻrib, ulardan anchagina tarixiy ma’lumotlar olib, yaxshi ta’sirlanmish edim.
«Fasiyruv fil ardi fanzuruv osorolloh», ya’ni «Yer aylanib sayohatp hilinglar, unda uchragan narsalarga ibratp koʻzi bilan qarab foydalaninglar», degan Qur’on amricha, himmatplik ilm egalari, millatpsevar Vatpan oʻgillari imkoniyatp boricha ichki tpashqi, ayniqsa, xorijiy mamlakatplarni sayr sayohat qilib, ulardan har yoqlama ibratp olishlari, albatta, lozimdur. Boshqalarni koʻrib uygonmoq, ulardan ulgu olib himmatplari qoʻzjlmoq kabi ishlar esa, insoniyatp olamida boʻlish imkoniyatpi bordur. Ammo sovetp tpuprogida yashovchi erksiz insonlar bu kabi ulug ne’matplardan mahrum. Davlatp josuslaridan boshqa hech kimga chiqish ruxsatp etpilmaydi.
Yana bu oʻlkaning irmogʻi hisoblangan Ili daryosi esa, suv koʻpaygan kunlarida Sirdaryo choʻngligʻicha boʻlib, boshqa vaqtlarda ham undan kemasiz oʻtish mumkun emasdur. Bu suvning boshi uch orolga boʻlingan boʻlib, birinchisi Tekas togʻlari, Gʻuljaning janub tomonida; ikkinchisi Kunas, toʻgʻri sharkda; uchinchisi Qosh, sharq-shimoldadir. Shu uch orol togʻlaridan toʻkilgan uch irmoq qoʻshilgʻach, Ili daryosi hosil boʻladi va toʻgʻri gʻarbga qarab oqqan holda Bolqash koʻliga quyiladi.
Jahongir Chingiz davridan boshlangan davlat egalariga Ili oʻlkasi, Olmaligʻ shahri markaz poytaxt boʻlgani uchun, u hoqon avlodlari davrida bu joyda atrofdan kelgan islom ulamolari ham oz emas edi. Ayniqsa, Chigʻatoy bahodir oʻzi islom diniga kirmagan boʻlsa ham, uni yaxshi koʻrganlikdan boshqalarga toʻsqinlik qilmagan, uzoq yaqindan keluvchi ulamolarga hurmat koʻrsatilar edi. Shuning uchun «yaxshilar siylangan yerda yigʻiladi» deganday, atrofdan kelgan olimlarga Olmaligʻ shahri markaz hisoblanmish edi. Gʻuljaning gʻarbiy janubida «Xoʻnuqoy mozor» degan qishloq boʻlib, mashhur imom Sakkokiy qabri shu yerda deb onglamish edim. Bu kishining vafoti 626chi hijriyada boʻlganiga koʻra, Chigʻatoy bahodir davriga toʻgʻri keladi. Yana bolosogʻunlik «Suroh» tarixiy asar egasi Jamol Qarshiy Olmaligʻ xoni saroyida ilmiy xizmat koʻrsatib turganini oʻz sayohatnoma kitobida yozmishdur.
Yalpi Ili tuprogʻi esa, har turlik dehqonchilik, chorvachilik ishlariga toʻligʻi bilan el berishlikdur. Ayniqsa, bugʻdoy ekinida eng boʻligʻi birga yuz yigirma keltirganini oʻz koʻzimiz bilan koʻrdik. Olmaligʻ atroflari egizligi Himolay togʻlaridan keyingi Tyan-Shan, Xontangri ulugʻ togʻlari bilan oʻralgʻanliqdan, dunyo boʻyicha kenglikda birinchi otalgan Yulduz, Qunduz, Kunas uning uzoq yaylovlari hisoblanadi. Shu kabi Tekas, Toʻqqiztara, Muhurjirgʻalan, Koʻkyaylov, Toʻrayaylov degan koʻrsa koʻz yayraydigan yerlar esa, Olmaligʻ atrofini oʻragan yaqin togʻ yaylovlaridir.
Tarixlarda turk beshigi atalgan Bolosogʻun, Issiqqoʻlning togʻlarida Soʻngkoʻl, Manokeldi, Maxmal, Susamir degan yaylovlari boʻlsa ham, Olmaligʻ yaylovlariga koʻra torlikdan boshqa yana siyosiy tomonlariga koʻz solib, Chingiz avlodi hukumat poytaxtlarini Jungʻoriya markazi Olmaligʻda kurmish edilar. Bu oʻlkaning jugʻrofiy tomoni esa, sharqdan Gʻoʻbiy choʻli, gʻarbdan Oltunemar togʻlari, janubdan Tyan-Shan Muzdovoni, shimoldan Oltoy togʻlari bilan cheklanadi. Buning siyosiy tomoni: qoraxitoy Gurxondan boshqa, turk ulusining birinchi hoqoni Oʻgʻuzxon davridan boshlab XUSh asrga kelguncha, Turkiston hoqonlari sharqda Xitoy, gʻarbda Turon, Eron, Bagʻdodgacha; shimol va janubda Qozon, Bulgʻor, Afgʻoniston, Hindiston mamlakatlariga hukmron edilar.
Oʻrta asrlar oʻtib, Ovrupoda ilm madaniyat koʻtarila boshlangach, Kur’on hukmicha ulardan ulgu olib oʻrganishimiz lozim edi. Yoʻq, unga qarshi har yoqlama ilm ma’rifatdan ortda qolgach, butun mamlakatimizga, jannat misol ona Vatanimizga dini, tili boshqa bosqinchilar kelib boʻldi. Yolgizoq vatanimiz, hokimiyatimiz emas, qachonki xalq taqdiri butunlay kommunistlar qoʻliga oʻtti ersa, erk ixtiyorlaridan butunlay ajragan holda hech kim nafaqat bolachaqa, balki oʻz qora boshiga ham ega boʻlolmay qoldi. Endi bundan birdan bir qutulish chorasi esa, zamonaviy ilm fanlarini toʻligi bilan qoʻlga keltirib, qurollangan soʻnggida vaqti kelar ekan, Qur’on boshchiligi ostidagina musulmonlar ongliq ravishda qutulish harakatlarini qilar ekanlar, ana shundagina oʻzlarini bu balodan kutqaza oladilar. Bunday ishlarda esa avval Qur’on koʻrsatgan yoʻl birlik, ittifoqlikni yaxshi saqlamoqdur. Ikkinchisi dushmanga qarshi turganda oʻlimdan qoʻrqmaslikdur. Hech bir inson dunyoda abadiy yashamaydi.

