Қутлуғ қон (I- қисм) [Oybek]

Биринчи боб
I
Вақт пешиндан оққан эди. Июль ойинииг қуёши ҳамма ёқни олов сели билан тўлдирган, ҳаво аллақандай оқ аланга билан жимгина ёнгандай... Кенг дала йўлида қатновчилар сийрак: эски кир қалпоғини бурнига қадар тушириб, иссиқдан мудраган ва ҳорғин ориқ отининг ялқов қадамига бардош қилиб шаҳардан қайтаётган четан аравали деҳқон икки оёғи билан эшакнинг қорнига ниқтаб, муттасил «хих-хих» билан ҳалқумини қирган бир мўйсафид узумчи, қатиғини пуллаб, хурмачаларини орқалаган, иссиққа қарамай, гоҳ аравага осилган, гоҳ қуш уясини қидириб дарахтларга кўз тиккан уст-боши кир-чир шўх болалар... Иссиқ тобора ортар, «ғир» этган шамол йўқ, от-арава кўтарган чанг ҳавода узоқ вақт қимирламай туриб қолар, юзларга қизган темир учқуни каби ёпишар, нафасни бўғар эди.
Қаҳратон қишда яланг оёқ муз босиб, саратонда қизгин қум кечиб иссиқда, совуқда обдан пишган бизнинг йигитни ҳам (катта масофани пиёда босгани учунми) кун хийла бетоқат қилган эди. У куйиб ётган билқ-билқ юмшоқ тупроқда салмоқли оёқларини илдам ва йирик-йирик босар, кўзлаган жойига тезроқ етишга ошиқиб ўткинчилардан сўрар эди:
— «Тўпқайрағоч»га яқин қолдими?
— Ҳали бор. Кўприкдан кейинги гузар.
Унинг очиқ ёқали узун кўйлаги, устидаги олача яктаги сувга пишгандай жиққа ҳўл бўлган; баъзан ғаши келиб, баданига ёпишган кўйлакни кўчирар ва елпинар эди.
Кўприкдан ўтиш биланоқ гузар бошланди: кўчанинг икки томонида бир-бирига қарши икки чойхона, бир қассоб дўкони, бунинг ёнига суқулган кичкина баққолчилик.
Кўча ифлос, лскин сув қалин сепилган; ҳар ёққа тарвақайлаб ўсган бесўнақай, қари толларнинг кўланкаси қуюқ.
Йигит сўл ёқдаги чойхонанинг каравотига ўтирди. Чанг ва тердан ҳосил бўлган кирни яктак этаги билан юзидан сидириб ташлади. Кичкина халтани ёнига қўйиб, чой сўради. Самоварчи чувак юзли, эти суягига ёпишган, жиккак ва шу билан баравар гирт кўса одам эди. У устанинг қўлига туша-туша хўп эзилган, қорни пачақ, чиркин катта самоварнинг олдида ёғоч елкасини қисиб ўтирар, келган-кетган одамлар билан унчалик иши йуқ; ис босган кир латта билан дам самоварни, дам ёнида қалашган пиёла-чойнакларни артар, ҳар куни минг марталаб қўлида тутадиган пиёлаларни олиб, гўё биринчи дафъа кўргандай, кўзини айлантирар, товушини баланд қўйиб, ўзича валдирар эди: «Одамларга ҳайронман-да! Агар сиғсам эди, самоварнинг оташдонига тушиб, кўмир ўрнига ёнар эдим. Жаббор кўсадан бир ҳовуч кул қолган булар эди. Шу ҳам тирикчиликми? Мана бу хумсанинг ҳам лаби учган! Мана буниси дарз кетибди... Ҳой, аравакаш бола, отингни торт, нақ тезагини дўппингга солиб бераман!»
Ниҳоят, шанғи самоварчи жўмраги учига жез қопланган чойнакни ва бир пиёлани йнгитнинг олдига дўқ этиб қўйиб кетди.
Чойхонада одам сийрак. Йигитлардан юқорироқда, ўрта ёшли икки деҳқон ўтирар, бу йил сабзи-пиёзнинг бозори касодлигидан ва уловсизликдан ҳасратлашар эди. Бири сўзлаб-сўзлаб, қамчи дастаси билан елкасини қашир, иккинчиси эса қўнжи бир қарич, чурук чориғини кўрсатиб: «Бу қачон янги бўлади? Сен от-уловдан гапирасан! Деҳқончиликда баракат қолмади. Деҳқоннинг сира маэаеи йўқ»-, дейди. Униси: «Ҳа, ишқилиб, бош омон бўлсин, биродар», деган сўзни такрорлар эди. Чойхонанинг бурчагида, куннинг даҳшатли ёнувига қарамай, қалин, қора жун чакмон ўралган бир қозоқ деворга суялиб мудрар, минут сайин кўзини очиб лоқайдлик билан самоварчига буюрар эди: «Шилимни узат!» Самоварчи нуқул кул билан тўлган сархонага чўғ қўяр, буришиб-туришиб, чилимни олиб борар ва ўдағайлар зди: «Торт, торт, сира ҳақинг кетмасин!» У чилимни бутун кучи билан, кашандалардай тортиб, оғзига қитдай тутун илашмаганидан тескари бурилиб микгар-дарди: «Сартнинг қудой урғани сен экансен, ўнгмағур...»
йиғит ғоят чанқаган эди, чойни қуйиб, пуфлаб-пуфлаб ичди. Белбоғига тугилган қирқ тийин чақадан тегишлисини айириб олиб, пиёла ичига ташлади-да, ўрнидан турди. Лекин бир муддат тараддудда қолди: қай томонга қадам босишини билмас эди. Самоварчининг «ит феъл» эканини пайқаган бўлса ҳам, ноилож унинг олдига борди.
— Мирзакаримбойнинг боғи қаерда, билмайсизми?— деди мулойимлик билан.
— Нима ишинг бор?
— Йўлиқмоқчи эдим-да.
— Ҳм... Мирзакаримбойни Тошкентнинг тўрт даҳаси билади. Ҳов анав кўчага бурил. Данғиллама дарвоза. Уша Искандар Зулқарнайн ҳам бунақа қўрғон солган эмас! — Самоварчи қўшалоқ бармоқли панжасини чўзиб бир кўчани кўрсатди. Кейин бу бегона йигитга бошдан-оёқ кўз югуртириб, ҳаваси келиб гапирди:
— Роса мучанг бор экан, иним. Баданингдан куч ёғидиб турибди-я. Қаерликсан, сайрамликми? Бой бобонинг омади...
Чойхонанинг ичкарисидан бир товуш янгради:
— Туф де, кўзинг тегади, касофат! Шу сўзингни менга айтсанг, тишингни суғуриб олардим.
— Кошкийди манда тиш бўлса, санда гавда бўлса, симён!
Йигит уларнинг сўзига болалардай жилмайиб, йўлга тушди.
Яшил бўёқ билан бўялган, уст томони ўймакор панжарали, катта ва оғир дарвозага етганда, йигитнинг юраги бир оз ўйнаб кетди. Дарвозанинг бир тавақаси очиқ. У узоқдан ичкарига қаради. Қаршисида дарахтлар остидаги катта супада, дастрўмолчаси билан елпиниб ўтирган, қордек оппоқ кўйлакли, оқ соқоли бир тутамгина чолга кўзи тушди. Юраги яна пўкиллади. «Тошкентнинг тўрт дахаси» танийдиган бу давлатманд кишининг олдига қандай киради? У содда, уятчан, камтарин йигит эди. Лекин бир лаҳзада аллақандай куч уни итаргандай бўлди. У дарвозадан кириб, супага ўн-ўн беш қадам қолганда, қўл қовуштириб, таъзим билан: «Ассалому алайкум» деди. Фақат, салавот босганидан, унинг овози истагига қарши баланд жарангламади. Аллақандай бўлиниб, сиқилиб чиқди. Чол ўтирган жойидан қимир этмади, бир қўлини қош устига қўйиб, кексаларга хос боқиш билан бир зум тикилди:
— Кел, чироғим, нима хизмат?
Йигит супа олдида тўхтаб, халтасини қўйди, узун, бақувват қўлларини чолга чўзди. Супанинг четига омонатгина ўтириб, бошини қуйи солди: «Қаерга келдим? Мирзакаримбой шу кишимикан? Балки бу бошқа бировдир деб ўйлади.
Чол бу бегона йигитнинг вазиятида тараддудланиш сезиб, қайтадан сўради:
— Хўш, ўғлим, нима арзинг бор? Айт...
йигит бошини кўтарди ва унга тикилиб қараб, жилмайди.
— Мирзакаримбой сиз бўласизми?
Чол боши билан тасдиқлагач, йигит давом этди:
— Мен Хўжакент қишлоғидан келдим, жиянингизнинг ўғли бўламан.
— Э, Хўжакентдан?
— Хушрўйбибининг ўғлиман.
— Э,— Мирзакаримбой бутун гавдаси билан бир қўзғалиб қўйди,— жияним Хушрўйбибининг ўғлиман дегин, баракалла. Раҳмат, жиян, йўқлаб келибсан. Қалай, онанг бақувватми? Ҳар ерда бўлса, омон бўлсин. Отинг нима, жиян?
— Отим Йўлчи. Аям, шукур, соғ-саломат. Сизга салом деб қолди.
— Даданг... Э, Шерали қалай, бардамми?
— Дадам ўлган, икки йилдан ошди чамаси. Мирзакаримбой қўллари билан соқолини енгилгина сийпаб, марҳумга фотиҳа ўқиган бўлди.
— Боёқиш кўп яхши одам эди; инсофли, ҳамиятли эди. Бир вақтлар ўртада борди-келди бўлиб турар эди. Даданг бу ерда ҳам, шаҳар ҳовлимизда ҳам бўлган. Сен ҳеч келганмидинг?
— Ёш палламда дадам, аям билан бирга шаҳардаги ҳовлингизга келганим ғира-шира ёдимда бор...
Чол ўтмишни эслади. Йўлчи ўз онасидан юз марталаб эшитган гапларни ҳикоя қила бошлади, яьни опасидан икки ёш қиз етим қолгани, улардан Хушрўйбиби ўз отаси тарбиясида қолиб, унинг синглиси Ойимбибини Мирзакаримбой ўзи тарбия қилиб, нақ эрга бериш олдида вафот этгани, Хушрўйбибининг толеи пастлик қилиб, ота ўлгандан сўнг амакилари қишлоққа, Шералига эрга берганликлари ва ҳоказони сўзлади. Сўнг чол сукутга ботди, кичкина, лекин ҳали тетик кўзларини мудроқ босган одам каби, секингина юмди. У ҳозиргина ёдига олган қишлоқи Хушрўйбибини ҳам, унинг камтарин, меҳнаткаш марҳум эрини ҳам, кутилмаган вақтда йўқлаб келган бу арслондай қишлоқи жиянчани ҳам унутган, унинг фикрини ёлғиз ўз ишлари ишғол этган эди. У банкалар орқали ўз рақибларига қарши олиб бормоқчи бўлган сирли ишларни, ўз қарздорларига нисбатан қандай муомала ва муносабатда бўлишни ўйлар эди. У қарздорларни уч гуруҳга бўлди. Биринчи гуруҳдагилар билан савдо муомаласини аввалгича давом эттираверади. Чунки буларнинг «қўли узун», қўр-қути кўп. Улардан бир кун озни кўп қилиб олади. Иккинчи гуруҳдагиларга бирмунча дўқ қилади, шу билан складларда чўкиб қолган газламаларни яхши баҳо билан уларга ўтказиб юборади. Учинчиларнинг эса думларидан маҳкам ушлаб олиб, маймундай ўйнатади... Сўнг катта ўғли Ҳакимбойваччанинг пахта савдоси юзасидан ўрис фирмалари билан яқинда тузган шартномаси устида ўйлаб, бу ишнинг қалтис томони сира йўқлигига ва тажрибакор ақлнинг кўрсатишига мувофиқ, бу ишдан фойда дарёдай тошиб келишига яна чуқурроқ ишонгач, завқланиб кетди-да, кўзларини яна маҳкамроқ юмди.
Сўзамол, бадавлат қари тоғанинг бирдан кўз юмиб сукутга ботишининг сабабини, табиий, Йўлчи тушунмади. Келганим унга ёқмади шекилли, деган андишага ҳам борди. Лекин у энди бошини кўтариб, чолга ва атрофга дадилроқ қарай бошлади. Мирзакаримбойнинг гавдаси кичик, қўллари ингичка бўлса ҳам, зуваласи пишиқ кўринади. У гўштдор ҳам эмас, ориқ ҳам эмас, кичик, айёр юзи хўрознинг тожисидай қип-қизил; оппоқ соқоли ва мийиқлари тоза ва таралган...»
Бир танобдан мўлроқ чор бурчак ташқарининг ҳар томони диққатни жалб қиларли эди. Ўртада супа ва ҳовуз. Танаси иккита катта қулочга сиғмайдиган бир туп сада теваракка тангадай офтоб туширмайди. Ҳовузнинг нариги четида бир-бирига яқин ўтқазилган, шохлари бир-бирининг ичига кирган уч туп олма дарахти. Бир тупида олмалар энди сарғайиб йилтирамоқда, бир тупида муштдай йирик олмалар ҳали кўм-кўк, уларга боқиш билан кишининг тиши қамашиб, оғзи сўлакка тўлади; бир туп жайдари қизил олма, мевасининг мўллигидан ҳовузга энгашиб тушган; ҳовуз сувида бир қанча қизил олма ёқутдай товланиб, жимиллаб сузади. Ҳовуздан йигирма қадамлар нарида тўрт томони очиқ, устунлари чиройли нақшланган, ердан одам бўйи баланд кўтарилиб солинган каттагина шийпон; бунинг атрофи гулзор. Қуёшда майин товланиб, хилма-хил ранглар билан мавжланган майда гуллар орасида кўркам юксалган қизил духоба гуллар олов парчаси каби ёнади.
Йўлчи кўзлари билан атрофни сайр этаркаи, рўбарўдаги қўрғон — ичкари ҳовли эшигидан ёш-ёш ўғил ва қиз болалар чувиллашиб чиқишди. Буларнинг кийимлари тоза ва янги эди.
Мош ранг духоба дўппили, тўққиз-ўн яшар, чиройликкина бола — болаларнинг энг каттаси эди. У ичига катта оқ каламуш қамалган қопқонни ерга қўйди, эшикчасини очди. Семиз каламуш ерга тушиб, лапанглаб дарвоза томонга қочди. Болалар қийқириб, уни қувлаша кетди: «Устига лампа мой сепиб ёндирамиз!» Набираларининг ҳаддан ошган суюнчли ҳангамаси чолнинг кўзларини очди... У қўли билан гўдакларга дўқ қилди: «Гугурт ўйнаманглар, ҳой!» деб қичқириб ҳам қўйди. Сўнг, қаршисида ўтирган жиянини унутаёзганидан огоҳ бўлиб, юпатиш учун:
— Оббо жиян-э, бизникини топиб келдингми-я? Ҳа, сўраб-сўраб Маккани топадилар... Ҳай, Ойниса, бувингни чақир!—Болаларга аралашмай бир чекада турган рангпар, безгакнамо қизга буюрди бой.
Қўрғон эшигидан аёл овози эшитилди:
— Нима керак?
— Мунда кел — чол қўли билан имлади.
— Киши бор-ку.
— Қариндош... Хушрўйнинг ўғли,— деб тушунтирди
— Қайси Хушрўй? Эсим ҳам қурсин, ҳа, қишлоқданми?— ўрта бўйли, тўла, лекин кенг юзининг гўштлари сарғайиб, салқиб тушган эллик саккиз ёшларда бўлган касалнамо хотин аста-аста юриб келаверди. У супага яқинлашгач, Йўлчи ўрнидан туриб салом берди ва онасининг саломини топширди. Аммо кеккайган хотин унинг сўзини тингламади, эрига қараб сўзлади:
— Қишлоқдаги жиянингизнинг ўғлими? Тоғдек йигит бўлибди. Ёшлигида ҳам бўлали бола эди... кўзимга таниш кўриниб турибди.
Мирзакаримбой хотинига дастурхон олиб чиқишни буюргач, у кетиш олдидагина, кўринишда самимий, лекин аслида сохта ва масхарали товуш билан Йўлчининг онасини ва укаларини сўради.
Бой энди иссиқдан шикоятланиб, уҳ-уҳлаб ўтирди. Унинг кампири патнис ва бир чойнак чой олиб чиқди. Патнисда тўртта кулча, икки бош қизил чиллаки ва бир бош қуш чўқиган қандайдир оқ узум бор эди. Йўлчи қишлоқдан келтирган халтани кампирга узатди.
— Аям бериб юборди, қурт...
— Садағаси кетай,— қампир халтани ушлагиси ҳам келмай, қўл учи билан тутиб гапирди,— койиб нима қилар эди бечора.
