Tinchlik (novellalar) [Anna Zegers]

Tinchlik (novellalar) [Anna Zegers]

Qabr Yaqinda yangi uyli dehqon besh yil burun pomeshchik yerini taqsimlaganlarida oʻziga tekkan qaragʻayzordagi daraxtlarni kesdi. Qabr toshi oʻrnatilgan joydan keng sayhonlikning hammayogʻi koʻrinadigan boʻldi, uning koʻksida dehqonlarning paykal-paykal yerlari goʻyo saranjom xotinning peshgiridagi yamoqlardek olaquroq boʻlib turardi. Agar bu tosh ostida yotganlarning koʻzlari ochiq boʻlsa — bu bepoyon sayhonlik ularning nazari oʻngida ham butun borligʻi bilan namoyon boʻlardi. Bu qabr katta yoʻldan uzoqda. Qoʻziqorin tergani chiqiladigan vaqtdagina aytilmasa, bu yerga kamdan-kam odam keladi... Qabr kattakon: unga tosh ham oʻrnatilgan, gulchambar ham qoʻyilgan, atrofida gullar ham oʻsib turibdi: naparmon, oʻgaygul. Bu yerga butun boshliq oila koʻmilgan. Nariroqda yogʻochdan yasalgan joʻngina but yotibdi, uni shamol agʻanatgan. Goʻyo u bu yerda begonadek bir chetda. Katta qabrdan qoʻshni qishloqli dehqon xotin xabar oladi: unga marhumaning singlisi Elbaning naryogʻidan pul yuborib turadi. But ostida yotganning pul yuboradigai xotinga qarindoshlik joyi yoʻq. Gullar uning uchun emas, toshdagi: «Germaniya uchun oʻldilar. 1945», deyilgan yozuv ham uning toʻgʻrisida emas. Hozir uni, aqalli, Gitler va Gebbels davlati sening vataningdir, degan yolgon gap boʻgʻmaydi-ku, oʻsha davlat uni azoblarga va oʻlimga duchor qildi. Uch bolali bu xotin qochoqlar orasida shu yerlarga kelgan paytida urush oyoqlab qolgan edi. Gitlerning ming yillik imperiyasining kuni bitdi, haligi xotin, mening kunim ham bitdi, deb oʻyladi. Chunki uning butun hayoti qalbakilik ustiga qurilgan edi, bu qalbakilik mahv boʻlgandan keyin — u hech narsasiz qoldi. U birinchi duch kelgan butoqqa bolalarini osdi, keyin oʻzini osdi. Oradan bir oy oʻtmagan ediki, eri urushdan qaytib keldi. U oilasini anchagacha qidirib yurdi. Oilasiga nima boʻlganini bilgandan keyin: «Bolalarimni ham boʻgʻib oʻldiribdi-ya!»— dedi. Uni esa hech kim qidirib yurmadi ham. Uni katta qabrning yoniga koʻmib qoʻyaqolishdi. Dehqonlar, uning qishloqni boshdan-oyoq aylanib, birontalaringizda toʻpponcha yoʻqmi, deb soʻraganini eslaydilar, xolos. Qulagan butni koʻtarib qoʻyay degan odam ham yoʻq. Uni oʻzlari orqasidan goʻrga tortgan oʻliklarning u bilan ishlari yoʻq, tiriklarning ham. Ular shu tariqa yer bagʻrida yotishibdi, oʻrmonda boltalar jaranglagan kundan beri tevarak-atrofda sayhon paydo boʻldi; ular esa yolgʻiz qolaverishdi. Ba’zan oʻrmon olmaxoni qabrga sakrab chiqadi, oʻtloqqa aqlli koʻzlari bilan olazarak nazar soladi, keyin bu bexosiyat yerdan nariroq yurish uchun qayinchadan qaragʻaychaga, shoxdan-shoxga hakkam-dukkam sakray-sakray chakalakzorga kirib gʻoyib boʻladi. Bolalar esa bu qorongʻi, dahshatli qabrdan qochib ketolmaydilar. Oʻzganing gunohi ularni ogʻir yuk boʻlib bosib tushgan. Ular ortiq qabr toshini koʻtarolmaydilar, qishloqdagi bolalar bilan oʻynolmaydilar, koʻk bluzada[1] erkin dalalar boʻylab yurolmaydilar, ular