Qumul Voqeasi
Men Gʻuljaga kelgan kunlarimda Qumul (hozirgi Sinzyan uygʻur muxtor rayonidagi shahar) voqeasi yangidan boshlanib, xalq oʻrtasida har turlik shov-shuv soʻzlar koʻpaymish ekan. Qumul esa Urumchidan, taxminan, besh kunlik sharq tomonda boʻlib, eski bir tarixiy shahardir. Buning atrofidagi 12 togʻda 12 kand boʻlib, bularda yashayotqan yarim koʻchmanchi yerlik xalqlar esa, Qumul hokimi Vang xoʻjamning molchilaridur. Eshitishimizcha, xoʻjamning 100 mingdan ortiq har turlik chorva mollari ularning qoʻllarida boqilmoqda ekan. Butun togʻliklar ota bobolaridan tortib, bu kishining chorvalari ustidan boqmachilik bilan kun kechirmoqda ekanlar. «Vang» demak, xitoy tilida kengashchi maslahatchi mazmunida boʻlib, ba’zi bir kishilarga xitoy xonlari tomonidan aldab beriladigan oti ulugʻ, suprasi quruq mansabdir. Bu tomonda Gʻulja, Kuchar vanglari mashhur boʻlsa ham, bulardan boshqa shaharlarda ham bu quruq unvonga ega boʻlgan kishilar bordir.
Karl Marks: «Kommunizm maslagi madaniyat taraqqiyotining ajralmas natijasi» deganlikdan, bu adashgan hasadxoʻrning soʻziga koʻrlarcha ergashgan kommunistlar, ayniqsa, ularning ka’basi sovet Rusiyasi, nafaqat Sharqiy Turkiston xalqiga, balki butun Xitoy mamlakatiga qaysi yoʻsun bilan boʻlsa ham, bu maslakni kirgizmoqchi edilar. Oʻz shiorlarida «butun dunyoda ezilgan xalqlarga yordam beramiz», deb jar chaqirgan boʻlsalar ham, aslida, bu mazlum Sharqiy Turkiston xalqlarining ozodliklariga hech roziligi yoʻq edi.
Qumul vangligining boyligi va uning hech narsaga tushunmagan molchilari sonining koʻpligi bu ishga el berishlik edi. Shunga koʻra, oʻlka markazi hisoblangan Urumchi shahridagi sovet elchixonasida bu fitna jamolgʻasi koʻrilib, tegishli rejalar tuzilgandan keyin, inson iblislari orqalik ularga yoshirincha odamlar yuborildi. Qumul vanggining molchilari tayyorlangan soʻnggida, ular Xoʻjaniyoz boshchiligida 1931 yili Xitoyga qarshi qoʻzgʻolon koʻtarmish edilar.
Men 1931 yili Gʻuljaga oʻtkanimda bu voqea xalq ogʻziga tushib, har turli xurofiy soʻzlar turlik tomondan tarqalmoqda ekan. Bu ishlar esa, kimlar tomonidan qurilayotganligi, buning ortidan qanday ishlar kelib chiqishi, bizga koʻrinib turgan boʻlsa ham, boshqa hech bir kishining xayoliga kelib qoʻymagʻanligʻi meni hayratda qoldirmish edi. Uzoq emas, kechagina koʻzlari koʻrgan oʻlim ogʻzidan ming xil mashaqqatlar bilan sovetdan qutulib qochgan necha minglarcha nodon boy savdogarlar va boshqalar, oʻz jallodlari tomonidan tortilgan iqtisodiy toʻrtuzoqlar atrofida och qolgan jonivorlar kabi timirskilab yurmoqda edilar. Bu qorabosganlar millat, vatan uchun hech qanday qaygʻurmas edilar. Dunyo doʻzaxini koʻzlari bilan koʻrgan boʻlsalar ham, xayol oʻtmay uni yodlaridan chiqarib, hirs bilan dunyo toʻplash chorasiga kirishmish edilar. Sovet makkorlari bularni koʻrgach, battarroq semirtirib soʻyishga tayyorlash uchun, iqtisodiy tuzoqlarni kun sayin oshirmoqda edi.
Oxir zamonda eng olchoq yomon odamlar kim?, deb soʻralganda: «Birinchi din sotgan johil olimlar. Ikkinchi ochkoʻz, piqsiq, tamaxoʻr boy va savdogarlar», degan paygʻambarimizning soʻzlarini kitoblarda oʻqigan boʻlsak, uning aniqligini koʻzimiz bilan koʻrdik.
Dunyoda kim yaxshilik koʻrsa, oʻzining yaxshi mehna-ti sabablik Allohdin boʻlur, agar yomonliq koʻrar ekan, albatta, uni oʻzidan bilsin, oʻzidan koʻrsin. Chunki Alloh Kur’onda, pashambarimiz hadislarida musulmonlar uchun dunyo va oxirat davlatini topqudek yoʻllarni ochiq oydin koʻrsatmish edi. Shu yoʻlda turar ekanlar ular ilm fan, madaniyat, taraqqiyot tarafdorlaridir. Jaholat islomiyatda qabih ishdur. Ovrupo madaniyatining rivojlanishi islom madaniyati haroblanishining natijasi boʻlishida hech shubha yoʻqdir.
Ushbu XX asr boʻylab boʻlayotgan, butun yer ustini qoplagan haqiqiy madaniyatsizlik, dinsizlik balosi insoniyat haqiga qanday haroblik keltirayotganligi, dinsizlik tufayli butun insoniy axloqlarning buzulganligi, koʻz oldimizda koʻrinib turadi. Ayniqsa, bu kabi dahshatlik dinsiz davlatlar qoʻl ostida yashamoqqa majbur boʻlgan ikki Turkiston musulmonlari esa, nafaqat diniy, milliy, balki butun insoniy huhuqlaridan ham ajrashib, yutilish oldida turadilar.
Yana oʻz soʻzimizga kelaylik. Shunday boʻlib, Uygʻuriston tuprogʻida birinchi boshlangan buzgʻunchilik oʻti atrofga uchqun tashlab, kundan kunga koʻtarilib avj olgʻani turdi.
«Islom ilm bilan yashasa, shundagina olam oʻngla nadi», degan soʻzning haqiqati, u kunlari bizga gavdalanib koʻrinmish edi. Chunki biz ikki Turkiston musulmonlari, ilmsizlik shumligidan oʻlchovdan tashqari necha yuz yillardan beri bosqinchilar jabr zulmlari ostida ezilib yotmoqdamiz. Ayniqsa, Sharqiy Turkiston xalqi ongsizlik ilmsizlikda birinchilikni oladilar. Shuning uchun zamona makkorlarining koʻzboylov aldov ishlari bu yerda boshqa joylarga koʻra tezroq rivojlanmoqda edi.
Aslida, Urumchidagi sovet elchixonasidan ilhom olgan Qumul qoʻzgʻoloni yerlik musulmonlar ichida tezroq tarqalishi uchun bu makkorlar tomonidan unga diniy tus berilmish edi. Islom yoʻlida jonini qurbon qiladigan bechora musulmonlar boshqaga tushunmasalar ham, bu qoʻzgʻolonchilarni islom uchun chiqqan gʻoziylar oʻxshaydi deb, har yerdan bosh koʻtarib, bularga qoʻshilgani turdilar. Buning ustiga Sharqiy Turkistonni bosib turgan mustabid Jang Junning butun idora (siyosiy, iqtisodiy, ayniqsa askariy) ishlarida xon zamonidan qolgan eski usullar qoʻllanganligidan oʻz qarshisiga qoʻyilgan sovet elchixonasi raqiblaridan har toʻgʻrilik yengilmish edi. Shundoqki, qoʻzgʻolonchilarga qarshi qoʻllagudek quroli yoʻqligidan, qoʻshnilik qadrini oraga solib, oʻz dushmanidan qurol soʻragach, «ish payti keldi» deb, darxol bir qancha qurol yaroq topshirmishdur. Jang Jun bu qurollarni olti aravaga yuklatib, qoʻzgʻolonchilarga qarshi qoʻyilgan Qumuldagi xitoy askarlariga yubormishdur. Buning xabari allaqachon u yoqqa berilib, keraklik chorasi koʻrilmish ekandur. Qoʻzgʻolonchilar merganlaridan pistirma qoʻyilgan togʻ qisigʻiga aravalar kelganda, ikki tomondan oʻqqa tutib, xitoy askarini qoldirmay qirib, butun qurolini qoʻlga tushirmish edilar. Bularning hech kutilmagan bunday gʻalaba qozonishlari qoʻzgʻolonning kuchayishiga sabab boʻlib, xitoy hukumatini qattiq tashvishga tushurdi. Shuning uchun burun sovet bilan urushib, Xitoyga qochib oʻtgan chor Rusiyasi generallari Dutov, Aninkovlardan qolgan oq ruslardan askar tuzib, shular orqaliq qoʻzgʻolonchilarni bostirmoqchi boʻldi.
Xitoylarning bu qilgan ishlari ham oʻzlari uchun foyda bermadi, chunki sovet elchixonasi tomonidan ilgariyoq bu ishlarning oldi olinib, kerakli choralari koʻrilmish edi. Balki bu rus askarlari atrofdagi tinch yotgan musulmonlarga yoʻq bahonalar bilan koʻp ziyonlar yetqizdilar. Bularning shu kabi teskari harakatda boʻlishlari esa, elchixona tomonidan oldinroq uyushtirilib, uning natijasi kutilmoqda edi. Bu haqda qoʻllanilgan siyosatlari toʻgʻri chiqqanligidan, tushunmagan yerlik musulmonlar bu ishning orti nima boʻlishi bilan ishlari yoʻq, Xitoyga qarshi har yerdan bosh koʻtargani turdilar. Ayniqsa, Urimchidan uch toʻrt kunlik ot yurishida sharqi janubdagi Koʻnaturpon, Qoraxoʻja, Tuyuq musulmonlari orasida Xitoyga qarshi ishlar ortiqcha qizgʻinlashmoqda edi.
Jang Jun hukumatining idora ishlari esa, xon davri qoldiqlari eski, chirik asosga qurulganlikdan, Xitoy hukumat arboblari har yoqlama zamonaviy talablarga ojizliklarini oʻz dushmanlariga sezdirmish edilar. Siyosiy koʻrlik natijasidurkim, sovet konsulining maslahati bilan yaponlardin Manjuriya orqalik qochib oʻtgan, 20 30 mingga yaqin xitoy askarlari bilan Shing Duban (hozirgi Sinzyan uygʻur muxtor rayonidagi shahar) degan generalni keltirib, Jang Jun hukumati oʻz askarlariga bosh qoʻmondon qildi. Bundan sovet hukumati ikki maqsadni oʻz oldiga qoʻydi:
Bu askarlar bilan yerlik qoʻzgʻolonchilarni bostirish, ularning oʻz huquqlariga erishishliklariga yoʻl qoʻymaslik.
Yerlik qoʻzgʻolonchilarni bostirgandan soʻngra Jang Jun hukumatini ham yoʻq qilishdan iborat edi.
Sharqiy Turkiston haqiqatda esa Xitoyning mustamlakasi boʻlib, bu mazlum xalqlarning taqdiri uchun chor Rusiyasi qandoq siyosat tutgan boʻlsa, sovet Rusiyasi ham shundoq siyosat tutdi. Ularning oʻz haqqoniy huquqlari uchun qilgan kurashlariga yordam berish u yoqda tursin, aksincha, ularni bostirishda Xitoy hukumatiga yordam berib keldi.
Jang Jun hukumatiga Shing Dubanning bosh koʻmondon boʻlib kelishi, Maskovning rejasi bilan boʻlgani uchun, shu kundan boshlaboq Jang Jun hukumati oʻlim taxtasiga tortilib, koʻmilishga tayyorlanmish edi. Shing Duban Urumchiga kelib, oʻziga tegishli ishlarni qoʻlga olgach, 1932 yili sovet hukumati 20 mingdan ortiq xitoyni (xunxoʻzoni) oʻtkazib, Shing Duban qaramogʻiga topshirdi. Bu makkor xitoy Urumchidagi sovet elchixonasidan ilhomlanib, bir yoqdan qoʻzgʻolonchilarga qarshi harakat koʻrsatgan boʻlsa ham, asosiy topshiriq Jang Jun hukumatini tub tomiri bilan agʻdarib tashlab, oʻrniga Xitoy rahbarligida yoshirin «Qizil Uygʻuriston» qurmoqchi edi. Shunga koʻra ikki tomonlama ish koʻrsatib, hukumat markazi atrofida yoshirin inqilobiy siyosat yurgizgan boʻlsa; kazak ruslari aralash xitoy qochoqlaridan kuchlik qoʻshin tuzib, surbetlarcha qoʻzgʻolonchilarga qarshi yubordi. Lekin, bular boʻlayotgan bu ishning tub negizini xalqqa tushuntirish oʻrniga, xitoy askarlari, ayniqsa oqlardan tuzilgan rus askarlar gunohsiz xalqni qirib, ularga qattiq jabrzulm koʻrsatkali turdi.
Tashkiliy ravishda ochiq bir maqsadni oldiga koʻyib, bir yerga suyangan holda koʻtarilmagan qoʻzgʻolonlarda, albatta, shunday koʻngilsiz ishlarning boʻlishi tabiiydur. Shuning uchun Koʻnaturponli Alamoxun, Momutoxun, Xilimhojilar boshliq bir necha obroʻylik odamlar, musulmonlar tomonidan elchi boʻlishib, Sharqiy Turkistonga chegaradosh Gansu oʻlkasining hokimi, xitoy musulmonlarining eng ulugʻ raislaridan Xoʻju, Solar voliysi Mobufang janoblaridan yordam soʻrashib boradilar. Shundoqkim, «Sizlar bilan bizlar hammamiz bir musulmonlarmiz, kofirlar qilgʻan jabr zulmlariga chidayolmay sizlardan yordam soʻrab keldik. Qur’on hukmicha butun musulmonlar din qardosh, bir jon, bir tan boʻlgʻanlikdan har toʻgʻrida, ayniqsa, bosqinchi kofirlar zulmidan kutqazish uchun birbirlariga yordam yetkazishlik shariatda farz boʻlmishdur. Agar bizlarga yordam berib, shu bilan bosqinchilardan qutilar ekanmiz, albatta, kelgusida sizga bay’at beramiz», deb va’da beradilar. Bularning soʻzini onglagʻach, oʻzaro kengash oʻtkazgan soʻnggida, oʻz inisi yoki akasining oʻgʻli jiyani, 25 30 yoshdan oʻtmagan Gasiling otliq yigiT qoʻmondasida toʻrt besh ming askar chiqarishga toʻxtam qildi.
Bu qahramon qoʻmondon oz boʻlsa ham Yaponiya harbiy maktabida tarbiya topganligidan, butun askarlarini eng soʻnggi yapon harbiy tizimida tayyorlamish edi. Buning ustiga bu askar qoʻshini xitoy musulmonlari ichida dindorliq va qahramonliqda atogʻi chiqqan Xoʻju, Solar tungonlarining fidoyi yigitlaridan qurilmish edi. Oʻzlarining bu safarlarini diniy jihot deb ishonganliklari uchun, butun musulmonlar va diniy olimlar tomonidan bu qahramon askarlarga: «Xudo yoʻlida jonfidolar» nomi berilmish edi. Shunga belgi boʻlsin deb, katta harflar bilan oʻchmas siyohda, har bir askarning koʻkragiga arabcha «Fiysabililloh» degan soʻz yozilmish edi. Bu qahramonlar ruhoniy diniy tomonlaridan qanday chingitilib toʻliqlangan boʻlsalar, jismoniy tomonlari ham shu kabi tarbiyat topib, chingitilmish edi.
Manjuriya maydoni boʻylab yaponlarga qarshi qoʻyilgan Chan Kayshi askarlari koʻp joylarda ulardan magʻlubiyatga uchrab, orqaga chekinmish edilar. Lekin, islom nomusini saqlagan yolgʻiz shu qahramon bir necha oʻrinlarda qarshi dushmanlari yaponlarga qattiq zarba berib, shonliq gʻalaba qozonmish edi. Mana, shundoq koʻtarinki ruh bilan turgan bu qahramonga Mobufang janoblaridan farmon boʻlgʻach, zulm koʻrgan Sharqiy Turkistondagi musulmon din qarindoshlari yordamiga chiqmishdur. Elchilar boshligʻi Alamoxun, Xilimhojimlar qolovuzligi bilan 8 kunlik oʻzan Shin Shisho qisigʻidan oʻtib, bir necha koʻnalgʻuliq keng maydondan kesib oʻtar chogʻida; bu ishdan xabar topib, qarshisida kutinib turgan Shing Duban askarlari hech qanday qarshilik qilolmasdan, birinchi toʻqinishdayoq orqaga chekinib, bosh olomon qocha boshlaydilar. Shu kabi qattiq zarba yeb, magʻlubiyatga uchragan Xitoy askarlari Qumuldan oʻtib, Gujungga kelguncha biror joyda qarshi turolmadilar. Qochgan dushmanni oʻz uyida quvib, Qumulda Xoʻjaniyoz bilan koʻrishib, u bilan ittifoq tuzish eng zarur boʻlgʻanlikdan, Qumulga kirmish edi. Eshitishimizcha, ikkovi koʻrishib, asl maqsad aytilgan soʻnggida, birlik ittifoqlik tuzishganlar; va’da buzilmasligi uchun qasam ichib, Kur’on koʻtarmish ekanlar.
Lekin Gasilingning bu qadar intizomlik, zamonaviy usullar bilan tayyorlangan qoʻshini toʻsatdan chiqib qolishi, Kremlni ancha tashvishga tushirmish edi. Ayniqsa, bu ikki qoʻmondon ittifoqi, butun musulmonlarning islom yoʻlida qoʻzgʻalishlari uchun sabab boʻlishi mumkinligi, ularda ayrimcha qoʻrqinch tugʻdirmish edi. Shunga koʻra, bu aldamchi makkorlar butun kuchlarini safarbarlikka keltirib, bunga qarshi chora koʻrishga kirishtilar. Bularning eng birinchi qilgan ishlari esa, musulmonlarni qaysi yoʻl bilan boʻlsa ham birlik ittifoqlarini buzib, bu ikki qora botirlarni biriga birini qarama qarshi koʻyish edi. Har ikki tomonning qora nodonligidan foydalanib, koʻp qiyinchilik koʻrmasdanoq bu maqsadlariga tezda erishdilar.
Shundoqki, islom ruhida qoʻshilgan birlik ittifoqlari orqali, ikki qoʻmondon qoʻl ostidagi musulmon askarlari Qumuldan chiqib, Urumchidan 3 4 kunlik sharq tomonda boʻlgan sapillik Gujung shahrini kelib qamal qildilar. Qal’abuzar qurollari, toʻplari boʻlmasa ham, sapil ustiga yetkudek qilib, bir ikki yuz chamali shoti narvon tayyorlamish edilar. Oz boʻlsa ham islom ruhida tarbiyat topgan, shahidlik ishqida oʻlimni oʻylamagan jon fido musulmon askarlari, ish koʻrgan qahramon Gasiling qoʻmoqdasidagi tungon askarlari boshliq, koʻpchilik olomonlar «Ollohu akbar» sadosini koʻkka koʻtarib, dushman qal’asiga yopishgʻali turdilar. Qal’a ustidagi dushman askarlari tarafidan otilgan toʻp toʻfonglarga, ular tomonidan koʻrsatilgan har turlik qarshiliklarga qaramay, toʻrt besh soatlik qattiq jang soʻnggida Gujung shahrini oldilar.
Oʻz vaqtiga koʻra qoʻzgʻolonchi musulmonlarining bu kabi ulugʻ gʻalaba qozonishlari oʻlka boʻylab yashagan yerlik xalqning ruhini ancha koʻtardi. Buning ustiga bu ikki qoʻmondon Gasiling, Xoʻjaniyoz qahramonligʻi el ogʻzida doston boʻlib, dushmanlarni ancha qoʻrqitmish edi. Haqiqatda esa, bu urushda ish koʻrsatib, eng qahramonliq qilgʻonlar nizomiy askarlar boshligʻi Gasiling va ham uning inisi Shusiling boʻlib, bular farmonidagi fidoyi tungon askarlari edi.
Ilgaridan beri bu yerda saqlanib kelgan eski qurol yaroq, urush uskunalari va ham Jang Jun hukumati qisilib qolgan vaqtda sovetdan olgan yangi qurollardan, eskisi yangisi boʻlib 25 mingdan ortiqroq qurol yaroq oʻlja olinmish edi. Zamonaviy urushlarda esa, koʻpincha hujumchi askarlardan ortiqroq chiqim boʻlishi tabiiydur. Shunga koʻra yogʻdirib turgan oʻqqa qaramasdan Shusiling qoʻmondasida sapil ustiga hujum boshlagan tungon fidoyilaridan, qoʻmondonlari boshliq koʻpgina askarlar qurbon boʻlmish edi. Hech narsaga tushunmagan, jaholat balchigʻiga butunlay botgan Qumul, Turpon qoʻzgʻolonchilari boshligʻi Xoʻjaniyoz, Momutsiling oʻzlari qarshi urushayotgan Jang Jun bayrogʻi ostida va uning ortida kimlar moʻralab yotqanini qaydin bilsinlar! Makkorlar tarafidan atayin tashkil qilingan fitnachi igʻvochilarning soʻzlariga tezdan aldanib, «Gujung urushidan olingan oʻlja mol, qurol jabduqlarni oʻrtada barobar boʻlmadi, eskilarini qoldirib, yangilarini oʻzlari olishdi», degan fitna soʻzlar bahona boʻlib, uygʻur tungon musulmonlarining ittifoqlari buzila boshladi.
Haqiqatda esa, bolani otadan ajratqudek buzgʻunchi sehrchilar ilhomi bilan Xoʻjaniyoz, Momutsilinglarning miyalariga mansabparastlik oʻrnatilmish edi. Birlik ittifoqlik ustida ichgan qasamlari, koʻtargan Qur’onlari qayoqlarda qoldi? Shunga qarab hurmatini saqlamadilar. Anglashimizcha Gasiling oʻrtaga kishi qoʻyib, «Ular kelsunlar, koʻrishib soʻzlashaylik, oramiz buzulgʻudek bizlardan biron ish oʻtgani yoʻkdir, atrofimizdagi kofir dushmanlarimiz butunlay oʻrab turgan shunday ogʻir kunlarda biz musulmonlar oʻzaro birlik, ittifoqimizni yoʻqotsak, Qur’on hukmini buzib dinimizga xiyonat qilib, oʻz qoʻlimiz bilan oʻzimizni halokat chuquriga tashlagan boʻlamiz», demishdur. Shu oʻxshash soʻzlar bilan oralaridagi qasam ichishib, Qur’on koʻtarib qilishgan ahdu paymonlarining buzulishini eskartib, bularning ortidan qanday yomon koʻngilsiz ishlarning kelib chiqishini koʻrsatib chaqirsa ham, ular qabul qilmaganlar.
Soʻz shu yerga yetganda, oʻtmishdagi islom ulamolarimiz oʻrtalarida munozara maydoni boʻlgan haqiqiy iymon, taqlidiy’ iymon masalasi koʻnglimga kelmish edi. Taqlidiy iymon Tangri oldida maqbulmi, yo maqbul emasmi? degan savol ustida toʻxtalishib, bu haqda koʻp bahs-munozara qilmish edilar. Uzun tekshiruvlardan soʻng, «Taqlidiy iymon zohir shariat oldida dunyolik hukmlar uchun qabul qilinsa ham, haqiqiy iymon boʻlmaganlikdan Alloh qoshida maqbul emas», dedilar. Haqiqiy iymonlik odam xudo va rasulni oʻrtaga qoʻyib ont ichib, Kur’on koʻtarib va’da bergan boʻlsa, bunday ulug ahdni boshiga oʻlim qilichi kelsa ham buzmaydur. Agar buzar ekan, undaq odamning iymoni yuzaki, hali koʻngliga kirmagan, til uchida boʻlib, munofiqlik alomatidur.
Agar haqlik kishi koʻngliga kirgani rost boʻlar ekan, botillik belgilari ul odamdin, albatta, yoʻqolgusidir, chunki iymon nuri yoritgan koʻngil ichida kufr qorongusining turishi kunduz yorugi bilan kecha qoronguligining birga boʻlishi demakdir. Ular nifoq va jaholatlik kasofatidan dushmanlariga aldanib, arzimagan, boʻlmagan ishlar bahonasi bilan oʻzaro birlik ittifoqlarini buzdilar. Shuning natijasida boʻlayotgan ozodlik inqilobiy ishlariga ham qattiq zarba yetmish edi. Bulardan xalqning kutgan totliq xayoliy umidlari ham uzildi.
Shu voqeadan keyin 1931-1932 yillari yana uchta katta hodisa sodir boʻldi. Ul kunlarda men Gʻulja shahrida boʻlganim va bu hodisalar haqida toʻliq ma’lumot yoʻqligi uchun har birini ayrimcha tartibi bilan yozishga imkoniyat boʻlmadi. Shuning uchun u voqealarni ilgari keyin boʻlsa ham, yozib oʻtishga majbur boʻldim.
1. Yuqorida aytilganicha, sovet Rusiyasining siyosati Sharqiy Turkiston Uygʻuristonni ham Oʻrta Osiyodagi Oʻzbekiston va boshqa yasama «ston»larga oʻxshatib, oʻziga qoʻshib olish edi. Biroq, bu ishni yuzaga chiqarish uchun, eng avval uzun yillardan beri davom etib kelayotgan xon davrining qoldigʻi, Jang Jun hukumatini oʻrtadan koʻtarish lozim edi. Shunga koʻra Kreml makkorlari hammadan ilgari bu ishni bajarish chorasiga kirishdilar. Oʻz oʻzidan chirib, yiqilishga yaqinlashgan Xitoy istibdod hukumati esa bularga qarshilik koʻrsatish u yon tursin, oʻz jonlarini qutqazish uchun Urumchidagi sovet elchixonasi boʻsagʻasiga bosh qoʻyib, omon qolmish edi.
U vaqt yaponlarning dahshatlik hujumlari ostida butun Manjuriya oʻlkasidan ajrab, boshqa joylari taxdid qilinayotgan Chan Kayshi hukumati tomonidan yordam umidi butunlay uzilmish edi. Shuning uchun elchixona makkorlari ishlari qulaylashib, Jang Jun hukumatini oʻzlari orqali qochishga majbur qildilar. Shundoqki, Jang Jun 1933 yili qahraton qish sovugʻi, yanvar oyida Choʻchak yoʻli bilan qochib, Rusiya orqalik markaziy Xitoyga ketdi. Buning soʻnggida Gujung urushida gʻalaba qozongan Gasiling, Xoʻjaniyoz, Momutsilinglarni yuqorida aytilganicha, ittifoqlikka keltirolmagach, Urumchida boʻlayotqan oʻzgarishlardan foydalanmoqchi boʻlib, markazni qoʻlga keltirish uchun, Urumchiga hujum boshlamish edi.
Sovet Rusiyasi elchixonasi makkorlari buni koʻrgach, ishlatmoqchi boʻlgan makp hiylalari buzilib ketishidan qoʻrqib, qattiq hayajonga tushmish edilar. Chunki, bu yerdan Jang Jun qochgandan soʻngra sovet konsuli yordami orqalik yangidan hukumatni qoʻlga olgan Shing Duban, Gasiling hujumini qaytargʻudek kuchga ega emas edi. Shunga koʻra oʻz maqsadini qoʻlga keltirish uchun markazdan yordam soʻragach, yoshirincha oldindan tayyorlab qoʻyilgan va chegarada turgan sovet harbiy kuchidan keragicha kirgizdilar.
Zamonaviy qurollangan askariy kuchga, odatdagicha qurollangan Gasiling askarlari qanday qarshi tursin! Shunday boʻlsa ham, «Fiysabililloh» soʻzi yozilgan, kafan oʻrnida liboslik kiygan, qahramon Gasiling qoʻmondasida boʻlgan, fidoyi musulmon askarlari Urumchi ostonasida, ayniqsa, Sonji, Qutubi oraligʻida kuchlik, qurollik bosqinchilarga qarshi qirq kun davomida koʻrsatgan chidamliq qahramonliqlari tillarda doston boʻlmishdur. Imkoniyat boricha kuch qudratlarini qoʻllaganliklari uchun, Alloh ulardan, albatta, rozi boʻlgʻusidur. Soʻngra tabiat olamining qonuniga muvofiq, gʻalaba sabablari yetishmaganlikdan, bu qahramonlar oxiri chekinishga majbur boʻldilar.
Shu orada Kuradagi (Gʻulja bilan Suydung orasidagi shahar) 5-10 ming xitoy askari qoʻmondoni Jing Shurin Urumchida Jang Jun hukumati qamal ostiga olinganligini onglagach, yonboshida moʻralab poylab yotgan kuchlik dushmanidan xabari yoʻq, siyosiy koʻrligidan oʻz holini chogʻlamay, Jang Junga yordam qilish uchun 5 ming askarni olib yoʻlga chiqmish edi. Doxi yongza va Jingdan oʻtar oʻtmas, Jang Jun qochib, Choʻchak orqaliq chegaradan oʻtib ketganligini eshitgach, 5 10 kun sarson boʻlib yoʻlidan qaytmish edi. Bular qaytib kelguncha, Qoʻrgʻos chegarasidagi qizil sehrchilar butun ishlarini bajarib, keraklik oʻrinlarni nishonlab qoʻymish edilar.
Urumchi, Gʻulja ikki ora aloqalari butunlay uzulganlikdan: «Gasiling askarlari gʻalaba qozonib, Urumchini olmishdur; yaqin kunlarda Ili oʻlkasiga ham qadami yesa kerak», degan har turlik yolgʻon yashiq tashviqot xabarlari koʻpaygali turadi. Niyatlari Gasilingga yordam yetkazish boʻlsa kerak, tungon qora 6otirlari bosh boʻlib, har tomondan yerlik xalq bosh koʻtargali turadilar. Sovet Rusiyasi zulmidan qochib oʻtgan har yerlik tungonlar ham ularga qoʻshiladilar. Hamma fitna-fasod ishlarini uyushtirib, oʻz siyosatini oʻrinlatish uchun har yoqlama hiyla makr, toʻr tuzoqlarini torttirib, payt kutub poylab yotgan sovet Rusiyasi oʻz maqsadlarini tezdan qoʻlga keltirish uchun, kerak asboblarini tayyorlamish edilar.
Shundoqki, koʻrinishda Toʻrbogʻatoy oq ruslaridan yasama 600 chamali qizil askar, Urimchida Jang Jun oʻrnini egallagan Shing Duban tomonidan, Kuraga keltirilmish edi. Yana shu qatorda 42 post chegarasi orqaliq oʻtgan yoshirin sonlik qizil askarlar esa telefon simlarini sudrashib, dushman qarshisiga kelayotgan harbiylar kabi, toʻliq qurollangan holda tayyor turmish edilar. Asli kutilgan maqsad esa, Ili oʻlkasida birinchi askariy markaz oʻrnini olgan Kura qal’asini buzib, Jang Jun tayanchisi askar boshligʻi Jing Shurinni qoʻlga tushirish edi. Shuning uchun xitoylarcha eng kuchli hisoblangan 6u qal’aning shimoliy darvozasi ostiga yoshirincha portlagʻich qoʻyigan edi. Ustida arava yurgidek qalinliqda boʻlgan sapil darvozasini, har ikki tarafidagi toʻpxonalari bilan, havoga koʻtarib parchalab tashlamishdur. Buning ustiga haybat koʻrsatish uchun, sovet Rusiyasi zambaraklaridan otilgan oʻqlar qal’a ichiga tushganidan tashqari, momaqaldiroq kabi gurkuragan ayeroplan Kura shahri ustidan ikki uch aylanmish edi.
Bunga qarshi apiyunchi xitoylar, xon davri qoldiqlari boʻlgan u kundagi eski qurollarini koʻtarishib, fil oldidagi pashshadek boʻlib, qanday qarshi tura olsinlar! Chunki, hayot olamining qonuni boʻyicha inson ishlari butunlay sababga bogʻliqdir. Buni toʻligʻi bilan qoʻlga keltirmaganlar, mayli kim boʻlsin uni egallab qoʻlga kelturganlarga, bosh egishga majbur edilar. Shunga koʻra, Jing Shurin kuchlik dushmaniga qarshi turishga ojiz qolgach, nochor, nima qilishini bilmay, nomardlarcha jon qutqarish chorasiga kirishadi. 1934 yili yanvar oylarida, yer ustini qor qoplagan qahraton kunlari, tun qorongʻusida mol mulk, xazina, bola chaqalarini dushman qoʻliga qoldirib, oʻz boshini qutqazish uchun Kura qal’asidan Gʻulja tomonga qarab qochmishdir. Ertalab turganimizda qarasak, «Hay, Jing Shurin kechalab qochib, lov-lashkari bilan Gʻuljaning sharqiy togʻ tomoniga oʻtib ketibdur», degan soʻz hammaning ogʻzida eshitilmokda edi.
Dushman oldida bir hovuch chiqmaydigan fidoyi askarlariga qoʻmonda berib, qahramon Gasiling, Shing Duban otiga boʻyalgan kuchluk qizil askar qarshisida 40 50 kunlab qahramonlarcha chidamliq koʻrsatmish edi. Nomard iflos xitoy ersa, butun Ili oʻlkasi chegara qoʻshinining bosh qoʻmondoni otagʻini olgan, uzun yillardan beri xalq tuzini tatib, noz-ne’matlarini yeb ichib kelgan, uch toʻrt kun boʻlsa ham qarshilik koʻrsatolmay, qoʻyni boʻriga topshirib, oʻzining qora boshini qutqazishga kirishmishdur.
Dovon yoʻllari qor bilan qoplanib, qatnov ishlari butunlay toʻsilmish edi. Qish chillasi sovuq kechalari uzun tun boʻylab yurganicha, bir taranchi qishlogʻiga yetib qoʻnmish edi. Ertalab turib qarasa, qoʻrqqanga qoʻsh koʻrinar degandek, oʻzini orqa oldidan butunlay oʻralib, dushmani qoʻliga tushib qolgandek koʻrmishdir. Chunki orqaga qaytish imkoni boʻlmaganidek, togʻ toshlar qor bilan qoplanganliqdan oldiga yurish yoʻllari ham butunlay toʻsilmish edi. Bunga qoʻshimcha, nomiga qoʻmondon boʻlib, bu kabi ulugʻ vazifani bajara olgʻudek oʻzining qobiliyati boʻlmagach, shunchalik dahshatni koʻtarolmay, oʻzini yoʻqotib aqldan adashib qolmishdur. Mana shuning natijasida ertalab qanday boʻlsa ham, togʻ yoʻli bilan yurmakchi boʻlib, ketayotganida oldidan kela-yotgan bekorchi bir odam qorasini koʻrgach, «Hay, dushman oldimizda oʻxshaydi», deb yoʻq qoʻrqinchi bilan, kechasi yotgan uyiga qaytib kelmishdur. Kelishi bilan xayoli buzilib, koʻp oʻltirolmay ichkari uyga kirib ketgach, xayol oʻtmay «qars» qilib oʻq ovozi onglanmish edi.
Atrofidagi odamlar yugurganlaricha kelishib qarasalar, oʻlar joyiga otib, chala boʻgʻizlangan tovuqdek, qonga boʻyalgan holda tipirlab yotibdur. Bu hodisa boʻlgach, unga ergashib yurgan askarlari tush tushga tarqalib, qochishga boshlamish edilar.
Lekin qayoqdandurki, Jang Jun askarlaridan silinglari (ofitserlari) boshliq birmuncha askarlar kelib, bular bilan birlashgan holda Gʻuljaga qarab yurish qiladilar. Bu yerga kelgach, qurollangan tungoniy askarlar bularga qoʻshilib, Shing Duban tarafdori Xitoy xunxoʻzo askarlariga qarshi olomon toʻpolon urush boshlagani turdilar. Tungon askarlari boshligʻi xojulik qora botirlardan Madi degan kishi Turdioxun boy darvozasi oldiga oq bayrogʻini tikib, uylarini askarlarga yotoqxona qiladi. Shunga oʻxshash qoʻzgʻolonchilarning askar boshliqlari Gʻulja boylarining rozi boʻlishi-boʻlmasiga qaramay, koʻplarining ortiqcha uylariga kirmish edilar. U vaqt sharoitiga koʻra, bu qilmishlari ular uchun zarurat boʻlmish edi. Gʻulja shahriga boshqa yoqdan kelgan, yoki yerlik boʻlgan koʻzga qarsharlik boylar hech yerga sigʻmay, boshpana boʻlguday bir joy topisholmay qolishdi.
Soʻngra sovet Rusiyasi tuzoqchilari bularni qoʻlga tushirmoq qasdida, xalqparvarlik qilgan boʻlib, goʻyo qoʻshnilik hurmatini saqlab: «Ularni himoya qilishni sovet hukumati oʻzining muqaddas vazifasi hisoblaydi», degan soʻzlar bilan tuzoq ichiga don sepmish edi. Zahardan shifo, tikondin gul umidi bilan Turdioxun boy boshliq atoqli boylardan bir qanchalari kelajakdagi takdirlarini oʻz jallodlari qoʻliga topshirdilar. Yoshirincha sovet elchixonasiga kirishib, ulardan yordam soʻrab: «Shahar egasiz qoldi, talon taroj, urush talash bu joyda koʻpaygali turdi, xalqparvar sovet hukumatidan butun xalq yordam berishini umid qiladi», dedilar. Oʻzlari kutib turgan bunday yoqimli soʻzni anglagach, qonuniy ravishda boʻlsun uchun, koʻpchilik xalq tilidan talabnoma suratida xat yozdirib, qoʻl qoʻydirib olmish edi.
Bechora xalq, ayniqsa, vatandan yiroqda boʻlgan, mol mulki, joy jumidan ajrab, siyosiy mas’uliyat orqali nohaq jazoga tortilgan, bu yozuvchi kabi qochoqlar uchun eng ogʻir kunlar tugʻilmish edi. Har qanday ongsiz boʻlishiga qaramay, koʻpchilik xalq Qoʻrgʻos soyi u tomonida ogʻiz ochib yotgan qizil ajdarhoga yutilishdan qoʻrqar edi. Xiyol oʻtmay, shu qoʻrqinchlik kunlar boshimizga kelib, 1934 yili yanvar oyining oxirlarida «qoʻshnilarimizni saqlaymiz», degan bahona bilan chegarada kutib yotgan, toʻliq qurollangan sovet askarlari kira boshladi. Yoʻl boʻyicha qarshilik koʻrsatganlarni otib, yanchib oz fursat ichida Gʻulja shahriga kirib, uch darvoza atrofida joylashdilar.
Bu yokda esa Gasiling tarafdorlari boʻlgan tungonlar va Jing Shurin, Jang Jundan qolgan, chirigan, eski cheriklar ikkiga boʻlinib, yarimi Harambogʻda qolgan, koʻpchilik tungonlar esa Toʻpadoʻngda Shing Dubanga qarshi, Xitoy xunxoʻzolari va oq rus askarlari bilan urushmoqda edilar. Qurol tomonidan har qancha yetishmasliklari boʻla turib, tungon fidoyilarining jonbozliklari orqali vaqtlik boʻlsa ham, gʻalaba qozonish umidi tugʻilmish edi.
Hayot olamidagi hamma ishlar sababga bogʻliq boʻlgani uchun kuchlik, qurollik, tartib-intizomlik sovet askarlari kirishi bilan butun ishlar oʻzgara boshladi. Dastlabda birlashgan tungon xitoy askarlarining markazi hisoblangan Toʻpadoʻng ustiga toʻxtovsiz sovet toʻpi otilgʻali turdi. Bunga qarshi hitoydan qolgan eski qurollari bilan qaysi kuch chidab tura olsin!
Shunga koʻra butun oʻrindagi tungon askarlari va ham bularga tarafdorlar yengilib, qochishga majbur boʻldilar. Qizil askarlar kirishi bilan xunxoʻzolarga va boshqa oʻz tarafdorlariga yetarlik mikdorda qurollar tarqatmishdur. Ilgari tungonlardan yengilib, koʻrinmay qochib yotgan xunxoʻzolar va ham kim boʻlishiga qaramay hokimiyat egasi boʻlsa, shuning yun-disidan foydalangan Dutov, Anenkov qoldiqlari oq ruslar, qurollangan holda koʻchada yoʻliqqanlarinigina emas, uydan uyga izgʻishib yurib tungonlardan topqonlarini qoʻymay oʻldirdilar.
Soʻzdan soʻz chiqar, hozirgi tariximiz 1969 yili boʻlib, bundan 48 yil ilgari tungon qishlogʻi Qoraqoʻngʻiz masjidida turganimizda, tungon ogʻaynilarimizdan sovetga qarshi qoʻzgʻalgan Qorabolta, Oqsuv voqeasi sabablik bir qancha kishilar qochib kelmish edilar. Xudo saqlab ularni ziyon-zahmatsiz, eson omon uzatib yuborgan edim. Boʻlgan voqea bu kitobning boshida yozilib oʻtildi. Bu ikki voqea orasida shu qadar uzun yillar oʻtgandan soʻngra, biz bilan birga Gʻuljaga oʻtgan tungon ogʻaynilarimiz ustida yana shu kabi qoʻrqinchli kunlar boʻlib oʻtmish edi. Shundoqki, Gʻuljada Toʻram mahallasida oʻltirgan qoʻramiz tashqarisida va mahalla masjidida Soʻquluq va Pishpekli tungon ogʻaynilarimizdan oz deganda 20 kishini asramish edim. Xudo saqlasa balo yoʻq degandek, yoʻqsa, tungon izlashgan xunxoʻzo va oq rus askarlari eshik oldimizga necha yoʻl «davay»lashib, ba’zilari devordan oshib tushmoqchi boʻlib turganlarida har xil bahonalar boʻlib, ularni xudo saqlamish edi.
Mening qaramogʻimda yoshirincha bularning saqlanayotganligidan dushmanlarimiz xabar topib qolganligi bizga ma’lum boʻlgach, koʻz oldimizda biror turlik koʻngilsiz yomon bir ish boʻlib qolmasin deb, buning chorasiga qattiq kirishdim. «Moʻmin moʻminga xolis xudo uchun yordam berishiga niyat qilsa, Alloh uning yordamida boʻlgʻay», degan paygʻambarimizning soʻzlariga ishonib, Allohning oʻziga tavakkal qildim. Qip qizil oʻt yonib, tungonlar ustida oʻlim oʻynab turgan shundoq qoʻrqinchlik chogʻda, ajal hidini olib yotqan joylaridan oʻzimga qarashlik tungonlarni chiqarib, oʻz qoʻramizga yigʻdim. Yoʻgʻon salla oʻragan holda «Alloh» yodi bilan bismilloh deb, bular oldida oʻt oralab yoʻl boshlaganimcha, yangi qurilgan hukumat idorasiga salomat yetib keldim. Bu ishga hamma hayronlikda qoldilar. Ayniqsa, tungon qoniga tashna boʻlib qutirgan xunxoʻzo xitoylar, koʻzlari bilan yegudek holda tikilib turgan boʻlsalar ham, hech qaysilari yomonliq yoʻliga jur’at qilolmadilar. Qisqasi, bu kabi qoʻrqinchlik oʻrinlarda necha martaba bu ojiz qulini asrab oʻrgatgan ulugʻ qutratli Egam, bu yoʻli ham asramish edi.
«Bandam meni qanday oʻylasa, unga oʻzi oʻylaganday ish qilurman», degan Alloh soʻzining haqligini shu kuni oʻz koʻzim bilan koʻrmish edim. Baxtimizga yara-sha, oʻsha kunlarda oʻz Toʻqmoqligʻimiz Turdioxun vaqtlik boʻlsa ham siyosat talabicha hukumat oldida obroʻsi ancha koʻtarilmish edi. Boʻlgan voqeani bayon qilib, oʻz yaqinlaridan bir kishini kirgizib edim, men olib borgan yigirma odamning hammasiga omonlik xati yozdirib chiqardi. Ularni olib borgan kishilarimizning koʻkraklariga qadatib qoʻydim. Shuning bilan barilari bu qoʻrqinchdan qutulib, mendan rozi boʻlganlaricha, oʻz joylariga tarqalib ketdilar. Biroq atrofda qochib yurgan, uy uyida yoshirinib yotqan, biz tanigan tanimagan tungon ogʻaynilardan nohaq zulmga uchrab, tungon boʻlgani uchun oʻldirilgan kishilar oz emas edi.
Shunga oʻxshash, 1920 yili Oqsuv ruslari boshliq 18 qishloq xalqi bolsheviklarga qarshi qoʻzgʻolon chi-qarmish edilar. Soʻquluq, Pishpek tungonlari ham shular ichida boʻlgʻonlikdan butun fojia boshqalarga koʻra koʻproq shularga boʻlmish edi. Mana shu kunlari Soʻquluq tungonlaridan Mesizbulis va ham Pishpek boylaridan Yusufhoji, Yorkent uygʻurlaridan Axtamboy Gʻuljaga qochib ketayotganlarida GPU jallodlarining qoʻliga tushib, bir qancha vaqt turmada yotgan ekanlar. Soʻngra bularni oʻz xizmatlariga solmoqchi boʻlib, ming turli hiyla nayrang, yolgʻon yashiq va’dalar bilan oʻziga bogʻlab oladi. Bular ham jon qutqarish uchun, ular nima desa ma’qul deb, topshiriqlarini bajarishga soʻz bergan boʻlsalar ham, bu yoqqa oʻtgach, oʻzlarini uning tahtididan qutilgan hisoblashib, sovet elchixonasiga yoʻlamay qoʻyadilar. Shuning uchun bu qonxoʻr zolimlar 34 yili yuqoridagi Shing Duban voqeasi orqalik Gʻuljaga oʻtganlarida oʻsha 20 yili oʻtgan ishni eslab, bularning qastiga tushmishdur. Bechora Mesizbulis oʻzidan hadiksirab koʻzdan yiroqroq turish uchun, Gʻuljadan ot yurishida uch kunlik narida boʻlgan Toʻqqiztaraga qochgan ekan, ortidan u jallodlar izlab borib qoʻlga tushirgach, 18 20 yoshlik ikki oʻgʻli bilan uni nayzalab oʻldirib, xalq suv ichib turgan quduqqa tashlab ketmish edilar. Bir nafas boʻlsa ham otasiga dogʻ solish uchun, uning koʻzi oldida ikki oʻgʻli nayzalanib, soʻngra oʻzi oʻldirilmish edi. Bunday fojialik ishlarni bajarishga
dinsiz xudosiz vahshiylardan boshqa insonlar koʻngli qanday chidab turolsin!
Bundan ham yomonroq, insoniyat olamida koʻrilmagan, vahshat olamida ham siyrak uchraydirgan vahshiylar qiligʻini Pishpekdan qochib borgan tungon Yusufhoji ustidan oʻtkazdilar. Shundoqki, urush kunlari uning Uchdarvozadagi qoʻrasida kuppa kunduzida oʻt qoʻydirib, butun mol mulki, katta kichik bola chaqalari bilan 13 jonlik bir oilani kuydirib yuborishdi. U kunlari koʻcha kuylarda askar kishilardan boshqalarga yurish turish yasaq (ma’n boʻlganlikdan, ruxsat boʻlmaganlikdan) boʻlganlikdan, bularga yordam yetkazish mumkin emas edi. Shu qilgan vahshiyliklarini topshiruvchilari oldida isbotlash uchun, ichida inson avlodi alanga olib yonayotgan oʻtning chirkin manzarasini har yoqlama rasmga tushurmoqda edilar. Lekin Yusufhoji oʻzi 11 yoshlardagi oʻgʻli bilan, nima boʻlib shu kuni uyda yoʻq ekan; ajali yetmaganligi uchun bu kabi koʻrilmagan achinarlik fojiadan omon qolmishdur. Biroq bu dahshat vahshatlik xabarni onglab, yugurganicha yetib kelsa, butun oilasi, holimoli bilan qip qizil oʻt ichida yonib yotkanini koʻradi; soʻngra, bu fojiali balo qayoqdan kelib chiqqanini tushungach, birdaniga esi ogʻib yiqiladi. Shunday boʻlib, ajali yetmay oʻlimdan qolgan boʻlsa ham, umri ichida shu oʻtgan fojiani eskarib, qolmish hayotini butunlay gʻam qaygʻu, hasrat bilan oʻtkazib turmokdadur. Bu ogʻir musibatga chidayolmaganidan Shing Duban davrida, 1935 yili haj yoʻli ochilishi bilan oʻlimdan qolgan oʻgʻlini olib hajga ketmishdur.
Bu voqea Axtamboy avlodi ustida boʻlib, ular Gʻuljada sovet elchixonasining roʻparasidagi qoʻrala-rida turar edilar. Qizil askar shaharga kirgan kunlari GPU jallodlaridan bir nechtalari yarim kecha, tun qorongʻusida devordan oshib kirib, katta-kichik bir uy toʻla oilani birini qoʻymay otib chopib oʻldirib chiqqanlar. Nima boʻlib, 12 yashar bir oʻgʻil yoshiringan joyida bu vahshiy qonxoʻrlar qoʻlidan qutulib qolmish ekandur. Mana bu dinsiz, xudoga ishonmagan inson yuratlik yirtqich vahshiylarning zulmlaridan koʻrsatkich boʻlgʻudek bir ozini, balki yuzdan, mingdan birini ibrat uchun bu oʻrinda yozib qoldirdim.
Shunday boʻlib, qoʻzgʻolonchilarga qarshi oʻn barobar kuchlik sovet askarlari kirgach, boshqalarning umidlari butunlay uzilib, jon qutqazishga kirishdilar. Qish kunlari havo sovuq, janub tomondan boshqa hamma tomon dushman askarlari bilan oʻralmish edi. Shunday boʻlsa ham togʻ yoʻllari, oshuvlari qor muzlar bilan qoplanganiga qaramay, boshqa yoʻl yoʻqligi uchun Yulduz dovoni orqalik Kuchar, Qora shahar tomoniga qochishga majbur boʻldilar. Lekin u bechoralarning bu qochishlari esa oʻlim qilichi boshiga kelgan kishi, boshqa hech iloj topolmaganlikdan, qilich miziga (tigʻi, yuzi, oʻtkir tomoni) qoʻlini toʻsgandek bir ish edi. Eshitishimizcha, bu ketganlar qish kunlari togʻ tosh, qor muzlarning orasida sovuqda qolishib, koʻplari halok boʻlmishdur.
Shu bilan Jang Jun tarafdorlari eski xitoylar va Gasiling tarafdorlari tor mor boʻlib, sovet Rusiyasi siyosatiga moslashgan Shing Duban hukumati oʻrnashdi. Yerlik xalqning huquqlari butunlay oyoq osti qilinib, yana butun ishlar xitoy bosqinchilarining qoʻliga topshirildi. Idora ishlari xitoycha yurgizildi. Gʻulja shahri boʻlsa, bular oldida siyosiy jinoyatchilar hisoblangan biz kabi kishilar bilan toʻlmish edi. Hozircha, bu jallodlar oʻz zarur ishlaridan boʻshanolmay turganlari uchun, boshqalar bularning qonlik qoʻllaridan vaqtincha omonlik olib turgan boʻlsalar ham, navbati kelganda bularning changalidan qutulish imkoniyati yoʻq edi.
Boshimizdan ming turli mehnat mashaqqatlar kechirgan holda, bu jallodlar qoʻlidan qochib, chegaradan oʻtmish edik. Ikkinchi bular qoʻliga tushar boʻlsak holimiz nima kechishligini yaxshi bilar edik. Shu sababdan bu yerdan ketmakka niyat qildim. Safar yoʻldoshim marhum Ilyos domla oʻgʻli marhum Abdusattor mahsum ikkovimiz otchi eshakchilarga qoʻshilib, muz dovon orqali Oltishahar tomonga oʻtib, u yoqdan boshqa tomonga ketmoqchi boʻldik. Lekin safar jamol-gʻamiz tayyor boʻlguncha, sirimiz yoshirin tutinganlikdan uy oila, yor doʻstlarimizning bu ishdan xabarlari yoʻq edi. Yoʻlga chiqishimizdan ikki uch kun ilgari oilalarimiz va boshqa ogʻayni tuqqanlarimiz xabar topishib, hammalari yigʻi sigʻi qilgʻali turdilar. Kechagina suyuklik ona Vatanimizdan, urugʻ-aymoq, elyurtimizdan majburiyat orqasida ajrashib, toʻkilgan chochilgan holda yot el, yot yerlarga kelgan edik. Oʻzimiz olgan jabr jafo jarohatlarimiz, firoq kunlaridan estalik qolgan koʻngil dogʻlarimiz hali sogʻayib ketmagan edi. Buning ustiga hayot olamida eng oz uchraydigan bu kabi bir ulugʻ voqea yana boshimizga tushdi.
Xudo rahmat qilsin, Muhammadyorning (Alixontoʻraning oʻgʻli) ayasi: «Sizni qarab turib dushmanlar qoʻlida koʻrganimizdan, Alloh omonatiga topshirganimiz yaxshiroq, xudo bu-yurganicha, kundalik kunimizni koʻrarmiz», degan boʻlsa ham, qizimiz Aziz poshsho: «Kechagina biz kelib, bugun Sizdan tiriklay ajrab qolsak bunga qandoq chidagʻali boʻlur. Joʻjalardek yosh bolalar ichida biz nima qilamiz», deb qaygʻulik koʻz yoshini toʻkkali turdi. Buning ta’siridan otalik mehrim qoʻzgʻalib bormasga va’da berib, koʻngillarini tinchitdim.
Endi ikki ogʻiz soʻzni Gasiling ustidan aytishga toʻgʻri keladi. Shundoqki, bu qahramon Urumchiga yaqin Qutubiy, Sanjiy qayragʻachligʻida 40 kunga yaqin jonfidolik bilan sovet askarlariga qarshi turgan boʻlsa ham, gʻalaba asbobi dushman qoʻlida boʻlgach, nochor orqaga chekinmish edi. Qur’on koʻtargan, va’daga vafo qilmagan qora johil Xoʻjaniyozga yarashmoq uchun yana bir martaba elchi yuborib qarasa ham, ul qabul qilmagach: «Hay bu kofir kishisi ekan», deb unga qarshi hujum boshlamishdur. Birinchi hujumdayoq, bosh-oyoqqa qaramay, Xoʻjaniyoz, Momutsiling askarlari boshalamon boʻlib, Kuchar tomonga qarab qochgali turdi. Gasiling ersa askarlariga qoʻmonda berib, orqadan quvlaganicha iz bosa yurib oʻltirmishdur.
Buni koʻrgan qizil sehrchilar, bu ishni boʻldirish uchun necha oylab ilgari qurgan rejalari toʻgʻri chiqqach, bu haqdagi maqsadlarini tezroq qoʻlga keltirish chorasiga qattiq kirishkali turdi. Shundoqki, fitna oloviga alanga berish uchun tili bir, dili boshqa vijdonsiz bir necha munofiqlar doim Xoʻjaniyoz askarlari ichida topshiriq xizmatlarini bajarmoqda edi. Shunga koʻra, bu qora johillar Kuchar shahriga kirganda, uzundan beri bu yerda turgan, jallodlar qoʻlidan qochib jiloy (Vatanidan haydalgan) vatan boʻlgan, namanganlik doʻstimiz Mahammadxon mahsum oʻzi ish koʻrgan, hamma narsaga tushungan kishi edi. Musulmonlarning oʻzaro birlik ittifoqlari buzulgʻanligini koʻrgach, buni isloh qilmoqchi boʻlib, Momutsiling oldiga kelmishdur.
Bilganicha nasihat yuzasidan har yoqlama soʻzlar keltirib: «Qur’on hukmicha, birlik ittifoqlik musulmonlarga farz boʻlmishdur. Turkiston musulmonlari ustiga ilgari keyin barcha ofat balolar esa shu ittifoqsizlik shumligidan boshimizga keldi. Ilgaridan beri uygur oʻzbek musulmonlari qon qarindosh va din-qarindosh boʻlganligimiz uchun, har davrning achchiq chuchugini, mehnat mashaqqatlarini birga oʻrtoqlashib tortishgandurmiz. Oʻz vaqtida ilm markazi boʻlib quvvati islom atalgan Buxoro, yetti iqlimga ega boʻlgan Amir Temur poytaxti Samarqand, bundan boshqa Fargona va butun Turkiston musulmonlari dinsiz bosqinchilarning zulmi ostida, molmulkidan, dunyolaridan ajragan holda kuyib, kullari koʻkka sovrilmoqdadur.
Bu din dushmanlari kofirlar, ayniqsa, inson olamining ogusi fitna fasod, madaniy makr hiyla kor bol’sheviklar Turkiston musulmonlarini insoniy huquqlaridan butunlay ajratib, hayvonlar qatorida erksiz majburiy ishlatayotganligini koʻrgan bilganlardan eshitgandursiz. Bizga oʻxshash oʻz vatanlaridan judo boʻlgan qochqunlar atrofingizda uymalanishimizdan biror yaxshilik chiqarmu degan umid bilan termulib turibmiz. Endi bu ishning birdan bir chorasi shulki, Gasiling bilan kelishib, butun musulmonlar bir ittifoqda boʻlib, dushmanga qarshi harakat qilsak, shundagina, biz uchun yaxshilik yoʻli ochilur edi», demishdur.
Bu soʻzni onglashi bilan Momutsilingning nimadandur gʻazabi qoʻzgʻalib, «Hay, bu andijonlik oʻzi tungon tarafdori boʻlgʻoni uchun bizni ham u johillarga tobun qilmoqchi boʻladur. Bu soʻzidan qaytguncha qulogʻidan tuvrukqa (ustunga) mixlab qoʻyinglar», deb buyurmishdur. Shuning bilan bechora Mahammadxon mahsum bu qora nodonlarga nasihat qilaman deb, qulogʻidan ustinga qadalgan holda bir necha soat azob tortmish edi.
Shu orada bular orqalaridan quvib kelayotgan Gasiling askarlari yetib kelishi bilan Xoʻjaniyoz, Momutsilinglar 6u yerda ham turolmasdan Oqsuv tomonga qarab qochgali turdilar. Urumchida Jang Jun hukumati yiqilib, oʻrniga sovet yordami bilan Shing Duban hukumati qurulgach, bu oʻrnashib olgʻuncha, Oltishahar Uygʻuriston oʻlkasi boʻylab, qoʻzgʻolonchilar har joydan bosh koʻtarmish edi. Sovet Rusiyasi Ili oʻlkasida oʻz siyosatiga moslashtirib, Shing Duban hukumatini qurishga kirishgan boʻlsa, naq u fursatda yana oʻz tarafidan tayyorlangan Andijon qirgʻizlaridan Ishoqbek Koshgʻar tomoniga kirgʻizilmish edi. Xoʻtan xalqi 1933 yili atrofi bilan qoʻzgʻolon koʻtarishib, xitoy boshliqlarini qoldirmay oʻldirishgan soʻnggida, oʻz ichlaridan bir kishiga Shohmansur laqabini berib, uni askar boshligʻi qilib, shu orada xaj safaridan kelgan Sobit domlani hukumat raisi saylamish edilar. Ilgaridan beri Oltishahar poytaxti Koshgʻar boʻlib kelganlikdan, Sobit domla boshliq askarlari bilan barchalari Koshgʻarga kelib, rasmiy islom hukumatini qurish uchun yoʻlga chiqmish edilar.
Islom oshiqlari oq koʻngil, sodda musulmon bechora uygurlar: «Biz otiga boʻlsa ham islom davlati qurdik», deb poytaxt qurish maslahatida karnay-surnay, nogʻora-dombara chalishib, yoʻlga chiqqan askarlarni koʻrishganlarida suyunganlaridan «Islom ochildi-yo, islom ochildi» sadolari bilan yer tepib oʻyinga tushgani turdilar. Alloh qullari, Muhammad alayhissalom ummatlari bularning ixlos etiqodlari koʻngillarida koʻmilib yotgan. Agar u gavhar ochilur ekan, har yaxshilikga yaramliqlari va ishda qobiliyatlilari borligi shaksizdur. Biroq bu becho-ralarning diniy va ham siyosiy ishlarda zamonga tushungan haqiqiy qolovuzlari (yoʻlboshchilari) boʻlmagandur. Shuning uchun Botish, Chiqishdagi biz Turkiston musulmonla-ri, bosqinchilarga asrlar boʻylab oyoqosti boʻlib kelganmiz. Ayniqsa bu soʻnggi yarim asr ichida sovet Rusiyasi dinsiz kommunist vahshiylarining jabr zulmlari ostida eng haqoratli hayot kechirmoqdamiz. Endi Qur’on hukmiga koʻra, zolimlar zulmiga chek qoʻyilgan boʻlmasa ham, hech qoʻyildi deganlikdan, vaqti kelar ekan, ustimizda turgan togdek qora bulutlar toʻxtovsiz ravishda tarqalgusidur.
Yana oʻz soʻzimizga kelaylik. Xoʻtan askarlari shu yurganlaricha, yoʻl boʻylab ularga hisobsiz kishilar quyilgan holda, 1934 yili oxirlarida Koshgʻarga kirdilar. Urumchi hukumati yiqilgan kunidan boshlaboq, butun Uygʻuriston oʻlkasi boʻyincha tartibsiz ravishda har joyda maslaksiz toʻpolonchilar bosh koʻtarmish edi. Endi esa, bir tomondan, suv bulgʻatib loyqalangan soʻnggida, baliq ovlab oʻrgangan sovet makkorlari, tutandiriqlarini tayyorlab turgan holda, oʻz zamonasini tushunmagan maqsadlari ulugʻ, lekin siyosat olamidan yiroq, har tomonlama qoʻllari quruq, bir toʻda ish koʻrmagan tajribasiz odamlar, bu kabi ulugʻ inqilobni bajarishlari odatga koʻra mumkin emas edi. Chunki moddiy va siyosiy tomondan zamonaviy kuchlik hukumat hisoblangan sovet Rusiyasi bunga qarshi boʻlib, u har yerda oʻz siyosatiga toʻgʻri kelmagan islom hukumati qurilib qolishiga hech qachon yoʻl qoʻymas edi. «Butun dunyo ezilgan millatlariga yordam beramiz», degan shiori boʻlsa ham, oʻz manfaati yoʻlida yerlik xalqni doim qurbon qilib keldi.
Birdan bir yoʻl, agar men oʻylagandek, butun xalqqa soʻzi oʻtimlik-obroʻylik boʻlishi ustiga, dohiylik sifatiga ham ega boʻlgan, zamonasiga tushungan bir tadbirkor kishi boshchiligi ostida, jonfido vatanparvar kishilardan kuchlik bir siyosiy jamiyat qurilgan boʻlsa, soʻngra shu jamiyat orqalik Koshgardagi boshqa bir kuchlik davlat vakili bilan kelishib, tartiblik ravishda ish olib borib, butun Uyguris ton nomidan xalqning talabiga moslashgan haqiqiy islomiyat asosida hukumat qurilsa, vatan bolalarining oʻzaro ittifoqini mustahkamlab, kuchlik bir askar qoʻmondonligi tashkil qilinib va mumkin qadar uni yaxshi qurollar bilan qurollantirib, ehtiyotlik bilan ish olib borilgandagina oʻz hukumatini qoʻlga olishlari mumkin boʻlur edi.
Yana oʻz soʻzimizga kelsak, shu chogʻda Gasiling qurollik kuch, intizomli askar bilan Xoʻjaniyoz, Momutsiling askarlarini surib, Koshgʻarga tomon kelayotgan edi. Bularning oʻz vatanlari Xoʻju, Solar viloyatlaridan chiqqan sabablarini yuqorida aytib oʻtgan edik. Viloyat hokimi Mabufang Gasilingning amakisi dindor, islomparvar odam boʻlgani uchun oʻz jiyanini musulmonlarning yordamiga chiqarmish edi. Bularning diniy ruhi kuchlik, askariy nizomi yaxshi edi. Kiyimlari oldi orqasiga, yiroqdan koʻringudek qilib, ochiq arabcha xat bilan «Fiysabililloh», ya’ni «Xudo yoʻlida gʻazot» soʻzlarini yozmish edilar.
Biz musulmonlarning ongsizligidan dushmanlar foydalanib, nizo chiqarib, ular bilan boʻlgan ittifoqni buzdi. Shu paytda narsa koʻrmagan nodon Oʻsmon qirgʻizning oʻrniga bosh qoʻmondon saylab Gasilingni keltirgan boʻlsalar, erkin Turkiston hukumati saqlanib qolishi mumkin edi. U kunlarda oʻzim bu voqealardan yiroq Gʻulja shahrida turganligim uchun, bu oʻylangan maqsadni amalga oshirish chorasini qilolmadim. Shundoq boʻlsa ham qarab turishga chidayolmay, Yoqubbek badavlat zamonasida ikki Ortush hokimi boʻlgan Momutbekning nabirasi Jirchis hojimni topib, tezdan Koshgʻarga yubormoqchi boʻldim.
Bu kishining qisqacha tarjimai holi shulki, men kommunist vahshiylarining qonlik changalidan qutulib, Ili oʻlkasiga oʻtgach, qonxoʻr dushmanlar shum qoʻlida qolgʻan qarindosh, elyurtim, suyuklik ona Vatanim uchun qattiq qaygʻurmoqda edim. Buning ustiga bu yerlik musulmonlar turmushlarining hamma tomonlama tushkunligi, bularning hayot ahvolidan, siyosat olamidan butunlay ongsiz xabarsiz boʻlishlari, meni bek hayratda qoldirmish edi. Oz boʻlsa ham hamdard, maslakdosh vatanparvar doʻstlarimizdan ajramish edik. Bu yerlik turgʻun kishilarning hissizligi, ongsiz qoloqligi, koʻzlari koʻrib kelgan qochoqlarning koʻngil koʻrligi, bularning dunyoqarashi, rohatparastliklarini koʻrib, koʻnglimda alangalanib turgan himmat oʻtlarim soʻnishga boshlamish edi.
Mana shunday umidimiz kesilgudek holga yetgan kunlarimda bu kishi bilan topishib qoldik. Uzilayozgan umidimiz qayta boshdan qoʻzgʻalishga boshladi. Bu kishi esa ilgaridan beri inqilobiy ishlarga qatnashib, ogʻir yengil tajribalar oʻtkazgan, koʻzi ochiq, koʻngli uygʻoq vatanparvar, millatsevar bir uygʻur oʻgʻli edi. Shuning uchun yuqoridagi oʻzim oʻylagan ish ustida ikkovimiz uzun muzokara oʻtkazgan soʻnggida, bu kishi Oltishahar tomonga, ya’ni Koshgʻarga bormoqchi boʻldi. Biroq bu ishga tashkiliy ravishda tayyorgarlik koʻrilmaganlikdan, iqtisodimiz yetishmaganligi bizga anchagina ogʻirchilik keltirdi. Shundoq boʻlsa ham, bir necha doʻst kishilarimizdan yoshirincha yordam yigʻib, safar jamolgʻasini qildik.
Uzatmoqchi boʻlib turganimizda, baxtimizga qarshi shul kuni bu yoʻldoshimiz isitma bezgak boʻlib, yoʻlga chiqolmay qoldi. Bunga qarshi dori darmon sabablarini qilgʻanimizdan keyin ertasi kuni yoʻddoshlarimizdan qoldirmay uzatib qoʻydik. Biroq, baxtga qarshi, bu kuchli irodali qahramon, dindor, vatanparvar tilakdoshimiz Jirchis hojim yoʻlga chiqqach, kundankunga ogʻirlashib borib, ming mashaqqat bilan Muz dovonidan oʻtib, «Qoʻrgʻon» degan marhum Yoqubbek otaliqdan qolgan dushmanga qarshi toʻsqul qoʻnolgʻusiga kelganda vafot topmishdir. Alloh uni rahmat qilsin! Maqsadga yetmagan boʻlsa ham, talab yoʻlida jon qurbon qilish hay’at tarixi oldida ulugʻ sharafga ega boʻlish demakdir.
Kishi oʻz maslagi ustida muqaddas vazifasini bajarish kabi ulugʻ xizmat yoʻlida ajal oʻqiga uchrar ekan, himmat ahllari oldida, zolim yirtqichlarga qarshi shahodat oʻlimidan farqi yoʻqdir. Bu yoʻlda boʻlgan musibat oʻzi uchun muborak sanalgan boʻlsa ham, qolgan maslakdoshlari uchun ancha ma’yuslik keltirmish edi. Shunday boʻla turib, yana qarab turolmay, Gʻulja tomonda boʻlayotgan turlik makr hiylalik voqealarni, sovet Rusiyasining tutgan siyosati, uning qurgan tuzoqlarini ochiq koʻrsatib, buning butun choralari bilan uzun bir bayonnoma yozib tayyorlamish edim. Biroq, oʻlka boʻylab mundayin olamon oʻzgarish
tarqalayotgan ogʻir ahvolda, bunga qarshi kimning siyosat yurgazishini kuzatayotgan sovet elchixonasi, oʻz iskovichlarini butun xalq ichida tarqatmish edi.
Islomiyat, balki butun insoniyat olamining ofati, kufr nifoq madaniyatining zaharlik mevasi hisoblangan kommunistlar bozori qanday yerda qizidi? Soʻzga tushunmagan, hech narsa bilmagan, ayniqsa, yoʻqsullik kambagallikda yashayotgan gumroh, vatan, millat nima ekanligini bilmaydigan, ongsiz nodonlar koʻp boʻlsa, mana shular ichidagina rivojlanib, tezdan ishlari avj oldi. Shuning uchun Xitoy tuprogida toʻqayga oʻt ketgandek, boshqa yerga koʻra tezroq koʻtarilib, butun mamlakat boʻylab oʻz hokimiyatlarini oʻrnashtirib oldilar. Bunday inqilob kunlarida oʻz ishlarini amalga oshirish uchun toʻsqinlik qilguchilar oldida, och qolgan yirtqich hayvonlardek, tishlarini qayrab, hujumga tayyor turardilar.
Agar xudo saqlamagan boʻlsa, shu kabi koʻrqinch kunlari yonib turgan ulugʻ oʻtga bir chelak suv sepgandek qilgan ishlarim, oʻzim uchun halokatlik boʻlishi shubhasiz edi. Shu sababli, bir necha kun mashaqqatlar chekib, tayyor qilgan bayonnomani qanday qilib yuborish ilojini topolmay, axiri kuydirib tashlashga majbur boʻddim. Chunki qatnov yoʻllari otchi eshakchi karvonlaridan boshqalarga yasaq qilinmish edi. Bularni ham har bir toʻsqul (toʻsilgan, post qoʻyilgan) yerlarda qattiq tintuv axtarish bilan oʻtkazmokda edilar. Shunga koʻra, nochor, taqdirga tan qoʻyib, yozmishni kutib turmoqdan boshqa chora topolmay, qarab qoldik.
Bayt:

Qoʻlgʻa kelmas ishlaring hargiz sharoit boʻlmasa,
Qancha qilsang jon fidolik, foydasizdur ishlaring.

Endi soʻzni yana Gasilingdan boshlaymiz. Kuchar shahridan qochib chiqishgan Xoʻjaniyoz bilan Momutsiling Oqsuv shahriga kelganlarida, shahar hokimi boʻlib turgan Baysijang bularga qarshi chiqib kutib olgan boʻlsa ham, yana oʻrtalarida birlik ittifoqlari yoʻq edi. Chunki Urumchidagi Jang Jun hukumati yiqilgan kundan boshlab, har bir shaharda qoʻzgʻolon koʻtarilmish edi. Oqsuvliklar esa, hukumat shahri boʻlgan Osuq qoʻrgʻoniga hujum qilishib, undagi borliq xitoylarni oʻldirishgan soʻnggida, qoʻzgʻolon qahramoni Boysijangni oʻzlariga hokim qilib olmish edilar. Shuning uchun bu qorabotirning koʻngliga ham amirlik havasi tushmish edi. Buning ustiga Oqsuvlik ongsiz odamlar hamda atrofdagi xalq ichida, bu odamning obroʻyi oshib, hurmati bek koʻtarilmish edi.
Buni koʻrgan amalparast qorabotirlarning hasadlari qoʻzgʻalib, u bilan hech bir ishda kelisholmadilar. Balki, Boysijangning har qanday boʻlsa ham, islom ittifoqi qurilishiga koʻngli borligi yozilgach, inson iblislari tarafidan uning chorasi koʻrilmish edi. Shunga koʻra tungonlarga qarshi Oqsuv ustida boʻlgan otishmada orqadan otilgan oʻq bilan oʻldirilmishdir. Bu kimning tomonidan otilganligi ma’lum boʻlmasa ham, koʻpchilik xalq bu xiyonatni Xoʻjaniyozdan koʻradilar. Shuning uchun yana oʻzaro ittifoqlari buzulib, Oqsuv urushida oʻzlariga koʻra bir hovuch kelmaydigan tungon askarlaridan qattiq yengilgach, Xoʻjaniyoz, Momutsiling askarlari bilan Koshgʻarga qarab chekinmish edilar. Qanday boʻlsa ham urush ishlarida ozu koʻp tajriba koʻrgan Gasiling buni koʻrgach, Maxusang qoʻmondasida bir boʻlik askar belgilab, qochqunlarni quvlashga yuborib, oʻzi Oqsuv elidan soʻqush soligʻi olish uchun toʻxtamishdur.
Shu kunlari esa Koshgʻar shahri har tomondan toʻplangan, bir biri bilan kelisholmagan, ongsiz, siyosatsiz bir necha qora kuchlar markazi boʻlmish edi. Shundoqki, Xoʻtan tomonidan Sobit domlam boshliq Shohmansur qoʻmondasida kelgan Xoʻtan askarlari; Urumchi hukumati yiqilgach shahar bosib birinchi qoʻzgʻolon koʻtargan Oʻsmon qirgʻiz; bunga qarshi yoʻq mansabni talashib qurbon boʻlgan kucharlik aravakash Temirjujang; Fargʻona tomonidan koʻchib oʻtgan qoʻzgʻolonchilar qoldigʻi Yusufjon qoʻrboshi va bulardan boshqa bir qancha qurollangan, ongsiz qorabotirlardan boʻlib, anchagina xalq kuchi bir oʻringa toʻplanmish edi.
Bu musulmonlar har qancha ongsiz boʻlganlari bilan hali dinsizlar hokimiyati bularga kirib, shum ta’sirlari oʻtmaganlikdan, koʻngillarida ozu koʻp islomiyat muhabbati saqlanmish edi. Agar ahvolga onglik yondashib, oʻtkir soʻzlik, hurmat egasi boʻlgan birorta odam oʻrtaga otilib chiqib, yangidan qurilgʻon erkin Turkiston hukumatiga Oqsuvdan kelayotgan Gasilingni bosh qoʻmondon saylashib, qarshi olishgan boʻlsalar, musulmonlar oʻrtasiga bu qadar buzgʻunchilik tushib, munchalik koʻngilsiz ishlar chiqmasligʻi mumkin edi.
Biroq, ikkinchi Buxoro atalgan Koshgʻardan bosh-lab, butun Oltishahar Uygʻuriston oʻlkasida bu kabi ulugʻ siyosiy ish uddasidan chiqqudek yetuk bir odam yoʻq edi. Shuning uchun bechora musulmonlar shunchalik ogʻir boʻlgunlikga uchramish edilar. Chunki, davlat qurish asboblari qoʻlida tayyor turg.an boʻlsa ham, ularni oʻz oʻrnida ishlata olgʻudek ustakorlari yoʻq boʻlgʻach, undan foyda ololmadilar. Buning ustiga qizil makkorlar, musulmonlarning oʻzaro ittifoqlari bilan qurilmoqda boʻlgʻan yangi hukumatlari, birorta davlat vositasi ila dunyoga tanilib qolmasin deb, buning chorasiga qattiq kirishmish edi.
U kunlari esa Koshgʻarda sovet Rusiyasiga qarshi Angliya elchixonasi ham ishlamoqda edi. Yerlik xalqdan tashkiliy ravishda ish olib boruvchi siyosiy ki-shilarning yoʻqligidan va ham jugʻrofiy oʻrnimiz madaniyat olamidan bek yiroq tushganligidan, biz ikki Turkiston yerlik xalqi asrlar boʻyi kutilgan shu inqilobiy oʻzgarishlardan yetarlik ravishda foyda ololmay qoldik. Shunga koʻra, bizlarning taqdirimiz oʻz dushmanlarimiz qora qizil ajdarholarning hisobiga qarab belgilanmoqda edi.
Bayt:

Umidsiz boʻlma Sogʻuniy, umiding koʻzgusi bordur,
Qorongʻu kecha soʻnggidin quyoshning chiqgʻusi bordur.

Endi yuqorida aytilganicha, Gasiling oʻzi Oqsuvda toʻxtalib oʻz qoʻmondonlaridan Maxusang qoʻl ostida bir boʻlik askarni Koshgʻarga yubormish edi. Bular esa Xoʻjaniyoz, Momutsiling askarlarini quvlaganicha Koshgʻarga yaqinlashib keladilar. Ilgaridan beri koʻpchilik Oltishahar xalqi quruq otaq, yolgʻon davruq, xurofiy soʻzlarga berilgan boʻlganlikdan, Xoʻjaniyozliklarning Gasiling askaridan qochib kelayotqanliklari, bular uchun qattiq qoʻrqinch tugʻdirmish edi. Qisqasi, Koshgʻar xalqi keng dalada choʻponsiz qolgan, atrofini och boʻrilar oʻrab olgan, bir toʻda egasiz qalin qoʻylar kabi boʻlib turgan holda, tungon askarlari yetib kelishadi. Bularga qarshi hech qanday chora koʻrilmaganligi ularga ma’lum boʻlgach, erkinlik bilan tilagan joylariga tushib oʻrinlashib oladilar. Soʻngra qarasalar, oʻzlari uchun va ham yerlik musul-monlar uchun kutulgan foydalik ishlar ustida maslahat koʻrsatib, bular bilan kelishib soʻzlashadigan birorta odam boʻlmadi.
Bechora koʻpchilik musulmonlar, ikki dunyo boshligʻimiz deb sanagan, har yaxshilikni shulardan kutgan chalamulla domlalari siyosat olamidan xabarsiz, toʻgʻrisi haqiqiy islomiyatdan bahrasiz boʻlib, etiqod ishonchlari boʻshligidan musulmonlar boshiga tushgan shu kabi ogʻir kunlarda, hech qanday xizmat qilolmadilar. Yoʻq ersa Qur’onda «Innamo al moʻmino axvatun», ya’ni «Moʻminlar chin ogʻa inidurlar» oyati boʻla turib, bunga ishongan musulmonlar uchun islomiy qardoshlikdan foydalanmaslik mumkin emas edi. Nachoraki, bu haqiqatni amalga oshiruvchi haqiqiy odamlar yoʻqligidan, islom olami ustiga shu kunlarga oʻxshash dahshatlik ofat balolar har vaqt yogʻilib turmoqdadur. «Yaxshilik koʻrsanglar biz qilgan boʻlamiz, yomonliqqa qolsanglar boshqadan koʻrmay, oʻzinglardan koʻringlar», degan Qur’on soʻzi, albatta, haqdur.
Shunday boʻlib, Maxusang umidi Koshgʻar xalqidan uzilgach, kim boʻlishiga qaramay, qurol topshirishga buyruq chiqardi. Bunga qarshilik koʻrsatilgach, shu bahona bilan urush boshlanib, har ikki tomondan oʻrinsiz qonlar toʻkildi. Ayniqsa, bular ichida koʻproq qarshilik koʻrsatgan Fargʻona qoʻrboshilari qoldigʻi Yusufjon qoʻmondasidagi oʻzbek yigitlari edi. Bular esa xonadonlarni, uylarni teshib olishib, hujumchi tungon askarlariga koʻproq zarba berishdilar. Shunga qarshi bulardan ham kim qoʻlga tushgan boʻlsa, tirik qolmay oʻldirilmishdur. Bular ichida sovet Rusiyasi qizil makkorlari uchun keraklik koʻrilgan xizmatchilari Xoʻjaniyoz askarlari boʻlib, ular Andijon chegarasi tomoniga chekinib, tungonlar qoʻlidan qutilmish edilar. Vaqti kelganda bular orqalik oʻz ishlarini bajarish uchun, shular kabi ongsiz odamlar boʻlishi, albatta, zarur edi. Shuning uchun bular sovet chegara askarlari qoʻrigʻida qurollangan holda saqlanib qoldilar. Bulardan boshqalari esa agar oʻlimdan qutilolgan boʻlsalar, chil toʻziganday har tomonga tarqalib qochgani turdilar.
Koshgʻardan yigirma chaqirimcha joydagi Yangishaharda, eski hukumat yiqilgan kunidan boshlab, hech kimga boʻysunmay qamalib yotgan 500 600 dan ortiq qurollangan tungon, xitoy askarlari esa, Gasiling askarlari kelishi bilan ularga qoʻshilmish edilar. Shuning uchun balo ustiga ortiqcha balo boʻlib, Koshgʻar shahri ichida Chingiz vahshiylarini eskartgudek ishlar bular tomonidan koʻrilmish edi. Bunga qarshi hech qanday chora qilolmadilar. Chunki, xalq oʻta ongsiz edi, siyosat dunyosidan butunlay bexabar, qoloq edi. Shundoqki, 20 30 yillab koʻz oldilarida boʻlayotgan qon qarindosh, din qarindoshlari Turkiston xalqlari boshiga kelgan kommunizm balosidan ibrat olish oʻrniga, bular uchun yangi hayot bozori ochilmish edi. Zakotsiz yigʻilgan haromxoʻr oʻzbek boylaridan qolgan harom mol, oltin kumush dunyolarini tezakchi qoʻngʻizlardek tashigandan tashib koʻpaytirib, eng oxiri oʻzlari uning ostida qolib, halok boʻldilar.
Haqiqiy iymon bilan taqlidiy iymon farqi Qur’on hukmiga amal qilish qilmaslik bilan ma’lum boʻlgʻusidir. Paygʻambarimiz sallallohu alayhi vasallam: «Molinglarning zakotini toʻliq ado qilib, temir qoʻrgʻonga qamanglar», yani, «zakot molning temir qoʻrgʻoni boʻlib, ofatdan omon boʻlur», demish edilar. Rasulullohning bu soʻzlariga gumon kelti rib, zakotsiz yiqqan mol dunyolari qizdirilgan holda, Qur’on aytganidek, qiyomat nusxasi boʻlib, oʻz ixtiyorlaricha topshirmagan tangalariga otliq tamgʻadek bosilmish edi. Chalamulla va bir qancha nodon boylar bila turib, zakotsiz saqlagan mollarini oʻz ixtiyorlaricha topshirishga koʻzlari qiymagach, qizdirilgan yombuni tanalariga tamgʻa qilib bosgan zarbidan, koʻplari halok boʻldilar.
Lekin bular ichida asli margʻilonlik oʻzbek boylaridan Mutaldinboy degan kishi 1934 yili, inqilob boshlanishi bilanoq butun mol mulki, bola chaqalari bilan eson omon Pokiston chegarasidan oʻtib, qutulib ketmishdur. Bu kishini oʻzim koʻrolmagan boʻlsam ham ishonimlik, chin soʻzlik kishilarning aytishlaricha, tijorat ishiga kirishgan kunidan boshlab, shu ketgan vaqtigacha zakotini qoldirmay berib kelgan kishi ekan. Shuning sharofati boʻlishi kerak, Pokiston poytaxti Karachida ulugʻ tijorat shirkati ochib, burungʻidan boyligʻi bir necha barobar koʻtarilmishdur. Ilgari Koshgʻarda turganda kommunistlar zulmidan oʻz vatanlariga sigʻmay, u tomonga qochib oʻtgan alamzada ham shaharlariga qanday yordam yetkuzgan boʻlsa, Afgʻoniston, Hindiston mamlakatlarida sarson boʻlib yurishgan vatandoshlariga ham shu kabi imkoniyat boricha yordamda boʻlmishdur.
Bundan boshqa Koshgʻarning eng zoʻr boylaridan Umaroxunboy, oʻzbeklardan Sotvoldiboy, ular ham shu paytdan foydalanib, Chatra (Uygʻuriston chegarasiga yaqin joylashgan shahar) Hindiston orqali ikki haramga borib kelishgan boʻlsalar ham, oʻzlarining nodonliklaridan, koʻrgiliklari boʻlsa kerak, bir ikki yil oʻtmayoq, hammalari shular qoʻlida halok boʻldilar.
Qizil makkorlar esa, bir tomondan oʻz siyosatlarining amalga oshganini koʻrgach, qahqahlagan boʻlsalar ham, ikkinchi tomondan, bularning toʻymagan och koʻzlarini qiziqtirgan Koshgʻar boylarining oltin kumush mol-dunyolari boshqalar qoʻliga kirayotganini koʻrishib, ichlaridan qon oʻtmoqda edi. Mana shunday boʻlib, bir hafta oʻn kun talan bulan, ot chop ishlari biroz bosinqiragʻandan keyin esa, Oqsuvda qolgan Gasiling bu yerdan boʻshanib, toʻgʻri Koshgʻarga kelmish edi. Ertasi haytgohga (hayit namozi oʻqiladigan joy) yigʻilgan qalin xalq ustiga kelib, boʻlib oʻtgan koʻngilsiz ishlar uchun qattiq achingan holda, bunga oʻzining norozi ekanligini bildirib, koʻpchilikdan kechirim soʻramishdur. Biroq, bu 30 yoshga yetmagan qahramon qoʻmondon bir yogʻi yoshligi boʻlsa, ikkinchi yokdan hozirgi siyosat sohasidan yiroq turganligi uchun, bu kelishida katta bir halokatlik xatarga yoʻliqib qoldi. Shundoqki, makkorlar markazi Kremlning topshirigʻi boʻyicha, Koshgʻardagi sovet elchixonasi xizmatchilari bu shunqor qushni toʻrga tushurishga qattiq kirishmish edilar. Shuning natijasi boʻlgʻaykim, bular bilan siyosiy aloqa bogʻlash havasi uning koʻngliga tushmish edi.
Ishonimlik, tushungan kishilarning aytishlaricha, har turlik araq sharob ichimliklaridan tortib, inson nafsi qiziqarlik xilma xil noz ne’matlar, ayniqsa, shayton tuzoqlari, elchixonada bular hurmatiga tayyorlangandan keyin, Gasiling 50 60 chamali askar boshliqlari bilan ziyofatga chaqirilmishdur. Oʻz elidan chiqqan paytidagi ulugʻ umidlari uzilib; Qur’on koʻtarib, qasam ichgan yolgʻon musulmonlardan koʻngli sovugan holda; bu kabi odam shaytonlari suhbatlarida majlis oʻtkazgan telba qonlik yoshlarga qandoq baho berishimiz oqillar oldida ochiq bir masaladur. Mana shu majlis oʻtkazilgandan keyin «Fiysabililloh» shiorlik qahramonlarning himmat oʻtlari soʻnib, oliy fikrlari oʻzgara boshlamish edi. Kecha kunduzlab, balki, hafta oylab Gasiling boshliq askar qoʻmondonlari elchixona aysh ishratlariga berilmish edilar.
Ish shu holga yetgach, paygʻambarimiz aytgan: «Moʻmin odam iymon nuri bilan haqni botildan, toʻgʻrini egridan ajrata olur», degan muborak soʻzlaridan bular ajradilar. Shunga koʻra, koʻp uzoq oʻtmayoq ularning soʻzlariga aldanib, Gasiling oʻziga qarashlik 50-60 askar boshliq navqiron yigitlari bilan, ilon ogʻziga tushgan chumchuqdek oʻz ixtiyorlari bilan chegaradan oʻtib, qizil jallodlar qoʻliga topshirildilar. Chegaradan oʻtishi bilanoq hammalari qurolsizlantirildi. Undan keyingi ahvollari bizga noma’lumdur.
Gasilingning bu askarlari 8 armiya deb atalgan xitoy kommunistlari qoʻshiniga bir necha marotaba zarba yetkazmish edilar, bir hiyla bilan bularni osongina toʻrga ilintirdilar. Shunday boʻlib, yolgʻiz Sharqiy Turkiston emas, balki butun Xitoy tuprogʻida boʻlgan qoʻzgʻalishlar Rusiyaning kommunistlar hukumati siyosatiga moslashgan holda hal boʻla boshladi.
Maxusang boʻlsa bu voqeadan ilgariroq Xoʻtan tomoniga yurish qilib, Yorkent, Qorgʻaliq, Xoʻtan atrofi bilan Chorcha, Chorxaliq yerlarigacha ega boʻlib oʻltirmish edi. Har tomondan qochgan pisganlar sigʻingʻudek joy topolmay yurganlarga boshpana boʻlib, koʻp odamlar buning vaqtida mol jonlari bilan Chatra yoʻli orqali Hindistonga oʻtib qutildilar. Lekin quruq oti boʻlsa ham yangi qurilgan erkin Turkiston hukumati raisi domla Sobit boshliq 7 kishidan iborat davlat a’zolari nima qilishlarini bilmay jaldiraganlaricha ba’zilari oʻz uylarida, qolganlari yoshiringan holda yurgan edilar.
Bularning kundalik ahvollari esa, sovet elchixonasiga yetkazilib ma’lum boʻlib turmoqda edi. Shungachalik sovet konsuli orqali saqlanib kelgan Xoʻjaniyoz, oʻqitgan yosh boladek, tayyorlanmish edi. Uning tilidan, qoʻlidan hujjat xat olgani ustiga, yerlik hukumat a’zolari boshliq boylar va boshqalardan koʻrsatilgan kishilarni qoldirmay ushlab, Shing Dubanga topshirish vazifasi ham unga 1934 yili sovet konsuli tomonidan topshirilmishdur. Qoʻyilgan bu shartlar Xoʻjaniyoz tomonidan bajarilgan taqdirda, uni musulmonlar vakili oʻrnida Shing Duban oʻrinbosari qilishga va’da berilmishdur. Shunday boʻlib, bari ishlar qizil markaz tomonidan qolipga solinib, tayyorlangan soʻngida, Xoʻjaniyoz qalpogʻi ostida qizil jallodlar ishga kirishgali turdi.
Xalq koʻzini qoʻrqitib, yuraklarini mujush, hammaga dahshat koʻrsatib, xalq ichida haybat oshirish bularga qonuniy shior boʻlganlikdan, hech qanday qiyinchilik koʻrmagan, ayniqsa, diniy odamlar, katta-kichik boylar, xalq ichida koʻzga koʻrinarlik kishilar, birinchi navbatda qoʻlga olinmishdurlar. Ular ichida Muhammadoxun xalpitim yuqorida aytilganidek, tungonlar qiynovida vafot topgan boʻlsa ham, biz bilgan Koshgʻar ulamolaridan tubandagi kishilar: domla Sobitoxun otush, Sobitoxun qizil biya, Hoshimoxun xalpitim, Shamsiddin domla boshliq oz boʻlganda din ulamolaridan 40 50 odam shu inqilobning qurboni boʻldilar. Bular ichida yuqorida nomlari yozilgan olimlar kitob yozib asar tasnif qilishga qudratlari yetarlik edi. Afsuski, domla Sobitdan boshqa birortalaridan oʻz tillarida yozilgan asar borligi bizga ma’lum emas. Shunday boʻlib, bechoralarning qiynov ostida oʻlganlaridan qolganlarini qoʻl oyoqlariga temir zanjirlar solingan holda Urumchiga, Shing Duban bosqinchining oldiga olib kelib, oz boʻlganida 10 yildan kam emas, turmaga kesdilar.
Ota bobolarimizdan qolgan oʻz vatanimizga, el qatori insoniy haqlarimizga boshqalar kabi biz ham ega boʻlaylik, degan toʻgri talablaridan boshqa bularning nima gunohlari bor edi?
«Va aidduv lahum min quvvatin». Bu oyat ma’nosi: «Dushmaninglarga qarshi imkoniyat boricha kuch kuvvat tayyor qilinglar», demakdur. Musulmonlar Qur’onning yolgizgina shu hukmiga amal qilgan boʻlsalar, butun insonlar ustiga hukmron boʻlib, islom adolati yer ustida oʻrnashgan boʻlur edi. Bu soʻzning haqligiga shak yoʻqdir, chunki paygʻambarimiz aytdilar: «Mening ummatlarimdan qaysi kishi yaxshilik koʻrsa uni Allohdan koʻrsin, buni menga Alloh berdi deb bilsin; agar yomonlik koʻrar ekan, oʻzidan koʻrsin, oʻzini malomat qilsin», dedilar.
Kur’on hukmiga koʻra, boshqalarga Vatanlarini bostirib, oʻz milliy hukumatlaridan ajrab, ularga tobun boʻlgan musulmonlar, Alloh amrini bajarmaganlikdan xudo oldida javobga tortilib, ikki dunyoda ham xorlikka qoladilar. Bizning inqirozimizga eng birinchi sabablardan biri ittifoqsizligimiz boʻldi. Kur’onda moʻminlarni birlik, ittifoqlikka qattiq undaydi.