Набиралар халтадаги қурт эканини эшитиб, кампирнинг оёғи остида ўрмалашди ва: «Манга битта, буви», «Манга анча беринг, буви» деб қий-чув кўтаришди. Кампир хўмрайиб, набираларни жеркиб ташлади. Болалар ёпишавергач, халтани очишга мажбур бўлди-да, лабини буриб вайсай бошлади:
— Хаҳ, шумтакалар, оғизларингда эриб кетадиган сузма қуртни берсам олмайсизлар, шу тош қуртни талашасизлар. Мана, кўрдингларми, қаттиқ — тишларингни ушатади. Бай-бай, бу болаларнинг дастидан ўлиб бўлдим, ахир бу тош қурт, жиғилдонларингни тешиб юборади-ку.— Меҳмоннинг қизарганини пайқаган кекса бой, ўз хотининииг катта оғиз ва бетамизлигига аччиқланиб, юзини тескари бурди, лекин хотини яна валдирамасин учун, юмшоқ гапирди:
— Ҳай, ичкари кир, чағир-чуғурдан қулоғим битди. Йўлчи қурт олиб келганига пушаймон қилди. Онаси қўшнилардан қурт йиғиб, бой тоға учун совғача тайёрлаб, суюна-суюна унинг қўлига тутқазгач, яхши-ёмонлигини суруштирмай, у ҳам олиб жўнаган эди.
Бой тоға нопни ушатиб, патнисни Йўлчининг олдига суриб қўйди.
— Ол, жиян, йўл юриб келгансан. Бир парча ерларинг борлигини эшитар эдим, қўлларингдами?
— Йўқ,— патнисдан бир бурда нон олиб жавоб берди Йўлчи,— ер сотилиб кетган.
Мирзакаримбой ерга ўч одам эди. Ерли-сувли одамлар, қандай бўлмасин бир сабабдан қийналиб қолсалар, дарров уларнинг пинжига тиқилар, ё ўртага киши қўйиб, ерни тезроқ ўз қўлига ўтказишга тиришар эди. Ҳатто, ер сотишни хаёлга келтирмаган одамларнинг ерларини,— агар уларнинг ерлари ўз ерларига чегарадош бўлса,—ўзиникига қўшиш учун ҳеч нимадан тоймас, ҳар қандай номус ва адолатнинг бетига тупирар эди. Аммо, Йўлчининг сотилиб кетган ери унга ҳеч алоқасиз бўлгани учун, ернинг қадр-қиймати ва бу хусусдаги маҳкам қаноатларини тушунтира бошлади:
— Чакки бўлибди, жиян. Ер сотган эр бўлмайди, эр ер сотмайди. Мана бу гапнинг мағзини чақ... Ер сотганларнинг кўпини кўрдик, ахири гадой бўлади, Тўғри, ерни пулга сотадилар, нақд пулни жарақ-жарақ санаб оладилар. Пул ҳамма нарсанинг отаси. Пул белга қувват, бошга тож. Пулдор одам қанотли одам, бу қанот билан мағрибдан машриққача учасан, ҳар ерда ошна-оғайни, дўст-ёр топасан... Пулдор одам Маскавгача, Варшавгача боради. Пулсиз одам ўз жойидан бир қадам силжисин-чи! Бе!.. Пул шундай азиз нарса, жиян. Лекин пулни жуда мақтаб юбордим, шошма, ерда ҳам хосият кўп. Ер туғади. Ерга чўпни тиқиб қўйсанг, кўкариб, қулочга сиғмас дарахт пайдо бўлади. Пул-чи? Пул ҳам туғади. Жуда кўп туғади, тез туғади. Айниқса, бу замонда пул сертухум бўлиб кетган. Аммо, пулни тутиш қийин, еб, ичиб қўйиш жуда осон. Пул асов қушга ўхшайди, сал бўш туттингми, қўлингдан учади-кетади. Ер ҳам туғади ҳам пулга кишан солади. Ер олган кўкаради, ер сотган қурийди Мана бу гапнинг мағзини чақ, жиян!
— Ночорлик, тоға,— Йўлчи пиёладаги совиган чойни икки қултумда бўшатиб, гапирди,— дадам бир йил тўшакда ётиб қолди. Экинимиз яхши бўлмади. Қўл калта бўлгандан кейин, қаёққа узатасиз?
Йўлчи ҳали гапини битирмаган эди, Мирзакаримбой уни кесди:
— Бир терининг ичида қўй неча озиб, неча марта семиради,— деди салмоқланиб бой,— кишининг бошига ёмон кунлар ҳам келади, кўниш керак бунга. Бундан ўттиз беш йил илгаримикан, растада дўконни очган йилим эди-да, бошимга бир мушкул иш тушди: баъзи вақтда савдогарлар ҳам сиқилиб қолади, сен бунга тушунмайсан. Менга пул керак, қаердан оламан! «Ракат» мавзуида отадан қолган уч таноб жой бор эди, коранда ишлатар эди. Баъзи оғайниларим, шуни сот, дейишди. Вақти келганда, жиян, дўстлар қўлтиғингга кириб, балчиқдан тортмайди. Мен дўстларга сира ишонмайман. Маслаҳатга ҳаммаси чаққон. Нега десанг, маслаҳатгўйлик осон нарса-да; тили қимирлайди, холос. Мен уларга қулоқ солмадим. Бошни у ёққа урдим, бу ёққа урдим, ахир бир эвини топдим, жиян. Сандиқдан хотинимнинг кийим-кечагини чиқардим, уйни безашдан бошка нарсага ярамайдиган асбобларни йиғиштирдим, барини сотиб пул қилдим. Биласан, хотин аҳли молга ўч бўлади, алалхусус, сандиқдаги молни ер-кўкка ишонмайди. У йиғлади-сиқтади. «Сандиқда чириб ётган молдан ердаги ахлат аъло, аблаҳ», дедим унга. Хотин эрнинг қули; хотиннинг кўнглига, раъйига қараш иш қилган эркак одам эмас, жиян. Ишим тўғриланиб кетди, ерим ўзимда қолди.
— Тоға, бошқа иложимиз йўқ эди. Мана сизда нарса бор экан, сотибсиз, бизда бир парча ердан бошқа, кўзга илинарли ҳеч нарса йўқ эди. Мен қараб турмадим, пода боқдим, ўроқчилик қилдим, отбоқар бўлдим. Аям бошоқ терди. Қишлоқда тирикчилик қилиш жуда қийин. Очлик-яланғочликка кўникиб, тирикчилигимизни қилар эдик, лекин бир нарсага бошимиз гаранг бўлиб қолди: дадамнинг гарданида қарзи бор экан. Озгина. Ўттиз сўмга ҳам етмайди. Дадам, касали оғирлашгандан кейин, ташвишга туша бошлади. «Кўзим очиқ экан, қарздан қутулиб олай, гўримда тинч ётай, Йўлчи рўзғорга қарайдими, қарзимни узадими», деди аямга. Хуллас, ер жуда арзонга кетди. Кишининг ҳақидан қутулганига биз ҳам суюниб қолавердик.
— Ҳа, бундай дегин,— Мирзакаримбой оёқларини гиламга узатиб, силаб, гапни давом эттирди:— Бу энди бошқа гап. Қарз ёмон нарса, жиян. Қарздан қутулиш учун ер тугул, киши ўзини қул қилиб сотиши керак. Одамнинг ҳайвони киши ҳақидан қўрқмайди, киши молига кўз олайтиради. Шундай одамлар борки, ўзларида ҳеч нима йўқ, бошқанинг мулкига ҳасад қилади, кўролмайди. Фақирликка бўйсунмайди, яхши еб, яхши кийишни орзу қилади. Жиян, ақлинг бўлса, кишининг бир тийинига хиёнат қилма. Тийин ҳам пул, юз минг сўм ҳам пул. Сен ҳар нарсани Оллодан кўр. У берс — хўп; бермаса — хафа бўлма, тақдирга шукур қил, номусли камбағал бўл. У дунёда фойдасини биласан. Қани, нон ол, узумга қара.
Йўлчининг қорни жуда оч эди. У тунги салқиндан фондаланиб, тўхтовсиз юриш билан қиём вақтида шаҳарга келгач, анҳор лабида ўтириб қишлоқда белига тугиб олган битта нондан бошқа ҳеч нима емаган эди. Лекин Мирзакаримбой, савдогар назокатиданми, ёки одатланганиданми, нонни жуда майда ушатган эди. Йўлчи бир бурдасини оғзига тиқса, лунжининг бир чеккасида йўқолиб, кетар, патнисга кетма-кет қўл чўзаверишга ийманар эди. Содда қишлоқ йигити такаллуфни билмаса ҳам, одоб-таъзим хусусида онаси анча-мунча гапларни уқтириб юборгани учун, давлатманд қариндош ҳузурида овқатдан тортинишни маъкул кўрди, дастурхонни тезгина йиғиштириб, чой ича бошлади.
Мирзакаримбой қишлоқи жияни билан сўзлашишдан тўхтаган бўлса ҳам, фикри йигитни ўрганиш, унинг келишининг чин сабабларини мулоҳаза қилиш билан машғул эди. У ўз ичида шундай ўйлади: «Қариндошларнинг аҳволи пачава, тирикчилиги бемаза. Ерсиз, от-уловсиз қишлоқининг кун кечириши — ўлим азоби. Онасининг узоқлашиб кетган тоғасини йигит бекорга йўқлаб келадими? Йўқ, мандан кийим-кечак, пул-мул олиш умидида келган. Буни онаси юборган, албатта. Хотинларнинг хулқи, одати маълум. Тўртта қўшни хотин орасига кирса, бой тоғам бор, эшигини ел очиб, ел ёпади, деб мақтанса керак. Яхшиям ўзи келмабди... Бўлмаса ҳалигича неча марта кўз ёшини тўкиб, тирикчилигидан зорланган бўларди. Бу йигит ақлли кўринади, ҳам улуғвор, вазмин йигит...»
Мирзакаримбой илоннинг ёғини ялаган одам эди: ҳамма бойлар каби, айёр, муғамбир, пухта-пишиқ; у юраксиз эмас, балки ҳар ишда эҳтиёткорликни маъқул кўрар эди. Мана шулар орқасида у, камтарин маҳалла баққолининг ўғли Карим читтак — кичкина, лекин ҳаракатлари чаққон ва илдам бўлганидан, ёшликда шундай лақаби бор эди,— ҳозир кимсан Мирзакаримбой!.. У Тошкентнинг энг олдинги бойларидан. Тошкентнинг эски ва янги шаҳарларида тўплаб сотувчи икки газлама дўкони, Туркистон ўлкасининг турли шаҳарларида катта-кичик айрим дўконлар, Тошкент теварагидаги турли мавзуларда ер-сув ва ҳоказо унга қарайди. Бундан ташқари, унинг катта ўғли Ҳакимбойвачча йирик пахта савдоси билан машғул...
Бой ўз умрида кўпни кўрган, кўпни таниган, турли шаҳар ва турли одамлар билан муомала қилган, унинг қўлидан жуда кўп хизматкор, қарол, чоракор ва ҳоказо ўтган. Шунинг учун одамни тез англаб олар эди. Ўзининг бу хислатига чуқур ишонар, бу билан бошқаларга мақтанмаса ҳам (мақтанчоқликни ёмон кўрар эди у), баъзи вақт ичидан фахрланарди. Мана ҳозир унинг қаршисида муштипар жиянининг ўғли. У билан турли нарсалар ҳақида узоқ суҳбатлашди, лекин йигирма уч ёшли йигитнинг ақлида сира нуқсон кўрмади. Унинг арслондай кўркам гавдаси, кенг пешанаси, чуқур самимият ифодаси билан тўла йирик, ҳушёр кўзлари, кир яктаги ичидан қавариб турган кенг кўкраги, бақувват қўллари, сўзларидаги қишлоқча соддалик ва тўғрилик (бу хусусиятни камбағал одамларда катта фазилат деб топар эди бой) унга жуда ёқди. «Обдан чиниққан йигит, унга берилган овқат беҳуда кетмайди», деб ўйлади у. Лекин шу билан баравар, Мирзакаримбой Йўлчининг бутун сиймосида катта жасорат ва ғурур. сезди. Бу сифат унга жилла маъқул тушмади. Кейин, унинг эҳтиёткорлиги «синамаган отнинг сиртидан ўтма» деган халқ мақолини эслатди, агар Йўлчи уникида ишлашни орзу қилса, бир қанча вақт синамоқчи бўлди: «Оқибат яхши бўлса, қўлимдан сира чиқармайман. Ялқов ва ғирром, ё қўли эгри бўлса, силлиқлик билан ҳайдайман», деб ўйлади.
— Жиян,— оҳиста мурожаат қилди Мирзакаримбой,— ўйлаб қарасам, аҳволларинг чатоққа ўхшайди. Нима қиласан, яна қишлоққа қайтасанми?
Бойнинг саволига Йўлчи қандай жавоб беришни билмай қолди. Қишлоқдан чиқаркан, бой тоғасидан, албатта, хизмат сўрашни онаси уқтирган эди. Энди у «қайтаман» деса, эрта-индин қншлоққа жўнаши керак, у вақт онаси хафа бўлади: «Шундай катта даргоҳдан ўрин тополмай қўлингни бурнингга тиқиб қайтдингми, ношуд!» дейди. «Қоламан, бирон хизмат топиб беринг», дейишга ғурури йўл қўймади, Чол такрор сўрагач, у жавоб берди:
— Тошкентда иш топсам, балки қоларман. Мирзакаримбой соқолининг учини бармоқлари билан чимдиб, кулиб қўнди:
— Шаҳарда қаёқдан иш топасан? Бизда юра тур. Нон-насибанг бизда бўлса қоларсан, бўлмаса, қишлоғинггами ё бошқа томонгами жўнарсан. Ризқингнн Олло таоло қаерга сочган, биз биламизми?
— Хўп. Ихтиёр сизда,— бошини қимирлатиб деди Йўлчи.
Мирзакаримбой астагина ўрнидан турди. «Ёрасулулло» деб минғирлади, супадан тушиб, кечагина сотиб олингандай, ярқираган чиройли, ихчам «содиқи» кавушни оёқларига илди, кавушни ғижирлатиб, қари бўлса ҳам хўроздай кеккайиб, қўрғон томонга юрди. Нақ шу паллада дарвозадан катта қора сигир шаталоқ отиб, орқасида бир кишини уриб кирди. Бой чўчиб, ўзини четга олди. Ҳалиги киши орқага ташланиб ориқ-чандир бўйнидаги томирлари ўқловдай қабариб, сигирни базўр тўхтатди: «Ҳеч кучга бўйин бермайди бу занталоқ...»,— бойга қараб деди у. Кейин бирдан Йўлчини кўриб қолиб, кўзларида «у ким?» деган савол жавдирар экан, бой кулиб унга гапирди: «Ёрмат, бу бола жияним бўлади. Таниш, иш ўргат!» У индамади, сигирни узоқда, девор тагидаги бир дарахтга боғлаб қайтгандан сўнг, Йўлчи билан кўришар экан, қўрғон ичига кириб кетган бой бир зумда яна эшикда кўринди:
— Ёрмат, шаҳарга отни тезроқ олиб туш, Ҳакимжон кутиб қолмасин, бугун меҳмонлар бор-а.
— Беда ўриб қўйиш керак эди-ку,— бошини қашиди Ёрмат.
— А, кун ҳам кечикиб қолибди.
— Мен ўраман бедани, бедаларинг қаерда?—Ёрматта қараб деди Йўлчи.
Мирзакаримбой жиянининг ишга тайёрлигидан рози каби кулди-да, индамасдан ичкари кириб кетди.
— Меҳмонни ишга солар эканмиз-да,— деди Йўлчини бирга олиб жўнаркан Ёрмат,— ҳа, қари келса ошга, ёш келса ишга.
Ёрмат Йўлчи билан ёнма-ён юриб эски таниш каби ундан-бундан сўзлашиб борди. У қирқ беш ёшларда, новча, чайир одам, юзида сийрак чўтир изи қолган, соқол, мўйловларига анчагина оқ тушган эди. Қўш белбоғи чапаничасига паст боғланган, юриши ҳам олифталарга тақлидни кўрсатар, унинг бутун қомати, ҳамма ҳаракатлари ўзига зеб берган, мақтанчоқ камбағални тасвирлар эди.
Улар пича юриб, тўрт-беш таноб жойни ишғол этган бедазорга чиқишди.
— Мана бедам!— қўлини белига тираб, кўзи билан узоққа ишорат қилиб деди Ёрмат.— Ҳафсалангиз бўлса, беданани шунда тутинг-да.
— Йўнғичқа сизникими? Ёш экан ҳали, жуда бақувват ўсибди,— Ёрматга қараб деди Йўлчи.
— Хах-хах-хах...— қаттиқ кулди Ёрмат ва ўроқни Йўлчига тутқизиб гапира бошлади:— Мирзакаримбой отамнинг остоналарида ўн олти йилдан буён ишлайман, йигитча. Шундай бўлгандан кейин «сизники, бизники» дейишга ўрин қоладими? Бу бедаларга озмунча терим тўкилганми, эҳ-ҳе! Кейин кўрсатаман, бойнинг кўп ерларини ман ёлғиз ўз кучим билан кўкартирганман. Қани, мана шу ёқдан ўраверинг. Бир аравани мўлжаллаб ўринг. Бу кун пайшанба, Ҳакимбойваччанинг меҳмонлари чиқади. Агар укалари Салимбойвачча ҳам улфатларини бошлаб чиқса, томошани унда кўрасиз: ҳамма ёқни от тутиб кетади.