janoblarning kuni bitganda, hayot bitmay, balki boshlanganini bilolmaydilar. Ha, hayot boshlandi... Bu oʻtloq shudgorga aylandi, «Germaniya uchun oʻldilar» degan soxta soʻzlar oʻchib ketadi, tuproq ham tuproq boʻlib qoladi, qabr toshi ham qumga aylanadi, hayot esa — mangu davom etadi. Mina Anton Shults gitlerchilar armiyasida uning birinchi kunidan oxirgi kunigacha soldatlik qildi; urushning oxirgi kuni u asir ham tushdi, lekin oradan anchagina yillar oʻtgach uyiga eson-omon qaytib keldi. Kelsa, xotini, uchala yosh oʻgʻilchasining ham tan-jonlari omon ekan, otalik qalbi quvondi. Xotini — fahmli, vazmin va mehnatsevar bu ayol, mashaqqatli vaqtlar boʻlsa hamki, bolalarini omon saqlabdi, uyni ehtiyot qilibdi. Mana endi xotini unga toʻrtinchi bola tugʻib berdi. Eri urushdan ilgarigidagiga oʻxshab xizmatkorlikka yollandi. Qishloqdagilar uni hurmat qilishardi; u esli-hushligina kishi sifatida tanilgan edi. «Endi bu barcha bordi-keldi mashaqatlardan keyin ma’lum boʻladiki, uning aytganlari toʻgʻri ekan», deb oʻylardi xotini. Eri, xotini uni tanigandan beri — Veymar respublikasi davrida ham, Gitler hukm surgan vaqtda ham, mana hozir, Demokratik respublika davrida ham yakkash bir gapni aytar edi: «Buyurgan ishlarini qil, uningni chiqarma!» «Hoynahoy shuning uchun ham boshginasining ustida hushtak chalib yurgani bilan na oʻq, na snaryad kor qilolgan boʻlsa kerak unga,— deb oʻylardi xotini.— Bir chekkada turaversang — bundan koʻra omon saqlaydigani yoʻq! Biz falokat koʻrmadik — hamma narsa ham falokat boʻlavermasa kerak». Shu yil bahorda uchta bolasi qum olinadigan chuqur yaqinida oʻynayotgan edi. Yaqinda yomgʻir yogʻib oʻtgan, iliq quyosh yerga yovvosh nur sochar, hammayoq koʻm-koʻk, yashnagan edi. Bolalar qumda oʻynayotib, bundan bir necha yil ilgari soldatlar tashlab ketgan minaga tegib ketishdi... Bolalarni mina portlatib yuborgani ma’lum boʻlgach, butun qishloq oyoqqa qalqdi. Xotinlar Shultsning xotinini oʻrab olishdi, nima deb koʻnglini koʻtarishni bilishmasdi. U esa ogʻir kulfatdan toshday qotib qoldi, koʻkragidan sut qochdi; qoʻlidagi goʻdakni emizgulik kuchi ham qolmadi. Kimdir: «Xudoning xohishi», dedi. «Takdir», dedi yana birov. «Nega urush boʻldi ekan-a?»— deb soʻradi ona. Tunukasoz Frants Bandush tunukasoz, kolyaskasida qishloqma-qishloq kezadi. Yonida iti gʻildirakli yashikni tortib yuradi; bu yashik unga havo aynigan paytlarda boshpanalik ham qiladi, ombori ham, ustaxonasi ham shu. Yashikning yonboshida — tinchlik kaptarining surati. Bandush urushda oyogʻidan ajralgan, shuning uchun ham hamma ishlariga kolyaskada boradi; yashik oʻrnatilgan aravacha kolyaskaning yoniga tirkalgan. It aravachani tortadi, Bandu esa tutqichlarini ishlatib, unga yordam beradi. Bandush oyogʻidangina emas — uyidan ham ajralgan. Urushgacha Sileziyada ustaxonasi bor edi. Rost, hozir, kelib qolgan shaharida xonasi ham bor-u, lekin u yerda faqat qish kunlari yashaydi, bahordan kech kuzgacha oʻlka boʻylab kezib yuradi. Qishloqqa yoʻrtib keladi, muruvvatli