Dahshatli Kunlar
Yana oʻz soʻzimizga kelaylik. Qizil sehrchilar qoʻli bilan yondirilgan fitna oʻtlari yana shularning qurol kuchlari orqali soʻndirilib, 1934 yili oʻzlari tilaganlaricha Shing Duban hukumati qurildi. Ili viloyatiga voliy qilib Shing Duban oʻz qaynotasi Chusiling degan bir qari xitoyni Gʻuljaga yubordi. Toʻqmoqdan borgan boylardan, asli Koshgʻarlik Olmosbek oʻgʻli Turdoxunbekni unga oʻrinbosar qildi. Lekin, Shing Duban hukumati har tomondan sovet siyosatiga bogʻlanganliqdan butun ishlari sovet konsuli maslahati bilangina yurgazilmoqda edi. Chunki, yaponlar Manchjuriyani bosib olgach, Sharqiy Turkiston tomonga koʻz solish xavfi tugʻildi. Shunga koʻra, Sharqiy Turkiston oʻlkasiga yapon askarlarini oʻtkazmaslik uchun, Shin Shisho qismogʻiga sovet tomonidan 20 ming chamali askar qoʻyilmish edi. Butun Sharqiy Turkiston, Gʻarbiy Turkistonga oʻxshab har yoqlama sovet siyosatiga oʻralgan holda iqtisodiy ishlarini oʻz qoʻllariga olgan boʻlsa ham, xitoy hukumatiga yaponga qarshi ittifoqdosh boʻlganligidan qogʻoz ustida bu oʻlka Jungguning ayrilmas bir qismi hisoblanar edi.
Shunday qilib, Sharqiy Turkiston Uygʻuriston tuprogʻi Chanqayshi xitoy hukumatiga qaragan boʻlsa ham, ostirtdan sovet Rusiyasi har tomonlama oʻz ta’siri ostiga olish uchun qattiq kirisha boshladi. Ayniqsa, bu oʻlkaning iqtisodiy ishlari butunlay Sovetga bogʻliq boʻlgani uchun, tijorat ishlari toʻsqinlikka uchrab, bu sohada koʻpchilik kishilar kasbdan ajrab, ishsiz qolishga toʻgʻri keldi. Ma’lumdirki, qanchalik xalqaro iqtisodiy qismchilik koʻpayar ekan, shunchalik bular halokat tuzogʻiga yaqinlashadilar.
Eshitar quloqqa yoqimlik olti shiorni oldiga otib, sovetning nayrangi bilan butun xalqni turlik oʻyingʻa oʻynatqali turdi. Buning ustiga yaponlarga qarshi orqa safimizni mustahkamlab xitoy Chanqayshi hukumatiga yordam beramiz degan bahona bilan boylardan koʻplab soliq ola boshladilar. Shunday qilib xalqni turlik yoʻllar bilan oʻynatib, 1937 yilga yetgach, oʻz rejasiga muvofiq birdaniga ish oʻzgarib, qish sovugʻi yanvar oyida Gʻulja shahridan birinchi navbatda Turdoxunboy boshliq 30 dan ortiq kishi hech qanday sababsiz qamoqqa olindi. Shundoqki, oldinroq sovet konsuli tuzgan reja orqalik kerakli kishilar Gʻulja voliysi Chusiling tomonidan majlisga chaqirildilar. Kechasi soat 12 larda majlisdan qaytib kelayotganda tayyorlab qoʻyilgan toʻrt nafar qurollik xitoy askari ularning oldidan chiqa kelib, Turdoxunboyning mashinasini toʻxtatadi. Uning qishlik kiyimini yechintirib, bir qavat koʻylagi bilan oʻzini yolgʻiz qorongʻi podvalga qamab qoʻyadi. Boshqa qoʻlga olinganlarning ahvoli bu ishdan ochiq ma’lumdir.
Yarim tunda hech narsadan xabarsiz yotgan oilasi ustiga bostirib kirib, yirqichlarcha dahshat solib, xotin, qiz, kelinlarining boʻyn boshlaridagi butun ziynat asboblarini talab olib, oʻzlarini eski kiygiz toʻshaklari bilan qarshisidagi qaqshab, muzlab yotgan Axtamboyning quruq qoʻrosiga shu qahraton qishda haydab chiqarishadi. Eng achinarlisi shu ediki, Turd-xunboyning 20 yoshdan oʻtgan Nurtoy va 20 ga hali yetmagan Ahmadbek degan ikki gunohsiz oʻspirin oʻgʻlini, yotgan yerlaridan shunday sovuqda koʻylakchan haydab olib borib podvalga qamaganlar. Shu qamalganidan soʻng bir necha oy vaqt oʻtgan boʻlsa ham, bular haqida hech qanday xabar topish imkoniyati yoʻq edi. Oʻzlaridan xabar olish buyoqda tursin, noz ne’mat vaqtida birga boʻlgan, eng yaqin koʻrgan oshno ogʻaynilarining hech qaysilari, ularning och yalangʻoch qolgan oilalari holidan xabar olishga ham jur’at qilolmadilar.
Birinchi navbatda qamalgan kishilarning qoʻra joy, mol-mulk, uy-roʻzgʻor, jonliq jonsiz barcha narsalari olinib, bola chaqalari koʻchaga haydab chiqarildi. Turdoxunboy inisi Qurbontoy qori, qulogʻi yoʻq hisobidan garang boʻlgani uchun, davlat sherigi boʻlsa ham, qoʻra joy oʻz oldiga boʻlib boshqa oʻltirgʻanligi uchun unga tegmagan edilar. Vaqtida seldek kelgan, qaytarida yuz oʻgirib quyundek ketayotqan davlatni qoʻli bilan toʻsmoqchi boʻlib, qoʻy desak unamay, chet yoqada qolgan mol dunyolaridan qisib qimtib yoshirincha olib qolmoqchi boʻlib edi, Xitoy birdan ushlab, qoʻra joy bilan borliq narsalarini yogʻu qilib, oʻzini qamab qoʻydi. Bechora singlisi Toshxon xitoy amaldorlarining boʻsagʻasiga bosh urib qatnayverishi natijasida 70 kun deganda Qurbontoy qori boʻshanib chiqdi.
Bayt:

Davlat boshdan ketarda keng kiyiming tor boʻlur,
Qoʻy degangʻa koʻnmagan orachigʻa zor boʻlur.

Allohning amrini qilib, nahiydan qaytmagan kishilarni balodan kim qutqara olgʻusidir. Xdlol kasb bilan musulmon molini dunyolik, oxiratlik ofatlaridan omon saqlash uchun Alloh taolo zakotini temir qoʻrgʻonni qurmish kerak edi. Dunyoga koʻngli bilan qattiq berilganlikdan, Qur’on hukmiga, paygʻambar soʻziga gumon keltirib, zakotsiz, xayr ehsonsiz yigʻgan, qoʻrgʻon tashqarisida qolgan qora mol dunyolarining it qushlarga yem boʻlishidan kim saqlay oladi? Qur’onning aytishicha, hech vaqt Alloh taolo moʻmin qullariga ato qilgan halol rizqlarini haromxoʻr kofirlarga yedirishi mumkun emasdur.
Yana oʻz soʻzimizga kelaylik. «Davlatim boshimda boʻlgach, yor joʻralarim qoshimda» degandek, quvvati oʻchgan, davlati qochgan kunlarda har kimning oʻe oilasi, ayniqsa, ota onasi yoki gʻarazsiz doʻsti boʻlmasa, bulardan boshqalari dushman tomoniga oʻtib ketadilar. Shunga koʻra, Turdoxunboy oilasidan xabar olishga shuncha koʻp yor doʻstlari boʻla turib, birortasi ham yaramadi. Buni koʻrgach, oʻzim har qancha tashvish ichida turgan boʻlsam ham chidab turolmay, yarim qoʻy eti, bir tandir kulcha yoptirib, marhum ayolimizni kirgizib edim, eshikdan kirishi hamon katta kichik bola chaqalari: «Hay, bu dunyoda bizni ham yoʻqlovchi kishimiz bor ekan», deb, yigʻi sigʻi bilan eng achinarlik ogʻir bir holda, qarshi olibdilar.
Birinchi navbatda qoʻlga olingan bu kishilarning mol mulki, qoʻra-joylari butunlay yorgʻu boʻlib, oilalari uchun boshpana boʻlgʻudek joy qolmagach, ularni Gʻulja shahri atrofiga tarqatib yubormish edi. Bular bilan eng soʻnggi aloqamiz shu boʻlib, keyingi kunlarda esa, bizga oʻxshash kishilarning barchasi oʻz tashvishi bilan boʻlib, boshqani unutmish edilar. Chunki bu jallodlar qaysi yoʻl bilan boʻlsa ham, ikki kishining birini iskovichlik xizmatiga bogʻlab, xalq ichiga koʻp buzuqlik soldi. «Poʻchoq pulga iymonlarini sotadurlar», degan Qulxoʻja Ahmad sultonim soʻzlari shu kunlari amalda koʻrilmish edi.
Jannat misollik, urugʻ aymogʻlik, suyukli ona Vatanimizdan ajragan holda omon olgʻudek joy izlab kelmish edik. Qizil sehrchilar shum qadamlari yetishi bilanoq bu yerlardan ham xayr barakat yoʻqolib, tinchlik, omonlik butunlay koʻtarildi. Bu voqea boʻlmasdan ilgari sharqiy ichki Xitoy, janubiy Hindiston yoʻllari ochiq turgan boʻlsa ham, ish boshlanishi bilan ort atrof yoʻllar butunlay toʻsilmish edi. Bizga oʻxshash siyosiy qochoqlar uchun olam qorongʻu boʻldi.
Boy oʻgʻli qushining shum koʻzi kechasi ochilgandek, 6u qonxoʻr jallodlarning koʻzlari ham kechada, ayniqsa yarim tundan oʻtganda ochilur edi. Koʻp kishilar oʻz uyida yotolmay, agar yotsa koʻngli tinchib uxlayolmay, bola-chaqalari bilan yurak oʻynoqi boʻlgan holda kun oʻtkazmokda edilar. Yana bu inson vahshiylari nohaq, hech qanday gunohsiz kishilarni zulm ostida dahshat vahshat bilan kechalab bosqonlariga qanoat qilmay, ushlagan kishilarining qoʻl oyoqlariga ogʻir zanjir kishanlar solish, bularning suygan odatlari edi.
Mana qarang, XX asrda insonlar huquqining oyoq osti qilinishini! Birinchi navbatda ushlangan kishilar soʻnggida zulm haddan tashqari oshdi. Ogʻir kunlar, qoʻrqinchli tunlar bilan uch toʻrt oylik qish oʻtib, koʻklam kunlari yetkach, yana yangidan yangi qoʻrqinchli ishlar, sovuq xabarlar eshitilgali turdi. Shundoqki, ikkinchi navbatda qamoqqa olinadigan kishilar tizimi ichida mening ham borligʻim ma’lum boʻlmish edi. Shunga koʻra har bir kechasi biz uchun tong otmaydigan uzundan uzun, gʻam qaygʻu tunlari boʻlib, necha xil qoʻrqinchli xayol uyqusi ostida agʻanab yotib tong ottirmoqda edik. Chunki har kecha ertalab turganimizda paloni palonilar bu bosqinchilar tomonidan hibsga olingan xabari eshitilmoqda edi.
Shu hol bilan 6 10 kunlar oʻtgan soʻnggida, bir kecha yarim tun vaqtida, koʻcha eshigi taqillagʻali turdi. Oʻgʻlimni chaqirib: «Asilxon, och eshikni!», degan oʻzbeklar oqsoqoli Sharop shangyuning (rais, mahalla raisi) dovushi eshitildi. «Hozir, ochqichni topay», degan bahona bilan oʻgʻlim yugurganicha kelib, menga xabar berdi. Oʻzim ham tayyorlanib turgan edim. Tashqariga chiqsam havo oʻzgarib, qattiq boʻron yomgʻiri boʻlib turgan ekan. Dushmanga taslim boʻlish uchun tavakkal qilib oldiga chiqay deb bir ikki qadam bosgan edim, oʻgʻlim Asilxon: «Jon dada, zolim jallodlar oldiga chiqish aqldan emas, qoʻllarida zanjir kishanlari shaldirab turibdi» degach, qochish ham paygʻambarimizdan qolgan emasmu xayoli bilan, tun qorongʻusi, qattiq boʻron yomgʻiridan foydalanib, oʻgʻlim Asilxon oyogʻimdan dast koʻtargach, egiz tom osha qoʻshni qoʻrasiga oʻzimni tashladim.
Qattiq boʻron, shamol aralash yomgʻir urib turganlikdan har qanday sharpa boʻlsa ham, uqulgʻudek (bilingudek, koʻringudek) emas edi. Shundan foydalanib, qoʻradan qoʻraga tom osha tushib, koʻcha boshidagi tom ustiga uyilgan bir oʻram hashak ostiga kirib yoshirindim. Orada 5 6 hovli boʻlib, oʻzim uzoqda turgan boʻlsam ham, ikki ora ochiqlik edi. Shunga koʻra oʻz qoʻramizda boʻlayotgan ishlarni yiroqdan boʻlsa ham payqab turdim. Bosh oyoq uylarimizni, qoʻni qoʻshnilarimizni qoldirmay, 1 2 soat ontar-toʻntar qilishib meni topisholmagach, Asilxonni olib joʻnadilar. Bu zolimlar ketganlaricha, uy ichi oilalarimizga vahshiylarcha koʻrsatgan dahshatlariga qaralsa, bularni: «Ikki oyoqli yirtqichlar», deyishlik xato aytilmagan boʻladi.
Bular ketib tong sahar yaqinlashgancha tarnovdan quygandek toʻxtamay yomgʻir yogʻmokda edi. Egni boshim siqib olgʻudek boʻlib suvga chilanib qoldim va ham tong otmasdan ilgariroq bu joydan boshqa bir oʻringa yoʻtkalib yoshirinishim hammadan zarur edi. Shuning uchun koʻchamizdagi oʻz doʻstlarimizdan koshgʻarlik Ayuboxun usta qoʻrasiga tushib, ming hijolatlik bilan sekingina oʻzi yotgan uy eshigini taqillatib edim, dovushimdan tanidi boʻlgʻay, tura kelib eshikni ochib, musulmonga yarashgan axloq bilan meni yaxshi qarshiladi. Bu voqea 1937 yili mart oyida boʻlmish edi. Shu oradan 33 yil oʻtib, bu kitobni yozmoqdaman. Agar ming yil oʻtsa ham, bu yaxshilik hech vaqt unutilmay doimiy saqlangʻusidir. Alloh uni rahmat qilsin!
Hoʻl kiyimlarim quritilib boʻlgʻach, erta namoz azoni aytilgach, katta salla, uzun chopon bilan Ayuboxun uyidan «Bismilloh» deb masjidga ketayotgan boʻlib eshik oldimizdan oʻtayotganimizda qarasam, darvozamiz oldida ikki nafar xitoy cherigi turmish ekandur. Shu oʻtganimizcha Ayuboxun usta boshlab olib, marhum Usmon qorim uyiga yetkazdi. Koʻcha eshigi ochilmagan, hali bomdot vaqti boʻlmagan edi. Devordan oshib tushib, mening xabarimni onglatgach, yugurganicha chiqa kelib, koʻngil koʻtargich soʻzlar bilan doʻstligʻini bildirib, oʻylagandan ortiqroq hurmat bilan meni kutib oldi. Alloh ulugʻ ajrlar bersin u kishiga!
Bu kishining uyida turishimiz ehtiyot yuzasidan toʻgʻri kelmaganlikdan, oʻzidan yiroqroq orqa koʻchasida kuyov oʻgʻli qoʻrasida turishimizni maslahat koʻrdilar. Mana shu joyda 10 kun chamali turgandan keyin, bir kun hukumat josuslaridan boʻlgan vijdonsiz vatan xoini Sharop shangyu Usmon qorimga kelib mening toʻgʻrimda soʻz soʻrabdur. U ketgandan keyin ehtiyot yuzasidan oʻrin yangilash lozim boʻlib qoldi. Qorimning bogʻi orqasida necha yillik tashlandi, eski, buzulgan xumdoni bor ekan, shoshilinchda joy topolmagach, shuning ichiga tushib, toʻqqiz soat yoshirinib yotdim. Shu kuni kechqurun bu joydan yoʻtkalib, daryo boʻyiga yaqin bir xilvat yer topib, bir necha kunlik aziz umrimni u joyda oʻtkazdim.
Mening bu kabi eng ogʻir kunlarimda vafodorlik qilib, doʻstlik haqini oʻtagan erlarning eng birinchisi toʻqmoqlik Abdurahmon edi. Oʻgʻli Abduqodir boshliq katta kichik butun oilasi bilan mening yordamimda boʻldilar. Ikkinchisi, otushlik savdogarlardan menga jonfido ixloslik boʻlgan Matniyoz edi. Bu qahramon Oltoy va Mongʻuliyada Gʻulja yilqisi pul ekan degan bahona bilan, ataylab men uchun yuz yilqi olib, Mongʻuliyaga haydamoqchi boʻldi. Bundan maqsadi esa, meni ham xizmatchi yilqichilar qatoriga qoʻshib olib, Mongʻuliyaga yetgach, u kunlari Manjuriyada turgan yaponlarga oʻtkazvormoqchi edi. Chin koʻngli bilan biz uchun bu ishga kirishgan boʻlsa ham, bu ish toʻgʻri kelmagach, yoʻlimiz boshqa yoqqa burildi.
Yo Rabbim, bu bandalaringning bizga qilgan yaxshiliklariga yarasha hech qanday ish qilolmadim. Oʻzing bilursan, sening yoʻlingda har kimga yaxshilik qilish, har kimga foyda yetkazish mening eng suyub tilagan maqsadim edi. Endi men qilolmagan boʻlsam, ey ulugʻ Tangrim, men uchun bularga ikki dunyo yaxshiliklarini sen oʻzing bergin! Omin.
Dunyoda qochgandan, yoshiringandan ogʻir ish yoʻq ekan. Shunday boʻlsa ham boshga tushgandan keyin chora yoʻq. Ovchidan qochgan tulkidek u teshikdan bu teshikka yoʻtkalib yurib, ikki oy oʻtkazdim. Shu orada marhum oʻgʻlim Gʻapporxon, va’da boʻyicha safar jamolgʻasi bilan ikki ot tayyorlagan holda Kunasdan keldi. Xitoy hukumati meni birinchi bosgan kechasi qoʻlga tushurolmagach, 18 yoshlik oʻgʻlim Asilxonni olib ketganligi yuqorida aytilmish edi.
«Buning yaqin kishilari kimlar?», deb Xitoy hukumati tomonidan soʻralganida, ba’zi bir munofiqlar: «Buning yaqinlari boshqalardan koʻra tungonlardan koʻproq», deb xech narsadan xabari yoʻq Soʻquluq tungoni doʻstlarimizdan marhum Yong shangyu bilan bolasi Xoshimni koʻrsatgan ekan. Bularni idoraga keltirib, Xitoy vahshiylari odatlaricha urib soʻkib biz uchun koʻp azob bermish edilar. Bilmagan, koʻrmagan ishlari haqida soʻroq berib bularni qiynagani bilan foyda chiqmasligini bilgach, hammalarini boʻshatib yuborgan xabari bizga yetib, xafaligimiz ancha koʻtarilmish edi. Soʻngra, yoshirin holda kechalab, uy oilamizni koʻrishga borib, ularga otaliq nasihat va sihatlarimizni oʻtagan soʻnggida, qaytib Abdurahmon uyiga keldim. Bu yerda bizni uzatish uchun Yosin xalfatim boshliq sirdosh yoru doʻstlarimizdan kutishib oʻltirgʻan odamlar bilan hajga ketayotqandek quchoqlashib, yigʻlashib, xoʻshlashgan soʻnggida, yarim tunda ota bola Toʻpadoʻng bilan Gʻuljadan chiqib, Nilqi yoʻli orqalik Kunaska qarab joʻnadik.
Bu yer Gʻulja shahrining toʻppa toʻgʻri sharq tomonida boʻlib, teskay yoʻli orqalik 4-5 kunlik yoʻl boʻlsa ham, biz kungay Bogʻati yolgʻizoyoq yoʻli bilan kun tunlab yurib Koʻktol toʻgʻrisiga keldik. Shu yerda bizni Toʻqmoqdan qirgʻizlar bilan birinchi martaba qochib chiqqanimizdagi yoʻldoshlarimizdan Haydarali degan ogʻaynimiz kutib olmoqchi boʻlgan. U kishi esa oʻgʻlim Gʻapporxonga bergan va’dasi boʻyicha, Tyan-Shan tarmoqlaridan boʻlgan Qoʻyoshuv togʻlarining qaragʻayligida bizni kutib yotgan qirgʻiz Turgʻunboy uyiga boshlab bormoqchi ekan.
Moʻljallangan yerga kelmagach, «Biror hodisa boʻlmasa kelishi kerak edi, endi oʻzim borib xabar olib kelay», deb oʻgʻlim Gʻapporxon uning uyiga qarab ketdi. Borib qarasa, katta fojialik voqea ustidan chiqmishdur. Shundoqki, bu kishi ikki ayollik boʻlsa ham, uzun yillardan beri bola koʻrmay yurib, axiri koʻp tilov emidemilar oʻtkazgan soʻnggida topgan, 5 6 yoshlik boʻlib toʻy qilishga yetgan bir oʻgʻli bor edi. Gʻapporxonning borishidan oldin ilon chaqib, u bolani oʻldirmish ekan. Qon yigʻlab oʻltirgan kishilarga boshqa soʻz sigʻmagach, borar joyimiz yoʻllarini soʻrab, moʻl olib qaytmishdur. Bunday ogʻir hol ustida ketayotganimizda toʻsatdan 6u hodisaning boʻlishi biz uchun eng ogʻir sezilmish edi. Shunday boʻlsa ham, oʻgʻlim Gʻapporxon: «Borar joyimizni belgilab oldim, adashmay topib borurmiz» degach, u yerdan qoʻzgʻalib yoʻlga tushdik.
Kechalab yurganimizcha Oroltepa sirti bilan tun yarmida Kunas daryosi boʻyiga keldik. Qorongʻu tunda hayqirib oqayotgan suvni kechib oʻtish anchagina qoʻrqinlik boʻlsa ham, xudo yordami bilan esonomon oʻtdik. Uzun tun boʻyi ot ustidan tushmaganlikdan horib-charchagan holda, togʻ etagiga tushib, biroz boʻlsa ham uxlab oldik. Lekin, togʻ ichida yolgʻizoyoq yoʻllarda yurib koʻnmagan kishi yoʻlboshchisi boʻlmasa, izlagan joyini moʻljal bilan topib borishi koʻp qiyin ishdur. Shunga koʻra ertalabdan yurganimizcha nimadurki belgilangan yerlarni payqamay qolib, shu kuni kechga davr togʻtosh ichida yoʻl topolmay adashib yurdik. Bulutga tiralgan ulugʻ togʻlardan boshqa hech narsa koʻzga koʻrinmas edi. Shu adashganimizcha, kunduzni kechaga ulashtirib hufton vaqti kirgach, yogʻdu yoʻqolib olamni qorongʻulik qopladi. Qalin choʻplar ichida koʻzla-rimiz qorovlanib, yurar yoʻlimiz yoʻqolgach, toʻgʻri kelgan bir yerni topib, tushishga majbur boʻldik. Biroz oʻltirganimiz soʻnggida yana chidayolmay koʻngilga vahima keldiki, bu yer Xitoy qorovulxonasiga yaqin boʻlsa, ertalab cheriklarini chorlab chiqqanlarida falokat bosib bizga yoʻliqishib qolmasin, men buni payqab kelishim kerak deb, Gʻapporxon otlanib ketdi.
Xudo xohlasa balo yoʻq degandek, biroz yurganidan keyin yiroqqan chiroq yorugʻini koʻrgach qozoq ovuli boʻlgʻaymu, bulardan yoʻl soʻrayman deb, borib qaraydi. Bir uy liq toʻliq yaraq jabduqlik, uxlab yotgan xitoy qorovullari Dogʻut, Toyoshuv dovon yoʻlini toʻsib yotgan qalmoq askarlari ekandur. Xudo saqlashini koʻringki, qoʻyilgan qorovullari, boqqan boʻriday soqchi itlari, yotganlaricha qotib uxlab qolmish edilar. Bu kabi dahshatlik vahshiylar balosidan qutulib kelib, voqeani aytishi bilan darhol orqaga qaytib, yoʻlga tushdik.
Kelishimizda koʻrinmagan moʻljallik belgilarimiz qaytishimizda ot qashqasidek boʻlib oldimizda koʻrina boshladi. Shundan moʻljal olib togʻ tepasiga qarab tortilgan yolgʻizoyoq yoʻlga tushganimizcha, uch toʻrt bel oshib, tutash togʻlar orasida ketayotgan edik; yoʻldoshidan ajragan yoʻlborsdek, bir hayqiriq chikdi. Buni eshitgach, har ikkovlan tinglashib (jim boʻlib ma’nosida) quloq solsak, ikkinchi togʻ betida arang koʻringan kishi qorasi tomonidan «Hoy, Gʻapporxon!» deb chin yurakdan chiqargan qiyqiriq dovushi ekandur. Bu tovush egasi moʻljal boʻyicha oʻtgan kuni kechgacha bizning kelish yoʻlimizni toʻsib kutgan ekan. Biz adashib bir kun kechikib qolganligimizdan har turlik qoʻrqinchlik ishlar koʻngliga kelib, bugun yoʻlda yoʻliqishmasak Oroltepaga bormoqchi boʻlib, yoʻlga chiqmishdur. Bu tovush eshitilishi bilan Gʻapporxon ham togʻ ustiga chiqib, oʻzini koʻrsatmish edi. U orqasiga qaytib, biz tomonga qarab yura boshladi. Yaqinlashib kelganida koʻzi menga tushgach, oʻzini otdan tashlab, yigʻlaganicha kelib men bilan koʻrishdi.
Bu kishi esa bizdan bir-ikki yil ilgari ruslar zulmiga chidayolmay Gʻuljaga qochib oʻtgan Toʻqmoq qirgʻizlaridan edi. Mening boshimga shu kabi zulm kunlari, qorongʻu tunlari tushib, hech yerga sigʻmay qochib yurganimni eshitgach, koʻp xafa boʻlib: «Mening oldimga kelsun, Yulduz dovoni yoʻllari ochilguncha men oʻzim u kishini saqlayman», deb oʻgʻlim Gʻapporxonga va’da bermish ekandur.
Bundan ilgari koʻrishib tanishmagan boʻlsak ham, bir yurtlik haqini saqlab, shundoq ogʻir qoʻrqinchlik kunlarimizda bizga boshpana boʻlib, ulugʻ xizmat qilmish edi. Agar bu kishi vafot boʻlib dunyodan oʻtgan boʻlsa, Alloh u kishini rahmat suviga choʻmildirib, jannatdan darajali joylar ato qilsin! Agar hayot boʻlsa, oxirgi kunlarigacha Allohning panohida boʻlsin!
Bayt:

Yaxshilik qilgʻon kishini hech unutmas Sogʻuniy,
To hayoti boricha doim duo qilgʻay oni.

