Eyzenshteynga ilhom bergan Tamara... [Hamidulla Akbarov]

Eyzenshteynga ilhom bergan Tamara... [Hamidulla Akbarov]

Xalq artisti Tamaraxonim shoʻx, quvnoq, tetik kayfiyat uygʻotadigan qoʻshiq, lapar, raqslarni yoqtirardi. Aslida uning oʻzini ham hamisha shunday — ruhiy tetik holda uchratardik. Soʻnggi uchrashuvlarimizning birida xasta Tamara Artemovnaning yuzlaridan tabassum arimadi. Aytgan gaplari esa ham kulgu uygʻotdi, ham oʻylantirib qoʻydi: — Men bilan vidolashganingizda zambarakdan oʻq otib turishsin. Harbiy unvonim bor. Frontda boʻlganman — harakatdagi jang qilayotgan frontda! Boshqa kunlari esa mehmondoʻst xonadonning bekasi sizga peshvoz chiqar, tabassum ila ichkariga taklif qilar, xushboʻy, rangi ham tiniq choy damlab oldingizga qoʻyar, soʻngra zalni eslatadigan katta xonalarida rang-barang liboslarini, fotosuratlarini koʻrsatar edilar. — Choyingiz xushboʻy, yoqimli. Damlashni qo­yil qilar ekansiz! — desak, Tamara opa: — Sir damlashda emas. Koʻproq quruq choyda. Mana bu idishga har xil choylarni aralashtirib qoʻyaman. Hind choyining xushboʻyligi bor, Seylon choyining rangi, baquvvatligi — uni qaynatsangiz ham aynamaydi, — deb chiroyli, bejirim idishlarga choy quyib berar, suhbat mavzusini cheklamay goh raqs san’atining imkoniyati, goh uning musiqaga bogʻliqligi, goh esa koʻpdan koʻp hamkasblari haqida soʻzlardi. Kinochilardan Malik Qayumov va Raj Kapurni tez-tez tilga olar, ularning filmlari haqida hayratga kelib soʻzlardilar. Bir gal choy oxirlab qolgan, fotiha oʻqilishiga sanoqli daqiqa qolganida anchadan beri oʻylab yurgan savolimni berdim: — Sergey Eyzenshteyn bilan uchrashgansiz, deb eshitganman. U madaniyatimizni oʻrgangan, unga mehr qoʻygan shaxs... — Ha, ikki marta kelgan edi xonadonimizga. Yonida yana bir amaki bor edi. Koʻp savol berib, tinglab oʻtirardi. Soʻzlashdan koʻra ting­lashni yoqtirardi. Aslida tinglay bilish — bu san’at. Har kim ham suhbatdoshining gapini boʻlmasdan eshitib, fikr yuritib oʻtirishga sabr-toqat qilolmaydi. Biznikida bir gal mendan raqs tushishimni, lapar aytishimni iltimos qildi. Yana bir kelganida qizimning raqsini koʻrib, chapak chalib, nimalarnidir shoshib-pishib yozgan edi. Tamara opaning hikoyasi tafsilotlari bizni qiziqtirib qoldi. Axir jahon tan olgan san’atkor va olim yurtimizda film, stsenariy yaratish niyatida boʻlgani, Tamaraxonimdek iste’dod sohibi bilan maslahatlashgani qiziqarli-da! Shu bois shaxsiy va davlat arxivlarida koʻp hujjatlar, fotosuratlarni oʻrgandik. Moskvadagi SGALI (tsentralnыy gosudarstvennыy arxiv literaturы i iskustvo — san’at va adabiyot arxivi) fondlari, ayniqsa, diqqatimizni tortdi. Zero, Sergey Eyzenshteyn arxivining koʻp qismi xuddi oʻsha yerda saqlanadi. Sergey Mixaylovichning yon daftarida Tamaraxonimning Toshkentdagi xonadoni adresi yozib qoʻyilgan ekan... Eyzenshteyn chizgan rasmlarda oʻzbek raqsi holatlari, harakatlari oʻz ifodasini topganini koʻrib yana xursand boʻldik. Nihoyat, eng muhim xususiyatni topgandek boʻldik. Rejissyor, stsenariynavis Tamaraxonim bilan boʻlgan uchrashuv haqidagi mulohazalarini yozib qoldirgan ekan! Qoʻlyozma siyohda yozilgan. Oʻchirilgan soʻzlar, qayta tuzilgan jumlalar uchramaydi. Oʻtkir zehnli muallif oʻsha uchrashuvdan ta’sirlanib, zavq-shavq bilan yozgan koʻrinadi. Oʻsha satrlarni siz ham oʻqib koʻring. Tarjimada qoʻlyozmaning ruhini saqlab qolishga harakat qildik: «Kunlardan bir kun xayrlashish maqsadida Tamaraxonimning uyiga bordik. Koʻchaning jazirama issigʻi, kichkinagina hovlining dimligidan keyin mehmonxona juda salqin koʻrindi. Pavlenko (Pyotr Pavlenko — S. Eyzenshteynga sherik muallif, mashhur yozuvchi) oʻsha kuni bizga hamroh boʻlmagan edi. Oʻtgan gal Tamaraxonim oʻzining raqqosalik san’atini