odamlar uni kolyaskasidan tushirib qoʻyadilar, u maynaning uyasiga oʻxshagan gʻildirakli inini bir chekkaga chiqarib, kavshar lampasini yoqadi. Buyurtmachilar mushtoq qilib qoʻymaydilar; teshilgan kastryulka va tovalar, bamisoli kasal tabibga yugurgandek, raflardan tusha solib unga qarab yuguradi, deyish mumkin. Hatto yomgʻir shuvalab turgan boʻlsa ham xotinlar ensiz tom panasiga biqinib, kavshar lampaga yaqinroq keladilar, goʻyo u yuraklariga iliqlik berayotgandek, ketmaydilar. Bittasi: «Tugʻilgan kunimga qahva damlaydigan choynak sovgʻa qilishgan edi, kelinim tushmagur — hali quyulmagan-da! — tumshugʻini eritib qoʻyibdi», deb noliydi. Yana bittasi: «Buvimdan meros qolgan tovam xuddi nevaramni uzatay deb turganimda teshilib qolsa boʻladimi!»— deb obidiyda qiladi. Bandush indamaydi. Kelin quyulmagan ekan kimga dod deysan; katta buvingning tovasi teshilgan ekan — teshilmay oʻlsinmi endi! Lekin Bandush mushkulni oson qila oladi. Tova necha yillik umri mobaynida birinchi marta koviya bilan yuz koʻrishadi, qahva choynagi ruxdan qilingan yangi tumshuq taqadi. Ustaning qulogʻiga xotinlarning ezma-churuk gaplari kiradi, olam-jahon gaplarini eshitib tavba deydi; ogʻizlarining tuynugi kavsharlanmagan deyilganicha ham bor ekan-da! Toʻy, somsa, mehmonlar, sep, mashinalarni ijaraga beradigan stantsiya, oʻrim-yigʻim, respublika, urush vaqtida koʻrib-kechirganlari; yangi urush boʻlmasa yaxshi edi... Vaysanglar-a, vaysanglar, azizlarim, vaysash — uning qoʻlidan keladigan ish emas. Uning ishi — kavsharlash. Odamlar unga ishonadilar, ular biladilarki, u kerak boʻlib qolsa — hammavaqt hozir. Ba’zan itini maqtab qoʻyadilar; ba’zan: «kaptaring xuddi tirigiga oʻxshatib chizilgan-a», deydilar. Ular: «Shu suratni nega yopishtirding?»— deb soʻramaydilar — sababi oʻz-oʻzidan ma’lum. Bandushga bir qarab qoʻyilsa boʻlgani. Lekin goho: «Xoʻsh, nima deysan, shu narsa tufayli tinchlikni saqlab qolarmikanmiz?»— deb soʻraydilar. U ularga bironta ma’nilik gap aytmaydi-yu, pshidan boshini koʻtarib taajjub bilan tikiladi. Hamma tushunadi: toki u qishloqma-qishloq yurar ekan — mamlakatda tinchlik hukm suradi. Tinchlik ularning barchasiga kerak, bu hammadan koʻra muhim narsa. Quyosh anchagina pastlab qolgan; uning qiya nurlari eng xilvat burchaklargacha moʻralab, kunduz kuni koʻzga chalinmaydigan koʻpgina narsalarni yoritadi. Garchand Bandush kichkina kavshar lampasi ustida egilib, gʻoʻlachada oʻtirgan boʻlsa ham, u uzoqlarni koʻradi; unga xuddi ufqning ostidagi qishloq koʻrinib turadi. U bugun oʻsha yerga ham borib ishlamoqchi, oʻsha yerda tunab qoladi. U xuddi katta jangdan keyin aylanib yuradigan markitantkaga* oʻxshab, qamgʻoqdek kezadi. Uning koʻmagi, jangdan keyin emasu — Oʻrimdan keyin ayniqsa zarur boʻlib qoladi. Ayniqsa hamma narsa kapital remontga beriladigan, bayram oʻtkaziladigan, siniq-mertik, telik-teshiklar tuzatiladigan vaqtida ayniqsa asqotadi. Uning koʻngli xotirjam. Bir vaqtlar, bir daqiqagacha, endi hamma narsa suvga urdi, deb oʻylagan, qoʻlini