Shunday qilib, bu doʻstimiz Turgʻun ogʻa bilan yoʻl ustida topishqan soʻnggida, Qoʻyoshuv degan dovonga yaqin yerda, qalin qaragʻaylik togʻ ichida biz uchun tayyorlangan yolgʻiz oʻtovga kelib tushdik. Marhum oʻgʻlim Gʻapporxon meni shu joyga oʻrinlashtirib qoʻygach, oʻz tirikchiligi uchun Oroltepaga qaytib ketdi. Mening bu turgan joyim esa, har taraflama yigirma oʻttiz chaqirimlab xalqdan yiroq, egiz togʻlar, qalin qaragʻaylar, oʻrmonlar orasida boʻlganlikdan inson yirtqichlari, zolim vahshiylardan oʻzimni qutilgan hisoblab, hurriyat osmoni ostida oz boʻlsa ham ozodlik lazzatini tatigʻandek boʻlib yashamokda edim.
Vaqtlik boʻlsa ham shu fursatdan foydalanib, tibbiyot xizmatida oʻtgan kunlarimda toʻplangan tajribalarimni jamlab, umrim uzulgan soʻnggida xalq uchun, ayniqsa oʻz avlodim uchun esdalik boʻlarmikin degan umid bilan, ochiq turkiy tilida bir kitobcha yozib, nomini «Shifoul ilal» (Kasalliklar davosi) qoʻydim. Agar shu kitobchani hushyorroq bir kishi oldimizdan oʻtkazib, tushunarlik ta’lim olar ekan, oʻzi va boshqalar uchun bundan foyda olishi aniqdur. Buning ustiga bu kitobcha koʻzga kichik koʻrinsa ham, tarixi ulugʻ voqealik dahshatlik kunlarda yozilgʻanliqdan, avlodimiz uchun esdalik boʻlib har oilada bundan bir nusxa boʻlishi albatta lozimdur.
Shu bilan bosh panohimiz Turgʻunboy uyida biror oydan oshiqroq turib, iyun oyi oxirlashib kelganda, togʻlardagi qorlar erib, dovon yoʻllari ochilar vaqti boʻlgach, ulugʻ Yulduz orqali Oltishahar safariga chiqmoqchi boʻldim. Biroq bu uzun ogʻir safarimda menga yordamchi yoʻldosh boʻlgʻudek hech kimsa yoʻq edi. Bu toʻgʻrida maslahatlashib, kengashimiz shunga kelib toʻldikim, Turgʻunboy ogʻa yoʻlboshchi boʻlib, ulugʻ Yulduzga meni yetkazmoqchi boʻldi. Undan u yogʻiga boʻlsa, Kuchar shahridan keladigan savdogarlar eshakchilariga qoʻshilib, oʻzim ketmoqchi boʻldim. Soʻz shunga toʻxtalgach, marhum oʻgʻlim Gʻapporxon otoʻlov tayyorlab, safar jamolgʻasini keltirdi. 1937 yili iyul oyiing avvali payshanba kuni ertalab qoʻshxonamiz Tugʻunboy ogʻaning yolgʻiz uyidan «Bismilloh» deb otlanib chiqdik.
Ikki-uch chaqirim yoʻl yurilgach soʻnggida, oʻgʻlim Gʻapporxon otidan tushib uzangimga koʻzini surtib, yuzini qoʻlimga qoʻyib yigʻlagan holda mendan rozilik soʻradi. Xontangri tarmoqlari ulugʻ togʻlar orasida ota bola yigʻlashgan holda bir birimizdan ajradik. Hali mehrimga toʻyib qonmagan yosh bolalarimning jaldirab qolayotganlarini eskarib, ular uchun oʻz oʻrnimda mehr muhabbat qilishga buyurdim. Hayot olamida keraklik, dunyo va oxiratda foyda zararlik narsalarni biroz bayon qilib, vasiyat qilganim soʻnggida oʻgʻlim Gʻapporxon koʻzi yoshlangan, koʻngli munglangan holda orqaga qaytdi.
Biz ikkovlan boʻlsak uzoqdan yaltirab koʻringan, muz qor oynalar bilan choʻqqilari qoplangan, ulugʻ Tyan-Shan togʻlari tomrn qarab yuzlandik. Biroz yurganimizdan keyin qarshimizdagi Qoʻyoshuv dovonini oshib, Chopqi yaylovidan tushdik. Buni kichik Yulduz deb ham ataydilar. Bu yaylovda ilgari Toʻrgʻovut qalmoqlari yashab kelgan boʻlsalar ham, biror yuz yillardan beri qizay qozoqlari egallab turadilar.
Bu oʻrinda yozilgan «Qoʻyoshuv» degan soʻz bundan sakkiz yuz yil ilgari, hozirgi Jambul Talas oʻlkasida oʻtgan turk ulusining tupki urugʻi qirgʻiz xalqidan chiqqan qahramon Manas bahodirni eskartadi. Bu qahramon Ili Olmaligʻ qalmoqlari ustida chopul qilmoqchi boʻlib, qoʻshin tortqanida aytgan soʻzlarini qirgʻiz dostonchilari tasvirlab, tubandagicha irlamishdurlar: Ilining boshi uch orol koʻrgan joʻra barsinbi, Toyoshuv menen qoʻyoshuv ashqan joʻra barsinbi, degan soʻzi xalq ogʻzida yaqin 800 yil saqlanib kelgan.

Yulduz Yaylovi
Qoʻyoshuvni bugungi kunda menim oshib oʻtishim, biz uchun bir tarixiy voqea boʻlib hisoblanadi. Qoʻnoq boʻlib biz tushgan ovul qozoqlari bizni Yulduzchi savdogarlardan boʻlsa kerak, deb oʻyladilar. Shu bilan ertalab u yerdan qoʻzgʻalib, tushga yaqin Qorakoʻl oshuvi ostiga yetdik. Uch toʻrt soat moʻljalida dovon ustiga chiqdik. Dovon yoʻllaridan qor ketib, qorayib qolganligi uchun otdan tushib, yayov yurishga hojat tushmadi. Chopqi oʻymanidan oʻrlab, yuqori togʻ boshiga chiqib, biroz yurganimizdayoq ikki togʻ orasida koʻzga qoramtil koʻringan bir qora koʻl oldimizda yaltirab koʻrina boshladi. Shu koʻlni yoqalab bir necha soat yurganimizcha, togʻ orasidan oʻtib, bosh oyogʻi koʻrinmagan ulugʻ Yulduz yaylovining tuganmas tuzlangiga chiqa keldik.
Tarixlarda doston boʻlgan turk ulusining aydari deb atalgan bu keng maydonning gʻarbi Gʻulja, Tekas togʻlari; sharqi Urumchi, Dovonchin togʻlari; janubi Kuchar, Qorashahar togʻlari; shimoli Tyan-Shan tarmoq togʻlari bilan oʻralmish edi. Bu yaylovning boshidan oyoq aylanasi ot yurishida oʻn kundan ortiq deb chamalaydilar. Mana shu kengri yaylovda bosh oyogʻi 10 ming oilaga yetmagan Sumul, Boʻlus, Toʻrgʻovut moʻgʻullari yashaydilar. Bular esa, bundan 200 yillar ilgari Ashtarxon atrofidan koʻchib qochgan moʻgʻullardan boʻlishlari tarixlardan onglanadi. Dashti qipchaq choʻllarini bosib oʻtayotganlarida koʻchmanchi turk uluslarining hujumlariga uchragʻonlaridan omonliq topqanlari yarim sonlarini yoʻqotmish edilar.
Bu keng tekis maydon havosida bir turlik oʻzgarish borligidan boʻlsa kerak, qoʻy echkilari yiroqdan tuyaday; otlari, tuyalari esa qaragan kishi koʻziga devday boʻlib koʻrinar ekan. Qish kunlarining qanday boʻlishini bilmadik, lekin biz oʻtgan yoz chillasida togʻ parchalaridek oq bulutlar osmonda aylangach, dahshatli momaqaldiroqlar ichida chaqmoqlar chaqnashib, birpasda havo oʻzgarur edi. Buning ortidan qor, muz doʻl aralash yomgʻir yoqqani turib, yana xiyol oʻtmay oq qora bulutlar tarqalib, yaltirab quyosh chiqa boshlaydi.
Yulduzning yeri tekis, toʻqay yoʻq boʻlsa ham, mayda gulli oʻtlar koʻp boʻlganliqdan, ov qushlarining har turlari bu yerlarda koʻpdur. Bulardan boshqa yer qoʻynida yashovchi boʻrsiq, sugʻur, qoʻshquloq kabi in hayvonlari ham hisobsiz koʻpdur. Biroq yerlik moʻgʻullar odatlaricha, bu in hayvonlaridan koʻp yemas ekanlar. Gʻoz, oʻrdak kabi uchar qushlarni ovlab bulardan foydalanish ham koʻp odat emas ekan. Ayniqsa, qanotli qushlar ichida oqquv qushini Tangri qushi deb bilganliklari uchun, buni bek hurmatlab, unga ozor 6eruvchilarni qattiq jazolar ekan. Bu yerning qoʻl hayvonlari, qir hayvonlari esa boshqa yerlarnikiga koʻra ortiqcha sifatli, kuch quvvatlik boʻladi. Ayniqsa Toʻrgʻovut otlari oʻlka boʻyicha otoqlik boʻlib yoʻrgʻalar, yoʻrtoqilar (otning silliq yurish turlari) shulardan chiqadi.
Endi oʻzimni shunday cheksiz keng bir hayrat maydonida turganimni koʻrgach, bu hayot olamida agar madaniyat haqiqiy insoniy islomiyat adolatiga qurilmas ekan, sharmanda madaniyat siqindisi (siqimi, bosimi, zulmi) ostida yashagandan koʻra badaviyat maydonida umr oʻtkazishni oʻzim uchun ortiqroq koʻrdim.
Bu Yulduz yaylovining boshqa tarixiy voqealarini qoʻyaturgan taqdirda, shuni aytib oʻtish kerakki, moʻgʻullar saltanatiga Temur sulton eng soʻnggi zarbani shu oʻrinda bermish edi. Moʻgʻul askarlari yengilgach, qilichdan qutilgʻanlari Ilyosxoʻja oʻgʻli Oʻgʻlonxonni olib, asli vatanlari Qoraqurum Moʻgʻulistonga qarab qochmish edilar. Bular ortidan Mirzo Ulugʻbek qoʻmondasida shipirma qilich 10 ming chamasida Temur ackarlari quvlaganicha Irtish suvidan dushmanlarini oʻtkazib, bobosi oldiga ulugʻ Yulduz yayloviga qaytib keladi. Soʻngra Oltishahar oʻlkasidan moʻgʻullar saltanatining qoldiqlarini yoʻq qilish uchun, Mirzo Ulugʻbekni yetarlik askar bilan Koshgʻar tomoniga joʻnatgan soʻnggida, oʻzi Olmaligʻga tushib, Samarqandga qaytmishdur. Shu davrdan boshlab Ili oʻlkasi Jungʻoriya tekisligi bilan Uygʻuriston-Oltishahar qoʻshilib, Chin iqlimi chegarasigacha Turon podshohi, Turkiston hoqoni Temur sulton hukmiga oʻtmishdur.
Yana oʻz soʻzimizga kelaylik. Shundoq qilib, Yulduz keng maydoniga ertalab chiqib, shu yurganimizcha kechga yaqin Yulduzli savdogarlardan otushlik Qosimhojim degan kishining qoʻshxonasiga kelib tushdik. Bularning turgan joylari Yulduz qalmoqlarining savdoxonasi ekan. Uy egalari bilan ilgari koʻrishib tanishmagan boʻlsak ham, Turkiston xalqi odaticha qoʻy soʻyib mehmondoʻstlik koʻrsatib, bizni yaxshi kutdilar. Lekin bizning voqeamizdan biroz xabarlari boʻlsa kerak, bu yerdan tezroq chiqib ketishimizni kutgandek boʻlib turishdi. Biz ham koʻp turolmay, ertasi kuniyoq Turgʻunboy ogʻa ikkovimiz yoʻlga chiqdik. Yusufgʻujgʻur degan kucharlik savdogarning qoʻshxonasida Kuchardan kelgan eshakchi kirakashlar bor deb eshitib, ularga qoʻshilib ketmoqchi boʻldim.
Qoʻshxonamizdan otlanib chiqqach, Yulduz yaylovining janub tomonida Tyan-Shan tizma togʻlari qatorlarida ikki «ogʻiz» koʻrina boshladi. Botish tomondagisi moʻgʻulcha Qoʻnaqay, chiqish yogʻidagisi Quyqun atalmish edi. 20-30 chaqirim yirogʻliqda turib, yurar yoʻlimiz boʻlgan savdogar eshakchilarining qatnov yoʻlini Turgʻunboy ogʻa menga aniqlab koʻrsatib qoʻydi. Soʻngra, ikkovimiz Yulduzning kishi yoʻq keng maydonida koʻzlarimizdan qaygʻuli yoshlar oqizib, ot ustida quchoqlashgan holda xoʻshlashib ajrashtik. Ul orqaga qaytdi. Men boʻlsam, yolgʻizoyoq yoʻlga tushib, olgʻa qarab moʻljallangan yerga joʻnadim. Biroq bizga oʻxshab kuchlik dushmandan qochgan, yoʻldoshi yoʻq yolgʻiz odamning, oʻziga aqli xushi yetarlik darajada yordam yetkazolmasligini, shu xatarli safarimda tajribamdan oʻtkazdim.
Shuning uchun hukamolar demishdurlar ofat urgan, musibat yetgan kishilarning yor-doʻstlari, urugʻ aymoqlari unga qoʻltiqtayoq boʻlishib, toʻgʻri maslahat berib turishlari, albatta, lozimdur. Jon qoʻrqinchisi boʻlmagan taqdirda, bu kabi xatarlik safarga yoʻldoshsiz yoʻlga chiqish toʻgʻri emas edi. Madaniyat olamininng yirtqichlaridan vaqtlik boʻlsa ham qutilmish edim, biroq bu ketayotgan oldimdagi yoʻlda yer usti yaylovlarining eng ulugʻi atalgan Yulduz tizma togʻlarini oralab yurishga toʻgʻri kelur edi. Bunday boʻlgʻach, yoʻldoshsiz, qurolsiz yolgʻiz ketayotqanimda oldimdan, tepasi oq qora bulutlar bilan oʻralgan Olatogʻdan yirtqich hayvonlar chiqib kelsa, mana bu holda qanday chora koʻrishim kerak? degan dahshatlik xayollar bosib, yurar yoʻlimdan adashib qoldim.
Turgʻunboy ogʻa yiroqdan belgilab bergan Quyqun yoʻlini qoldirib, moʻgʻullarning boshi tuyuq yaylovi Qoʻnaqay yoʻliga kirmish ekanman. Moʻljal bergan joydan eshakchi savdogarlarining oʻzlari emas, izlarini ham topolmadim. Shunday boʻlsa ham yoʻldan adashganimni oʻzim bilmasdan, yaylovga koʻchgan qalmoqlar (moʻgʻullarning Dashti qipchoqqan Moʻgʻulistonga qoʻchib qochganda Yulduz yaylovlarida qolib ketgan qismi) qoldirgan izlariga aldanib, ular ortidan iz quvlaganimcha yuraverdim. Oldinroq oʻtgan ot eshak izlari ham ora-sira koʻzga chalinmoqda edi. Lekin togʻ ichiga ichkariroq kirgan sayin yoʻllar torayib, izlar ozaygani turdi. Aksincha, boʻriga oʻxshash yirtqich vahshiylar va bulardan qochgan kiyiklar kabi ov hayvonlarining qoldirgan izlari borgan sari koʻpaya boshladi. Shu yerdan oʻtib, yolgʻizoyoq yoʻl bilan biroz yurganimdan keyin, soy ichida haybatlik oqib yotgan kattagina suv boʻyiga kelib yetdim. Qarasam, suvning u tomonidagi yoʻl oqarib koʻrinmokda edi.
Yolgʻiz kishi uchun sinalmagan bunday suvlardan kechib oʻtish anchagina qoʻrqinchlik boʻlsa ham, suv kechish ishlarida biroz tajriba koʻrganimdan osonlik ila u tomonga oʻtib, asr nomozini oʻqidim. Soʻngra, shu yoʻl orqaliq yarim soat chamali yurib edim, oldingidan xunukroq yana bir suv ustiga kelib, u tomonda iz boʻlib koʻrinayotgan yoʻlga oʻtmoq xayoli bilan otni suvga soldim. Oʻrtalab kelganimda oyogʻi toshga qoqilib otim yiqildi. Suv belimga chiqishi bilan: «Yo, Alloh!» sadosini tortib tepinib edim, oʻrnidan sapchib tura keldi. Jilov burib orqaga qaytdim. Qarasam, shu vaqtda kun botib, shom nomozining vaqti ham kirmish edi.
Shu oraliq togʻ boshlarida olalab yotgan oq qora bulutlar har yoqdan koʻzgʻalishga boshladi. Havo yuzin qoplagʻach, kun gurkirab, chaqmoqlar chaqilishi bilan, doʻl aralash qattiq yomgʻir quygʻali turdi. Soatimga qarasam, Yulduz yaylovidan oʻtib togʻ ichiga kirganim soʻnggida ot choptirib dam olgan vaqtlarimdan boshqa, shu yerga kelguncha 10 soat oʻtmish ekandur. Har soatiga 10 chaqirimdan oz yurmaganligim ma’lumdur. Qora bulut ostidan tarnovday quyilib yotgan yomgʻir suvi hiyol oʻtmayoq ichki tashqi kiyimlarimdan oʻta boshladi. Tanam suvga chilanib, sovuqqa chidayolmay titrab qaltiragʻali turdim.
Buni qarangkim, jahongir Chingiz, sohibqiron Temur kabi ulugʻ qoʻmondonlar koʻriklar oʻtkazgan, sanoqsiz askarlar ot ulovlarining tuyoq izlarini, oʻz koʻkragida koʻtargan tamgʻadek koʻrib, yuzi ustida slagan Yulduz yaylovining koʻkka tiralgan togʻlari ostida yolgʻiz oʻzim suvga botib qaltirab oʻltirishim, inson hayotida eng oz koʻriladigan tarixiy bir voqea emasmi?
Soʻngra, toʻrt tomonga qarasam, boshi bulutga erishgan haybatli ola togʻlardan oʻzga, yomgʻirdan dalda boʻlgʻudek hech narsa koʻrinmas edi. Buning ustiga odam yirtqichlaridan vaqtlik omon qolgan boʻlsam ham, togʻ yirtqichlarining qoʻrqinchlik oyoq izlari har yerda koʻrinar edi. Mana shu kabi dahshat vahshatlik qorongʻu kechasida eng halokatlik oʻrinda turgan boʻlsam ham, koʻnglimdagi iymonim sababli, yaratguvchi mehribon Alloh yordamiga umid bogʻlamish edim. Ruhoniy quvvatim jnsmoniy kuchimga madad berishi bilan, boʻron-shamoldan daldaroq deb, soy ichiga tushdim.
Uzun yoʻl yurib horgan, oʻy chuqur yerlardan oʻtarda urinib charchagan har qanday otni tong otqizish kerak boʻlgani uchun otni qontardim. Lekin hayot olami sababga bogʻliq degan Qoʻr’on qonuniga qarab, oʻzimni saqlamoq uchun mushtumdek toshlardan oʻn oʻnbeshini oldimga toʻpladim. Pichoq bogʻimiga latta oʻrab, oʻng qoʻlimga ushladim. Tabiat olamining vahshiylari oʻt yorugʻidan qoʻrqishini eskarib, qoʻlimga govut qopini oldim. Mana shular bilan imkoniyat boricha mumkin qadar insoniy, hayvoniy dushmanlarimga qarshi qoʻyarlik qurol tayyorlagan boʻldim. Va «Oyatal kursiy», «Li iylofi quraysh» surasini ham ogʻzimdan tushurmay oʻqigʻali turdim.
Paygʻambarimiz Muhammad alayhissalam aytmishdurlar: «Rohat kunlari Allohni unutmay oning amrini ushlasang, oʻl dogʻi mehnat kunlari boshingga kelsa, seni unutmogʻoy».
Bayt:

Har gunoh qilgʻan ersang, chin koʻngildan tovba qil!
Chin koʻngildan tovba qilsang, har gunohni yuvgʻisi.
Sen Yaratqon amrini ushlar ersang rohat kuni,
Boshingga mehnat kuni tushdi ersa qutqorgʻusi.
Ey, oʻgʻil-qizlar! Xudo amrin qoldirmay tuting!
Boʻlsa mushkil ishlaring, yordam xudodin boʻlgʻusi.
Sogʻuniy qilgʻay nasihat to ajal yetkunchalik,
Chin koʻngil doʻstlarigʻa esdalik qoldurgʻusi.

Yana oʻz soʻzimizga kelaylik. Tushgan yerim soy ichi boʻlib, izgʻirin shamol aralash toʻxtovsiz quyilib turgʻon yomgʻir ostida, ichim toshim suvga choʻmganliqdan sovuqqa chidoyolmay qaltirab, titragʻoni turdim. Lekin shu kabi ogʻir dahshatlik qorongʻu kechada manim jon yoʻldoshim jonivor otim men uchun qorovullik xizmatini bajarmish edi. Shundoqki yirokdan biror narsaning sharpasini sezishi bilan darhol boʻynini koʻtarib, quloqlarini oʻynatib, menga hozir boʻl xabarini berar edi. Shu bilan gʻam qaygʻulik bu kabi uzundan uzun tunda yor vaslini kutgan oshiqdek qachon tong otar ekan deb, telmurib oʻlturdim.
Yalt etib tong otishi bilan talpinib ochirqob turgan otimni oʻtga qoʻyib, bu oʻxshash dahshatli kecha ofatlaridan omon chiqqanim uchun Tangriga yolvorib shukr sajdasini qildim. Yulduz yaylovidan oʻtib togʻ ichiga kirgach, oʻn ikki soat yoʻl yurib shu oʻringa kelgan edim. Endi esa boshi tuyuq yaylov yoʻliga kirib adashib yurganimni bilgach, yana orqaga qaytmoqchi boʻldim. Otim jonivor adashganimni mendan ilgari bilgan ekan. Chunki, bu yoqqa kelishda zoʻr bilan qamchi ostida yurib kelgan edi, sal boʻsh qoʻysam yurishini sekinlatib orqaga qaytishga intilar edi.
Yomgʻir qattiq yogʻib, jala quyganlikdan yolgʻizoyoq yoʻllar yoʻqolib, ot tuyoq izlari bosilmish edi. Boshoyogʻi jar boʻlib oqqan ulugʻ suv boʻylab, kechik yoʻlni topolmay, toʻrt besh soat ovora boʻldim. Buning ustiga yana havo buzilib, kiyim boshim sergamay (qurimay) turib, qor aralash yomgʻir yoqqali turdi. Oxiri tinkam qurib ketganlikdan ottoʻnni, xurjun xalashni qoldirib, jardan sakrab suv suzib u tomonga oʻtsammi ham dedim. Biroq bu ishim oʻzim suvdan oʻtgan taqdirda ham xatarlik boʻlgani uchun, bundan voz kechib yana «Alloh» deb otimga mindim. Mening uchun shu chogʻda ot izini koʻrmak, yor yuzini oʻpmakdan ham ortiqroq koʻrinar edi.
Bayt:

Yor yuzini zavqini rohat ahli bilgaylar,
Yoʻl yoʻqotgan odamlar ot izini soʻrgʻaylar.