Йўлчи ўроққа диққат билан тикилиб қаради ва энкайиб ўра бошлади. Ўзини чапдаст-эпчил ўроқчи ҳисоблаган Ёрмат Йўлчининг ишидан камчилик топиб, ўз маҳоратини унга кўрсатиш умидида, бир муддат кузатиб турди. Лекин унинг тажрибали кўзи Йўлчининг ишида ҳеч қандай камчилик кўра олмади, Баъзи жиҳатдан, масалан, илдамликда бу йигитни ўзидан устун кўрди. Бошқаларнинг ишини камситишни яхши кўрган бу «ўзбиларман» одам бу гал жиндан ён беришга мажбур бўлди.
— Дуруст, сартарош соч олгандай қиртишлаб ўрар экансиз. Мен кетдим.
Беда ораси жуда иссиқ, гўё қуёшнинг бутун олови беда ичига яширингандай қизғин, бўғувчи ҳаво юзга уради. Йўлчи мўл-мўл тер қуйиб, ҳеч қаёққа қарамай ишлайверди. Ўроқ ўткир эди. Ўралиб-чаплашиб ўсган қалин майсани «шар-шар» йиқиб борар экан, ўзи ҳам завқланди.
Ҳозир унинг кўнгли бир қадар кўтарилган: «Бой тоғам инсофли одам бўлса керак. Мана, ҳалиги одам шунча йил ишлабди. Хизматкор қул эмас, фойда кўрмаса турадими? Гапига қараганда, хурсандга ўхшайди. Қишлоқда кўп одамларнинг юмушини қилдим, майли, бу ерда ҳам ишлай. Яхши ишласам, албатта, чакки бўлмайди. Негаки, булар қариндошларим, ҳаммадан юлсалар ҳам, мендан юлмаслар. Тоғам қанча насиҳат қилди, мен билан қанча гаплашди, Энди ишим ўнг бўлади, энди аям, укам, синглим зориқмайдилар. Лекин гап яхши ишлашда...» Шунинг сингари ўй-хаёлларга ботиб, мўлжаллаган миқдорини ўриб бўлди. Сўнг, уюм-уюм тўплаб, кенг қулочига сиққанча кўтариб, бойнинг ташқарисига ташимоққа бошлади.
Қуёш яширинган бўлса ҳам, кундузнинг ёруғлиги ҳали тамом сўнмаган эди. Аллақандай майин, мулойим жимжитликни атрофда сигир, бузоқларнинг маъраши, дарахтлар орасидан қушларнииг ора-сира янграб, яна бир зумда тинган сайраши сескантиради. Ҳамма нарса ҳорғин, мудрашга бошлаган каби... Аллақандай поёнсиз ғариб оқшом.
Бойнинг ташқарисида Йўлчидан бошқа ҳеч ким йўқ. Бу ерда ҳозиргина бемалол ўйнаб юрган икки бола, Йўлчини кўриш билан, ундан ҳурккан каби, ичкари ҳовлига қочишди. Қишлоқи йигит супа лабида бошини қуйи солиб ўтирар, камбағал қишлоқдаги чордевор уйини, меҳрибон онасини, севикли укаларини кўз олдига келтириб ўйлар экан, кўчада бирдан отларнинг дукурини эшитди, сакраб туриб, дарвозага югурди. Чиройли саман отнинг жиловини тугиб, эгасини қўлтиқлаб ерга туширди. У — оқ жужун камзул устидан беқасам тўн кийган, ўрта бўйли,малладор, қора бурама мўйловли, димоғдор, қарашлари ўткир ва, тез, ёши қирққа яқин бир одам эди: бу Мирзакаримбойнинг ўғли Ҳакимбойвачча. Отдан тушиб шошиб-пишиб гапирди:
— Ёрмат менга айтди сени, жиян. Яхши, отларга қара, қариндош!
Тўнининг этаклари билан этигини нари-бери уриб, ичкарига кирди.
Йўлчи гали билан меҳмонларнинг отларини дарахтларга ҳам деворга қоқилган махсус темир қозиқларга қантариб боғлади. Бир нечасини отхонага олиб кирди. Кейин алла-паллага қадар қўрғон, ичкари ҳовли эшиги билан шийпон орасида бўзчининг мокисидай қатнади, меҳмонлар учун дам ясоғлик патнислар, дам чой, дам нон оч қоринни кемирадиган лаган-лаган мантилар, дам косаларда шўрвалар ташиди Ёрмат шаҳардан пиёда қайтиб, ўлгудай ҳоригани учун, ҳамма отларга Йўлчи қаради. Бир меҳмонга қарашли извошчи Жўра ака билан бирга қоронғида ўтириб, меҳмонлардан қолган овқатдан едида, Ёрмат топиб берган бир эски кўрпачани қуруқ ерга ёйиб, бошини бир боғ ҳўл бедага қўйиб уйқуга кетди...

II
Ёз кечаси қисқа. Йўлчи бир чимдим ухлаб, бегона жойга ўрганмаганиданми, кўзини очаркан, тонг отган эди. Ҳаво салқин, тоза. Унда-мунда қушлар сайрайди. Йўлчи ўрнидан турди, ариқда юз-қўлини ювиб, ташқари саҳнида бир оз кезди Меҳмонлар шийпонда шоҳи, атлас, адрас кўрпаларда, бошларини оппоқ ва юмшоқ ёстиқларга кўмиб ухлайдилар, баъзиси пишиллайди, яна бирови хириллайди, кими секингина бурни билан ҳуштак чалади. Баъзилари хуррак тортади. Улар бир-бирлари билан ўчакишгандай, хурракни даража-бадаража оширишга тиришади: бирисиники авжга минганда, иккинчиси бошлайди.
Майин тонг шабадаси ранг-баранг гулларни секин тебратиб, атирларини ҳар ёққа сепади. Йўлчи бу гўзал гулзордан узоқлашгиси келмаса ҳам, лекин хурракни эшитмаслик учун, бу ердан кетди. Мана янги ва кўркам извошчикнинг ўрнидиғида икки букчайиб, узун қамчини қўлтиғига қис-ирган ҳолда язвошчи Жўрабой данг қотиб ётади.
Йўлчи отхонага кирди. Хашагини тугатган отлар олдинги оёқларини ерга уриб, тама билан кишнади. Йўлчи уларга беда ташлади. Кейин курак ва супурги олиб отхонани тозалай бошлади.
У болаликданоқ отларни севар, яхши отларни боқиб, томоша қилишдан ҳар вақт завқланар эди. Бу ердаги отлар турли тусда ва турли бичимда бўлиб, зотли, нодир отлар эди. Халқ бундай отларни «булутга сакрайдиган от» дейди. Камбағал йигит энди ёруғда ҳамма отларни айрим-айрим кўздан кечирди. Айниқса, оёқларига, бўйинларига, бошларига диққат қилди. Тоза супурги билан уларни бошдан-оёқ супурди, қўллари билан сийпалади, бармоқлари билан ёлларини таради. Артган, тозалаган сари семиз отларнинг бадандари ярқирайди, кўзга яна ҳам товланиб, чиройли кўринди.
Мана. Жўрабой ҳам туриб келди. У ўзининг махсус жойга боғланган отига яқинлашиб: «Ҳа, жонидан, яхшимисан? Кўнглинг нимани тусайди? Айланай, қора боладан!» каби сўзлар билан отни эркалай бошлади.
— Уйқуга қониқдингизми, Жўра ака!— деди Йўлчи.
— Кучер аҳли, ҳам ҳар хил хизматкор аҳли тирикликда уйқуга қонадими, ука?! Ўлганда — бошқа гап,— деб жавоб берди Жўра ва олдинги тишлари тушган оғзини катта очиб эснади.
— Сўзингиз тўғри!
— Сен ҳам от қулига ўхшайсан-а?
— Бўлмасам-чи,— деди кулиб Йўлчи,— от энг яхши ҳайвон, жуда суяман.
— Суйганга яраша, ўзингники бўлса!— деди хўрсиниб Жўра.
— Ҳа...— деб жавоб берди Йўлчи.— Лекин яхши ният — ёрти мол. Бир кун ўз отимни минарман. Учқур бўлмас, улоқчи, пойгачи бўлмас, ёмонроқ бўлар...
Жўра қўлларини ёйиб, елкасини ожизона қисиб умидсиз эканини ифода қилди. Отнинг яғринига ёпишган битта «итпашшани» тутиб, сўка-сўка этик пошнаси билан эзди. Бўғиқ, хаста овоз билан секингина куйлади:
Люблю, люблю Мамажон, люблю, Мамажон,
Стаканда чой ичган люблю Мамажон.
Кейин енгини шимариб, от билан чинакам машғул бўлди.
Йўлчи Жўранинг отини ва унга қандай парвариш қилишини томоша қиларкан, Жўра бошқа отларга бир зум кўз ташлаб, деди: «Хўжайинингнинг самани яхши, агар от танисанг, рисоладаги саман — шу. Ўзиям қиздек нарса-да».
— Сизники-чи?— деди Йўлчи кулиб.
Жўра оти ҳақида гап сотишни яхши кўрар эди, дарров тили қичиди:
— Бу туғрида ҳар қандай сўз ортиқча,— фахрланиб гапира бошлади Жўра,— бу биттаю-битта. Тенги-шериги йўқ. Буни чопганда кўр. Ёш-қари, жамики халойиқнинг кўзи бунда! Узоқдан қарайди, қораси ўчгунча тикилиб қолади. Одамзоднинг кўзи ёмон бўлар экан, ука. Бир кун Эски Жўвада хўжайинни кутиб тўхтагандим. Бозор куни, одам қалин. Ҳамма кўзини лўқ қилиб отга қарайди. Так, так. Пашша талаяптими, ҳозир ҳаммасини жаҳаннамга юборамиз қорачам!—пашшаларни эзиб давом этди Жўра.— Ҳалиги ерда бир мўйсафид келиб, ҳассасига суялиб, тикилди-қолди. Ўзи илгари асли қаллоб экан. «Маллахондан бери яшайман, болам, не-не хонларнинг, не-не бекларнинг отларини кўрганман, не-не отлар ўз қўлимдан ҳам ўтган. Аммо, бу отжон экан. Қайси бойники, баҳоси қанча?»—деди. «Отни единг» дедим ичимда. «Бошқаси бўлса, қамчи билан солар эдим, лекин соқолинг оқини ҳурмат қилдим», дедим...— Эртасига от оғриб қолса бўладими! Капалагим учиб кетди. Яхшики мендан бўлак ҳеч ким пайқамади. Хўжайиним отни тариқча ҳам тушунмайди. Киши молини сақлаш бениҳоят қийин, ука. Ўлиб-нетиб қолса балога мен қоламан. Хўжайин бақироқ одам. Ювош киши ҳам хўжайин бўлгандан кейин, ўзини билмай кетади, кўрганмиз. Хусусан хизматкорга ўдағайлашни яхши кўришади. Нима қилиш керак? Бошим қотди. Лип этиб, бир азайимхон домланикига бордим. Нафаси ўткир деб эшитар эдим.— Пуп, пуп, пуп... чангга ботибсан, жонивор. Ҳозир ҳаммомдан чиққан қиздай ялтиратиб қўяман...— ҳа, домлага нима дедим? Уйимизда бир бечора бемор бор, шайтонлаб ётибди. Тақсир, бориб дам солиб келинг, шояд нафасингиздан шифо топса... Хўп, деб ёнимга тушди домлам. Отхонага бошлаб кирдим. Тақсир, мана бемор, дедим. Домла кулди. Ҳеч бокиси йўқ, кеча гавмуш сигирга ҳам дам солган эдим, деди. Кейин дуо ўқиб, отга дам урди, суфлади. Исириқ тутат, деди. Домлага ўз ёнимдан бир сўлковой қистирдим, кетди. Аммо кўзимга уйқу келмади. Қоқ ярим кечада энам олдига бордим. Биргина кампир энам бор, ука. Ёшим қирққа кирди. На хотин, на бола-чақа. Дунёдан тоқ ўтдик ҳисоб. Энам кинна солишга, куф-суфга чаққон. Кампирни уйғотиб: «Тур, кароматингни кўрсат», дедим. Воқеани тушунтирдим. Кампир билан жўнадик. Қиш кечаси. Совуқ. Ер ойнадай. Боёқиш энам сирпаниб, неча ерда йиқилди; ҳарсиллаб, нафаси бўғилиб, ахир етиб борди. Тонг отгунча энам бечора отга кинна солди. Гап шундай, ука. Извошда «катайса» қилиш иуқул роҳат. Лекин, нафсиламрда бизга ўхшаш отбоқарга, ҳайдовчига қийин, жуда қийин. Чу, нари тур, арзандам, тагингни тозалаб қўяй энди.
Қуёш анчагина кўтарилган эди. Меҳмонлар ўринларидан туриб, кийиниб, гулзор атрофида ўзаро гаплашиб, кулишиб бепарво юришар эди. Уларнинг гаплари, муомалалари, юриш-туришлари Йўлчига тамом бегона туюлди. Уларга яқинлашув эмас, ҳатто узоқдан қарашга ҳам ботинмади. Жўра ўз ишини битиргандан сўнг, меҳмонлар томонга бемалол юриб борди, ҳатто баъзилари билан икки-уч оғиз сўзлашиб, кўчага чиқиб кетди. Йўлчи меҳмонлардан узоқда қўрғон ичидан оқиб чиқаётган ариқ лабида, дарахтга суяниб чўққайди.
Қўрғон эшигидан Мирзакаримбой чиқди. Йўлчи ўрнидан туриб салом берди. Бой унга қарамасдан «ваалайкум» деб ўтиб кетди. Бир оздан кейин меҳмонлар олдидан қайтди-да:
— Бу ёққа юрчи, жиян,— деди.
Бой ариқдан тетик ҳатлаб, олдинда юрди. Унинг янги амиркон кавуши юмшоқ ғирчиллар, шоҳи яктаги қуёшда живир-живир товланиб, учқунланиб ялтирар эди. У боғнинг ташқарига қаратилган кичкина эшигига кирди. Йўлчининг кўзига «жаннатдай» катта боғ манзараси очилди, томоша қилиб, кекса тоғанинг орқасидан юраверди. Орасидан Қўқон арава бемалол юрадиган кенг, узун ишкомлар икки танобдан мўлроқ ерни ишғол этган. Кўм-кўк ток барглари эрталабки қуёшда жилваланади. Боғнинг тўрт томонини ўраган баланд, янги пахса девор бўйлаб шафтолилар ўсади. Кўпларига тирговичлар қўйилган бўлса ҳам, меванинг кўплигидан шохлари синиб, ерга тегиб етади. Боғнинг қуйисида катта олмазор... Йўлчига шуниси қизиқ туюлдики, бу ерда қай томондан қараманг, ҳамма дарахтлар бир чизиқ устида, текис саф тортиб туради, дарахтлар ўртасидаги масофа ҳам баравар. Дарахтлар тани пакана, меваси мўл ва йирик. Лекин ҳозир деярли ҳаммаси кўм-кўк. Бундан ташқари, боғнинг турли жойларида ҳар хил мевали дарахтлар — нок, ўрик, беҳи, жийда ва ҳоказо анчагина.
Мирзакаримбой боғни айланиб, бир ерда тўхтади ва кулиб:
— Ишга тобинг борми, жиян?— деди.
— Ишга чанқовмиз-да,— деб жавоб берди Йўлчи.
— Хўп, боғнинг шу икки томонидаги зовурни тозалайсан, ишкомни яхшилаб чопасан. Лекин буларни шунчалик айтиб қўйдим-да. Олдин қилинадиган бошқа иш бор. Юр, уни кўрсатаман.
Улар боғдан чиқиш олдида, бир йигитга дуч келди. Йўлчи уни тоғасининг кичик ўғли Салимбойвача эканини пайқади. У ингичка, рангпар, қисиқ кўзли, қуюқ пайваста қошли, пешанаси торроқ йигит эди. Ёши йигирма бешдан ошмаган бўлса ҳам, қаримсиқ кўринар эди. Унинг бошида яп-янги тагдўзи дўппи, устида чўнтаклари қоп-қоқли, қайтарма ёқали узуи оқ жужун камзул, оёқларида ихчам, янги этик. У тўхтаб гапирди:
— Дада, бу йигит жиянингизми? Қалайсан, эсон-омонмисан? Дуруст, дуруст...— кўзларидаги киноя, лабидаги сунъий илжайиш билан Йўлчига қўл учини берди ва бир зумда боғ ичида ғойиб бўлди.
Мирзакаримбой кечаги бедазорнинг этагида тўхтади.
— Кўрдингми бу тўнкаларни?—Йўлчига қараб гапирди у.— Бу ер чакалак эди. Ўтган йил ҳаммасини кесиб олдик. Энди сен ишга тушиб, кундаларни қўпор, ерни тозала!
— Олдин буни бажарайми?—тўнкаларни кўздан кечириб сўради Йўлчи.
— Бугундан бошлайвер. Бу зарур иш. Биринчидан, ер очилади. Озгина ер эмас бу. Тахминан чорак кам бир таноб. Ени-вери билан қўшилиб, бир танобдан мўл ер қўлга киради. Кейин яхшилаб чопасан. Ярмига сабзи, ярмига картошка экасан. Шу билан қишлигимиз бемалол чиқади. Яна бу жойда қанча ўтин ётибди? Тўнкаларни кавлаб, бир чекадан ёрилса, талай ўтин беради. Ўтинсиз қозон кайнамайди. чироғим. Ҳар нимани бозордан олаверса, Сулаймоннинг ғазнаси ҳам чидамайди, жиян. Рўзғорни билиш керак. Боплаб кундаков қил, илдизи қолмасин уқтингми?