yuvib qoʻltigʻiga urishiga ham sal qolgan edi. Hozir esa hayotdan mamnun. Avvalgi kasbi bilan non topadi. Lekin hozir ochiq havoda, hozirgi ishi — qorongʻi ustaxonasida shaharli injiq mijozlardan gap eshitib qiladigan ishidan koʻra xiylagina koʻngliga yoqadi; oʻshalardan rahmat eshitish qayoqda edi, kavsharlash bilan qalaylash ham ish ekanmi, degandek istehzo qilishardi. Bu yerda esa — yaxshi biladiki, ishladimi — ishi zoe ketmaydi. Kampir, tovani olovga qoʻygan zahotiyoq uni yaxshi soʻz bilan tilga oladi; kelinchak izza tortadi. Qaytishida, ishining naf’i tekkan-tegmaganligidan voqif boʻladi. U lampasini oʻchiradi. Odamlar uni kolyaskasiga chiqarib qoʻyadilar. Iti — Vidu aravachani tortib ketadi. Yoʻlga chiqqandan keyin Bandushning tili yechiladi. U koʻrayotgan narsalarining hammasini itiga gapirib beradi. Qishloq koʻchasi shossega olib chiqadi: uni qara Vidu, ana u dalada hali ham bugʻdoy oʻrishayapti; hov ana, otlar traktordan hurkib olib qochdi, ular bu qochishida kechgacha Neyenze qishlogʻiga ham borib koladi. Indinga biz oʻsha yerga boramiz. Qara, Vendelning qoʻlida batraklik qilayotgan Gelmer otlarning orqasidan quvib ketayotibdi! Ana, yetib oldi, qaytardi-ya! Indinga u eski krujkasini bizga yana kavsharlatgani olib kelsa kerak. Uning xoʻjayini Vendel oʻzining narsalaridan birontasini ham qalaylatgani bermaydi, xizmatkorlari ovqat yeydigan chaqa tovoqlarni berib qolmasa agar; bironta chelak chiqarib berar. Oʻzining idish-tovoqlarini qalaylatib nima qilardi, oshna, men senga aytsam, bu Vendelning hamma idishlari misdan, uzoq xizmat qiladi. Vidu, bu Vendel degani yonboshlab yotaversayu batrak uning oʻrniga ot quvlab yursa, qip-qizil uyat-da. Otlarni hurkitgan traktor ham oʻziniki, shuning uchun Vendel mashinalarni ijaraga beradigan stantsiya bilan shartnoma tuzgan emas-da. U stantsiyaga ham, yerini stantsiya haydab beradigan dehqonlarga ham tishini qayragani-qayragan. It qoʻshilgan aravacha qishloqqa kirib boradi. Bandush karvonsaroyning yoniga joylashar-joylashmas, uy-roʻzgʻor ishidagi xotin-xalaj shikastlangan idish-oyoqlarini olib keladi. Mana, xotinlardan biri zihi qalin, qizil, antiqa kastryul olib keldi. Xotin: «Bu kastryulni menga shaharda, Xalq birdamligi tashkilotidagilar berishdi», deydi. Bandush mushkulini darrov oson qila-qolganidan shoʻrlik oʻzida yoʻq xursand — hozirning oʻzidayoq ovqat pishiraversa boʻladi-da. Oʻz idishingsiz kun koʻrishing mushkul, begonadan biron narsa soʻrab olishing mahol, har bitta choʻpini minnat qiladi! Keyin kichkinagina kastryulka koʻtargan xotin keladi; kastryulkasi bitta goʻdak toʻygulik boʻtqaga loyiq. Uning teshigi ham kichkinagina. U xotindan keyin kattakon choʻmich koʻtargan kampir paydo boʻladi. Choʻmich emas — dastasi bor bahaybat kastryul. Axir choʻmichning tagi ham kuyib teshilar ekanmi? Bandush hali soʻrab ulgurmagan ham ediki, yonida ikki egachi paydo boʻldi, choʻmich olib kelgan kampir nima gapligini tushuntira boshladi; kelini yiqilib tushibdi, uni toʻlgoq tutib