Qaytadan otimga mingach, tizzaga chiqqan choʻplar ichida iz izlab ketayotganimda xudo oʻnglab, bulut ichidan chiqib kelgan oydek «yalt» etib, taqali ot izi qoʻzimga koʻrindi. Agar buning oʻrnida oltin tuyoq yotgan boʻlsa ham, bunchalik suyunmas edim. Bu izni koʻrib koʻzimga surtgach, buning boshchiligi bilan yoʻl topib, daryo kechigi orqalik u tomonga oʻtmoqchi boʻlib suvga kirdim. Biroq u tomondagi bir togʻning tumshugʻi osilib, suvning yarmigacha kirib turmish edi. Suv yoʻli esa shu tumshuqning oʻng yogʻida ekan, men boʻlsam buni bilmasdan soʻl yogʻiga qarab yurib, qattiq oqayotgan suv epkini (toʻlqini, oqimi) bilan qarshimdagi togʻ tubiga chiqib qoldim. Qarasam, togʻ etagida jar boʻlib eshilib yotgan 30 40 gazcha shagʻal qum bor ekan. Uning ustidan ketgan katta yoʻl borligini bilgach, toʻgʻri yoʻlga kesib chiqmoqchi boʻlib, hayhaylaganimcha togʻga qarab ot soldim. Qiy qassuron bilan yarim beliga chiqayozganimda ot oyogʻi toʻxtamay, qum-shagʻal aralash koʻchki koʻchgandek sirpaganimcha suv boʻyiga yetib toʻxtadim. Shu bilan 2-3 soat suv ichida ovora boʻlib hayronlikda qolgach, yoʻlni moʻljallash uchun yana suvning u tomoniga kechib oʻtdim. Axir Alloh yordami yetib ikkinchi kirganimda yoʻl topib, qarshimdagi katta togʻ yoʻliga kelib chiqdim. Mana shu chogʻda yer koʻk bir xilda koʻkarib, bulutlar tarqalgan, havo ochilib, quyosh yaraqlamish edi.
Suvga choʻkkan kishidek hoʻl boʻlgan egin bosh, ot jabduqlarimni kunga solib, qoq tushgacha shu yerda yotdim. Lekin bu yotishda koʻkargan yeru koʻkdan, havodagi bulutdan, osmondagi quyoshdan boshqa biror narsa koʻzga koʻrinmas edi. Bu yerda ikki uch soatlarcha yotib, hordigʻim chiqib, usti boshlarim qurigach, yana ot ustiga minib yoʻlga gushdim. Ne ajab sirdurkim, bu yoʻlda kelayotganimda adashganimni otim bilgandek, bosgan oyogʻi orqaga tortib, oʻz ixtiyoricha bir qadam yoʻl olgʻa bosmay, qamchi ostidagina kelmish edi. Endi qaytar vaqtida qarasam, jonivor bir turlik quvonchlik bildirib, qamchiga qaramay oʻz erki bilan olgʻa intilmoqda edi.
Tajribaga koʻra hayvonlarda, ayniqsa, otlarda ilohi tomondan berilgan bir turlik sezgu boʻlishi kerakdur. Bu yoʻli qaytib ketayotganimda odatdagicha yurmasdan, otimning intilishicha tasqaqlatib (oʻziga qoʻyib choptirmoq), qattiq yurishga toʻgʻri keldi. Chunki borar joyim olis boʻlganlikdan tun qorongʻusiga qolish qoʻrqinchi bor edi. Ikki tomonimdan bulutga tiralgan egiz togʻ orasidagi soʻqmoq yoʻl bilan ot jilovini qoʻyganimcha soldirib ketayotsam, yiroqdan bir kishi boshini shunday koʻtarib, yana yoshirindi. Buni koʻrgach, bu kishi yolgʻiz emas, yoʻltoʻsar qaroqchilardan boʻlishi kerak, degan vahima bilan koʻnglimga qoʻrqinch tushdi.
Islomiyat qonuni boʻyicha ziyondur, xayondur (foydadur) insonga har ishning sababini qilmoqlik lozim boʻlgʻonlikdan darhol otdan tushib, ayil ulanlarimni (egarni otda ushlab turadigan tasmalar) qattiq tortib, egar taqimlarimni (egar tagidan solinadigan maxsus kiygiz parchasi) oʻngladim. Choponimning ikki yengi uchini boʻgʻib boylab, ichiga 5 10 tosh solib yana qoʻyin-qoʻltiqlarimni toshga toʻldirib oldim, qolganini Allohga topshirib otga mindim ersa, oʻgʻri quvgandek ot qoʻyib, 5-6 chaqirim chamasi yurganimcha toʻxtamay chopdim. Qanday boʻlsa ham, shu bilan qoʻrqinchlik mendan koʻtarildi. Yoʻlda koʻringan kishining sharpasi chiqmay, kim ekanligi bilinmay, eson omon u yerdan oʻtib, choʻng suv boʻyidagi qalmoqlar tikkan Tiklixon archasiga yetib keldim.
Moʻgʻullar odatlaricha katta suvlarning boʻylariga, dovon oshuv togʻlar choʻqqilariga quruq archa butoqlarini qadab oʻltirgʻizadilar. Aylantira togʻ toʻdalab, archa shoxlariga oq latta boylab qoʻyadilar. Rasululloh alayhi vasallam paygʻambarimiz: «Har inson oʻz podshohining dinida yashaydi», dedilar. Shunga koʻra, Turkiston oʻlkasi uzun yillar moʻgʻullar hokimiyati ostida yashaganlikdan doʻlana, qayragʻochlarning shoh butoqlariga xotin xalajlarning oq latta boylab qoʻyishlari shularning qoldiqlaridur.
Shu yerga yetganimcha hurriyat olamida erkinlik bilan yashovchi insonlar koʻngillaridek ochilgan havo ostida yogʻin-chopin koʻrmay kelgan boʻlsam ham, Tiklixon archasidan oʻtganim soʻnggida togʻ parchalaridek oq qora dahshatlik bulutlar har tomondan qoʻzgʻalgali turdi. Momaqaldiroq qahr gʻazabi bilan bulutga haybat koʻrsatib edi, u qoʻrqqanidan butun vujudi teshilib, koʻz yoshin qoldirmay toʻkishga boshladi. Bir damda yorugʻ olamni qorongʻulik qoplab, quyosh botishi bilan tun ustida qozon toʻnkargandek qosh qorongʻulik ichida qoldim. Endi qop qora tun qorongʻiligi bilan qalin qor bulutlar ostida turib, ustidan izgʻirin shamol aralash tarnovdan tushkanday sovuq yomgʻir urib, suv ichida shildirab turgan bir odamning holi na boʻlgʻusidir. Oxiri, ilojim ketganlikdan, otimdan tushib, yomgʻirdan boshpana boʻlgʻudek bir yer topilarmikan deb paypaslab yursam, shu yerda chuqurligi bir odam boʻyi kelgudek jar borligi bilindi. Darrov jar ichiga tushib otimni chigallab, chilbirini belimga bogʻlab oldim; oʻzim boʻlsam shu jar ichida suv olib kamor (oʻpirilib ketgan oʻyiq joy) qilib ketgan, arang bir kishi sigʻqudek bir oʻrin bor ekan, kuch bilan boʻlsa ham shu kamorga kirib oldim. Biroq usti boshim butunlay yomgʻir suviga chilanganlikdan, suv ichida yotgandek boʻlib qiynaldim. Shunday boʻlsa ham uyqusizligim ustiga charchashlik qoʻshilganlikdan bu kabi dahshatlik joyda hech bir narsa sezmasdan tong otquncha uxlamish edim.
Soʻngra uygʻonib qarasam, havoda parcha bulut qolmagan, koʻk koʻkarib, yulduzlar charaqlab, yangidangina tong yuzi yorimish ekandur. Tezdan turib tong otquncha otimni jardan chiqarib oʻtga qoʻydim. Lekin, qor aralash yoqqan yomgʻirdan soʻng eskan tong shamolining salqini, kiyimlarim hoʻl boʻlgani uchun meni qaltiratib titratqali turdi. Bir tomondan sovuqqa chidayolmay turganim ustiga, kun boʻyi ot ustidan tushmay yurib, uringanligimdan menda qattiq chanqovlik paydo boʻlmish edi. Yomgʻir har qancha koʻp yogʻib turgan boʻlsa ham, yerning tekisligi, soʻrgʻaqligidan (soʻrib oluvchi, tez soʻruvchi) boʻlishi kerak, chanqoqligimni bosqudek ham suv topolmay, axiri choʻplarni qoqib silkib yurib arang uch toʻrt qoshiq suv yigʻib, shu bilan tomogʻimni hoʻllab turdim. Shu orada quyosh ham yaltirab chiqa boshladi. Yomgʻirga chilanib (ivib, boʻkib, hoʻl boʻlib), suv boʻlgan egin-boshim, ot-jabduqlarimni kunga qoqlab (yoyib quritib), uch toʻrt soat shu yerda yotdim. Soʻngra bu yerdan otlanib, moʻljallangan tomonimga qarab ikki soat yurganimdan keyin, oldimdan yaltirab koʻringan oqar suvga koʻzim tushgach, Hizr alayhissalom ichgan obihayot suvini topgandek, quvonmish edim.
Bayt:

Och kishiga non yuzi yorning yuzidin yaxshiroq,
Chanqamish odamga suv hurining koʻzidin yaxshiroq.

Ot jonivor ham yiroqdan suvga koʻzi tushishi bilan qanday yetganini bilmasdan tumshugʻini suvga botirmish edi. Men ham shu barobar ot ustidan sakrab tushib, har ikkovimiz chanqogʻimiz qonguncha bosh koʻtarmay suv ichkani turdik. Soʻngra, bu yerdan otlanib, bundan uch kun ilgari qoʻnib oʻtgan, yiroqdan koʻrinib turgan oq chodirlarga qarab joʻnadim.
Yoʻlda ketayotganimda 14-15 yosh chamalik, mol boqib yurgan bir qalmoq bolasi menga yoʻldosh boʻlib, bir ikki chaqirimgacha ergashib birga keldi. Oʻz tilida gʻuldurlab, uzundan-uzun soʻzlagan boʻlsa ham, moʻgʻul tilini birinchi martaba eshitayotganim uchun, nima deganini bilolmadim. Axir qilgan imo ishoralaridan tushunsam, qoʻlidagi eski yomon qamchisini menga qoldirib, mening el ichida bir qoʻy turadigan yaxshi qamchimni soʻramish ekan. Qarasam, boshqa chora bilan mendan ajramaydi, soʻz tushuntiray desam til bilmaydi. Kel, ikkovimiz ot chopishaylik degan boʻlib, ot boshini qoʻyib orqamga qarasam, changgimga ham yetolmay qolibdur. Shu bilan kechga yaqin bir chodirga kelib tushdim. Ilgarigi tanishgan yerimga tushmakni oʻzimga ma’qul koʻrmadim, chunki ul odamlar meni sezgan boʻlishlari kerak. Bir kecha qoʻndirib ertasi uzatib qutulgancha koʻzlari toʻrt boʻlmish edi.
Endi u kunlari kommunist bolsheviklarning qilayotgan vahshiyona zulmlariga ko‘ra, bunga yuz barobar insoniy sharaflarini qurbon qilib, o‘zlarini halokatdan saqlashga majbur edilar. Chunki, bunday kunlari pesar yo‘lini tutmoq, ya‘ni o‘zgani o‘ziday bilmoq, balki, bir musulmonni o‘zidan ham ortiq ko‘rmoq bu kabi ulug‘ sharafga haqiqiy islom yo‘lini tutgan chin mo‘min musulmonlardan boshqa kim ega bo‘lg‘usidur!
Shu bilan bir kecha bu yerda yotib, ertasi Kuchar tomonga ketadigan yo‘ldosh izlab, u yerdan chikdim. Chiqar vaqtimda borar joyimni yirokdan ko‘ringan oq chodirlarni mo‘l ko‘rsatishgan bo‘lsalar ham, qandaydirki, oq chodirlarni yo‘lda qoldirib, undan 10 chaqirimcha yuqorida ko‘rinib turgan qalmoqlarning oq o‘tovlariga qarab ketibman. Orada 3-4 chaqirim kelgudek bilqillama sozlik yer bor ekan, bundan ming turlik mashaqqatlar bilan arang u tomonga o‘tib o‘tovlarga yaqinlashib edim, oldi eshakdek keladigan 10 chog‘li itlar kelib otimni o‘rtaga oldi. Bular ichidan bir katta oq da‘vat otilib chiqib, tizzamga og‘iz solg‘udek bo‘lganda chaqqonlik qilib, qamchi bilan tumshug‘iga tortib qolib edim, vangillaganicha qochib ikkinchi menga yo‘lay olmadi. Biroq, es olgan so‘nggida yana kelib otimning orqa oyog‘iga tish solib edi, temir tuyog‘i bilan shundoq teptiki, ikki uch yumalab ketdi. Ungachalik uy egalari qalmoqlar yugurishib chiqib, itlarini haydagandan so‘ngra, meni Kuchardan mol bilan kelayotgan katta savdogar deb o‘ylagan bo‘lsa kerak, o‘z odatlaricha kishilik ko‘rsatib, otdan tushuvimni so‘radilar.
Men ham sir bermasdan: «Orqada molim kelayotibdi. Yusufg‘ujg‘ur qo‘shiga tushmoqchi edim», degan bo‘lib, darrov otdan tushdim. Qarasam, hay-xo‘y degancha yigirma chog‘lik katta-kichik qalmoq bolalari meni o‘rab olmish edilar. Men ham darhol xurjun og‘zidan bir kilo qand olib, atrofimda yig‘ilib turganlarga ulashib berdim.
Bu joyda To‘rg‘ovut mo‘g‘ullari ichida savdogarlar tinch omon erkinlikda yashar ekanlar, chunki ularning tirikchiliklari yolg‘izgina chorva mol orqali bo‘lganlikdan, hayot uchun kerakli hamma narsaga muhtoj edilar. Mana shuning uchun boylik havasiga tushgan G‘ulja, Oltishahar savdogarlari bu yo‘lda har qancha og‘irchilik tortsalar ham, foydaga qiziqib, bular bilan aloqalarini uzmas ekanlar. Buning ustiga Xitoy xonlari tomonidan ilgaridan beri tanilib kelingan To‘rg‘ovut mo‘g‘ullarining o‘zlaridan chiqqan xonlari ham bordir. Ular tomonidan qo‘yilgan Uqurtoy, Ilgadoy unvonli no‘yunlari bo‘lib, Chingizxon yasaqnomasi hukmi bo‘yicha qora qalmoqlar o‘z no‘yunlariga qattiq bo‘yinsunganlar. Bular ersa kelib ketib turgan savdogarlarni ko‘pchilik xalq va ham o‘zlari uchun foydali hisoblab, ularga qarshi tartib buzuvchilarni qattiq jazoga tortganlar. Shunga ko‘ra, savdogarlar o‘zlari buzilib, zolimlik qilib, xiyonatga kirishmasalar, boshqa tarafdan ularga hech qanday qarshilik ko‘rsatilmagan. Aksincha, u yerdagi mo‘g‘ullar qo‘rqqanidan emas, o‘z ko‘ngillari bilan savdogarlarni siylab, hurmatlashgan.
Shuning uchun meni ham savdogar gumon qilib, 6oradigan joyimgacha bir qalmoq yo‘l boshlab boradigan bo‘ldi. Yo‘q esa, orada 3-4 soatliksozlik botqoqlik yo‘llardan yurib o‘tishga to‘g‘ri kelganlikdan, yo‘l bilmagan kishining o‘zi yurishi qiyin edi. Shuning uchun men buni g‘animat bilib, biroz qand, choy bilan og‘zini shirin qilib edim, ikki uch soatcha botqoqqa botib yurib, hufton vaqtida degan joyimga keltirib qo‘ydi. Agar u boshchilik qilmaganda, bu yo‘lda salomat qolishim xatarlik ekan. Meni bu yerga yetkazib, yo‘lboshchim qalmoq qaytgan so‘nggida qarasam, bir chodirdan yiltiragan chiroq ko‘rinib turibdi. Ustiga borib: «Kishi bormi?», — deyishim bilan yugirib chiqqan bir uyg‘ur yigiti «Mehmon keldi», deb otimni ushladi. Chodir ichida o‘t tutatib o‘ltirishgan uch to‘rt kishi esa, turk xalqi odatlaricha do‘stlik ko‘rsatib, meni to‘rga chiqarishdi. Ahvolga loyiq yegudek ovqatlarini keltirib, birga o‘ltirishdi. Uch kunlik dahshatlik safarimdan beri og‘zim oshga tegmagan, do‘st kishilar yuziga ko‘zim tushmagan edi. Shunga ko‘ra, o‘zimni bularning aziz mehmoni hisoblab rohat uyqusi bilan kechani o‘tkazdim.
Tong otib choy vaqti bo‘lib edi, har tarafdan chiqqan bir necha savdogar eshakchilari Kucharga qaytmoqchi bo‘lib shu yerga yig‘ilmish edilar. Men ham bularga qo‘shilib, yo‘ldosh bo‘ldim. Men adashgan Quyqun tog‘larini o‘ng qo‘lda qoldirib, Qo‘naqay tog‘larini oralab, Kucharga qarata yo‘lga tushdik.
Birinchi qo‘nalg‘uni Kuchar savdogarlarining chodir uylarida o‘tkazgan bo‘lsak ham, orada uch kungacha o‘zlari mo‘l olishgan tog‘u tosh dalalarida yotishga to‘g‘ri keldi. Yaxshiyamki, shu orada yog‘in sochin bo‘lmasdan turdi. Yemak ichmaklarimiz mo‘l bo‘ldi. Tog‘ sovug‘ini yog‘ qaytaradi deb, har kuni kechqurin safar boshlig‘imiz yog‘liq palov qilishga buyurur edi. Uchinchi kun Ayg‘iroshuv degan dovondan o‘tib, Ko‘l degan joydagi saroyga kelib tushdik. Lekin, shu yerga kelguncha yolg‘iz oyoq yo‘ldan boshqa hech narsa ko‘zga ko‘rimas edi.
Bu yerda 30 40 uylik To‘qmoq, Pishpek atrofidagi Sulta, Sarbag‘ish qirg‘izlaridan qochib kelgan bir yurtlik kishilar bor deb eshitdim. Ular bilan ko‘rishib so‘zlashmoqqa qiziqqan bo‘lsam ham, yo‘l usti bo‘lib, yo‘liqolmay qoldim. Ertasi kun Ko‘l saroyidan chiqqanimizcha yurib o‘ltirib, Qirg‘izoshuv degan dovon ustiga chiqdik. Qarasam, bu dovon cho‘qqisi ikki yoqdagi egiz tog‘ toshlari bilan qisilib qolgan torgina bir yo‘l ekan. Shuning uchun marhum Yoqubbek otaliq Oltishahar Uyg‘uriston hukumatini qurganda, Kuchar xalqini Yulduzdagi To‘rg‘ovut qalmoqlari hujumlaridan saqlamoq uchun bo‘lsa kerak, bu yerni chegara hisoblab, katta^ qarag‘ay, og‘ir toshlar keltirib cheb bog‘lamishdur. O‘z davriga ko‘ra takdirlanarlik ish bo‘lganlikdan, marhumni fotiha bilan eskarib o‘tdim.
Shu kuni kechqurin Saksonkechik va Qirg‘izoshuv o‘rtalig‘ida yana Yoqubbek tomonidan chegara soqchilari uchun qurilgan kattagina bir qo‘rg‘on harobasiga kelib tushdik. Bu esa, ot uloqlari, qo‘rxona oshxonasi bilan ikki uch yuz kishiga joy bo‘lg‘udek kenglikda ko‘rinur edi. Uch-to‘rt yuz gaz egizlikdagi yerda askarlar uchun yasalgan masjid harobasini ko‘rib, uni ziyorat qildim. O‘z vaqtida yaxshigina san‘at ko‘rsatib yasalganligiga, peshtaq-mehroblaridagi qo‘l hunar qoldiqlari guvohlik bermokda edi. Menga o‘xshash maqsadi qo‘lga kirmagan bo‘lsa ham, istiqbolidagi istiqloli uchun kurashib, qurbon bo‘lgan o‘zbek o‘g‘li bir qahramondan qolgan asar bo‘lganligini hurmatlab, mehrob tupgxjlarini ko‘zimga surtdim.
Uz vaqtiga ko‘ra marhumni, bir tomondan, taqdirlagan bo‘lsam ham, ikkinchi tomondan, tanqidiy qarashlarimdan o‘zimni saqlayolmadim. Yo‘q esa, o‘z zamonasiga ko‘ra butun sharoit qo‘lga keltirilmish edi. Ikki qayta Londonga, ikki martaba Turkiya sultoni Abdulazizxonga elchi yubormishdur. London elchilari birinchi borishda 12 ming, ikkinchi borishida esa 24 ming farang miltig‘i olib qaytmish edilar. Bular esa zamonaviy qurollarning oldi hisoblanganliqdan nafaqat xitoy qurollaridan, balki, o‘sha zamonda bizni bosib olgan rus qurollaridan ham ortiqroq edi. Buning ustiga vaqtning ham qulayligi, chunki Angliya bilan Rusiya davlatlari o‘rtasidagi raqobat keskinligi uzluksiz ravishda o‘smoqda edi. Mana shu o‘xshash qulay fursatlar o‘tib, atrofda qarab turgan kuchlik yordamchilar qo‘lda bo‘laturib, bulardan foydalanish yo‘llarini topolmadilar. Yana u davrda butun Ovrupo davlatlari, islom chirog‘ini o‘chirish qasdida, islomiyat markazi deb tanilgan Turkiya davlati ustiga hujum boshlamish edilar. Shunga ko‘ra, Xalifa hazratlari qurollik kuch orqalik yordam yetkazolmagan bo‘lsalar ham, zamonga loyiq nizomiy askar tayyorlash uchun olti nafar harbiy zobitlarini qurol-yaroqlari bilan yuborgan edilar. Bular kelgandan keyin otliq yayov butun askarlar oz fursat ichida intizomga olinib, temir saf bog‘lagandek chekinmas bir nizomiy qo‘shinga aylanmish edi. Bu ish yolg‘iz so‘zdagina emas, amalda ko‘rilib, Urumchi urushida 20 mingga yaqin olomon tungon askarlari 500 ga yetmagan otliq nizomiy askarlar tomonidan tor mor bo‘lmish edi.
Shu qadar tajribali ishlar ko‘z oldida ko‘rilgan bo‘lsa ham, yana xalq og‘zidagi «Voy, Xitoy buzilsa, olam buzilib qiyomat qoyim bo‘lar emish», degan xurofiy so‘zlardan ta‘sirlanishi marhumning irodasi bo‘shligini, zamona ahvolidan xabarsizligini bildiradi. Yo‘q esa 14 yillik davlat boshlig‘i, agar chin irodalik siyosiy bir qo‘mondon bo‘lsa, qo‘lida nizomiy, qurollangan 40 mingga yaqin islom askari tursa, o‘z davlatini kofir dushmanga qanday topshira olsin?
Bandadan kamchiliklar o‘tmaguncha bergan ne‘matini qaytarib olish, Allohga odat emasdir. Hayot olamida urush maydonlaridagi zafar yoki xatar har ikkovi ham bir qancha sabablarga bogliqdir. Agar zafar asboblarini imkoniyat boricha to‘liqlamay tu-rib urushga kirishar ekan, Qur‘oni karim hukmicha bunday odam xato ishlagan bo‘lib, shariat oldida javobga tortiladi. Shu o‘xshash uning sharoitiga to‘lti bilan ega bo‘la turib, yana orqaga chekinar ekan, tarix yuzini qoralovchilardan, islom haqiga xiyonat qiluvchilardan hisoblatusidir. Dunyo va oxirat baxtini davlatlari uchun, ilohiy qonun hukmida belgilangan, har ishning o‘ziga tegishlik sabablarini bajarib, qo‘lga keltirmay turib: «X,a endi, taqdir shul ekan», deb o‘ltirish eng katta nodonlik bo‘lib, Alloh qonuniga qarshilik qilmoqlikdur.
Bayt:

Sababni qil musabbibni unutma!
Haqiqat shul erur teskari ketma.
Ota Soguniy qilmishdur nasihat
Tushunganlar bu so‘zdin olgay ibrat.
Dema: «O‘zgarmas olam ish bitibdur»,
Na bo‘lgay ertagi kun kim bilibdur.
Hayotingni tuzatmoqqa sabab qil,
Vatanni qutqazishning chorasin bil.
Birinchi chorasi ilm o‘qimoqdur,
Jaholat ooshiga to‘qmoq ham tayaqdur.
Jaholat bizni ajratdi Vatandin
Vatan yolgiz emas, ham jonu-tandin.
Bo‘lar ish bo‘ldi, endi kimligingni
Unutma, ey o‘gil, o‘zbekligingni.
Yutulmasdan burun saqla tilingni-
Qutqar qulluqqa tushgan bu elingni.
Agar til saqlamas ersang, yutarlar-
Oyoq ostiga solgay, qul etarlar.
Seni yutmoqqa tayyor ajdaholar,
Koradur yoki oq to‘ymas balolar.
Na bo‘ldi, Uturiston, och ko‘zingni
Ko‘zing och, O‘zbekiston, ko‘r o‘zingni.
Na erding, endi ne bo‘lding, qarab boq,
Qachon bir joyda bo‘lgay juft bilan toq.
Farishtaga yaqin bo‘lgay musulmon,
Agar din ushlasa, bu hukmi Kur‘on.
Bilib diningni saqla, ey musulmon,
Judo bo‘lgan kishiga ming pushoymon.
Ota Soguniy qildi bu nasihat,
Ajab ermas, kishilar olsa ibrat.

Endi marhumning bu tarixiy voqeasi hasratlik dostonlar qatorida yozilgan bo‘lsa ham, kelajakda bolalarimiz haqlari uchun foydasiz emasdur.
Yana o‘z so‘zimizga kelaylik. Ustida shunchalik tarixiy so‘zlar yozilgan bu qo‘rg‘onda bir kecha yotib, ertasi kuni bulutga tiralgan ikki tog‘ qismog‘ida Saksonkechik atalgan oqar suv izi bo‘ylab yo‘lga tushdik. Qarasak, bu yo‘limizda saksonkechik emas, yuzdan ortiq suv kechgan bo‘lsak ham, yana suv kechiklarini sanab tugatolmadik. Shu bilan yozning uzun kunlari kechga davr to‘xtamay yurganimizcha kech qilg‘ach, har tomondan tuman aralash qora bulutlar qo‘zg‘alib, yomg‘ir quyishi boshlandi. Osti ustilarimiz yomg‘ir suvi bilan chilanib, yo‘l qorong‘uligini tun qorong‘uligi qopladi. Hayron bo‘lib turganimizda, oldimizda tog‘ bag‘ri tomonidan yaltirab o‘t yorug‘i yiroqdan ko‘rilgali turdi. Buni ko‘rgach, darhol ot jilovini shu yoqqa burib qarasak, baraka topkur yaylovga chiqadurgan Kuchar qo‘ychilari bo‘lib, yomg‘irdan quriqlanib tog‘ kamorida yotgan ekanlar. Dahshatli kechada topilgan shunga o‘xshash tog‘ o‘nqiri esa, bizning ko‘zimizda oqsaroy uylaridan ham ortiqroq ko‘rinar edi.
Bu va u olam ishlaridan xabari yo‘q, oldida haydagan bir to‘p qo‘y echkidan boshqa boqar kutari yo‘q, ikki dunyo g‘am qayg‘ulari bilan ham chatog‘i yo‘q, qo‘y dushmani bo‘ridan boshqa tashvishi yo‘q, bir necha cho‘ponlar bilan o‘nqir ichida yoqilgan olov aylanasida o‘lti rib o‘tkazgan badavlat majlis lazzatini eskarsam, madaniyat vahshiylariga chin ko‘nglimdan la‘nat o‘qigim kelar edi.