Йўлчи бошини қимирлатиб тасдиқ қилди. Шу ерда нонушта қилгандан сўнг, бир кетмон ва бир болта келтириб ишга тушди. У ҳар хил оғир юмушларни қилиб ўрганиб кетган бўлса ҳам, тўнка кавламаган эди. Тўнкалар жуда кўп ҳам бир-бирига жуда яқин. Ер эса тош-метин. Қайрағоч, теракларнинг илдизи ер бағрига қаттиқ сингган. Йўлчи ишга разм солиб, қайдан бошлаш кераклигини ўйлади. У аввал катта кундаларнинг теварагини кетмон билан чопишга бошлади.
Кетмон ерга, нақ тошга урилгандай, тегади. Ер ушалиб, тош парчалари сингари атрофга сачрайди. У, бу ерга олдин сув қўйиб, ер юмшагандан сўнг кавлаш кераклигини англаса ҳам, вақтни йўқотмаслик ва тоғанинг амридан чиқмаслик учун метин жойни кавлайверди. Ер бора-бора кучга бўйсунади. Йўлчининг зарбаси остида тўнкалар яланғочлана, ўзининг қўпол, баҳайбат гавдасини кўрсата бошлайди. Бирини қўпоргандан кейин, ишнинг тилига тушунади. Томоғи қақраса, ариқдан сув ичиб келади, терлайди, сувга чанқалгандай ҳўл кўйлакни ечиб, бир чекага ташлайди. Йўлчи катта тўнкани яланғочлаб, илдизларини, йўғон томирларини болта билан уриб, ердан айирар экан, ўзидан ўн беш-йигирма қадам нарида, бедапоя этагида, ёнига пақирини қўйиб, унга яширинча тикилиб турган бир қизга кўзи тушди. Қиз паранжи ўрнига чурук бир яктак ёпинган эди. Эгнида эски, лекин оқ чит кўйлак. Оёқларида жуда эски калиш.
Йўлчи ишдан бир лаҳза бўлсин тўхтамади. Лекин болта уриш учун қаддини кўтараркин, унинг кўзлари, гўё унга бўйсунмагандай, бир неча марта ўша қиз томонга тортилди... «Бу кимнинг қизи, қайдан келади, қаёққа боради, унинг боқишларини ссздими, йўқми»— Йўлчи билмас, аммо унинг гўзаллигини биринчи қарашдаёқ ҳис этди. Қиз ҳали ёш бўлса-да, бўйчан эди, бичими ингичка ва самбит гули новдасидай адл эди. Оппоққина, нозик юзи қуёшда шундай тиниқ кўриндики, гўё у нурдан яратилгандай. Пешана ва чаккасида салқиган сочларининг жингалакларида шуълалар мавжланиб ёнар эди. Ниҳоят, Йўлчи болтани қўйиб, манглайидан терини сидирди-да, қизга дадилроқ қаради. Лекин қиз уялиб, дарров юзини яширди. Бир минутча қимир этмасдан, қаёққадир қараб турди, сўиг пақирни кўтариб, бедапоя бўйлаб юқарига, бойнинг боғи томонга юрди. Йўлчи кўзларини қиздан узмай қотиб қолди. Қиз нарироқ бориб, орқага бир қайрилиб боқди. Йигит унинг юзларида, кўзларида, қандайдир мулойим табассум сезди. Қиз бедапоядан ўтиб, сўл ёқдаги дарахтлар орасида ғойиб бўлгач, Йўлчи енгил, лекин юракнинг ичидан келган бир хўрсиниш билан яна ишга тушди.
Қуёш тик келган. Ҳаво ловиллаб ёнади. Йўлчининг яланғоч елкасини ва орқасини қуёш қиздиради. Ит акилламайди, қушлар сайрамайди. Улар ўзларини сояга олиб мудрашади. Йўлчи ернинг тош бағрини ёриб тўнка қўпоради. Қорни очганлигидан, ичи ачишиб, қандайдир беҳузурлик сезади. На чойдан, на нондан дарак бор. «Меҳмонлар билан овора бўлиб, унутган бўлишса керак...» деб ўйлади йигит.
Нақ пешин вақтида Ёрмат чой-нон олиб келди, уларни ерга қўймасдан, Йўлчини койиди.
— Тез чиқинг-э... Куннинг иссиғини сезасизми?!— Йўлчининг бажарган ишига кўз югуртиб, ўзича ўйлади: «Девкор йигит экан».
Улар дарахт остида, салқинда ўтиришди. Ёрмат нонни ушатиб, дастлаб Йўлчига чой узатди ва жиддий тус билан деди:
— Ишнинг пир ургани шу. Кишини чақиб қўяди.
— Тўғри, аммо йигит одамга ҳеч нарса эмас,— бепарво жавоб берди Йўлчи.
Ёрмат майса устига узала чўзилиб, қаттиқ «уҳ» тортди ва чопонининг ёқаси билан кўкрагини елпиди.
— Меҳмонларни кутиб чарчаганга ўхшайсиз-а, Ёрмат ака?— кулиб деди Йўлчи.
— Бе... Меҳмон кутиш-а...— қўзғалмасдан гапира бошлади Ёрмат,— ҳар қанча меҳмон бўлса, ўзлари кутишади. Мен қанча иш қилиб келдим! Бир арава гўнг ортиб, катта ерга элтиб ташладим. Бир қозоқда минг боғ бедамиз бор эди, қайтишда ундан бир арава босиб келдим. Ё кечки салқин билан, ё эртага эрталаб шаҳар ҳовлига олиб тушаман. Қандай беда, денг, боғи қучоққа сиғмайди. Қозоқ ҳалол ишлайди, бизнинг сартияда инсоф йўқ. Ўзиям сув текин тушди. Хўжайин эрта кўкламда шартлашиб, пулни тўлаб қўйган эди.
— Пулдорлар ҳар бир нарсани ўз вақтида ғамлаб, арзонга туширишади. Камбағалнинг шўри қурийди, керак вақтда бирни иккига олади.
— Нафсиламр, гапингиз жуда тўғри.
— Тоғамизнинг яна бошқа ерлари борми? Қаерда?— деди Йўлчи.
— Бу шунчаки салқинлаб кетиладиган жой. Катта ер юқорида, шу ердан бир соат мўлроқ юрасиз, у ерда нуқул пахта унади. Унда хизматкорлар, мардикорлар ишлаб ётадилар. Эҳ-ҳе, ҳали сиз нима деб ўтирибсиз. Айниқса, хўжайиннинг катта ўғли Ҳакимбойвачча пахтага жуда ўч одам. У киши ёлғиз вахта савдоси билан овора. Тошкентдан, Фарғонадан ҳам кўп пахта сотиб олади. Буларнинг ҳамма ишидан хабардорман. Ахир кеча айтдим-ку, ўн олти йилдан буён шу ерда хизмат қиламан. Шу ерга келган йилим, худо бир қиз берган эди, мана ҳозир бўйи етиб қолди. Бошқа фарзандим йўқ, худо умр берсин, ишқилиб чироғимни ўша ёқсин...
Йулчининг ёдига ҳалиги қиз тушди: «Шунинг қизи эмасмикин?»—У пиёлага чойни қуйиб, Ёрматнинг олдига қўйди.
— Ичинг. Сиз тошкентликмисиз?— деди Йўлчи. Ёрмат бошини кўтарди, бир қўлини ерга тираб ёнбошлади. Чойдан бир-икки ҳўплаб, сўзга киришди:
— Мен Самарқанднинг бир қишлоғиданман. Ёш палламда етим қолдим. Ўғирликдан бошқа ишни — жамики ҳунарни қилиб кўрдим. Кейин самарқандлик бир бойга қарол бўлиб ёлландим. У киши тоғангиз билан дўст эди. Хўжайин Самарқанд борса, тўғри бизникига бориб тушар эди. Уч-тўрт йил ишлаганимдан кейин, хўжайиним умри қисқа экан, ўлди. Мол-мулки ёш болаларига қолди. Ўртада ҳар хил меросхўрлар кўпайди. Бойликнинг тагига сув кетди... Шу ўртада бирдан бу хўжайин бориб қолдилар. Тошкентга қайтишда мени ҳам олиб жўнадилар. Чунки яхшилигимни, тўғри, ҳалол ишлаганимни билар эдилар. Умр ариқдаги сувдан тезроқ оқар экан. Шунча йил ўтибди, аммо менга худди кечагидай бўлиб кўринади.
Йўлчи диққат билан тинглади, Ёрмат пиёлани. бўшатиб яна давом этди:
— Бу оилада нима сир ўтса, барчаси менга аён. Тўй, аза — барисига аралашаман. Меҳмонларини, қариндошларини ҳам танийман. Бойнинг давлати ҳам менга маълум. Тоғангиз миқти бой. Айниқса, мана шу беш-олти йил ичида бойлик жуда зўрайиб кетди, хўп деяверинг. Худонинг қудратида, давлат бир келса, дарёдек тошиб келар экан... шундай, ука. Мен бу даргоҳнинг ўз одамиман. Дадангизни ҳам танийман, бир-икки суҳбатлашган эдим, бу кун эсимга тушди.
— Сиз хўжайиндан йиллик ҳақ олсангиз керак? — Ёрматнинг оғзига қаради Йўлчи.
Ёрмат бир нафас сукут қилди. Бу саволга қандай жавоб беришга қийналган каби, носқовоғини ўйнаб, ерга тикилди. Сўнг аста гапириб кетди:
— Худо ҳақи, мен хизматимга бир нарса беринг деб сўрамайман. Инсоф ўзларингга берсин, дейман-да, юравераман. Қишда хўжайинларнинг ёнбошида бўлган бир каталак ҳовлида яшайман. Ёзда анов боғнинг орқасида бир айвончада турамиз. Ўз декчамизни ўзимиз қайнатамиз. Хўжайиннинг қозонидан унда-мунда бир тотмасак... йўқ, мойсиз бўлса ҳам ўз декчам яхши. Аёлим қишин-ёзин ичкари ҳовлининг юмушини қилади, кир ювади, уй-жойии супуради, нон ёпади, кўрпа қавийди. Хўжайиннинг қизи учун палак, дорпеч, қийиқ тикади. Юмушдан кўпи борми! Ука, бор-борича, йўқ — ҳолича, ишқилиб, бир кунимиз ўтиб турибди. Тирикчилик қийин. Бир вақтлар туя ёнғоқ, энди қумалоқ ҳам кўзга дори. Нон тополмай кўчада гадойлик қилиб юрганлар озми, ука? Худо шундан сақласин...
Ёрмат оғзига носвой солиб, жим бўлди. Йўлчи ҳам бошини қуйи солиб, бир оз дам олишни истади. Ногоҳ жимжит ва қизғин ҳавони янгратиб, ҳофизнинг таъсирли овози кўтарилди. Ашуланинг куйи, айтувчинииг том жарангли овози Йўлчининг юрагига баҳор латофати каби тўқинди. У кўзларини сузиб, ашула янграган томонга қаради. Куй узоқдан, бойникидан учар эди. У завқни бузмаслик учун, Ёрматга бу тўғрида ҳеч нима демади. Ёқимли садонинг сеҳрига берилиб, кўзлари секин юмилди, боши яна қуйироқ тушди. Унинг руҳи гўё ашулада жимгина эриди. Мулойим, дилнавоз садолар унинг бутун томирларидан ҳордиғини суғургандай бўлди. Ашула ниҳоясига етди. Лекин бир зумдан кейин, яна айни товуш парвоз қилди. Аммо ўзга мақомда, ўзга, яна чуқурроқ мавжланишлар, жилвалар билан кўнгилни яна қаттиқроқ сеҳрловчи ингичка титрамалар ва ранглар билан... Ҳавода у куйнинг сўнгги мавжлари тинаркан, Йўлчи деди:
— Роса овози бор экан-да, йўлини ҳам қияр экан. Тоғамизникиданми?
Носвойини туплаб, илжайиб жавоб берди Ёрмат:
— Ҳа, бизникида.
— Кечаси ҳеч нима айтмади-ку, кундуз келди шекилли. Ёрмат кулди.
— Бу ҳофиз бутун оламга танилган. Яккаю ягона овоз... Аммо ҳозир ўзи бу ерда йўқ.
— Нима дейсиз,— ҳайратланиб деди Йўлчи?— ўзи бўлмаса, ашула қаердан?
— Тўғри, ўзи йўқ, ашуласи бор... Грамофон деган буюмни кўрганмисан, ё эшитганмисан?— кулиб сўради Ёрмат.
— Йўқ, у нима бўлади?
— Ашулачининг овозини машинага кўчиради, айрим-айрим лаганча қилиб... кейин шу машинанинг қулоғини бурасанг, лаганча гир-гир айланиб, ашула, дутор танбур ванғиллайверади. Худди жонли одамдай.
— Қишлоқи деб мени лақиллатмоқчимисиз?— қошини чимирди Йўлчи.
— Нега лақиллатайин?.. Илм-ҳикмат билан ҳар нимани қилса бўлар экан. Шаҳарда кўнкани илгари от сургар эди. Мана энди кўнка отсиз юрибди. Отсиз қандай юради? Ҳаммаси илми ҳикмат. Грамофон ҳам шундай. У Фарангистондан келса керак. Тунов куни бир билгич одам: «У ёқда ҳунар баланд бўлади», деган эди. Грамофон бойлар орасида расм бўлиб қолди. Шундай ўтиршиларда ўртага қўйиб чалишади. Ишонмасанг, кечқурун сенга кўрсатай.
Бирдан бошқабировоз эшитилди: кимдир тез-тез гапиради, дам эркакча, дам хотинча сўзлайди, дам чақалоқ бўлиб «инга»лайди... Йўлчи таажжубланиб, Ёрматга қаради.
— Бу «Абдулла фонусчи» деган катта қизиқчи. Ҳозир грамофонда қизиқчилик қилаётибди,— деди Ёрмат. Йўлчи «тавба» деб ўрнидан турди, кетмонни олиб ишга тушди. Ёрмат чойнак-пиёлани кўтарди, кетар олдида қичқирди:
—Бошинг соғ бўлса, ҳали Тошкентда кўп ажойиб ишларни кўрасан, йигитча!..

III
Меҳмонлар жуда усталик билан пиширилган қозон кабобни иштаҳа билан еб, устидан бир косадан «қобилий шўрва»ни ичиб, оғир нафас олишар эди. Ёрмат супа атрофига сувни қалин сепгач, улар супага ўтишди. Чақнаб ёниб турган қизил, юмшоқ гилам четларига ёзилган шоҳи кўрпачаларда, катта пар ёстиқларга ёнбошлаб чой ичар эдилар. Иссиқнинг ва ёғлиқ овқатларнинг дамини кесиш учун ҳеч ким пиёладан, чойнакдан қўл узмас эди. Меъданинг тўлганлигидан ва иссиқдан семизлар айниқса беҳузурлик сезар эди. Саккиз меҳмон ичида иккиси бениҳоя семиз эди. Бири яқинда бой бўлиб, бирданига семирган, пахта завод соҳиби Жамолбой, иккинчиси ота-бобосидан «бойкалон» ўтган қўйчи Султонбек эди. Улар супанинг икки томонида, бир-бирларига рўбарў ёнбошлаб ҳарсиллашар, баъзан бир-бирларининг семизликларидан кулиб, дўстларча енгил ҳазиллашиб қўйишар эди. Меҳмонларнинг аксари ўрта ёшли — ўттиз-қирқ орасидаги одамлар эди. Улар аччиқ чойни сипқириб, савдодан, хотиндан, банка муомалаларидан сўзлашар, тошкентлик машҳур бир бойнинг хасислиги ҳақида энг кейинги, ҳали ҳеч кимнинг қулоғига чатилмаган латифалар суҳбатга «ранг» бериб турар эди. Бу ердагилар эса ўзларини «танти», балки «хотамтой» деб ҳисоблар эдилар...
Қўрғондан — ичкари ҳовлидан Мирзакаримбой чиқиб келди. Меҳмонларга: «Зерикмадингизларми?» деб, супанинг бир четига ўтирди. Чолнинг ҳурмати учун меҳмонлар оёқларини йиғиб ўтиришга уриндилар.
— Баҳузур ёйилиб ўтираверинглар. Далада ёз палласида ёйилиб ўтириш — роҳат,— деди меҳмонларга мурожаат қилиб бой.
Гап-сўз бир-бирига илашмади: чол олдида хотинлар ҳақида сўзланилмади, хасис бой тўғрисидаги латифалар ҳам тугади. Султонбек пишиллаб мудрай бошлади.
— Мулла Абдишукур,— Мирзакаримбой меҳмонлардан бирига мурожаат қилди,— оламда нима хабарлар бор, гапирсангизчи. Кўпдан буён сиз билан суҳбатлашишга тўғри келмади.
Абдишукур манглайи тиришган, кўзойнакли, этсиз, қорамтир юзи ичига ботган, қисқа мўйловининг икки учини ингичка бураб, бурнининг катакларига еткизган, замонасига нисбатан қисқароқ камзул кийган ўттиз беш ёшли, ориққина киши бу ердагилар орасида ҳамёни қуруқ, сўзга тўлиқ шу эди.