qolibdi, kampirning esi chiqib ketganidan choʻmichni plita ustida unutib qoldiribdi. Ular ketayotib kaptarga qaraydilar, kimdir ustadan soʻraydi: «Kaptar qalay — undan foyda bormi?» Bandush bosh silkiydi, ular mamnuniyat bilan xotirjam joʻnaydilar. Uni pichanxonada tunagani taklif qiladilar, aravachasini gʻildiratib hovliga olib kiradilar, itiga ovqat beradilar. Bu kulbada tiichlik qaror topadi. Ertasiga nahorlab, dehqonlar dalaga chiqayotganlarida Bandush yana yoʻlga tushadi. Qoʻshni qishloqqa olib boradigan yoʻl ustida qasr turibdi, uning oldida bir necha azm tup kashtan. Ilgari atrofdagi dalalar shu qasr egasiga qarashli edi. Qaragʻayzor uning chorvogʻi, qishloq aholisi — xizmatkorlari edi. Hozir yerni taqsimlaganlar. Qasr temiryoʻlchilarning dam olish uyiga aylantirilgan. Ana, tabarruk zot xoʻjayinlaridan koʻra temiryoʻlchilar kasaba soyuzini afzalroq koʻrgan oshpaz kampir suv olayotibdi. Darvoza tomondan tanish itning tumshugʻi koʻrinishi bilanoq, kampir: «Bormisan!»— degandek nafasini boʻshatadi. U chelakni yerga qoʻyadi, lekin allaqaeri teshik ekanini eslab, suvini toʻkadi va chelakni tunukasozga olib chiqadi. Keyin u oshxonaga yugurib kirib, zihi qalin kattakon qizil kastryul koʻtarib chiqadi. Bandush bu kastryulni endi koʻrayotgani yoʻq. U ilma-teshik, qirq yamoq boʻlib ketgan. Bandush bu gal oʻzini tiyolmay; — Men kastryul tuzataman-ku axir, menga nima deb gʻalvir koʻtarib chiqding?— deydi. Oshpaz kampir xoʻrsinib qoʻyib, koʻshnilariga hasrat qila boshlaydi. Ilgari vaqtlarda bunaqa kastryulkalari bir dunyo ekan, hozir nuqul kichkinalari qolibdi, hamma ovqatni shu kastryulka pishirishiga toʻgʻri kelarmish. Ishlatsa boʻladiganidan yana bitta bor ekanu soldatlar olib ketib qolishibdi, binoyidek buyumni gulxanga osib rasvo qilishganmish. Hozir qaerdaligini yolgʻiz xudoning oʻzi bilarmish. «Men ham bilaman,— deb oʻylaydi usta,— men uni kuni kecha tuzatgan edim». Odamlar odatdagidek uning aravasini tomosha qilib soʻraydilar: «Yana urush boʻladimi?» Bandush boshini chayqaydi. Odamlar unga ishonadilar, ular uni, haqiqatdan voqif, deb oʻylaydilar. Basharti u: «Yoʻq», der ekan — urush boʻlmaydi. Urush uni koʻp narsasidan judo qildi, yaxshi hamki, aqalli iti bor, yordamlashayotibdi. Unga, tinchlik boʻlsa bas. Bu tinchlik oʻziniki, u tinchlikni yaxshi koʻradi. U itiga shunday deydi: — Tushundingmi, Vidu? Soldatlar kastryulkani olib ketishibdi. Mana endi oshpaz xotin, men oyogʻimga achinganimday, unga achinayotibdi. Keyin soldatlar kastryulni tashlab ketishganu qochoqlar topib olib, kerakli joyga olib borib topshirgan, keyin uni, kecha bizga kastryulini qalaylatgan xotinga berishgan. Oshpaz xotin buni bilmaydi, men esa hamma gapni bilaman, oshna. Bali, u shu atrofda, yigirma chogʻli qishloqda yuz berayotgan hamma narsadan voqif. U, kastryullarga nima yetishmaydiyu ularning egalariga nima yetishmaydi, buni ham biladi. Shunday qilib ularning tinch-osoyishta yurtida hamma narsa asta-sekin izga tushmoqda. <references>

Muallif: Anna Zegers