namoyish etgan edi. Bu gal esa mezbon bir sovgʻasi bilan bizning koʻnglimizni oldi. Oʻrtaga tashlangan gilamda uning qizi — Lola paydo boʻldi. Raqsda Lola...» Voqeaning davomini har kim darhol anglashi mumkin. Pavlenko bilan uchrashganimizda yangi yechim yoʻlini aytdim. Toʻxtasinning («Fargʻona kanali» filmi qahramoni) yana bir qizi boʻladi. Bu qizaloqning raqsini Toʻxtasinning quvonchi bilan bogʻlaymiz. Xuddi shu raqs suvdan, borligʻidan ajralib qolgan Toʻxtasinning dramasi bilan bogʻliq boʻladi. Jajji qiz Lola stsenariyni yana bir jihatdan boyitadi: uning oʻlimi otasi yurtidan bosh olib chiqib ketishiga sababchi boʻladi. Toʻxtasin tarki dunyo qilib choʻlga, togʻlarga, xarobalarga ketishga majbur boʻladi. Elidan nariroqda, zamindan yiroqda boʻlishni istaydi. Zotan, u yerda kimdir peshonasi terini toʻkib mehnat qiladi. Suv esa bir hovuch boylarning qoʻlida... Kichkina Lolaning dramasi stsenariyning ikkinchi qismini uchinchisi bilan uzil-kesil bogʻlaydi». Moskvadan qaytib kelgach, Tamaraxonimning xonadoniga yana yoʻl oldim. Bu gal ham Xonim tabassum bilan kutib oldilar, toʻrga oʻtkazib mashhur choylarini damladilar. Suhbat avvalida oʻz ansambllariga Yevropada tarqagan chol­gʻularni ham kiritmoqchi boʻlganlarini aytdilar: — Negadir meni hamma ham qoʻllab-quvvatlamayapti, ansamblingizda faqat oʻzbek cholgʻu asboblari boʻlsin, shunda musiqa ijrosi, ovozingiz ajralib turadi, deyishib yoʻlga toʻgʻanoq boʻlishyapti, — deb biroz dardlarini ayt­dilar. — Tamara Artemovna, aft etasiz, hind xonandasi oʻz ansambliga skripkani kiritishga koʻnmasa kerak. Skripka nozik cholgʻu. Uning ovozini birorta cholgʻu bera olmaydi. Lekin oʻziga xos kuyini ijro etadigan an’anaviy hind ijro uslubiga sodiq qolgan ansamblga Yevropa cholgʻusi toʻgʻri kelmas. Sizning repertuaringiz kengroq. Sharoit birmuncha oʻzgacha, lekin ijroning oʻziga xosligini saqlab qolish uchun bu haqda oʻylab koʻrish kerakmikin, — dedim-da, tashrifim sababini ayta boshladim: — Kecha safardan qaytdim. Moskvadagi arxiv­da S. Eyzenshteynning qoʻlyozmasi saqlanar ekan. Unda Sergey Mixaylovich 1939 yilning saraton kunlari xonadoningizga kelganini yozgan ekan. Eshiting, — deb «Fargʻona kanali» stsenariysi muallifining mulohazalarini oʻqib berdim. — Oʻsha film nima uchun suratga olinmagan ekan? — deb soʻrab qoldilar Tamara opa. — Taqiqlanish sababi birorta hujjatda qayd etilmagan. Faqat Toshkentga Pavlenko yuborgan bir telegrammada «XXX ning birinchi (tarixiy) qismini vazirlikda qisqartirishdi. Koʻnmayapman...» deb yozilgan. Shayhontohurdagi kinostudiyaga — Eyzenshteyn nomiga yuborilgan xuddi shu telegrammaning orqa betiga Sergey Mixaylovich shoshilib yozgan javob matni ham saqlanib qolgan ekan: «Birinchi qismini mexanik tarzda stsenariydan olib tashlab asarning yaxlit kompozitsiyasini saqlab qolib boʻlmaydi. Stsenariyni toʻlaligicha saqlab qolish uchun barcha tadbirlarni koʻring. Eyzenshteyn». — Zoʻr film boʻlardi-da! Juda qiziqib, mas’uliyatni sezib ish boshlagan edik. Birorta kadr topilmadimi? Mening uyimda ham suratga olishgan edi-ku? — 2000 metr kino tasmasiga tasvir tushirilgan. Moskvaga qayta ishlash uchun yuborilgan. Qaytib kelmagan. Yoʻq qilingan, chamasi. Bormagan arxivim qolmadi: Krasnogorskdagi, Belыe stolbыdagi, Moskvaning oʻzidagi SGALI fondlarini koʻp oʻrgandim. Tamara opa oʻylab qoldilar. Soʻngra: — Bu ish bilan shugʻullanadigan boʻlsangiz, esingizda boʻlsin, Eyzenshteyn Izzat Sulton bilan koʻp gaplashgan. Usmon Yusupov bilan yaqin aloqada boʻlgan. Aslida Eyzenshteyn boshchilik qilgan ijodiy guruhni Toshkentga taklif etgan kishi Usmon aka edilar, — deb maslahat berdilar. Shu bois suhbatning davomi Izzat Otaxonovich bilan boʻlgan edi.

Muallif: Hamidulla Akbarov