Тошкентнинг «Аския» мавзуида отасининг бир парча ери бўлган. Бутун оиласи бу ерга помидор, пиёз, редиска, карам ва ҳоказо резавор экиб, мумкин қадар элдан бурунроқ бозорга чиқариб, «пул» қилишга тиришар эди. Абдишукур бу йўлдан кетмади. Маҳалладаги мактабни битириб, мадрасага кирди. Мадраса ҳужрасига тиқилиб, моддий қийинчиликлар ичида тўрт йил ўқиди. Кейин мадраса илмларидан кўнгли совий бошлади, чунки имом бўлиш уни сира қизиқтирмади. Бунинг устига у мударрис ҳам муллаваччалар билан яхши чиқиша олмади. Таҳсилини чала қолдириб, мадрасадан чиқди. Таҳсил учун Истамбул ёки Мисрга жўнаш орзуси, маблағ йўқлигидан, амалга ошмади. Бир қанча вақт бекор юргач, «ишбилармон» амакисинииг ёрдами билан, ниҳоят, бир бойга мирза бўлди ва хизмат учун Тўқмоқ шаҳрига жўнади. Бу ерда бир татар савдогарининг хизматига ўтиб, Қозонга кетди. Қозонда уч йил яшади. Татар савдогарлари орасида айланаркан, уни-буни таниди. Ёшлар билан ҳам бир қадар алоқа боғлади. Газета-журнал мутолаасига одатланди. Тошкентга қайтгач, у ўзини энг «кўзи очиқ» ва «янги фикрли» мусулмонлардан ҳисоблаб, «усули жадид» мақтабларини очишга ташқивот юргиза бошлади. Шоирлик истеъдодидан тамом маҳрум бўлишига қармай, у «миллатни уйғотиш» учун вазни бузуқ, фикри саёз, рангсиз назмлар ёзди. Ҳозир мунтазам равишда турк ва татар матбуотини таъқиб этади. Татар руҳонийларидан Мусабегиев ва Ризаиддин Фахритдинларни буюк олимлар деб билади. Турк адиби Аҳмад Мидҳатни ягона «хазинаий илм ва урфон» ҳисоблаб, топинади. Русчада китоб мутолаа қила олмаса ҳам, лекин мукаллима тилига анча-мунча эпчил. У болалик чоғида дадаси билан бирга янги шаҳарда резавор сотиб юргандаёқ русчага тили югурик бўлиб қолган эди. Абдишукурни баъзилар «закунчи» дейди, баъзилар «даҳрий» дейди. Ҳозирги кунда Жамолбойнинг приказчиги, дўсти ва кенгашчиси. Кеча у хўжайини билан извошга ўтириб, бу ерга меҳмон бўлиб келган эди.
У қутиси устига «Роза» деб ёзилган папиросни қўлига олиб, гугурт чақмасдан илгари. Мирзакаримбойни қаноатлантиришга тиришди.
— Тақсир, оламда гап кўп... Ер юзида бўлган жами воқеаларни ҳар кун газеталар етказиб туради,— деди ва энг сўнгги хабарлар билан эски хабарларни аралаштириб, бирмунча маълумот берди. Кейин ислом олами масалаларига кўчди, бўлиб ўтган «Болқон муҳорабаси»ни тилга оларкан, уруш воқеаларини тинглашни яхши кўрган Мирзакаримбой дарров унинг сўзини кесди:
— Қайси қирон қайси қирон билан урушди?
Болқон урушидан хабарсиз бир мусулмон бойининг саволига у ичидан афсусланса ҳам, лекин буни сездирмади, аввалги тур билан гапини давом эттирди. Бу урушда қайси давлатлар иштирок қилганини ва урушнинг оқибатини сўзлади.
— Булғор, Юнон ҳукуматлари дейсизми? Баччағарларнинг номлари жуда хунук экан-да!— деди бир савдогар.
Абдишукур давом этди сўзида:
— Бутун олами исломнинг халифаси Султон ҳазратлари бу урушда танҳо қолдилар, аскарлари қаттиқ мағлуб бўлди. Мусулмонларнинг иттифоқсизлиги, бир-бирининг ҳолидан хабарсизлиги натнжасида исломнинг обрўсини туширган бундай фожи воқеалар рўй берди... Хусусан биз, Туркистон мусулмонлари чуқур ғафлатдамиз. Агар биз жаҳду жадал қилиб бу жаҳолат ботқоғидан қутулмасак, тараққий йулини тутмасак, бошқа мусулмон мамлакатлари билан иттифоқни маҳкамламасак, яқин ўртада биз, мусулмонларнинг муқаддас ерларимизни ҳам христианлар босиб оладилар. Маккаий Мукаррамани, Мадинаий Мунавварани ҳам улар тўпга тутишдан тоймайдилар.
— Бир нарсага олдиндан ҳукм этиш тўғри эмас, Абдишукур,— салмоқлаб деди Мирзакаримбой,— ҳар бир иш Оллонинг буйруғи билан бўлади.
«Бурнидан тортса йиқиладиган», кучсиз, хунуккина киши — баззоз Абдулхолиқбой қошини чимириб, ингичка, хотинчалиш овози билан гапга аралашди:
— Сиз оқ-қорани таниган одамсиз, Абдишукур. Бир нарсани асло ёддан чиқармангки, Каъбатуллога ҳеч бир кофирнинг қадами тегмас, иншоолло, наинки кофирлар босиб олсин, тўпга тутсин! Нимага десангиз, ҳар бир мусулмонга маълумки, Муҳаммад алайҳиссаломнинг қабр шарифлари бор у ерда, яна у ерда қанча азиз-авлиёлар ётибди. У ерни Оллонинг ўзи сақлайди. Биз бир бандамиз, аммо ақлга сиғадиган нарсани сўзлаймиз.
— Худонинг уйига кофирнинг замбараги тушадими!..— сўзга киришди чиннифуруш Тожихонбойвачча,— ўтган йил амаким ҳаждан келди. У кишининг айтишига қараганда, пайғамбаримизнинг қабрлари устидан каптарлар ҳам учиб ўтишга журъат қилолмас эмиш, шундай учиб келиб, зиёрат қилиб, ёндамалаб, яна қайтармиш.
— Қудратли парвардигор, шак келтириб бўлмайди,— деб минғиллади Мирзакаримбой.
Қалин, гўштдор лабини секин қимирлатиб, Султонбек сўз олди:
— Ростини айтсам, шу замонда гап-сўз қайнаб кетган. Лекин бировининг ҳам маъноси йўқ, бирида ҳам маза-матра йўқ. Ҳаммаси бош оғриғи гаплар. Билмадим, бўёқчининг нили бузилганми, ё охир замон яқинлашиб, яъжуж-маъжуж хуруж қилганми?—Султонбек атрофидагиларга кўл югуртди. Кейин бурнини кавлаб, ҳарсиллаб давом этди.— Ҳар хил тирранчалар пайдо бўлибди. Абдишукур уларни яхши танийди,— истеҳзо билан Абдишукурга қараб қўйди,— тирранчалар ҳар қадамда бўлмағур маслаҳатлар беришади. Шу яқинда ёр-дўстларим билан ўтирганимда, сўз тўй устида борди. Шу йил кузда ўғлимни тўй қиламан, деган ниятим бор, деб улардан маслаҳат сўрадим. Яхши-яхши маслаҳатлар беришди. Лекин маҳалламизда газет ўқийдиган бир «шумтака» бор, у ҳароми нима дейди? «Султонбек ака, сиз шариатга қараб, мавлуд тўйи қилинг; бутун юртга ибрат бўлсин: «Султонбекдек бир давлатманд ўз ўғлини мавлуд тўйи билан кесди, деб газетага ёзаман», дейди... «Ука, у тўйинг қалай бўлади?» «Йигирма-ўттиз одам чақирасиз, мавлуд ўқилади. Мана шариат тўйи...» дейди. Буни эшитиб, азбаройи худо, тутақиб, иситмам чиқиб кетди. «Арвоҳ оши» бермайман, ўғлимни тўй килмоқчиман, тўй, дедим. Уч бия, йигирма бир дона қўй сўяман, ноғора-карнай билан уч кун ош бераман; ота-бобом ҳафталаб тўй қилган одамлар, дедим. Хўш, бу тирранчалар бировнинг тўйига нимага аралашади? Газетангни ўқиб юравер. Мен катта тўй қилсам, ўз ўғлим учун қиламан, ўз пулимни сарф қиламан. Менда ҳам орзу-ҳавас бор. Агар шариатимиз мавлуд тўйини буюрган бўлса, нега уламоларимиз ҳеч нима дейишмайди? Мадраса тупроғини яламаган у тирранча қаёқдан шариатни билувчи бўлиб қолди? Яна шунисига доғманки, баъзи бир бойларимиз, баъзи савдогар болалари уларнинг сўзига ишонади. Мана Азимҳожининг ўғли Турсунбойвачча янги мактаб очишга уриниб юрибди. Тунов кун бизникига келиб, мени ҳам аврай бошлади. Бир ўғлим қорихонада ўқийди, бир ўғлимни Хадрадаги ўрис мактабига бердим, шу бас дедим.— Султонбек сўзлаб чарчагандай, ёстиққа оғир ёнбошлаб қип-қизил бўйнидаи ва чарх товоқдай юзидан терини арта бошлади.
— Хадрадаги мактаб болаларимизга кифоя қилади-ку, яна қандай мактаб лозим?— деди бир савдогар.
Абдишукурнинг тили қичиб, янгича тўй ҳақида, уламо, шариат ва мактаб тўғрисида муфассал изоҳ бермоққа чоғланган эди, лекин сўзни Ҳакимбойвачча илиб кетди. У янги мактабга қарши бўлмади. Лекин, янги мактабда «Қуръон карим» ва бошқа диний дарсларнинг кўпроқ ўқитилиши кераклигини таъкидлади. Тўй тўғрисида шундай деди: «Шариатда исрофгарчилик буюрилмаган, деб эшитамиз. Аммо, тўй тўғрисида уламоларимиз йўл кўрсатмагунча, ёшларнинг гапига эътибор қилиб бўлмайди. Зероки, халқнинг отаси, шариатнинг ҳомийси ёлғиз уламоларимиздир. Ёшлар «янги фикр», «эски фикр» деган гапларни йиғиштириб, уламоларимиз билан қўлма-қўл ишлашлари, уламолар олдида адаб сақлашлари керак. Уламодан ташқари шариат ишларига аралашиш — шариатга рахна солиш, уни бузиш билан баравар. Бунинг оқибати, албатта, ёмон. Уламоларга асло тил тегизмангизлар, Абдушукур!»
Ҳали ваъз этишга ошиққан Абдишукур, энди сукут қилишни лозим билди, фақат, Ҳакимбойваччага илжайиб қараб, унинг сўзини бош қимирлатиш билан тасдиқ қилди Бир зум чўзилган сукутни Салимбойвачча бузди.
— Уламоларимизда ҳам айб кўп,— акасига қараб деди у,— бидъат ишларни йўқотиш ўрнига, уларни ҳимоя қиладилар. Тўй-ҳашамларда бўладиган исрофгарчиликни улар ман қилмайдилар. Ўзлари тўйма-тўй юришни, ярқироқ чопонлар кийишни яхши кўрадилар. «Бойлар тўйларга сарф қиладиган пулни савдога ишлатсин, театр ишларига берсин» дейди ёшларимиз. Бу тўғри нарса. Уламоларимиз газета ўқиган одамларни ҳам «кофир» деб ҳисоблайдиларку, бу жаҳолатдан бошқа нарса эмас.
Меҳмонлар унинг гапига яхши эътибор қилмаган бўлсалар ҳам, Мирзакаримбой ўз ўғлига ўқрайиб, бошини қуйи солганини ҳамма сезди.
— Укамиз Салим,— деди Ҳакимбойвачча,— оғзига нима келса, шуни валдирайверади. Ўртоқлари ҳалиги тирранчалардан...
Салим индамади, соатининг олтин занжирларини ўйнаб, аввалгидай ўтираверди.
— Шу театр дегани нима? От ўйиними?—Абдишукурдан сўради чойфуруш Садриддинбойвачча.
— Тамом бошқа нарса у, Садриддин ака! Бир карра кўрсангиз, у ҳар ким учун бир мактаб эканини англайсиз,— деди Абдишукур.
— Мен кўрдим театрни,— ҳовлиқиб, пихиллаб сўзга киришди пахтачи Жамолбой, — Абдишукур қизиқтирган эди, борсам борай дедим... Сиз уни мактаб дейсиз. Абдишукур, қандай қилиб мактаб бўлади у? Домла қани, шогирд қани? Мен борганимда бир илмсиз боланинг безори бўлиб кетганини кўрсатишди, холос.
— Мактаб эмас, ибрат денг,— кимдир изоҳ берди.
— Менга қолса ҳеч нима эмас,— давом этди Жамолбой,— ўша куни Абдишукур ҳам ўйнади. Қизиғи шуки, мен уни сира танимай қолдим. Бу киши ола байроқ тўн кийган, узун соқолли, билмадим, имомми, эшонми бўлиб чиқди... Овозидан ҳам танимадим. Абдишукур, овозни бунчалик бошқача қилишни кимдан ўргандингиз? Ҳунарингга балли-е... Лекин, тўғрисини айтсам, от ўйини анча л.шқ. Буларникини кўриб бўлгунча, юрагим тарс ёрилиб кетаёзди. Нуқул гап. Тағин белатга беш сўлкавой тўлабман. Белат баҳоси эмас, ёрдамингиз, деб қўйишди! Бир марта кўрдим, бас, энди елкамнинг чуқури кўрсин.— Жамолбой ҳаммага бир-бир қараб, «қиҳ-қиҳ»лаб кулиб қўйди.
— Илгари ҳайит кунлари Кўмирсаройда қўғирчоқбозлик, «Чодир хаёл!» бўлар эди. Энди номини бошқа қилишибди-да мазмуни.
— Ўлмаган қул ҳар нимани кўраверар экан,— деди Мирзакаримбой пешанасини қашиб.
— Бизнинг театр ҳали янги-да. Уста ўйновчилар йўқ,— изоҳ бера бошлади Абдишукур,— маданиятли мамлакатларда театрлар баланд даражада бўлармиш. Кўп маънидор нарсалар кўрсатилармиш. Халқнинг рағбати ҳам катта бўлади, деб эшитаман. Яқинда бир ўрис адвокат билан сўзлашдим. Масков, Петербург театрларини гапирган эди, оғзим очилиб қолди.
— Масковга, Петербургга кўп қатнадим, ойлаб у шаҳарларда қолдим. Бир марта ҳам кўрмабман-да,— деди бир меҳмон.
— У ерлар бошқа. Петербург оқподшоҳнинг пойтахти. У ерда ҳар қандай ажойиб ишлар бўлса ярашади,— чеди Ҳакимбойвачча.
— Оқподшоҳ ҳам борармикинлар театрга?— кимдир сўради Абдишукурдан.
— Албатта, албатта борадилар.
— А, ҳа!..— бу садо билан уч-тўрт киши бирдан ўз ҳайратини билдирди.
Абдишукур тушида ҳам кўрмаган пойтахт театрларини мақтамоқчи бўлиб, энди сўз бошлаган эди, Ёрмат дастурхон келтириб, норин тайёр бўлганини билдирди. Меҳмонлар ўринларидан туриб, увушган оёқларини уқалаб, керишиб, ким қўл ювишга, ким «таҳорат ушатишга» тарқалди.

IV
Йўлчи отхонанинг бир томонига уйилиб, сасиб-бижиб ётган гўнгни катта ерга элтиш учун аравага ташимоққа киришган эди. Уч ҳафта қадар бу ерда яшаб, бой тоғанинг ҳамма юмушларини яхши бажаргани ва меҳнатга лаёқатини, уқувини яққол кўрсатгани учун бой унга катта ерга чиқиб пахтада ишлашга буйруқ берган эди. Биринчи қопни дарвозага олиб чиқиб аравага тўқиш олдида, Ёрмат узоқдан қичқириб, уни тўхтатди:
— Бу кун жўнамайдиган бўлдик.
— Нега?
— Тоғангизнинг хотинлари келинлари билан бирга бир қуданикига туғуриққа борар эканлар. Арава керак.
— Хўжайин койимасмикин?
— Эртага жўнаймиз-ку. Жавобини хотин хўжайин берадилар. Боёқиш хотинлар ҳам бир яйраб келсин-да.
Йўлчи қопни деворга тираб қўйиб, дарвозанинг ёнидаги кичкина супачага ўтирди. Ёрмат челак билан аравага жуда кўп сув сепди. Сўнг, яхшилаб супурди. Отга чиғаноқли асбобларни тақиб, ёлини қизил латталар билан, ўриб, отнинг атрофида айланиб, унга жуда зеб берди. Отни қўшгандан кейин аравага қалин намат солди, устидан кўрпача ёйди. Унинг ҳар бир ҳаракати, хотинлар учун мумкин қадар қулай, ўнғай жой ҳозирлашга тиришганнни кўрсатар эди. Хўжайинларнинг хотинларини, бола-чақаларини аравага солиб, дабдаба билан меҳмондорчиликка, олиб юришни у жуда яхши кўрса керак, шунинг учун ҳозир мағрур ва шод эди. Лекин у шодлигини билдирмас, ҳатто қовоғи солиқроқ кўринади. Йўлчи бу кишининг қилиқларини бир даража синагани учун, унинг «бола табиати»га ичидан кулиб ўтираверди. Арава тайёр бўлгач, Ёрмат бир муҳим нарсани унутгандай, бир ёққа югура кетди. Аллақайдан кичкина нарвонча келтириб, араванинг орқасига тиради. Кўлини белига қўйиб, ўзи ҳам шу ерда қаққайди.