Kuchar
Shunday qilib sof ko‘ngilli, to‘g‘ri tilli uyg‘ur cho‘ponlari bilan o‘nqir ichida gurunglashib o‘ltirib, shu kechani o‘tkazdik. Ertasi kuni tongota hangragan eshaklarni haydashgan eshakchilar bilan biz ham yo‘lga tushdik. So‘ngra 2-3 soat o‘tar o‘tmas Saksonkechikni orqada qoldirib, qismoq og‘ziga chiqdik. Shu yurib o‘ltirganimizcha Tekmon degan uyg‘ur qishlog‘ida tushlanib, bu yerdan o‘tgach, kechga yaqin tepa tog‘lar uzilishida joylashgan, atrofi qalin daraxtlik bir saroyga keldik. Bu biz bilan kelayotgan eshakchilar xo‘jayiniga qarashlik keng bir qo‘rg‘on ekan. Shu kecha u yerda yotib, ertasi kuni Abdurahmon degan bir kucharlik savdogar bola bilan birga Kuchar shahriga qarab jo‘nadik. Kechga yaqin, Kuchar sapilidan 4 5 chaqirimcha yiroq bo‘lgan Shamolbog‘ degan qishloqdagi bolaning joyiga kelib tushdik. Ob-havosi toza, suvlari mo‘l, bog‘u bo‘stonlik kelishgan yer ekan.
Bu joyda ikki uch kuncha turib, hordig‘imiz chiqqandan keyin, shahar ko‘rmakni havas qilib, bola bilan birga bozorga kirdik. Aylanib yurganimizda bir kishi kelib qo‘limni ushladi. Qarasam, G‘uljadagi do‘stlarimizdan otushlik Turdiqori ekan. Menga o‘xshab u kishi ham Koshg‘ardan qochib chiqib, hech yerga sig‘masdan Kucharga kelgach, qo‘ra-joyli bir tul xotinga uylanib, shu bilan yoshirincha kun kechirmokda ekan. Meni ko‘rib: «Voy to‘ram, ajabmu yaxshi keldingiz. Sizni xudoyim menga yetkazdi, peshonamizda nima ish bo‘lsa, endi birga ko‘ramiz», deb yopishib olganicha, ajramay Shamolbog‘idagi qo‘shxonamizga birga keldi. So‘ngra uy egasidan meni so‘ragan bo‘lib, ot uloq, xurjun xalashlarimni olib, o‘z uyiga keltirdi.
Ikki qochoq bosh qo‘shganimizdan keyin sirimiz ochildi. Qarasak Koshg‘ar, G‘ulja va boshqa shaharlarda bo‘lgan voqealar hamma yerda birdaniga boshlangan ekan. Ikkovimiz bir necha kecha kunduzlab so‘zimiz tugamay, suhbatga to‘ymay, parang so‘qishib (suhbat qurishib) ajramasdan yurdik. Shu orada Koshg‘ardan otushlik Salay domla ham qochoq bo‘lmish ekan, kelib bizga qo‘shildi. Har tomondan kelgan qochoqlar topishib oldik.
Pishiqchilik vaqti bo‘lganligidan bog‘ sayli ziyofatlarida birgalashib yurib, tinchlik bilan 10-15 kunni o‘tkazdik. Bu o‘rtada mulla Hoshim degan Buxoroda men bilan birga o‘qigan kishining kuchorlik ta-labalaridan biri kelib, u kishining uyiga taklif qildi. Shahar tashqarisida oqar suvlik, bog‘u bo‘stonlik kelishgan bir qishloq masjidida imom ekan. 1921 yili Buxorodan qaytib To‘qmoq orqalik ketayotganida yo‘ldoshlari bilan biznikida bir hafta mehmon bo‘lishib o‘tgan edilar. Salayoxun domla boshliq hammamiz kelib, bu kishi uyida bir kecha kunduz mehmon bo‘ldik. Izzat hurmat ko‘rsatib, qo‘y so‘yib, o‘z odatlaricha oliy ziyofatlar qildi. Ichimizda bir-ikki ilmlik kishilar bo‘lganligi uchun vaqtimiz ko‘proq kitob o‘qish va ilmiy munozaralar bilan o‘tmoqda edi. «Uzoq yaqindan olim mehmonlar keladilar», deb uy egasi xabar qilgan bo‘lishi kerak, mahalla boshliqlari va boshqalardan bo‘lib yana besho‘n kishi bizning suhbatimizga qo‘shilishdi. Ertasi kuni xursandlik bilan bu yerdan chiqib, har qaysimiz joy joylarimizga tarqashdik. Turdiqori eshaklik, men otliq edim.
Shahardan 15-20 chaqirim yerdagi bir qishlokdan ikkovimiz mevalik bir bog‘ olib, yoz ichini shu yerda o‘tkazmoqchi bo‘lgan edik. Shu qishloqda qorimning ishonimlik bir og‘aynisi bor bo‘lib, shom vaqti bilan u kishining uyiga kelib tushdik. Yaxshi odam ekan, ilgari ko‘rishib tanishmagan bo‘lsam ham, hurmat bilan mehmondo‘stligini bildirib, bizni yaxshi qarshiladi. Borliq ovqatini oldimizga qo‘yib, topqanini keltirdi. Keyin qorini bir chetga tortib, uzoqdan uzoq shivirlashkani turdi. Men ham gumonga tushib: «Hay, bir voqea bo‘ldimi, bu kishining xabari borga o‘xshaydi?», deb qarab turdim. Birozdan keyin Turdiqori o‘zgargan holda yonimga kelib: «Voy taqsir, balo qoshimizga kelganga o‘xshaydi. Biz chiqqan kuni kechqurin Go‘nangjuza bosqinchilari bizning uyni bosib: «Bu yerga yot kishilardan kim keldi? Ering qori qayoqka ketdi? Sen bilishing kerak», deb bizning xotinni qiynashib turgan chog‘da, bu do‘stimiz bizdan xabar olmoqchi bo‘lib, tuyuqsizdan bu ishning ustiga kirib qolibdi. Bu kishini ko‘rgach: «Sen bularning yaqini o‘xshaysan, bu uyga kelgan kishilardan xabaring bo‘lishi kerak», deb buni ham qiynamoqchi ekan, yerlik bir qancha tanish kishilar guvohlik berishgani so‘nggida, ular qo‘lidan arang qutulib, hozirgina kelib o‘ltirmish ekan. Endi maslahat shulkim, balodan hazar, ish chorasini ilgari qilishimiz lozim, kelib qolmasdan burunroq bu yerdan ketaylik», dedi.
Shoshilinch ravishda otlarimizni yetaklaganimizcha yo‘l bilan emas, bog‘dan boqqa tun qorong‘usida turtinib yurib, ikkinchi bir qishloqqa o‘tdik. Ungachalik tun yarimdan og‘ib, qayon borib, kimning eshigini qoqishni bilmasdan hayron bo‘ldik. Oxiri Turdi qorim: «Shu yerda bir xo‘ja kishi bor edi, chala tanish bo‘lsa ham shunikiga boraylik, boshqa choramiz yo‘q», deb unikiga bordik. U bechora har yili tog‘ ichlaridagi qirg‘izlarga borib, murid ovlaydigan xo‘jalardan ekan. Muridlaridan topgan qo‘y echkilarini haydab kelgan kechasida, kelishmaslikni qarang, biz ham kelib eshik taqillatibmiz. Bechora xo‘ja: «Ustimdan Go‘nangjuza bosqinchilari meni bosqani kelishgan ekan», deb jon-moni qolmabdur. Qo‘rqqanga qo‘sh ko‘rinur degandek, o‘z qo‘rqishlarimiz ham yetarlik edi, buning ustiga tinch yotgan birovlarni qo‘rqitishga sabab bo‘lishimiz bizga ortiqcha bo‘ldi. Qora chiroq yoqilgan uyda qo‘rqqanidan hali o‘ziga kelmagan xo‘jamdan hol so‘rashib, biroz o‘ltirgandan keyin tashqariga chiqib yotdik.
Hatarlik kun qursin! «Ertagi kunda qayoqqa borarmiz, kimning uyiga sig‘armiz?», degan tashvishli o‘y bilan tong otguncha uxlayolmay chikdim. Tong yorishi bilan otlanib yo‘lga chiqqanimdan keyin kengashib: «Kechagi mehmon bo‘lgan uy egasi Hoshim domlanikiga boraylik, qanday bo‘lsa ham ilmi bor, qadr bilgan odam, biz uchun biror maslahatlik ish ko‘rsatsa ajab emas», deb kechagi chiqqan joyimizga keldik.
Qarasak, Hoshim domlamdan darak yo‘q. Tol tagida quruq yerda hayron bo‘lib, uzundan uzun o‘ltirdik. Shu orada ichki qo‘ra eshigidan bir xotin kishi bosh boqib qarab qo‘ydi. O‘tgan kuni kelgan mehmon ekanligimizni tanigan bo‘lishi kerak, birozdan keyin bir yosh bola quruq bir kiygizni sudraganicha oldimizga keltirib tashladi. Dastlabda kelganimizda qarindoshlarcha qizg‘inlik bilan ko‘rishgan bir ikki kishilar esa, bu uchrashishimizda so‘li yo‘q, so‘zi yo‘q, qo‘l uchlari bilangina ko‘rishib, biror narsadan qo‘rqqandek ko‘p o‘ltirolmay qaytib ketishdi. Endi bu ishlarni ko‘rgach, ko‘nglimizga har turli xayollar kelib, bu yerda ham katta bir voqea bo‘lgan o‘xshaydi deb turgan edik, birinchi kelganimizda ko‘rishgan hoji otaning o‘g‘li kelib qoldi va bu haqda bizga to‘liq ma‘lumot berdi. Shundoqki, Shing Duban hukumati qurilgan kundan boshlab, butun O‘yg‘uriston o‘lkasi Sovet hukumati nazorati ostiga olinmish edi. Ayniqsa Uchturpon, Oqsuv, Kuchar shaharlariga to‘g‘ridan to‘g‘ri GPU tomonidan tayyorlangan, o‘z otasini ham tanimaydigan tatar, uyg‘ur bolalarini keltirmish edilar. Ular har joyning ko‘zga ko‘rinarlik kishilarini, o‘zlarining iflos odatlaricha, majburiy ravishda josuslik balosiga bog‘lamish ekanlar.
O‘tgan kuni ziyofat majlisimizda bulardan bir qanchalari bo‘lganlikdan, biz ketgan kuni kechqurin uy egasi Hoshimoxun domlani Go‘nangjuza jallodlari tomonidan qamoqqa olmish ekanlar. Bizlarni ham qo‘lga olish qasdida bosmachilardek Turdioxun uyini bosgan bo‘lsa ham, bog‘ olamiz bahonasi bilan qishloqda qolganligimizdan, u kuni jallodlar qo‘liga tushmagan ekanmiz. Ikkinchi qaerda ko‘rsanglar yoki eshitsanglar, darhol bizga xabar bermas ekansizlar, ul chog‘da baringlar javob qaytarasizlar, degan mazmunda uy oilalaridan va biz bilan ko‘rishgan kishilardan tilxat olmishdur.
Bu kabi dahshatli shum xabarni onglashimiz bilan hushimiz boshimizdan uchdi. Bir kun bo‘lsa ham dinsiz, rahmsiz dushman ilkiga ilinmay, omon bo‘lish umidi bilan kelgan kishilar edik. Bizni deb uy egasining shunday og‘ir kulfatda qolganini ko‘rib, qattiq qayg‘urib, ko‘p xafa bo‘ldik. Bir zolimlardan, shu o‘xshash ahmoq nodonlardan payg‘ambarlar ham qochgan ekanlar. Shuni eskargach, Hoshimoxun domlani zolimlar qo‘lidan qutqarish uchun o‘zimizni taslim qilishlikni loyiq topmay, qochishni ortiqroq ko‘rdik. Ilgargi kuni kelganimizda bolga uymalashgan chivinday bo‘lgan kishilar bugun esa yirokdan qoralari ko‘ringan bo‘lsa ham, o‘zlari yaqinimizga yo‘layolmadilar. Buning ustiga biz kelib otdan tushishimiz Bilan tegishlik o‘ringa xabar yetishi aniq bo‘lganlikdan, har bir nafasda ushlanib qolish qo‘rquvi kuchaymoqda edi. Shunga ko‘ra, borliq odamlar bizdan qo‘rqib tarqashgan vaqtdan foydalanib, ot uloqlarimizni qoldirgan holda yayovlashib tubanda oqib yotgan katta soyga tushdik. Qarasak, soyning u tomonida otliq odam kirsa ko‘rinmaydigan, o‘skandan o‘skan jo‘xori ko‘rindi.
Vahshiy dushmanlarimiz orqamizdan qoramiz uzulmay turib izlab chiqqan bo‘lsalar ham, bu yerga kirganimizni o‘ylamas, deb suvdan chiqishimiz bilan qalin jo‘xori ichiga kirib oldik. Ertalab, choy vaqti bilan kirgan bo‘yimizcha, 6 soat chamasi dimiq jo‘xori ichida chirkayga (chivinga) talanib o‘ltirdik. Tush og‘ib, quyosh qizib turgan chog‘da, aylana atrofimizni sinchiklab qarab hech kimni ko‘rmagach, jo‘xori ichidan chiqdik. Biroq, qayoqqa borishimizni, qaerdan boshpana topishimizni belgilamasdan, oldimizda yiroqdan ko‘ringan qalin qora daraxtzorni mo‘l yurganimizcha, asr namozi vaqti bilan qishloq chetidagi cho‘ng qopqalik (darvozalik) bir dehqon qo‘rasiga kelib kirdik. Biroq bu kishi mehmon kutmagan, odamgarchilikni bilmagan kishi ekan. Oqshom namozi o‘tgandan keyin: «Biz mehmon kutolmaymiz, boshqa bir joyga boringlar», deb bizni u joydan chiqishga majbur qildi.
Bayt:

Sog‘uniy, er qadrini bilmas ekan, deb qayg‘urma,
Hazrat Muso qadrini ham bilmaganni esga ol!

«O‘zi kelgan qo‘noqni (yotib qolishga kelgan mehmon) qaytarish iymondan emas», degan payg‘ambarimizning so‘ziga qarshi turgan kishiga nima degali bo‘lur? Nochor u yerdan chiqib qaerga borishimizni bilmay, qorong‘u kechada to‘xtamay yurib, bir boqqa kirdik. Kishi ko‘rib qolmasin deb shu yerda uyquga kirguncha, qalin chirg‘anaq (tikonli butazor) ichida chivin chirkayga talanib yotdik. Bir necha soat o‘tgan so‘nggida bu yerdan chiqqan bo‘lsak ham, qaerga borib, nima ish qilishimizni bilolmay ko‘cha aylanib, axiri eshigi ochiq bir masjid oldidan chikdik. Buni g‘animat bilib shu yerda yotmoqchi bo‘lib edik, ertangi kuni xatarini o‘ylashib so‘zimiz to‘xtalmay turganda, xudo o‘nglab, Kuchar tarafdan kelayotgan bir arava sharpasi bilindi. Xonaqatom degan bir joyda bo‘ladigan qishloq bozoriga mol bilan ketayotgan bir savdogar kishi ekan. Buni ko‘rgach, Hizrga yo‘liqqandek suyunishib, sirimizni bildirmasdan shunga ergashganimizcha kechalab yo‘lga tushdik. 30 chaqirimcha yo‘l yurib, tun yarimi bo‘layozganda bir bedalikka kelib dam olish uchun o‘ltirdik.
Yo‘ldoshim Turdiqori mendan yosh bo‘lsa ham, safarga chidamsizroq ekan, shu yerda biroz bo‘lsa ham uxlab olaylik, deb ko‘p yalinib edi; yo‘ldoshdan ajrab qolsak adashamiz deb, men unamadim. Shu yurganimizcha u yerda bu yerda uchragan siyrak tomlik 3 4 qishloq mahallasidan o‘ta borib, tongga yaqin yana bir mahalla chetiga keldik. Shu yerda uyqusizlik ko‘p g‘alaba qilgach, qalin daraxt tagiga kirib, namoz vaqtigacha uxlab qoldik. Ertalab turganimizda qarasak, ko‘k yuzini qora bulutlar qoplab, yomg‘ir yog‘a boshlamish edi. Biz ham tura kelib, har biri tubiga duva-duva qum uymalagan qari qora yulg‘un yog‘ochlarini oralaganimizcha, yomg‘ir aralash yo‘lga tushdik. Ketayotib, yo‘l ustida ovqatlanish uchun uylariga tushgan kishilar bizni ko‘rgach, kiyim boshlarimizga qarab hayron bo‘lishar edi. O‘zlari esa, hozirgi madaniyat olamidan bir yoqlama yiroq turganliklari uchun, siyosatchilarni hayratda qoldirgudek siy sifatga ega bo‘lganlikdan, o‘tmishdagi o‘rta asr uyg‘urlarini eslatmokda edilar.
Bu yoziq sir insonlar islomiyat sharaflaridan yolgizgina ism egasi bo‘lsalar ham, haligacha insoni yat axloqlaridan ajramagan edi. Endi esa, Mao tszedun mal‘un zulmi ostida ezilib yotgan bir qancha million qon-qarindosh, din orqadoshlarimiz uygur ulusi diniy, milliy huquqlaridan butunlay mahrum etilgan holda, qizil yolmogiz yordami bilan qora yalmog'iz bo‘gziga kirib, yutilish oldida turibdilar. Bu kabi cheksiz xiyonat, kechirilmas jinoyat ishlovchilarini uygur o‘zbek ikki Turkiston o‘glonlari ulug bobolari O‘guzxon arvohi haqi hech vaqt unutmaslar. Agar unutar ekanlar hayot olamining qora sahifalariga haqiqat yozuvchilari uygur xalqining qizil qonlari bilan bu jinoyatni yozib qoldiradilar.
Yana o‘z so‘zimizga kelaylik. Yo‘lda yo‘liqib so‘z so‘rovchi kishilarga Xonaqatom bozoriga mol yuborgan edik, aravamiz ilgarilab ketgan edi, degan bahona bilan boshoyog‘i ko‘rinmagan yulg‘unlik uzun cho‘l ichida yura yura peshin namoz vaqti bilan Xonaqatom bozoriga yetib keldik. Bu esa Kuchar atrofidagi qishloq bozorlari ichida xalq ko‘pligi, savdosining qizg‘inligi bilan birinchi bozor atalur ekan. Bozor ichidan biror chaqirim chetdaroq yerda, qalin daraxtlar orasida Xonaqatom mozori ko‘rinib turmoqda edi. Ilon chaqqan kishi arqon shaklini ko‘rsa qo‘rqqandek, bozorga kirishdan qo‘rqib, qori ikkovimiz to‘g‘ri mozorga bordik. Qarasak, atrofi ochiq, eldan qochiq, daraxtzor, havosi yaxshi, oldida oqar suvi bor, o‘lturg‘udek uyi ham bor ekan. Mana shu yerda o‘zimni bu vahshiylardan qutilgandek chog‘lab, tarki dunyo qilgan so‘pilar odatlaricha payshanba kuni og‘iz berkitib, boshqa kunlari quruq nonga qanoat qilib, 40 kundan ortiqroq yotdim.
Bizning Chiqish, Botish ikki Turkiston xalqi ichida ilgaridan beri mozorparastlik bid‘ati, to‘g‘ridan to‘g‘ri aziz avliyolarga sig‘inish odati ko‘p rivoj olgandir. Shunga ko‘ra, ko‘pchilik qishloq xalqi Xonaqatom mozorini Turkistonda hikmat aytgan mashhur Qulxo‘ja Ahmad Yassaviy mozori deb ishonar ekanlar.
Bu yoziq sir insonlar islomiyat sharaflaridan yolgizgina ism egasi bo‘lsalar ham, haligacha insoni yat axloqlaridan ajramagan edi. Endi esa, Mao tszedun mal‘un zulmi ostida ezilib yotgan bir qancha million qon-qarindosh, din orqadoshlarimiz uygur ulusi diniy, milliy huquqlaridan butunlay mahrum etilgan holda, qizil yolmogiz yordami bilan qora yalmog'iz bo‘gziga kirib, yutilish oldida turibdilar. Bu kabi cheksiz xiyonat, kechirilmas jinoyat ishlovchilarini uygur o‘zbek ikki Turkiston o‘glonlari ulug bobolari O‘guzxon arvohi haqi hech vaqt unutmaslar. Agar unutar ekanlar hayot olamining qora sahifalariga haqiqat yozuvchilari uygur xalqining qizil qonlari bilan bu jinoyatni yozib qoldiradilar.
Yana o‘z so‘zimizga kelaylik. Yo‘lda yo‘liqib so‘z so‘rovchi kishilarga Xonaqatom bozoriga mol yuborgan edik, aravamiz ilgarilab ketgan edi, degan bahona bilan boshoyog‘i ko‘rinmagan yulg‘unlik uzun cho‘l ichida yura yura peshin namoz vaqti bilan Xonaqatom bozoriga yetib keldik. Bu esa Kuchar atrofidagi qishloq bozorlari ichida xalq ko‘pligi, savdosining qizg‘inligi bilan birinchi bozor atalur ekan. Bozor ichidan biror chaqirim chetdaroq yerda, qalin daraxtlar orasida Xonaqatom mozori ko‘rinib turmoqda edi. Ilon chaqqan kishi arqon shaklini ko‘rsa qo‘rqqandek, bozorga kirishdan qo‘rqib, qori ikkovimiz to‘g‘ri mozorga bordik. Qarasak, atrofi ochiq, eldan qochiq, daraxtzor, havosi yaxshi, oldida oqar suvi bor, o‘lturg‘udek uyi ham bor ekan. Mana shu yerda o‘zimni bu vahshiylardan qutilgandek chog‘lab, tarki dunyo qilgan so‘pilar odatlaricha payshanba kuni og‘iz berkitib, boshqa kunlari quruq nonga qanoat qilib, 40 kundan ortiqroq yotdim.
Bizning Chiqish, Botish ikki Turkiston xalqi ichida ilgaridan beri mozorparastlik bid‘ati, to‘g‘ridan to‘g‘ri aziz avliyolarga sig‘inish odati ko‘p rivoj olgandir. Shunga ko‘ra, ko‘pchilik qishloq xalqi Xonaqatom mozorini Turkistonda hikmat aytgan mashhur Qulxo‘ja Ahmad Yassaviy mozori deb ishonar ekanlar.
Mana shu yerga kelgach payqab qarasam, Kuchardan 80 90 chaqirimcha janub tarafda Taklimakon cho‘llarining g‘arbiy etagi, Himoloy tog‘larining sharqiy tomonidan chiqqan Torim daryosi bo‘yiga kelgan ekanman. Shu yerdan Lobnur ko‘li orqalik To‘g‘rak jangali (to‘qayzori) oralagan yo‘l bilan 12 kunda to‘g‘ri Xo‘tan shahriga chiqsa bo‘lar ekan. Bu yerga kelgandan keyin kishi bilmas, dushman qadami yetmas tinch joyga keldim o‘xshaydi desam, bir ikki juma o‘tishi bilanoq: «Vay, falon mozorga xo‘jamlardan shundoq bir kishi kelibdimish», degan so‘z tarqalib, atrofdagi odamlar ziyoratga kelgali turishdi.
Bundan ilgari Xo‘janiyoz qo‘zg‘olonida ish ko‘rsatgan sahro xalqi ichida shangyu, miroblar bo‘lib, bulardan atog‘i chiqqanlari ikki kishi birovi Obil mirob, ikkinchisi Matniyoz shangyu deganlar edi. Ular esa, yaqin bir yildan beri biz o‘xshash qochoq bo‘lib, bosqinchilarga tutqich bermay keng dala, qalin to‘qay ichida zolimlar qo‘liga tushmay, jon saqlab yurgan ekanlar. Har ikkovi ham yarim kechada kelishib, men bilan ko‘rishib ketdilar. Sirdosh bo‘lib qolgach kundan kunga muhabbatlashib, har ikki-uch kunda ko‘rishib turmasak chidayolmaydigan bo‘lib qoldik.
Obilmirob o‘zi savodsiz o‘qimagan bo‘lsa ham, ota bobosidan tortib yurt so‘rab, el bilib kelgan ochiq yuzlik, chechan tillik, er yurak kishi edi. Matniyoz shangyu undan ko‘ra biroz yoshroq, og‘ir bosiq, madrasa ko‘rgan, oz bo‘lsa ham siyosat ko‘rib, ko‘zi ochilgan xushxulq, adablik yigit edi. Bulardan boshqa uzoq yaqindan eshitib kelgan oshna og‘aynilar kundan kunga ko‘payishkali turdi.
Qochgan kishidek emas, sayohatga chiqqan bir kishidek bo‘lib, chaqirgan joyga bormay turolmadik. Buni ko‘rgan Turdiqorimning rangi qum o‘chib qo‘rqqanlikdan bahona qilib: «Falon qishloqda bir og‘ayni kishim bor edi, shu yerga borib, Kuchardagi uyimdan xabar oldirsam, biror hafta ichida qaytib kelardim», deb mendan ruxsat so‘radi. Qochoq kishiga har yoqlama ikki kishidan bir kishining yengil bo‘lishini o‘ylab, qoriga javob berdim. Bu kishi ketgandan keyin Obilmirob bilan maslahatlashib, har ikkovimiz jangal yo‘li bilan Xo‘tanga o‘tib, u yerdan Tibet orqali Hindistonga ketmoqchi bo‘ldik. Safar jamolg‘asi bilan bari iqim chiqimni o‘zi ko‘tarmoqchi bo‘ldi. O‘zining aytishicha mol dunyosi ko‘p, farzandi yo‘q, qadrdon xotini o‘lib ketgan, keyingi xotinidan bola bo‘lmagan ekan. Shunga ko‘ra orqasida qoladigan, qayg‘urgudek kimsasi bo‘lmagach va ham zolim bosqinchi hukumat tomonidan biz o‘xshash qattiq ta‘qibga tushganlikdan bezor bo‘lib, boshqa bir mamlakatga ketish niyati bor ekan. Biroq, o‘zi davlat egasi bo‘lgani bilan o‘z yeridan chiqmagan, uzoq yaqin safar ko‘rmagani uchun, qanday qilarini bilmay turgan vaqtida bizning kelib qolishimiz bunga qulay bo‘lmish edi. O‘ziga hamdardligimni onglagach, joni kirib, safar ishini tezlatgani turdi.
To‘g‘roq janggali yo‘lini yurganimizda ikki uch kunlik suvsiz cho‘lni kesib o‘tishga to‘g‘ri kelar ekan, bunga xachirdan boshqa hayvon chidayolmaydir. «O‘zimning 10 otga bermaydigan ishonimlik xachirim bordir. Sizga ham shunga o‘xshash bir xachir olishim kerak. Yana shundoq vahshatlik janggal, cho‘l yo‘llarida ko‘p safar qilgan, bu yo‘lning o‘y chuqurini yaxshi bilgan mohir yo‘lboshchi bilan ham uqushib qo‘ydim», deb har qancha qiziqtirgan bo‘lsa ham, nimagadir bu safarga ko‘nglim rizolik bermay, kechiktirib turdim. Yo‘q esa, safar jamolg‘alari har tomonlama to‘liqlanib qo‘lga keltirilmish edi.
Bayt:

Ko‘rguluk bo‘lsa qaerda ani ko‘rmay chora yo‘q,
Tuz nasibang qayda tushsa oni totmay chora yo‘q

deganday, har ikkovimizga ham ko‘rgilik vaqti kelib qolgan ekan. Bundan xabarimiz yo‘q, biz unga chora izlab yurganimizda tuyuqsizdan kechasi kelib, Go‘nangjuza jallodlari do‘stimiz Obilmirobni qo‘lga tushirmishdur. Yotgan joyimiz qishloqdan chetroqda bo‘lganliqdan kechasi bo‘lgan bu voqeadan xabar topmagan ekanmiz, ertalab kelgan Obilmirob inisidan eshitib, hayron bo‘lib tursam, o‘zimizga qarashlik yana bir kishi: «Vay, hojim, uch to‘rt kun bo‘lsa ham, bu yerdan boshqaroq joyga yo‘tkalmasak bo‘lmaydi», deb maslahat ko‘rsatib, shu damdayoq meni yashirin yo‘l bilan 10 chaqirimcha qumliq ichidagi birovning qo‘rg‘oniga eltib qo‘ydi. Soq bo‘l bek bo‘l bilan kechani shu yerda o‘tkazib, ortiq turishga imkoniyat bo‘lmagach, ertasigayoq qaytib mozorga keldim. Qarasam, ishlar boshqacha bo‘lib, har xil so‘zlar ko‘payganini sezdim. Shu kechalab Obilmirob oilasiga ko‘ngil aytgani va ham ulardan o‘z to‘g‘rimda maslahat so‘ragani borib edim, ko‘rishgan do‘st kishilar bu yerdan tezroq ketishimga maslahat berdilar. Shuning uchun Obilmirobning qaynisi bilan bu joyga kelganimizdan beri oshnoligimiz bor edi, bu voqeani anglab, ahvol so‘ragani kelgan ekan, bu kishi mening hijolatimni ko‘rib: «Domlahojim, ko‘p xafa bo‘lmang, shu kechadan qoldirmay sizni Kucharga yetkazib, o‘z uyimda saqlayman. Bu ishlar biroz jimiqqandan keyin maslahat bilan siz aytgan joyga yetkazib qo‘yishga ham yaraymiz», degan so‘z qilib edi, anchagina ko‘nglim ko‘tarildi.
Shu kecha va‘dalashgan joyga mirobning o‘gay o‘g‘li boyagi maqtovlik xachir qo‘shgan mapani (Xitoy aravasini) keltirgach, cho‘ng yo‘lni qoldirib, cho‘l bilan to‘xtovsiz yurib tong otar vaqtida manzil joyimizga yetib keldik. Yo‘l bilan, kishilarning aytishicha, 100 chaqirimcha yurgan o‘xshaymiz. Ichkari Xitoydan mapa bilan bir kunda 100 chaqirimdan ortiq yo‘l yuradigan 10 yombulik asl xachirlar borligini eshitgan edim, shu safarimda o‘z ko‘zim bilan ko‘rdim. Yo‘l yurganda g‘amza bilan raqsga tushganday quloqlarini o‘ynatib, oyoq bosgani bilinmay yelkan kema ketgandek, qamchi ursa uchgandek, bechora mirob bunga 10 ot emas, har qancha baho qo‘ysa ham arzir ekan deb, Xdndiston safari yodimga tushgach, afsuslanib ko‘nglim buzilmish edi.
Kechagina birga yurgan jon yo‘ldoshimizni o‘g‘riga oldirib, uzun safarga atalgan 10 otliq ulog‘ini men minib, qochgan joyimga qaytishim qaysi baloni mening boshimga keltirur ekan, degan qayg‘ulik o‘y bilan belgilangan uyga kirib o‘ltirdim. U yoq bu yoq ko‘cha ko‘yga chiqishni qo‘yib, chilla o‘ltirgan kishilardek, toat ibodatga kirishgani turdim.
Mozorda turgan kunlarimda asli ko‘na (eski) turponlik, Koshg‘ar madrasalarida o‘qigan, o‘ziga yarasha ilmi bor, xalq og‘zida «qozioxun» atalmish Mullaniyoz nomli bir kishi mendan dars o‘qib yurgan edi. Mozor mahalla odamlari bu voqea bo‘lib bizdan ajraganlari uchun qayg‘urishib, xafalangan ekanlar. Biz ketib 10 kuncha o‘tgandan keyin har qandoq bo‘lsa ham yo‘qlab kelishimiz kerak deb, qirq ellik so‘m pul bilan qozn oxunni bizga yuboribdilar. Biz bilan ko‘rishib borgandan so‘ng qarasa, hukumat tomonidan ortiga tushgan kishi bo‘lishi kerak: «Qayoqqa bording, pul bergan olgan kishilarni ko‘rsat, u bilan kimlar aloqa qilgan?», deb oxunim bechorani qattiq qiynab so‘roq qilgan ekan, qiynovga chidayolmoy jon achchig‘ida hamma so‘zni ortig‘i bilan aytib beribdi. So‘ngra Go‘nangjuza xitoy jallodlari mozor mahallaga kelib, biz bilan aloqa bog‘lagan kishilarni qiyin qistovga olib: «Qani, u odamni topinglar?» deb siyosat qilsa, ko‘rqishib turgan qishloq xalqi: «Shu kishi bo‘ladi», deb qozini ko‘rsatibdilar.
Bu voqeadan xabarim yo‘q, qozi kelib biror hafta o‘tgandan so‘ng, qo‘shxonamda yolg‘iz qolib zerikkanimdan, bizga yaqin mahallada ko‘p yillardan beri turg‘un bo‘lib qolgan bir andijonlik kishi bor ekan, uni ko‘rishga xumor bo‘lib, bog‘iga bordim. U ham o‘z yurtligini sog‘ingan bo‘lishi kerak, akauka topishgandek quchoqlashib muhabbat bilan ko‘rishdik. Yana o‘z og‘aynilarimizdan g‘uljalik Tursunboy men bilan ko‘rishib G‘uljaga qaytmoqchi ekan, u ham kelib biz bilan o‘ltirdi. Mana shu orada o‘zaro g‘imir shivir bo‘lib, qulog‘imga sovuqroq so‘z eshitilib qolgach, hadik olib tashqariga chiqdim. Ikki yosh bola oldimga yugurganicha kelib: «Sizni izlashib yuribdilar, Go‘nangjuza kishilari qo‘shxonangizga kirib ketdi», deb xabar berishib qoldi.
So‘z aytishga ham fursat bo‘lmadi. Yonimdagi mavzur soatimni: «Sizga omonat, uyga berib qo‘ying», deb Tursunboyga topshirdim. Bir nafas bo‘lsa ham zolim yuzini ko‘rmasga eng so‘nggi chora qilgan bo‘lib, bir parcha o‘sgan jo‘xori ichida yoshirinib turdim. Hali nafasim ham rostlangani yo‘q edi, ikki qurollik askarga besh olti qurolsiz kishilar ergashgan holda chopganlaricha kelishib, jo‘xori ichida yotgan menga ot ustida turib ko‘zlari tushdi. Men ham qochish davrining tugaganini ko‘rgach, baloga sabr qilib, o‘zimni taslim etishga majbur bo‘ldim. Qarasam, Honaqa tomondan qozioxunni, tushgan joyimdan uy egasini majbur ravishda birga keltirgan ekanlar. Har ikkovlari ham biz uchun anchagina kulfat ko‘rib, mashaqqat chekkanlari yuz ko‘zlaridan ko‘rinib turgan edi. Menga yordam yetkazish uchun yurgan bu kishilarni bu kabi achinarlik holda ko‘rib, qattiq qayg‘urgan bo‘lsam ham, qurollik kuch oldida bo‘yinsunmoqdan boshqa choram yo‘q edi.
Shundoq qilib, meni qo‘lga tushirib olgach, o‘zlari kelturgan qora mapaga o‘ltirg‘izib, oldi orqasini kishi ko‘rinmaydigan qilib o‘rab qo‘ydi. «Boshingni chiqara ko‘rma, ko‘rasan!» deb, qurollik askarlar o‘rtaga olgan holda, shu haybat bilan yurib bir yerga kelgach to‘xtadilar. Oldi orqamda ikki askar meni haydaganicha ichkaridan ichkari kiritib, usti yopiq, qorong‘u uzun yo‘lak to‘riga oborib, eshik ochilishi bilan orqamdan itarib kirgizishdi.
Xudo saqlasin, go‘r qorong‘usidek hech yerdan teshigi ko‘rinmagach, «Lo havla»ni o‘qib, birikki minut turib edim, siniq dovush bilan sekingina «Salom alaykum» degan kishi qorasi ko‘rinib, ko‘rishmak uchun qo‘lini uzatdi. Men ham kishi borlig‘ini bilgach, o‘zimni to‘xtatib olib, undan holahvol so‘radim. «Bu yerda yotganimga 20 kun bo‘ddi, hammadan yolg‘izlik yomon ekan, xafa bo‘lmaysiz, xudoyim menga rahm qilib, sizni yetkazdi. O‘zim xo‘tanlik, otim To‘roxun, mollarim qo‘lga gushib, savdogarchiliqda ayblanib qamaldim», dedi. Men ham: «Birodar, peshonaga yozilgan yaxshi yomon ishlarni ko‘rmasga choramiz yo‘kdir. Sabr qilaylik, ko‘p xafa bo‘lmay o‘ltiraylik. Siz, biz Qur‘onga ishongan musulmonlarmiz. Qur‘on so‘zi Alloh so‘zidur. Allohning aytishicha: «Har bir og‘irlik orqasidan, albatta, yengillik kelgusidur». Shu o‘xshash har ikkovimizga quvvat berguday diniy so‘zlarni aytib, zindon yo‘ldoshimni ham bir ozgina yupantirgan bo‘ldim.
Mening egnimda bo‘lsa, bir qavat yozgi kiyimimdan boshqa hech narsa yo‘q edi. Erta kechada yeydigan ovqatimizga bir kosa qaynoq suv, bir dona mo‘ma1 non berar edi. Yotgan uyimizning uzunligi to‘rt gazcha kelsa ham, eni torligidan ko‘ndalang yotolmas edik. Ostimizda esa tuproqqa qorishib ketgan bir parcha bo‘yradan boshqa hech narsa yo‘q edi. Kelgan
Bug‘da oshirib pishirilgan hamirli non.
kunim kechasi meni qurollik bir askar so‘roqqa olib chiqdi. Uzundan uzun qorong‘u tor yo‘lakda o‘qlangan miltiqni orqamga taqab yurganicha lampa yoqilgan kattaroq bir uyga olib kirdi. Qarasam, ustal (stol) yonida birorta ham xitoy urug‘idan yo‘q, uyg‘urcha do‘ppini chekkasiga qo‘ygan bir tatar bolasi o‘ltiribdur. «Hay, shu shumoyoqlar bu yerlarga ham yetib kelgan o‘xshaydi»,deb o‘ylanib turib, ko‘rsatgan joyiga o‘ltirdim. Nimagadir yuzimga qaragach, tezdan gapirolmasdan, 5 6 minut o‘tgandan so‘ng tikilib turib: «Falonchi degan kishi senmisan, qaydin chiqding, qayoqqa bormoqchi eding?», dedi. «G‘uljadan chiqdim, men tabibman, Xo‘tanga borib, Hindiston dorilaridan olib qaytmoqchi edim» deganimda, «Yolg‘on», dedi. Bunga qaraganda, mening ma‘lumotimni G‘uljadan olib, to‘lig‘i bilan bilgan o‘xshaydi deb, o‘ylanib qoldim.
Bu chaqiriqda so‘ragan so‘zi shu bo‘lib, boshqa hech narsa demadi. Oradan 10 minutcha ham vaqt o‘tmasdan turib, meni qaytarib yubordi. Eshiqdan qorong‘u uyga qadam qo‘yishim bilan, yo‘ldoshim To‘roxun o‘rnidan tura kelib: «Vay, xo‘jam, sizni olib chiqib ketgandan beri xavotirlanib o‘ltirdim», deb mening haqimda qilgan tashvishini gapirdi. Boshqalarni so‘roqqa olib borib qaytarganda tayoqning zarbi bilan o‘zi yurolmasdan askarlar uni yo‘lovsuyovlar bilan keltirib tashlar ekanlar. Bunday ishlardan Alloh meni o‘zi saqlamish edi.
Bayt:

Yaxshilik kunlarda xudoni hech unutma Sog‘uniy,
Boshingga tushsa qora kun, tashlamas u ham sani.
Yoshliging o‘tdi, g‘ururlik birla toat qilmading
Keksalikda ketdi kuch, solgan imorating qani?
Yosh yetibdur qon yutib, g‘am-qayg‘udin ayrilmading,
Barchasi haq yo‘lida bilgil xudoning bergani.
Oq soqoli haqiga bu Sog‘uniy bechoraga
Ko‘rsatib o‘lmasdan burunroq ul Muhammad qabrini.
Kim o‘qisa har qachon Sog‘un otaning she‘rini,
Bir og‘iz Qur‘on o‘qib shod aylasin arvohini.