Хотинлар анча кечикиб чиқишди. Аввал банорас паранжи ёпинган қайнана — Мирзакаримбойиимг хотини, ҳарсиллаб-гурсиллаб, нарвончанинг ҳар поғонасига қадам қўйганда «бисмилло»ни такрорлаб, аравага ўтирди. Унинг кетидан, бири кўк духоба, иккинчиси зангори духоба паранжи ёпинган қўш келин — Ҳаким ва Салимбойваччаларнинг хотинлари чиқишди. Хотинларнинг бемаъни қий-чуви, арзанда болаларнинг хархашаси ҳамма ёқни тутди. Йўлчи болаларни бир-бир кўтариб, хотинлар орасига жойлаштирди. Ёрмат ичкаридан бир неча сават мойкулча ҳам дастурхондан иси, буғи бурқиб турган бир тоғара палов ва ҳоказо олиб чиқди. Арава лиқ тўлди. Ёрмат араванинг ҳар қисмига разм солиб, кейин чаққонлик билан отга минди. У янги, «ҳаваскор» ўспирин аравакаш каби, гердайиб, елкасини қийшиқ қилиб ўтирди. Кейин «чу» деб отга қамчи ураркан, Йўлчига қичқирди.
— Ҳов, йигит, кечаги чопиқни битириб қўйинг! Йўлчи чопиққа тушмасдан аввал соч олдириш учун гузарга чиқди. Мўйсафид сартарош уни беқувват шалақ курсига ўтқазиб, кирдан қатирмаланиб ялтираган лунгини бўйнига илиб, бошини ишқалай бошлади. Қаттиқ суяк панжаси билан узоқ ишқалади. Атрофда ғув-ғув пашша оёқларга ёпишади, бурун катакларига суқулади, қулоқни узади, бир зум тинчлик йўқ. Йўлчи соч олдириб бўлгунча, қийноқ ичида тоқатсизланди. Ўрнидан тургач, бир «уҳ» тортиб, енгилланди. Мўйсафиднинг кафтига ярим танга қистириб, чойхонага ўтди.
Чойхоначи эллик ёшларда бўлган юмалоқ —«гирдигум» одам, ҳаракати жуда суст, қарашлари ялқов. Бир сўзни ўн бўлиб базўр чиқаради. Қаршидаги чойхоначи учқун тегиши билан гув алангаланувчи қиринди бўлса, буниси алангани сўндирувчи ҳўл тўнка, чойхонада одам кўп. Ўртада давра қуриб, бир тўда йигитлар ўтиради. Аксарининг қўлида бедана. Сўзлар ҳам беданабозлар устида.
Йўлчи зерикди. Чой чақирмасдан ташқари чиқди. Чойхонадан нарироқда, кўча сатҳидан бир оз баланд турган ва чирик тахталари ўрнига йўғон-ингичка ходалар ётқизилган кўприк олдида қовун ортган арава тўхтаганини ва деҳқоннинг беҳуда уринишини кўрди. Аравакаш елкасини губчакка тираб итарса ҳам, от тўрт оёғи ерга михлангандай, қимир этмасди. Кўмаклашув учун Йўлчи югуриб борди. Отнинг жиловидан тортди, аравакаш ғилдиракдан туртди. От силжимади. От қари ва бениҳоя ориқ эди, думини қимирлатишга ҳам эринар, бошини қуйи солиб, чиркинлашган кўзларини ожиз жавдираган эди. Арава ҳам кўҳна, ямоқ-ясқоқ, ғилдирак темиридан унда-мунда парча-пурча қолган, кегайлари шалоқ...
— Деҳқон ака, эҳтиёт бўлинг, аравангиз нобоп...— бошини чайқаб гапирди Йўлчи.
— Биламан, лекин илож йўқ, ука, шаҳарга бориш керак,— деди деҳқон арава орқасидан.
Йўлчи отнинг жиловини бир болага ушлатиб, ўзи бир губчакка ўтди. Иккинчи томонда деҳқон. Йўлчи:
— Олинг, деҳқон ака!..— куч билан итарди-да, отга: «чуҳ, жонивор!» деб қичқирди. Орқадан итарган икки кучнинг кўмаги билан от олдинга интилди, тириша-тириша аравани кўприкка олиб чиқди. Лекин шу онда, нимадир, «қарс» этди. От тўхтади. Йўлчи араванинг нимаси шикастланганини пайқамай, ҳайрон бўлиб турар экан, араванинг тагидан деҳқоннинг аянчли товуши эшитилди:
— Ўқи кетибди, иш пачава...
Деҳқон тупроққа ботиб арава остидан чиқди. Кўзига тушган катта эски қалпоқни кўтарди, жулдур чопоннинг этаги билан бурушиқ пешананинг терини артди. Йўлчи унинг ичига ботган, чуқур кўзларида чорасизлик қайғусини, машаққат оғирлигини кўрди. Унинг офтобда куйиб пишган, этсиз, йирик ёноқли юзида кўз ёшими, терми, ҳар ҳолда томчилар юмаланар эди.
— Хафа бўлманг, ака,— деҳқомнинг елкасини қоқиб юпатди Йўлчи,— фалокат эмас, арава синади, тузатилади.
— От-арава ўзимники бўлсайди, жарга қулаб кетса ҳам майлийди. Кишиники, ука. Ўзимда улов йўқ. Қовуним пишиб чириб кетди... Қўшнимдан от-аравани бир кунга тилаб олган эдим. Жилла бўлмаса, битта четанда олиб тушай-да, сотиб, болаларга кийимлик олай, деб хаёл қилган эдим. Бола-чақа қипяланғоч, уҳ... Фалокат кутиб турган экан.
Атрофда одам тўпланди. Баъзилар ачинади, баъзилар томошабин. Мана, шу гузарнинг ўспирин баққоли ҳам етиб келди, оч итдай аланглаб, қовунларни кўздан кечирди.
— Қани, деҳқон ака, савдони қилайлик, қўлни беринг... Отингизнинг думи остидан юлдуз кўриниб қолибди. Арава бўлса алмисоқдан қолган, яна синибди. Шу от, шу арава билан шаҳарга юк олиб борармидингиз? Шаҳар қайда!.. Уйламабсиз-да. Неча пул берай?— баққол бидирлаб, деҳқоннинг қўлини ушлади. Эс-ҳушини йўқотиб, гарангланган деҳқон дастлаб индамади. Ёш баққол вайсайвергандан сўнг бир уҳ тортиб, секингина деди:
— Ўн тўрт сўм берасиз...
— Э? Ўн тўрт сўм? Тушингизни сувга айтинг.
— Шаҳарда ўн саккизга «ғинг» демай олади. Ноиложликдан дейман-да. Қовунга қаранг. Ҳар бири туянинг калласидай. Жуда сараланган.
— Шаҳарга бора олмайсиз,— бидирлади баққол,— қовунни ҳам кўрдим. Ўртача. Агар яхши бўлса, халқ еб, сизни дуо қилади, мен ўзим емайман. Кейин, ким билади, бир палакдан ҳар хил қовун етишади. Деҳқон бўлмасак ҳам, буни фаҳмлаймиз. Уч сўлковой бераман, хўп денг!..
— Саксонта қовунга-я? Уч сўм?— деҳқон тескари бурилди.
— Инсоф қилинг, баққолака!—қичқирди Йўлчи. Яна бирмунча одамлар Йўлчининг сўзини тасдиқладилар: «Тўғри, инсоф қилинг-да!» Баққол, бу сўзларни эшитмагандай аврайверди:
— Мен сизнинг фойдангизни ўйлайман. Арава кишиникими? Қовунини тушириб оламан шу ерда. Анов ерда уста Тошпўлат бор, биларсиз. Арава ишида фаранг! Қовуннинг пулига аравани тузаттирасиз. Эгаси хафа бўлмайди. Иложи бўлса, яматганингизни айтманг, койиб-нетиб юрмасин тағин. Туя кўрдингми, йўқ, вассалом...
Иложсиз қолган деҳқон баҳони секин камайтириб, етти сўмга тушди. Бошқа бир рақиб илмасин деган андиша билан баққол ҳам бир тангалаб ошаверди. Сўз билан деҳқоннинг бошини қотириб, ниҳоят, тўрт ярим сўмга кўнишга мажбур қилди...

* * *
Йўлчи чопиққа тушди. Куннинг иссиғида кетмон ташларкан, фикри хаёли ҳалиги деҳқонда бўлди: «Ажаб дунё экан! Ҳар ерда деҳқоннинг иши чатоқ. Ери бўлса, улови йўқ. Улови бўлса, ери йўқ. Кўпида иккиси ҳам йўқ. Мана, мен!.. Ҳозир қаёққа қарасанг, менга ўхшашлар... Ҳалиги деҳқон қовун экибди. Қанча меҳнат, қанча машаққат! Ёлғиз ўзи эмас, бутун уй-ичи билан ишлаган, албатта. Дастлабки сотиш бу хилда бўлиб чиқди. У молини сотмади — сувга оқизди. Йўқ, сувга оқизгандан баттар бўлди. Лоақал ўн беш сўм турадиган қовунни тўрт ярим сўмга сотсин, буни ҳам бировнинг аравасини тузатишга тўласин. Фойдани тулки баққол урди. Вой ҳароми, нринсоф! Мен бундай мўлтонини сира кўрганим йўқ эди... Энди деҳқон, ўз отасининг шаҳардан қайтишини тўрт кўз билан кутган болалари олдига қандай боради. Уларга нима дейди? Қип-яланғоч болалар: кийим қани деса, нимани кўрсатади? Тўй ўрнига аза!..»
Кейин ўз аҳволига, қишлоқдаги оиласига қайғурди: «Мен чиққанимда уй қоқ эди. На бир сиқим ун, на бир қошиқ мой! Нима билан тирикчилиқ қилишади? Укам ишлайди. Лекин ёш бола хўжайинникида ўз қорнини тўйдирса бунга ҳам хурсандман... Кузда тоғамдан пул олиб юбораман-да. Лекин қариндошларимиз ўлгундай пишиқ одамларга ўхшайди. Ғирромлик қилишмаса майли-я...»
Чопиқни тугатиб, бойнинг боғига келди. Ташқаридаги супада бир қанча вақт чўзилиб ётди. Йўлчининг келганини билиб, Ҳакимбойваччанинг тўққиз-ўн яшар ўғли Рафиқжон нон олиб чиқди. Бир аёл қўрғон эшигида, бетини кўрсатмай, бир чойнак чой узатди. Йўлчи уни тоғасининг қизи эканини фараз қилди.
У супада чой ичаркаи, Рафиқжон у билан сўзлашиб ўтирди. Бу болани, эсли деб уйда қолдириб кетган эдилар. У жуда зерикиб, нима ўйин ўйнашни, ким билан ўйнашни билмас эди. Йўлчи уни овутиш учун толдан бир новда кесиб олиб кичкина ҳуштак ясади-да; «Ма, чал, миршабларнинг ҳуштагидан ҳам яхши бўлди», деди. Рафиқ пуфлаган эди, жуда қаттиқ чуриллади. Бола бениҳоя суюнди. Уни кўпроқ қувонтириш учун, Йўлчи йўғон қамиш топиб, ичини тозалаб, бир қаричдан мўлроқ қирқиб олди-да, унга нўхат сиғадиган бир неча тешиклар ясади: «Мана бу най», деди. Най ҳам дурустгина чалинди. Лекин Рафиқ буни дарров синдириб ташлади.
— Уйда яхши найим бор,— болаларча махсус мақтанчоқлик билан бошини сарак-сарак қилиб гапирди Рафиқ.
— Ростми? Олиб чиқ, кўраман.
Рафиқ ичкарига югурди, бир зумдан сўнг найни олиб чиқди. Най чинакам, чиройли най эди Кумушдан ишланган безакларини Йўлчи диққат ва завқ билан узоқ томоша қилди.
— Даданг сотиб олиб бердими? Неча пул туради, биласанми?
— Бир марта аллақанча дуторчилар келиб, кечаси билан бу ерда чалишди. Кейин биттаси менга шу найни бериб кетди. Чалишни билмайман. Катта дадам: «Чалма, сен найчи бўласанми, ёмон кўраман» дейди.;.
— Ҳа, мен чалиб берайми?— кулиб деди Йўлчи.
— Биласизми?
— Оз-моз.
Йўлчи найни лабига қўйиб, бутун завқи билан чала кетди. Най садосининг майин тўлқинлари тип-тиниқ ҳавода ёйиларкан, гўё ҳамма ёқ жонланган каби туюлди.
Ҳайратдан Рафиқнинг кўзлари така-пука эди: «Бу мардикор қандай қилиб чалади!» деб ўйлади шекилли у.
Йўлчи чиндан ҳам най чалишни билар эди ва яхши чалар эди. Ёшликда пода боқиб юрган чоғларида, қамишдан, ҳар хил тоғ ёғочларидан най ясар ва поёнсиз далаларда, қоялар остида, сувлар бўйида чала-чала вақтини ўтказар эди. Илгари катта найчи бўлган, кейин кўздан қолиб, уйга қамалган бир кўкнори ҳамқишлоғидан ҳам бир оз таълим олган эди.
Йўлчи бир куйни битириб: «дурустми?» дегандай Рафиққа кулиб қарар экан, қўрғон эшигидан қизнинг овози янгради:
— Рафиқ, найни ким чалди?
— Йўлчи акам...
— А!.. Ростданми! Алдама!
— Рост, мана қаранг, бошқа ҳеч ким йўқ-ку.
Қиз бир оздан сўнг, бошини икки-уч топқир эшикдан чиқариб, яна яшириниб, аллақандай эрка овоз билан деди:
— Айт, яна чалсин...
Йўлчи бир нафас тараддудланиб, бошқа бир куйни чалди-да, кейин найни болага берди.
У бошига қўлини қўйиб, супага чўзилди. Келгандан буён ҳар куни илк саҳардан ишга тушар, кун қорайганда бўшар, уйқуга сира қонмас эди. Бир чимдим ухлаш учун кўзини юмди. Фақат, бир нафасдан сўнг яна очишга мажбур бўлди, узоқдан қиз қичқирди:
— Ҳой, боққа сув тошиб кетди, тез кириб бўғиб қўйинг!
— Ҳозир-ҳозир...— Йўлчи ирғиб ўрнидан турди ва кетмон олиб югурди. Боққа ташқаридан кириладиган эшикчага етганда, қизнинг болага хитобини эшитди: «Рафиқ, сен супада ўтир, ўткинчилар яна бир нимани илиб кетмасин!..»
Йўлчи боғ ичида айланиб, «қулоқлар»ни кўздан кечирди, ҳеч ерда сув тошиш аломатини кўрмади. Ҳайрон бўлиб, аланглаб юрганда, ишком ораси шитирлаб, қизнинг титроқ, ҳаяжонли овози келди:
— Ана шафтоли тагига оқиб боряпти-ку.
—- Ҳа, шуми?— кулди Йўлчи.— Зарари йўқ, шилдираб оқяпти-ку, опа, шу ҳам тошишми?
Боғдан чиқиш учун бир неча одим юргач, ишком ичида пояга суяниб турган қизга кўзи тушди, уялганидан бир зумда қизариб-бўзариб кетди, кетмонига тикилиб қадамини тезлатди.
— Йўлчибой ака, қаерга қочасиэ, зерикмадингизми ёлғиз?
Йўлчининг юраги қаттиқ уриб, қулоқлари жаранглади, тараддуд ичида тўхтади, лекин орқасига қарамади.
— Мана бу узумни олинг, жуда яхши пишибди, қўлимни қайтарманг!—деди-да, йигитларнинг кўнглини ларзага соладиган шўх, карашмали кулги билан кулди.
Йўлчи бу сўзларни эшитди-да, ўз қулоқларига ишонмади, кўз олди қорайиб, қўрқа-писа атрофга аланглади ва кучли тараддуд ичида ўйлаб қолди: «Ёпирай, бу қандай қиз экан! Уят-ҳаё қани? Бу чиндан тоғамнинг қизимикан, ё бошқа бир... тавба!» Ниҳоят, ички бир туртки, англашилмас бир кучнинг сеҳрли таъсири остида, ғайри шуурий равишда орқага — қиз томонга қайрилди. У оёқларида мадор қолмаган каби, каловланиб ўзидан йигирма қадамча нарида, ишком бошида турган қизнинг ёнига келди ва унинг қўлидан бир катта бош қора узумни олди. Қизариб-бўзарса ҳам, тезроқ қочмоқ истаса ҳам, нимадир уни ушлаб қолди. У, нима дейишни билмай дам узумга, дам уялибгина қизга қаради. Қиз ўн етти-ўн саккизга кирган, ўрта бўйли, бир қадар кенг ва қорамтир юзли, кўкракдор, тўлагина, лўппигина қиз эди, бурни бир оз беўхшовроқ эса-да, лекин унинг умуман юз бичими келишган эди. Бодом қовоқлари остидаги кичик қора кўзлари, қандайдир ноз ва эҳтирос билан ёнади. Йўғон тим қора икки соч ўрими, унинг эгнидаги оппоқ шоҳи кўйлак устидан балқиб турган кўкрак орқали пастга, киндикка қадар тушиб туради. Кўйлак енги тирсакка қадар шимарилган, тиқмачоқдай билакларида илон бошли олтин билагузуклар ёнади. Қалин ток барглари орасидан силжиган қуёш нурлари унинг юзида, сочларида товланиб ўйнайди.
Йўлчи узумдан бир неча донани оғзига ташлади, пешанасида мўл-мўл оққан терни енг учи билан, деҳқончасига артиб, ерга қаради.
Ишком поясига суяниб, йигитдан кўз узмаган қиз, унга далда бериш учун гапира бошлади. Қишлоқдаги «амма»сининг ҳол-аҳволини, тирикчиликни ва бу ердаги иш ҳам одамлар Йўлчига ёқдими, йўқми— шунинг сингариларни сўради. Йўлчи, гоҳ-гоҳ кўзларини ердан узиб, қисқа-қисқа жавоб бериб.турди. Қизнинг товушидан, нафас олишидан, кўкрак титрашидан, унинг эҳтирос ва сирли ҳаяжонда эканини билди ва: «Жуда шўх қиз экан», деб ўйлади. Сўнг уни бирдан қўрқув босди: гўё, аллақандай яширин кўзлар теваракдан уларни пойлаб тургандай сезилди.
Бу содда, самимий, номусли қишлоқи қизнинг сўзларини охиригача эшитишга бардош қилмай, тезроқ қочишга интиларкан, қиз унинг қўлларини оҳистагина ушлади...
— Қўйинг опажон, ишим бор, ҳам яхши эмас...— айни замонда ҳам қалтираб, ҳам ёниб деди Йўлчи...

Иккинчи боб
I
Мирзакаримбойнинг қизи Нуринисонинг табиатида енгиллик билан макр устун эди. Уни синамаган баъзи аёллар, енгиллигини кўриб: «Бир қоп ёнғоқдай шалдир-шулдур, қувноқ қиз экан» десалар-да, лекин Нуринисони яқиндан таниганлар у билан ҳар вақт жуда эҳтиёт бўлиб муомала қилар эдилар. Отасининг давлати, катта оғиз, ҳовлиқма ва такаббур онасининг эркалаши қўшилиб, қизга ортиқча ғурур берган, ҳаракатларига ўзбошимчалик, қилиқларига ноз-карашма бағишлаган эди. Ота ва акаларининг ҳузурида жилла ошиб-тошмаса ҳам, улар йўқ вақтда қиз ўзини «уй боши» ҳисоблар, ҳар бир ишда ўз раъйини ўтказишга астойдил уринар, ўжарлик билан қорани оқ деб исбот қилишга тиришар эди. Унинг қаҳқаҳаси бир лаҳзада аразга айланар, қандай бўлмасин бир баҳона топиб, келинойилари ва ҳатто онаси билан ҳам тез-тез айтишиб олар эди.
Нури кийинишни, безакни севар эди. Зирак, билагузук, зарқокил, қўлтиқтумор, тиллақош зебигардон каби заргарлар тўқиб чиқарган олтин, кумуш безакларга гоят ўч эди, бундай қимматбаҳо буюмлардан қути-қути йиққан... Ҳар ҳайит уч кунгина ясаниб-тусаниб, оғирлиги тахминан бир пудга етадиган ҳалиги безакларини тақиб, унча-мунча бой оила қизларини таажжублантирар, камбағал, ҳатто ўрта ҳол оила қизларини оёқ учи билан кўрсатиб, томоша қилар, «келин кўриш»га юрар эди.
Қизини ер-кўкка ишонмаган, унинг бутун нуқсонларини бир мазият билган онаси Лутфинисо эрининг давлатидан мумкин қадар кўпроқ қўпориб, шу кенжа арзандасига сарф қилиш учун уринар, бу қизни катта шавкат ва дабдаба билан узатишни орзу қилар эди. Шунинг учун кўп йиллардан буён унинг ягона машаққати — қизга безак моллари тайёрлаш, янги нусхалар топтириш, чеварларга тиктириш ва ҳоказодан иборат, қўша-қўша палак, қўша-қўша паранжи, уч-тўрт уйни ясатишга етадиган дорпечлар, гулкўрпалар, чойшаблар, элликлаб қозиқлунги, юзлаб санама рўмоллар сандиқларни тўлдирган бўлса ҳам, бу нарса Лутфинисо ва унинг қизини ҳали қаноатлантирган эмасди.
Нуринисонинг эс-ҳуши эрга тегиш... У икки, балки уч йилдан буён ўз тўйини кутар эди. Бу тўғрида ичкарида хотинлар орасида, кўпдан буён гап-сўз қайнайди, гўё эрта-индин тўй-никоҳ бўладигандай. Келинойлари деярли ҳар куни унга хушхабар топширишади: «Отабой ўртага киши қўйдирибди: кичик ўғлига сизни сўратибди»; ёки «Мусабекларникидан яқинда совчи келармиш. Салим акангиз гапирди, йигит жуда чиройли эмиш...» Нури бундай гапларни бепарволик билан эшитишга уриниб боқарди: «Аяжонимнинг бағрида ўтирибман-да, шошмасалар ҳам бўлар эди». Лекин ичида севинчдан юраги қоқ ёрилаёзар, қулоқлари карнай-сурнай овозларини, «тортишмачоқ» ҳангамаларини эшитгандай бўлар, ортиқ сабр-қарори қолмас, кечалари узоқ ўйлаб ширин хаёл қанотларида учар, сирли кечинмаларга шўнғир эди. Фақат, келинойиларининг хабари бир неча кун ичида бирдан йўққа чиқарди, улар энди бошқа бир бойвачча гўғрисида шивир-шивир гаплаша бошлашарди...
Мирзакаримбой қизини севса-да, «мусулмон ота» ва «улуғвор эркак» бўлгани учун, у билан кўп гаплашмас, «болам-бўтам» деб баъзи юмушларни буюрар эди, холос. Қизни улғайтирмасдан, ўн уч, ўн тўртда эрга бериш — ҳар бир мусулмон ота учун «фарз» эканини яхши билар, қизининг ёши ўн саккизга етиб қолганидан баъзи вақт кўнгли хира бўлар эди. Лекин биринчи куёвнинг феъл-атвори унга маъқул тушмагани учун, куёв бўлажак йигитни ҳар ёқлама текширишни, синашни истар эди: йигит бой ва обрўли оиладан бўлиши билан баравар, ақл ҳам назокат соҳиби бўлсин!.. Унча-мунча бойваччаларни чол назар-писанд қилмайди. Баъзан йигит унга ёқса, ўғилларига маъқул тушмайди. Ўғилларига ёққан куёвдан ё унинг оиласидан Мирзакаримбойнинг ўзи бирон қусур топади.
Акаларининг меҳмонларига, боғ ва шаҳар ҳовлисига қатнаб юрувчи дўстларига ва умуман йигитларга, шароитга кўра, гоҳ эшик тирқишидан, гоҳ девор орқали, гоҳ дарахтлар орасидан мўралашни севган Нуринисо, Йўлчи бу ерда ишларкан, уни ҳам узоқ-яқиндан кўп марта кўришга муваффақ бўлган, у қомати келишган ёш йигитга ўз юрагида кучли бир интилиш сезган эди. Кейин бир неча кун ўйлаб Йўлчи билан махфий учрашувга қарор қилди. Бу орзу кундан-кун кучайса ҳам, ўнғай фурсатни кутди. Ниҳоят, уйда ёлғиз қолган кун ўз орзусини жуда усталик билан амалга оширди.
Нуринисо боғда, ишком ичида Йўлчи билан учрашиб, унинг кучли қўлларига бир зум ўзини ташлаб, қучоқлаш, ўпишга уятчан, содда йигитни мажбур этгач, бундан сўнг унинг хаёли камбағал, унутилган қишлоқи амманинг ўғлига боғланди. Лекик учрашувни такрорлаш мумкин бўлмади. Чунки эртасига Йўлчи катта ерга жўнади. Мана ҳозир икки ҳафтадан буён Нури хафа, Йўлчининг яқин ўртада қайтишига ишонмайди. Катта ерга бориш у учун мумкин эмас. У баъзан онасига дейди: «Ойи, аммам боёқишнинг ўғлини дадам мусофирлар, мардикорлар орасига қўшиб қўйди. Дадамда сира инсоф йўқ-да. Ўз уруғини шу ерда ишлатса ҳам бўларди. Нима кўп — иш кўп ..» Қизининг ички мақсадидан бехабар она лоқайд жавоб беради: «Ихтиёр мендами? Ўз уруғи, қаерда ишлатса даданг ўзи билади болам», ёки «Унақа бемаза уруғларнинг узоқда тургани тузук. Унинг нимаси ортиқча? Ишлагани келган экан, ишласин...»
Йўлчи далага — катта ерга келган кундан бошлаб, бундаги қароллар, мардикорлар билан опоқ-чопоқ бўлиб кетди. У мулойим табиати, соддалиги, оз бўлса ҳам, мазали, маънили гапи, куч-қуввати билан одамларга ёқди. Ёрмат эса Йўлчини ўз қўлтиғига олиб, бошқаларга қарши қўйишни истар эди. Чунки бу ерда қарол ва мардикорлар у билан яхши чиқиша олмас эдилар. Ёрмат улар билан бирга яшаб, бирга ошаб, бирга ишласа-да, уларга тўнг муомала қилиб, ўзини хўжайиннинг содиқ вакили сифатида кўрсатганидан, ҳаммага ёт кўринар эди. Улар Ёрматнинг кўз олдида унга қарши бир нима демасалар ҳам, орқаворатдан уни масхаралашар, ҳатто сўкишар эди: «Хўжайиннинг лайчаси-ку, бурнини бир қариш кўтарганига ҳайронмиз...»
Йўлчи чакки одамларни топмади. Ёрматнинг ҳақсиз еканига ишончи кундан-кун ортди.
Ёрмат бу ерда доимий яшамас эди. Уч-тўрт кун ишлаб, жўнаб кетар, яна тез қайтиб келар эди. У озиқ-овқат билан баравар, хўжайиндан ҳар хил буйруқларни келтирар эди. Буйруқларнинг кўпини хизматкорлар Ёрматнинг ўзи тўқиганига ишонардилар.
Йўлчи ўз ҳамқурлари билан бирга тонг шабадасида ишга тушар, қуёш тик келганда овқатланиб, то қоронғилик тушгунча яна меҳнат қилар эди. Баъзи вақтда суғориш пайтларида, кечалари ҳам тиними бўлмас, сувни узоқдан ҳайдаб келишга тўғри келар эди. Йўлчи баъзан ёлғиз, баъзан ўз ёнига бировни ҳамроҳ қилиб қанча жар, қанча тўғон ва қулоқларни кезиб, сув келтирар эди.
Сув тинчлик билан келмайди. Сув ўз йўлида бир неча ерда шовқин-сурон, ур-сур кўтаради. Сув тепасида одамлар ўт бўлиб ёнади, бошқа вақтларда энг сокин, энг ҳалим одамлар, сув бошида жанжал чиқса, сўз ва далил ўрнига мушт билан, кетмон кўтариш билан иш кўришга тиришадилар. Лекин Йўлчи сув жанжалини жуда ёмон кўрар эди. Мироблар билан оғиз-бурун ўпишган катта ерлилар, бой деҳқонлар зўравонлигидан, экини қуриб қақраган камбағал деҳқонларга дўқ қилиб, ғалва кўтаришдан нафратланар эди. Бир кун у сувни камбағал деҳқонга бериб, ўзи кейинроқ олмоқчи бўлиб қайтганда, Ёрмат уни одамлар олдида бўш-баёвликда айблади.
— Йигит серзарда бўлиши, йиқилса ер тишлаб туриши керак. Бу нима, оғиздаги ошни бировга олдириш? Бўйрадай жойга шолғом эккан одамга ҳам сувми!.. Эҳ-ҳе, пахтамизга қанча пул сарф бўлди, буни тушуниш керак...
Йўлчи пинагини бузмай, одатда гапиргандай, деди:
— Ҳечқиси йўқ, бечора одам экан, дуосини олай дедим. Икки ҳафтадан бери сув ололмай хуноб экан.
— Балли,— қовоғини солиб деди Ёрмат,— олтин олма, дуо ол, деган қадимгиларнинг сўзи бор. Лекин дуо оламан деб хўжайинга зарар етказиш ярамайди.
— Бир оздан кейин суғорсак, нима зарар бўлади?— Йўлчи ўқрайиб қаради Ёрматга,— ҳеч бир!.. Бир бечоранинг экини қовжираса дурустми? Балки у одам бутун бола-чақаси билан экинига кўз тикиб ётгандир, экини битмаса, оч қолар, яланғоч қолар... Биз сувга серобмиз, деҳқон чанқоқ, жуда чанқоқ.
— Сув ҳозирги кунда танқис, ҳарна олдинроқ келгани яхши. Бой отам ерга кўп пул тўкди-я.
Йўлчи индамасдан тескари бурилиб ўтирди. Фақат, бунда мардикор ишловчи қашқарлик Алиохун чидай олмади шекилли, оғзига янги солган носвойини туплаб, сўлагини сийрак соқолларидан чўзилтириб, тажанг гапирди:
— Сизни эгам сўзга пичиб қўйган экан-да. Сув худойимнинг мулкими? Халойиқ текис ичади. Мен билсам, бойнинг пахтаси сувни ортиқ ичиб турибди.
— Ўлма, Алиохун, сўзингда битта хато бўлса, Оппоқхўжам урсин!— деб қичқирди бир мардикор.
Ўжар Ёрмат таслим бўлишни истамади, минғиллайверди. Шу вақтгача бошини эгиб, хомуш ўтирган қарол Шоқосим қаддини ростлади ва ўшшайиб, титраб гапирди:
— Биздан Мирзакаримбой ҳеч вақт зарар кўргани йўқ. Пахта йилдан-йилга мўл бўлиб, фойдаси ҳам ошиб турибди. Бўлмаса, пахтани бунчалик кенгайтирмас эди хўжайин. Мана, Ҳакимбойваччанинг овозаси оламни тутади, нимадан? Инсоф билан гапирганда, Ёрмат ака, бизга ўхшаш хизматкорларнинг шўри қуриди. Ўзингиз биласиз, тўрт йилдан бери бу ерда ишлайман, тиним йўқ, ишдан бошим чиқмайди. Лекин ҳали ҳам бир чопоним икки бўлмади. Ҳали ҳам қиш-ёз битта чориқни судрайман. Мана, хотиним ётиб қолди, ёстиқдан бошини узишга дармони йўқ. Киссамда сариқ чақа йўқки, бечоранинг оғзига ёқар овқат берсам... Дуруст, хўжайин беради, лекин қарзга... Қарзга йўлиққандан кўра, балойи ногаҳонга йўлиққан яхши. Ҳаммасини синадик. Хотинимни ҳам камбағаллик йиқитди, бу ердаги оғир иш нобуд қилди. Бу томонларга андак фикр юргизиб, кейин гапиринг, Ёрмат ака.
Ҳамма бир нафас жим қолди. Ҳамма ўз ярасининг ёрилганини сезгандай бўлди. Шоқосим ўрнидан турди, этигининг чангини қоқиб, кетмонни елкага олиб, ўз чайласи томон аста жўнади. Ёрмат ҳам унинг сўзидан таъсирланган каби, орқасидан ғамгин тикилиб қаради-да, деди:
— Ҳар ҳолда фиғон-нола яхши эмас, ҳар банда қудрат қалами билан ёзилганни кўради. Дунё ўзи шундай яратилган. Йўлчи, чироғим, сувни тезлатинг!

II
Ёзиинг кучи кетиб, ҳаво бир оз салқинланган бўлса ҳам, шамолсиз кунларда қуёш тик келгач, ҳали ҳам кишининг бошидан олов қуйган каби куйдирар эди. Манглайини рўмолча билан боғлаб, яланғоч ҳолда кетмон ураётган Йўлчи билан ёнма-ён ишловчи Алиохун кенг, қаҳва ранг юзидан терларини артиб, ҳарсиллаб:
— Қоринда ҳеч нима қолмади. Йўлчи полвон, хотин талоқ Ёрматинг бизни ўлдирмоқчи шекилли. Пиримнинг ҳаққи, шу келди-ю, ошдан, нондан барака кетди,—деди.
— Пича вақт бор ҳали, Охун.
— Йўқ, вақт ўтди, қорнимнинг ўзи яхши соат, тўғри кўрсатиб турибди.
Улар яна ярим соат ишлаб, кетмонларини елкага солиб пахтазордан қайтишди. Бой ерининг юқорисида, баландгина бир парча саҳн хизматкор ва мардикорларнинг қўшхонаси эди. Бу жойдан бойнинг бутун пахта даласи кўзга ташланиб турарди. Беш туп катта жийда дарахти бу ерга ҳар вақт қалин соя ташлар, ишдан ҳориб-толиб келганларга ўз салқини, шабадаси билан бирпасгина ором бағишларди.