Bu kabi jallodlar qo‘lida ziyon zahmatga uchramay, chekinmay, qutilganim uchun Allohga tashakkur qilib, ko‘p hamdu sanolar aytdim. Shu bilan meni bir yo‘l chaqirganicha, ikkinchi o‘zlari yo‘qlamagach, u zolim qonxo‘rlar yuzini ko‘rmaganligim uchun Allohga tashakkurlar qildim.
Oradan uch to‘rt kun o‘tar o‘tmas, zindon yo‘ldoshim To‘roxunni so‘roqqa chaqirdilar. Bundan ilgari ham qiynov qistov ishlarini ko‘rib o‘tkizgan bo‘lishi kerak: «Hay, mening ishim qanday bo‘lar ekan?», deb jon hovuchlagan kishilarday qo‘rqqanicha ketdi. «Kemaga tushgan kishining joni bir», deganday yo‘ldoshim qayg‘usi ustiga, insonchilik ekan, o‘zim ham qayg‘ura boshladim. Oradan uch to‘rt soat o‘tgandan keyin qarasam, o‘zi aytgandek, bechora To‘roxunni yo‘lab suyab eshik oldiga keltirishib, ichkariga itarishib yubordi. U gandiraklaganicha kelib, mening oldimga yiqilib tushdi. Qarasam, ustidan suv quygandek qora terga tushgan ekan. Eshik ortida tinglashib turishlaridan qo‘rqib, hol so‘rashga ham jur‘at qilolmadim. «Xudoyo, bular zulmidan o‘zing asramasang, ko‘rar kunimiz shul ekan», deb «Lo havla»ni o‘qib, ustida jaldirab o‘ltirdim.
«Mo‘minlar uchun eng og‘ir zamon qaysidur?», deb rasulullohdan so‘raganlarida, «Haromzodalar xalq ustiga hukmron bo‘lsa», degan mo‘‘jiza so‘zlarini ko‘z oldimizdan o‘tkazdik. Bu vahshiy yirtqichlar vahshiyona qilgan zulmlarini yoshirib uyalgandan emas, balki shaytonligidan hech kimga aytmasligi uchun har bir zulm ko‘rgan kishilardan shartlik tilxat oladilar. «Joningni olaman, dovushingni chiqarma», degandek, bechora kishilar boshqa so‘roqchilarga ham o‘z ustilaridan o‘tgan nohaq zulmlardan bir og‘iz gapirolmaydilar.
Shu ahvolga tushib tashqariga chiqilmasdan, kecha kunduzi bilinmagan qorong‘u uyda hafta o‘n kunni shunday qiyinchiliklar bilan o‘tkazdik. Men kelgan kundan boshlab, har kuni ikki uch vaqt biz yotgan qamoqxona orqasida qandaydurki bir ayol kishining yig‘lagan dovushi eshitilgan so‘nggida, tom orqasini dupillatib so‘qqali turadi. «Bu nimadur?», — deb yo‘ldoshimdan so‘rasam: «Men kelgandan beri shu tom orqasida har kuni necha qayta yig‘i ovozi chiqadi. Yig‘idan to‘xtar ekan, tom orqasini urib, yana dovush chiqarib, «Kishi bormi?» degandek chaqirib qo‘yadi. Men ham bunga yarasha javob qaytaray desam, soqchi askarlardan qo‘rqaman», dedi. Yana bir kuni yig‘i solib tom qoqib edi, qarasam, soqchi askarlar ko‘rinmagach, To‘roxunni eshik poyloqchi qilib, orqa tomni gupillatgan so‘nggida: «Siz kim bo‘lasiz?», deb qichqirib edim, «Men dubbegining xotini bo‘laman, olti oy bo‘ldi shu yolg‘iz uyda qamoqdaman, qo‘rqqanimdan, yolg‘izlikka chidayolmay, kunda uch to‘rt marta yig‘i solib sizlarga ham tinchlik bermadim. Boshqa ilojim yo‘q, qandoq bo‘lsa ham xafa bo‘lmanglar», dedi.
Bu xotin olti oydan beri yolg‘iz uyda, yolg‘iz yotib, bu rahmsiz toshyurak qora ko‘ngillar qo‘lida tortgan jabr jafolarini onglagach, buning oldida bizning ishimiz holva bo‘lib qoldi. Yana bir kuni qarasam, o‘rtamizdagi devor tangadek teshilib, bir narsa qimirlagandek bo‘ldi. Tortib olsam cho‘ka yog‘ochi ekan. U bilan oramiz ochilib, telefon qurgandek bemalol gaplashgani turdik. Eri dubbegi bo‘lgani uchun qanchadur oltin solib, shuni to‘latmoqchi ekan. Bundan boshqa ham turma sirlaridan birmuncha ishlarini bizga tushuntirib turdi. Keyin eshitsam, bu xotin turmadan qutilgach, o‘z odatlaricha dindorlik bilan masturalikda yurib, umri qisqa ekan, dunyodan o‘tibdur. Xudo rahmat qilsin!
Yigirma kunga yaqin bu uyning qiyinchiliklarini ko‘rganimizdan so‘ngra, bizni bu yerdan ko‘ra kengroq, yorug‘roq bo‘lgan yonimizdagi uyga chiqazdi. Bunda esa Kuchar oqsoqoli Muhammadali oxun yo‘ldoshi bilan, men To‘roxun bilan to‘rt kishi o‘n kuncha o‘ltirganimizdan keyin, ikki askar kelib bizni haydaganicha bir maydonga chiqardi. Qarasak, oldi orqasi o‘ralgan, ikki ot qo‘shilgan ko‘tak (yog‘och arava) arava tayyor turibdi. Qurollik uch askar boshchisi qirg‘iz, qolgan ikkovi uyg‘ur, birovi oldimizda, ikkovi yonimizda xitoy odatlaricha miltiqlari tiklangan holda turardi. «Nari tur», deb qichqirib yo‘lovchilarni qo‘rqitgach, ko‘z qo‘rqitish, yurak cho‘chitish uchun bo‘lsa kerak, oldi-orqamizni o‘ragan askar, xalq ko‘p bozor o‘rtasidan yurib, aravani qattiq haydaganlaricha shahardan chiqardilar. Yo‘ldoshlarimizdan Muhammadali oqsoqol sodda ko‘ngil, eski odamlardan ekan. O‘limga ketayotgan kishi duo qilgandek, turgan xalqqa qarab uzun o‘sgan soqolini silab boshini egdi. Buni ko‘rgan bechora musulmonlar ham soqollarini silashib, bizga qarab duo qilgan bo‘ldilar.
Shu ahvol bilan Kuchardan chiqqanimizcha yurib, birinchi qo‘nalg‘uga yetdik. Yo‘lda ketayotganimizda beshlab, o‘nlab ot eshak mingan bozorchi, yo‘lovchi kishilar uchrar edi. «Chetga tort!», degan baqiriqni eshitishlari bilan biz o‘tib ketguncha ko‘cha chetida uloqlarining boshini burib, teskari qarab turardilar. Yirtqichlar oldida boshqa jonivorlar qandoq qo‘rqib turishsa, bu bechoralar ham shu ahvolda qo‘rqib turganlarini ko‘rdik. Birinchi qo‘nalg‘uga kelgan kechada askar boshlig‘i meni chaqirib: «Siz yaxshi kishi ko‘rinasiz, bizning qoidamiz bo‘yicha gunohkorlarni kechasi uyga qamab, qo‘loyoqlariga zanjir solishimiz kerak edi, sizni ko‘rib bunday qilishga botinolmay qoldik. Xukumat buyrug‘i bo‘lgach, biz buni bajarishdan boshqa erkimiz yo‘qdir. Sizlar tinch bo‘lsanglar hech ish yo‘q, biz ham tinch bo‘lamiz», dedi.
To‘xtagan joyimiz, Boy degan otiga yarasha bog‘u bo‘stonlik, qalin daraxtzor bilan o‘ralgan, oqar suvlik, havosi kelishgan bir qishloq ekan. Shu kecha soqchilarimiz bizni yerlik Go‘nangjuzaga topshirib, o‘zlari ko‘rinishmadi. Bu yerdagi xizmatchi uyg‘ur bolalariga qarasam, oldi 30 ga yetmagan, 18 20 yosh oralarida bo‘lib, ikki so‘zning birida «bizning sinfiy dushmanlarimiz» deyishni o‘rganmish ekanlar. Shunga ko‘ra bizni ham dushman hisobida ko‘rib, biz kabi asirlar haqqiga xiyonat qildilar.
Hayot olamida tarbiyat-sahobat kabi ta‘sirlik narsa yo‘qligi shubhasizdur. Yolgiz insonga emas, barcha jonlik mavjudotlarda ta‘lim-tarbiya ta‘siri ko‘z oldimizda ko‘rilib, buning natijalari butun dunyoga tarqalib turmoqda. O‘qitish o‘rgatish buyon tursin, suhbat o‘zi ham, suhbatdoshlarga o‘t bilan suvdek tez o‘tadi. Shuning uchun ham har kimga, suhbat yo‘ldoshlariga qarab baho beriladi. Nuh payg‘ambarimizning o‘gli yomon yo‘ldoshlarga qo‘shilib edi, payg‘ambarzodalik fay-zidan ajradi. Ashobi Kahfning iti yaxshilarga ergashib, Kur‘onda qissasi aytilib, haq yo‘ldagi odamlar qatoriga kirdi. Ayniqsa, islomning otidan, Qur‘onning xatidan boshqa hech narsaga ega bo‘lmagan bir mil-lat bolalari, ularning ko‘ngil ko‘zlariga yaxshi-yomon hech bir narsaning aksi tushmaganlikdan, nima bo‘lsa ham birinchi aksni darrov qabul qiladilar. Shunga ko‘ra sovet siyosatchilari, Shing Duban hukumati qurilgan kundan boshlaboq, bu o‘lkani qizil Ushuriston qilish uchun qalam ko‘rmagan, xat tushmagan daftar kabi top toza ko‘ngillik uygur bolalarini kommunistlik ruhida tayyorlamish edilar. Mana, baxtimizga qarshi, biz sho‘rlik qo‘lga olingan kunimizdan boshlab otasini tanimagan shu bolalar oldida so‘roq berishga majbur bo‘ldik. Endi esa, bizning ustimizda qanchalik ogir ishlar o‘tganligini, mening shu so‘zlarimdan keyin,oqil odamlar to‘liq tushunib onglagandirlar.
Shu bilan ertasi kuni o‘z soqchilarimiz kelgach, odatdagi ishlar bilan uchinchi qo‘nalg‘uga qarab jo‘na-dik. Qopsalan suvidan o‘tib ketayotganimizda To‘ra oxunning ko‘ngli buzilib: «Bu zolimlar bizni sog‘ qo‘yishiga ko‘zim yetmaydi, kechaning qorong‘ulig‘idan foydalanib, boshqalarga qaramay ikkovimiz qochaylik. Jangal yo‘liga yetib olsak, u yog‘iga o‘zim boshlayman», deb meni qo‘zg‘ab ko‘rib edi; bu ish xatarlik bo‘lgani uchun rozilik bermadim. Shu bilan yurib kechga yaqin Sayram qishlog‘iga yetdik.
Bu joyning Sayram atalishining sababi esa, bundan 200 yillar oldin yerlik xonlarining ittifoqsizligi, hukumatlarining kuchsiz rasvoligidan foydalanib, G‘ulja xoni qalmoq Ko‘ngtoji talonchilik qilib, o‘lja asir olmoq uchun G‘uljadan askar tortib chiqadi va Sayram shahrini qamal qiladi. Atrofdagi Buxoro, Xorazm xonliqlari esa tomoshachi bo‘lib qarab turadilar. Bir necha kunlar o‘tkach, qalmoqlar himoyasiz qolgan shaharga bostirib kiradilar. Talab bulab, vayron talqon qilgan so‘nggida, ikkinchi o‘zlariga qarshilik ko‘rsatmaslikka garov olgandek bo‘lib, ko‘zga ko‘ringan yurt yaxshilaridan 30 necha uylik oilani, o‘z odatlaricha, oq uylik qilib olib ketadilar.
Ko‘ngtoji o‘lgan so‘nggida, Oqsuv Uchturpon yo‘li bilan ular o‘z eliga qaytib kelayotganlarida, shu yerga yetgach qarasalar, bu yer ham ona Vatanlari Sayram
erlariga o‘xshab ketar ekan. Rost, bular deganlaridek oqar suvlarining mo‘lligi, atrofdagi adirlarning ekinlik bo‘lishi bilan, ikki Sayramning bir biriga o‘xshagan yeri bordek ko‘rinadi. Bu bahona bo‘lib, horib charchab kelayotgan xalq bir ikki yil shu yerda turib hordiq olaylik, qachon el tinchib, yo‘llar ochilib ketar ekan, shunda yurtimizga qaytarmiz degan bo‘lsalar ham, o‘sha zamon sharoiti to‘sqinlik qilib, shu yerda qolib ketgan ekanlar.
Yoqubbek tarixini yozgan va ham o‘zi uning xizmatida bo‘lgan Muso Sayramiy shu biz yozayotgan Boy Sayramlik kishidur. Tarixga qiziquvchilar u kishining chig‘atoy turkcha yozilgan «Tarixi Aminiya» asarini topib o‘qisinlar. Bu kitobda har yoqlama foydalik so‘zlar ko‘pdir. Bu yerga kelganimizda yerlik qariya kishilar bilan ko‘rishib, ulardan bu to‘g‘rilik oz ko‘p tarixiy ma‘lumot top moqqa qiziqqan bo‘lsam ham, haydabog‘la bilan ixtiyorsiz bo‘lganlikdan, bir kechagina yotib ketishga to‘g‘ri keldi. Shu yerdan chiqqan kunimizdan boshlab Oqsuvga yetguncha, yulg‘unto‘g‘roq yog‘ochidan boshqa narsa unmagan qumluq yo‘l bilan yurib ertasi beshinchi kuni deganda, kechga yaqin Oqsuv shahri qopqasiga yetdik. Sapl ichiga kirgach, hech bir yerda to‘xtamasdan, to‘g‘ri turmaga keltirib, bizni topshirishdi. Bu voqea 1938 yili, avgust oyining boshlarida bo‘lgan edi.
Shing Duban hukumati pardasi ostida yoshiringan sovet Rusiyasining eng qonlik, fojialik kunlari esa 37 yili boshlanib, 38 39 yillarda eng yuqori avjiga chiqqan edi. Baxtga qarshi ko‘rgilik ekan, nakd shu qora davrning eng fojialik kunlarining birida men turmaga olinmish edim. Bu zulmxonaga birinchi qadam qo‘yib kirganimdayoq yo‘ldoshlarimdan ajratib, har birimizni har yoqqa tarqatdi. Meni ham har yoqdan olib kelingan bir to‘p janivorlar ichiga kirgizib qo‘yishdi. Qarasam, bir qanchalari qozi, mufti a‘lam, oxunlardan boshlab, imomoxun, mazinoxun bo‘lsalar, qolganlari shangyu, begim, dubbegi, yurt oqsoqoli qatorlik qop qora hech narsadan xabari yo‘q kishilar ekan. Boshqalari esa ozdur ko‘ddur yeri, suvi bor, yoki yuqoridagilarga bog‘lanishi bor odamlar ekan.

So‘ng So‘z O‘rnida
Bobomiz «Turkiston qayg‘usi» asariga shu yerga yetganda oxirgi nuqtani qo‘ydilar, ya‘ni tarix tugallanmasdan turib nuqta qo‘yildi. Nega? Nima uchun shu yerda nuqta qo‘yildi? degan tabiiy savol hammani qiziqtiradi. Bu savolga javob topish uchun kitob yozilgan davrni va u qanday sharoitda yozilganini eslamoq kerak. Kitobga kirishilgan vaqt, uning so‘z boshida aytilganidek, 1966 yil edi, tugallangan vaqti 1973 yil bo‘ldi. Bu davr ichida bobomiz sohibqiron Amir Temurning «Temur tuzuklari» asarini fors tilidan ikkinchi marta qayta tarjima qilib 1967 yili tamomladilar, chunki birinchi tarjima qilingan qo‘lyozma asar favqulodda holatda g‘oyib bo‘lgan edi. Birinchi tarjimani biz, ya‘ni u kishining o‘g‘il nabiralari, yaqin qarindosh va qadrdon maslakdoshlari, bobomlar ishtirokida 1964 yil davomida yig‘ilish va majlislarda o‘qib yakunlagan edik. Shu majlislarning biridan qaytib kelayotgan vaqtda, kitob taksi mashinada qolgan degan taxmin bilan yo‘qoldi. Ko‘p qilingan qidirish harakatlari natija bermadi. Bu kitob shu paytdagi tekshiruv kuzatuv rasmiy tashkilotlari tomonidan tashkil qilingan sa‘y harakatlar natijasida yo‘qoldi degan gumon bor, chunki bobomiz Toshkentga kelgan vaqtdan boshlab bir kun ham KGB tegishli idoralar etiboridan chetda emas edilar.
1971 yilga kelib bobomlarning umr bo‘yi niyat qilib o‘ylab yurgan shoh asarlari «Tarixi Muhammadiy» yakunlandi. Bu asar oqqa ko‘chirilib, qo‘lyozma kitob shakliga keltirilishida bobomning birinchi yordamchisi hattoti rahmatli amakimiz Muhammadyorxon edilar. U kishi deyarli har kuni ishdan chiqib, bobomning oldiga kelib kechalari yarim tungacha kitobni oqqa ko‘chirish bilan mashg‘ul bo‘lar edi. Bobomlar shu ko‘chirish jarayonida qo‘lyozmani o‘zlari o‘qib berar edilar, unga qo‘shimcha va tuzatishlar kiritardilar. Amakimiz chiroyli xusnixat egasi edilar, kitob arab imlosida ko‘chirilar edi. Bobomlar uzoq yillar davomida o‘g‘illari bilan birga ishlab, u kishiga qattiq suyanib qolgan edi, chunki amakimiz bobomizga nafaqat yordamchi bo‘lib qolmay, u kishini bu buyuk ijodiy ishlariga ilhomlantirar, shu og‘ir siyosiy davrda hamfikr, hammaslakdosh fidoyilari edilar. Odat bo‘yicha har hafta payshanba kunlari biz bobomizning iftorliklarida xizmatda bo‘lar edik. Shu yig‘ilishlarda u kishining o‘g‘illari Muhammadyorxon oldida ko‘p ochilib, xursandlik ruhida yayrab o‘tirishlari alohida sezilar edi.
Menimcha, buning yana sabablaridan biri bobomlarning suyukli o‘g‘illaridan Asilxonto‘ra uzoq yillardan keyin butun oilasi bilan G‘ulja shahridan eson omon ota bag‘riga kelgani edi. Duolar ijobati farzandlari yonlarida mujassam bo‘lib, nabiralar o‘z tarbiyati ostida o‘smokda edi. Bu payshanbaliklarda Allohga shukronalar qilinib, islom dini, Vatanimiz Turkiston tarixidan ko‘p so‘zlar aytilar edi.
1973 yil 10 sentyabr kuni amakimiz Muhammadyorxon to‘satdan oq qon kasalligiga mubtalo bo‘lib Alloh irodasi bilan bu dunyodan ko‘z yumdilar. O‘zlarining sohasi qon kasalligi 10 kun ichida u kishini olib ketdi, hatto Maskovdan chaqirilgan vrachlar konsiliumi ham natija bermadi. Bu musibat 88 yoshga kirgan bobomlarning qarilik yuki ostida bukilgan qaddini yanada bukdi. Ulug‘ maqsadli, hayajonli majlislar fayzi ketganday edi. Bu yig‘ilish va majlislarda u kishining «oh», «uh» tortishlari, uzoq qayg‘uli tikilishlari, g‘amgin va jim o‘ltirishlari hammani qattiq ezar, ko‘ngillarni iztirobga solar edi. Barchamizning qilgan harakatlarimiz, urinishlarimiz, topgan yangiligu keltirgan xabarlarimiz, har birimiz va hammamiz birga bo‘lib u kishining oldida o‘g‘illari Muhammadyorxonning o‘rnini bosolmadik. Ko‘ngilga uncha xush kelmay qolgan, yo‘q o‘g‘li ning o‘rnini bildirib yuraklarni o‘rtab turadigan bu yig‘ilishlar asta sekin so‘na boshladi.
Bir kuni bobomiz otamiz Asilxonto‘rani o‘z oldilariga chaqirib, shunday deydilar: «O‘g‘lim, mening yoshim 90 ga yaqinlashmoqda. Biz pishib yetishgan olma misoli, Tangrim chaqirsayoq uzilib tushamiz. Senga ko‘pdan beri aytadigan vasiyatim bor edi. Alloh menga uzoq, sermazmun umr berdi. Hayotimning ongli qismini dinim, Vatnim, xalqim rivoji yo‘lida xizmat qilishga bag‘ishlab o‘tkazdim. Bu yo‘lda faqat da‘vat qilmay, qo‘lga qurol olib, jon berib, jon olib xalqimiz ozodligi va musta-qilligi uchun kurashdik. Ulug‘ bobomiz sohibqiron Amir Temur hazratlarining «Temur tuzuklari»ni o‘z merosxo‘rlari kelajak bo‘g‘inlarimizga asliday kilib qaytardim. Inshoalloh, bu kitob qisman bo‘lsa ham nashr qilinib, ko‘pchilik xalqimizga yetib bordi va ular onggida kimlar naslidan ekanligini bildirib, shonli sharafli Vatanining haqiqiy tarixidan bir lavha bo‘lib xizmat qiladi. Parvardigorim yordami ila payg‘ambarimiz hazrat Muhammad Mustafo sallallohu alayhi vasallamning tarix va tavsiflarini yozib yakunladim.
Shu bilan birga o‘z Vatanlarida turib g‘arib bo‘lgan xalqimiz uchun, Vatan ustida bo‘layotgan tarixiy o‘zgarishlarni va ham buning kelajakdagi natijalarini ko‘rsatib, kelajak Vatan bolalari uchun tarixiy bir asar yozib otini «Turkiston qayg‘usi» qo‘ydim. Bu kitobda mening Vatanimiz o‘tmishi, hozirgi kunlar va kelajagimiz to‘g‘risida ko‘p yillar davomida qattiq o‘ylagan o‘ylarim, tashvish va umidlarim o‘z aksini topgan. Aqldan tashqari, buzuq maslakli, mustabid, zamonamiz tuzumi, albatta, yemirilajak, o‘rniga tiklanadigan davlatchiligimiz tarix saboqlaridan ibrat olib to‘g‘ri yo‘lni tanlashi uchun bu asar yordam xizmatini o‘taydi degan umiddaman. Shuning uchun senga aytadigan vasiyatim:
Farzandlarim ichida hozir kattasi bo‘lganing uchun hammani birlashtirib birinchi navbatda «Tarixi Muhammadiy» kitobini nashr qilish ilojini qilgil. Hozirgi kunda bu kitob xalqimiz uchun baliqqa suv o‘rnida bo‘lishi menga ko‘pdan beri seziladi.
Og‘ir sharoitda, yoshirin holatda yozilgan «Turkiston qayg‘usi» kitobim oxiriga yetmay qoldi. Sharqiy Turkistonda 1941 1946 yillar davomida bo‘lib o‘tgan ulug‘ tarixiy voqealarga o‘zim boshchilik qilib emgakim singgan, ko‘zim ko‘rgan bo‘lsa ham, ukangning o‘limidan keyin bu ish men uchun endi og‘irlik qildi. Qayg‘uli o‘y fikrlarim, Vatanimiz o‘tmishi va kadriyatlarimiz, uzoq yillardan beri qullikda yashayotganimiz sabablari, qullik asoratidan qutulish uchun kelajak bo‘g‘inlarimiz nimalar qilmoqlari kerakligi, mustaqil davlatchiligimiz kurilganda nimalarga etibor berishimiz zarurligi bularning bari kitobimda o‘z o‘rnini topdi. Bu asarim kelajakda Vatanim O‘zbekistonda va boshqa ko‘p tillarda chop etilishiga ishonaman. Birinchi navbatda Turkiston elining yoziq sir farzandlari qozoq, qirg‘iz, uyg‘ur tillarida nashr qilinishiga umid qilaman, chunki ularning tarixiga taalluqli ko‘p ma‘lumotlar bordir. Shu bilan birga men ishtirok etgan tarixiy voqealarni kelajakda yozuvchilar, tahlil etuvchilar ko‘p bo‘ladi. Bu tarix hech qachon ko‘milib ketmaydi. Sen shularning birinchilaridan bo‘lgin, chunki u tarixiy voqealarning tirik ishtirokchisidursan. O‘tgan hodisalarda bo‘lgan voqealarni hech yoqqa burmasdan, bo‘lganicha to‘g‘ri yozishni senga topshiraman. Sen bu vazifani, albatta, bajara olasan. Ko‘pdan beri yozish qobiliyati senda borligini sezaman».
Bu suhbat ota bola o‘rtasida 1974 yili oktyabr oyla-rida bo‘lib o‘tadi. Suhbat mazmunini biz otamizdan ko‘p marta eshitganmiz. U kishi ilgaridan o‘tmish xotiralarini qog‘ozlarga qisman tushirib yurishlarini bilar edim. 1976 yili 29 fevralda bobomiz Alixonto‘ra Sog‘uniy bu foniy dunyoni tark etdilar. Qayg‘uli, alamli, turg‘un yillar uzoq vaqt davom etdi.
Oxiri bobomiz intiqib, orziqib kutgan, 30 yillar oldin, ya‘ni sovet mustabid tuzumi kuch-qudratga ayni to‘lgan davrda bashorat qilib aytgan totalitar qizil imperiya inqirozi yuz berdi va bizning Vatanimiz o‘z Istiqlolini qo‘lga kiritdi. Buning sharofati ila bobomizning ilmiy meroslari tartibga solinib, birin ketin bahola qudrat nashr qilinib xalqqa tanitildi va tanitilmoqda. Bu kitobning nashrga tayyorlanishi va chop etilishi ham bobomiz vasiyatlarini amalga oshirish yo‘lida qo‘yilgan yana bir qadamdir. Otamiz og‘ir kasallikka uchraganligiga qaramay, bobomlarning vasiyatiga binoan bu kitobining davomini yozishga kirishdilar va o‘zlari to‘g‘ridan to‘g‘ri ishtirok etgan Sharqiy Turkiston Ozodlik inqilobining tarixiy voqealari yuzasidan o‘z fikr mulohazalarini bildirdilar. Kitobda bobomizning Oqsuv turmasidan qanday chiqishi tarixi, Ozodlik inqilobi oldidan Sharqiy Turkistondagi vaziyat, Inqilob taassurotlari va ishtirokchilari haqida, Sharqiy Turkiston islom jumhuriyati va uning faoliyati, bobomizning bu ishni amalga oshirishda ko‘rsatgan shijoat va qahramonliklari to‘g‘risida so‘z boradi. Nasib etsa ikkinchi kitob ham shu tarixiy voqealarga qiziquvchi kitobxonlarga yaqin kunlarda taqdim etilajak.
Bobomlarning bu mazkur tarixiy asarini mulk egalari vakillarining ijozati ila nashrga tayyorlash va chop etish uchun kompyuterga kiritishni 2002 yil 16 martda boshlab ulug‘ ramazon oyi ichida, ya‘ni 24 noyabrda Alloh yordami ila yakunladim.

Uvaysxonto‘ra Shokirov.

AvvalgiII- qism Keyingi

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Turkiston qaygʻusi (I- qism) [Alixontoʻra Sogʻuniy] 2048
2	Туркистон қайғуси (I- қисм) [Alixontoʻra Sogʻuniy] 653
3	Туркистон қайғуси (II- қисм) [Alixontoʻra Sogʻuniy] 486

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 60884
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 44715
3	Gʻazallar [Nodira] 38727
4	Guliston [Sa’diy] 33870
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 21247
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 20611
7	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 16427
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 16300
9	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 13448
10	Alkimyogar (roman) [Paulo Koelo] 13134