Алиохун ҳам кўрпаси, ҳам чопони бўлган жулдурни жийда бутоқлари орасидан олиб, пичан устига солди ва оёқларини кенг ёйиб, қўлини ёстиқ қилиб чўзилди. Бир неча минутдан сўнг туриб, кир, мой босган қатирма дўпписи ичидан тўғналган игнани олди, қаердандир ип топиб, эски серямоқ кўйлагининг йиртиғини тикишга ўтирди. Йўлчи унинг ёнига чўққайиб, «чевар»нинг ишини томоша қила бошлади. Ёшгина қирғиз йигит Ўроз ва бошқа мардикорлар ҳам келишди. Ҳар қайсиси ҳар тарафда чўзилди. Баъзилари сўзлашга ҳам мадорсиз каби жимгина мудради. Ўроз ҳар кунги одати бўйича, жийдага суяниб, ўзи ясаган кичкина дўмбирасини чала кетди. Йўлчи ҳаммадан кўра бу қирғизни кўпроқ севарди, унинг дўмбирасини завқ билан тинглар, аксар кечалари у билан суҳбатлашар эди.
Бундан саккиз йил аввал, у ўн етти яшар ўспирин экан, «Қарқара»га қатновчи бир қўйчи бой, йилига саккиз сўмдан ёллаб, Тошкентга келтирган. Бойникида уч йил ишлаган, лекин бутун маҳрумиятларга кўникса ҳам, таёққа чидай олмаган. Ўз юртига қайтишга бир йил қолганда, хўжайини билан аччиқлашиб, бошқа бир ер эгасига қарол ёлланган. Янги хўжайинда ҳам икки йил ишлаб, ажралишга мажбур бўлган. Сўнг яна бир неча бойларда саргардон кезган. Юртига қайтишга имкон топа олмагач, ниҳоят, ўтган йил Мирзакаримбойга қарол бўлиб ёлланган, уст-боши кир, увада бўлишига қарамай, чиройли, хуш-феъл, ёқимтой йигит эди. Қовоқлари ва бир қадар йирик юз ёноқларининг фарқига бормаган одам, уни асло қирғиз демас, «сартча»ни жуда яхши гапирар эди.
У Алиохунга тегажаклик қилишни яхши кўргани учун, дўмбирасини чертиб-чертиб, гап отади:
— Алиохун, ҳаммамизга бир кампир керак эди, яхши бўлибди, ўз ичимиздан чиқди. Чолворимни ямаб берасиз-да!
Кетмон тутишга одатланган дағал қўллар, игна ушлашга, қатим тортишга келишмаганидан диққати ошган Охун бир кўзини қисиб, тикишда давом этаркан, товуши шанғиллайди.
— Сен ҳали гўдаксан, очиб юравер... Мусофирчилик қурсин, жонга тегди. Тикмасам кўйлакдан ажраламан... Камбағаллик кишини юртдан юртга судрайди. Беш-ўн қоғозни белимга тугиб, уст-бошимни бут қилиб, юртимга ўйнаб кетай дегандим, ниятга етолмай турибман. Ғариблик қурсин, ўз шаҳримда игна ушламагандим. Ҳеч вақт, азбаройи худо. Қизил гулдай хотиним қолди... Воҳ, воҳ, пешанам. Қизил гулдай...— Охун пешанасига шартта уриб давом этди.— Ёдимга тушса, жигарим хун бўлади.., Ўрозбой, шамол сени саҳродан учирган, унда ниманг қолди?
— Хотин чиндан борми, ё анчайин ҳангамами?— кулиб деди Ўроз.
Охун: «Наҳотки, ёлгон сўзласам!» дегандай лабини буриб, ўртоқларча ўқрайиб қаради Ўрозга:
— Айтдим-ку, хумсо, қизил гулдай. Қашқирнинг қизи, жувони олмадай бўлади. Сен саҳро болага сўзни уқтириш ҳам қийин...
— Мингта қалъадан далам яхши, Охун. Бизнинг қизларимиз ҳам жуда шўх бўлади. Сўз билан, ноз билан, ҳангама билан йигитларнинг кўкрагига ўт солади қирғиз қизлари. Мен далада ҳар кун қизлар, келинчаклар орасида юрардим, Ёш бўлсам ҳам, севганнм бор эди. Жуда сулув қиз, ўланчи қиз. Энди эрга тегиб, олди-кети болалар билан тўлгандир. Овулдан чиқар кун кечаси далага чиқиб, икковимиз талай вақтгача қучоқлашиб ўтирдик. У йиғлади, мен йиғладим. Қолишга чора йўқ. Отам мени бойга сотиб, ақчани олган, уларга овқат, кийим керак... Жўнаймиз, Охун, сен Қашқарга, мен «Қарқара»га...
— Йўл йўқ девона, пиёда жўнайсанми?
— Ҳамма гап пулда экан, Охун,— тошкентлик бир индамас мардикор сўзга аралашди,— мен ўттиз қироннинг юртини кўрмадим, лекин оқподшоҳнинг ўттиз шаҳрини кездим. Бир вақтлар саёқ йигитларга қўшилиб қолгандим-да. Саёқ учун икки дунё бир қадам. Шоҳмашраб ҳам шундай эканлар: кечқурун бир шаҳардан чиқсалар, эрталаб бошқа бир шаҳарнинг дарвозасидан кирар эканлар.
— У киши авлиё-да,— шақиллаб қайнаган катта қора қумғонни келтирган Ёрмат унинг сўзини кесди,— Шоҳмашраб йўлга чиқсалар, худонинг қудрати билан ернинг таноби тортилиб, йўл қисқарар экан.
— Нега мен учун ернинг танобини тортиб, йўлни қисқартирмайди!— Ўроз қичқирди.
— Бу замонда пулдорлар учун ернинг таноби тортилган,— сўзини давом эттирди ҳалиги мардикор.— Кўп жойни кўрдим. Пулдорга саҳроям бамисоли жаннат. Сенлар юртларингни мақтайсанлар, юртларингда тўқ бўлсаларинг, бу ерга келармидинглар? Ростми? Мана мен тошкентликман. Бундан нима фойда? Пулим бўлса, ҳар қаерда гаштимни қиламан. Ўттиз тўртга кирдим, ҳали уйланганим йўқ. Паранжи кўрсам, эсим оғади. Кампир энам қиз қидира-қидира тинкаси қуриди. Қайси эшикка бош тиқса, сўрашармиш: савдогарми, боғи борми, уй-жойи борми? Мардикорни, хизматкорни, косибни одам ўрнида кўришмайди бу замонда...
— Аҳли савдогар юртнинг гули бўлди, ука!—деди Ёрмат.
— Бизлар юртнинг тиканими?—деди Йўлчи.
— Қани, чой ичайлик, иш қолмасин, кечқурун гаплашаверасанлар, оғиз, қулоқ сенларники...— қопдан ясалган бир дастурхонни Ёрмат ўртага ёзди. Алиохун ўрнидан туриб кенг, сертук кўкрагини қавартириб, керишди, бармоқларини қисирлатди ва жимжит мудраган узоқликларга кўзини тикиб, янгроқ овозини баланд қўйиб бирдан куйлаб юборди.
Мен сафарга чиққанда
Ер эшигида қолган.
«Қачон кэласан, ёр?» дап
Қора кўзга ёш олган.
Кунда кўрмадим ёрни,
Кунида кўрарман дап.
Умид узмадим ёрдин,
Ўлмасам суярман дап...
Одамлар жонланди. Баъзилари чиндан, баъзилари эса ҳазил-мутойиба билан Охуннинг товушини мақташди.
Содда ва самимий ҳангома билан чой ичилар экан, дарахтлар орқасидан ҳўнграб йиғлаган товуш эшитилди. Ўтирганлар ҳайрат билан у томонга боқишди. Йиғидан кўзлари, қовоқлари қизариб шишган Шоқосим етиб келди.
— Вафот қилди, жонкашим, дардкашим. Ҳозир қўлимда жон берди. Ҳолимга вой!
Ҳамманинг ҳалқумини изтироб бўғди, оғзидаги нонни ютишни ҳам, ташлашни ҳам билишмай қолди. Бир минут қадар чўзилган сукунатдан сўнг Йўлчи, Алиохун ва бошқалар Шоқосимга таъзия билдириб, уни юпатишга тиришдилар.
— Ота-онасига хабар беринг тезроқ,— маслаҳат берди Йўлчи.
— Бечоранинг ҳеч кими йўқ, етим қиз эди. Икки ғариб бир ёқадан бош чиқарган эдик.— Яна қаттиқроқ йиғлаб юборди Шоқосим ва йиғи аралаш Ёрматга ялинди: — Энди хўжайиндан бир оз пул қарз келтириб беринг. Бу кун шомгача ўз маконига элтиб қўяйлик. Чайлада, ёш боланинг олдида жасадни сақлаш қийин.
— Кун иссиқ, эртага қолдириб бўлмайди...— деди Ўроз. Ёрмат катта мушкулот қаршисида қолган одам каби, бошини тебратиб бир тутам соқолини юла бошлади.
— Хўжайинлар шаҳарда,— деди у одамларга қараб,— шаҳар бориб келгунимча — кун тамом. Бугун кўмишга улгура олмасмиз...
— Хўжайиннинг аёлларида пул топилиб қолар,— деди Йўлчи куюниб,— ё сиз, ё ман ғизиллаб борсак...
— Уларда пул бўлади, биламан. Лекин аёлларнинг феъли тор. Кафанликка дока беришса ҳам катта гап,— деди минғирлаб Ёрмат.
— Бир бечора ошнамизни қарзга ботираверамизми?— бўғилиб қичқирди Охун ва одамларни бир-бир кўздан кечириб давом этди. — Ўликни кўмиб келиш қийин эмас, лекин йўғон чиқимлари кейин келади, биласанлар. Ҳали Шоқосим кўп қарз сўрайди. Ҳозир унга беш-олти сўм кифоя: гўрковга икки сўлкавой, домла имомга икки қоғоз, юғувчига бир сўм. Иш тамом.
— Ош-сув қилмасам бўлмайди, Охун ака!—деди Шоқосим,— шўрлик хотин дунёда нима кўрди. Жилла бўлмаса ўлигини одамдай кўмай, арвоҳи қувонсин!
— Кейин қиласан!— Охун одамларга орқасини ўгирди. Жулдур чопонини тимирскилаб, у ёқ-бу ёғини ағдариб, уч сўмлик шалдироқ қоғоз олиб ўртага ташлади ва ўрнидан туриб қаёққадир кетди.
Охуннинг шафқатига ҳамма чуқур сезги билан қаради, бу ҳис уларнинг кўзларида, юзларида равшан мавжланди. Қирғиз Ўроз белбоғига маҳкам чандиб тугилган биттагина сўлкавойни (ким билади, буни қачонлардан бери сақлаб келган у) чиқариб, секингина ташлади.
— Ҳаммага пул керак, ўлик ҳам пул билан юради,— деди тошкентлик мардикор ва иштонининг липасига қистирилган бир бўз халтачани — ҳамённи олиб, танга, чақа аралаш бир сўмни санаб тўкди.
Йўлчи шу чоғда қанча ақчаси бўлса ҳам беришга тайёр эди, лекин ёнида бир сийқа тийини йўқ эди. Пул берган ўртоқларини қучоқлаб ўпгиси келди, улар шу топда дунёда энг ҳимматли, энг қадрдон, энг меҳрибон одамлар бўлиб туюлди. Кўзларига қуюлиб кела бошлаган томчиларни яшириш учун бошини қуйи солди.
Ёрмат ўртадан пулни йиғиб олиб, кафтида қисди:
— Қолган хизмат биздан бўлсин, дарров ашқол-дашқолни тайёрлайман. Чойни ичиб, сизлар ишга тушинглар. Жўна, Шоқосим, чайлангга! Ҳозир атрофдан аёлларни топиб олиб бораман. Уларсиз иш битмайди.
— Яхшиликларингни икки дунёда унутмайман сира! Азаларингга эмас, тўйларингга ёрдам қилай!— Шоқосим ўз чайласига югурди.
Кечки овқат олдида, ним қоронғиликда, қарол ва мардикорлар тиз чўкиб, қўлларини қовуштириб ўтиришди, уларнинг бошлари эгилган эди. Йўлчи ёшликда онасидан ўрганган қисқа бир сурани ўз билганича қироат билан ўқиди. Ҳамма қўл очиб марҳуманинг руҳига бағишлади. Овқат устида ҳеч ким ортиқча сўз сўзламади. Фақат кимдир, шундай деди:
— Покиза аёл экан. Гўри нақ саройдай кенг-катта очилибди...

III
Қуёш ботганига анчагина бўлган. Қоронғилик қуюқлаша борар, кўкдаги юлдузлар чамани ҳам борган сайин ёрқинроқ чақнар, ҳаво баданга сезиларли совир эди.
Далада ишнинг тиғиз вақти ўтгани учун мардикорларга бундан бир неча кун илгари жавоб берилган, пахта теримига қадар қилинажак ишлар Йўлчи, Ўроз ҳам Шоқосимга юклатилган эди.
Йўлчи жийданинг остига пичанни қалинроқ ёйиб, устига чопонини қия ташлаб ётди. Ўроз дарахтга суяниб дўмбирасини чертар эди. Кечанинг жимжитлигида дўмбира мунгли, йиғлагансимон жаранглар эди.
Қани бир най бўлса, Йўлчи ҳам чалса-да, бутун кўнгил қайғуларини, оила ўчоғидан айрилган ғариб, танҳо руҳнинг тўлқинларини кечанинг сукут тўла оғушига қуйса...
Най тўғрисида ўйлар экан, тоғасининг қизи Нуринисо ва у кунги учрашув ёдига тушди. Воқеа бутун тафсилотн билан унинг хаёлида жонланаркан, йигитликнинг шўх ҳаваслари юракда бир лаҳза чайқалиб кетди, у илжайиб қўйди. Лекин шу вақтгача бирон марта уни эсламаган эди. У кун Нуринисонинг ҳийласига илиниб, шоҳи кўйлак ичида балқиган юмшоқ, қизғин баданни ўз қучоғига бир лаҳза, олишга мажбур бўлиб, сўнг қочаркан, уни бир неча соат қўрқув ва сирли, ширин ҳаяжон қучса ҳам, кейин тезда кўнгли совиган эди: «Бу ҳийлакор қиз, жуда қув қиз. Мени севмайди юракдан. У ёлғиз эрсираб қолган. Унга ўйин керак. «Тенг — тенги билан, тезак — қопи билан». Мирзакаримбойнинг қизи билан менинг ошиқ-маъшуқлигим эртакка ҳам сиғмайди...» деб ўйлаган эди Йўлчи. Аммо унинг қалби гоҳ-гоҳ бошқа бир қиз ёди билан тўлиб-тошар эди. У, Йўлчи қуёшнинг олов селида чўмилиб, тўнка кавлар экан, учраган камбағал қиз, узоқдан унга қайрилиб боқиб, соф, содда, самимий табассум бахш этган гўзал қиз!..
Йўлчи ҳозир Нуринисо билан бўлган учрашувни эсларкан, юраги, хаёли, ўйи яна ўша бегона қизга боғланди. Бир зум қараш билан юракка нақшланган унинг чеҳрасини яна кўз олдида жонлантиришга тиришди ва: «Кимнинг қизи у? Яна кўрармиканман?» деб ўз-ўзидан сўради.
— Шоқосим нашани урди, ҳидини қара, бутун далани тутди-я, бай-бай... пуҳу...— дўмбирани тўхтатиб гапирди Ўроз.
Салқин шамол паст томондан, Шоқосимнинг чайласи томондан, нашанинг чучмал, қўланса ҳидини келтирар эди. Йўлчи Ўроз томонга бир ағдарилиб сўради:
— Илгариям чекармиди? Нега чекади?
— Нега эмиш! Аҳволи танг. Камбағалчилик.... Яна бунинг устига хотиндан айрилди...
— Чакки қилади Шоқосим ака. Наша бир куни уни расво этади.
— Йўлчи, мана эрта-индин қиш келади, тўрт яшар ўғилчаси билан нима қилади у?
— Наша аҳволини ўнглайдими! Қийинчиликдан қўрқиш керак эмас, дадил бўлиш керак. Тўғри йўл — шу.
Иккиси ҳам жим бўлди. Қоронғилик орасидан бир отлиқ келиб чиқди.
— Шундамисизлар? Иш қалай?— Ёрматнинг товуши янгради.
Отни дарахтга боғлаб Ёрмат келиб ўтирди. Атрофдан биронта тарвуз топиб келтириш учун Ўрозга ялинди. Кейин Йўлчига янги хабарни, тўғриси, хўжайиннинг янги буйруғини билдирди:
— Тантибойваччаникига борамиз эртага. У киши хўжаниннинг куёви бўлади. Жуда хўроз одам. Кўрсангиз ўзингиз ҳам ҳайрон қоласиз. Асли оти Мир Исҳоқбойвачча, лекин Тантибойвачча деб от олган. Сизни у ерга элтаман-да, ўзим қайтаман.
— Ҳамиша ўша ерда қоламанми?— иккиланиб сўради Йўлчи.
— Йўғ-э... ҳашарга борасиз, бир қанча кун. Ери ҳам яқин, биздан бир оз пастроқда. Бой отанинг буйруғи, ука.
Йўлчи «маъқул» деди. Ўроз, қаердандир, катта тарвуз келтириб, ўртага қўйди.
— Енг,— деди у Ёрматни туртиб,— бизларга тўғри келмайди, қорнимиз оч...
— Нима, озиқ битдими, қозон осмадингларми?
— Қозон қайнатишга сувдан бошқа нарсалар керак бўладими? Ё ошқовоқдан мой чиқарсакмикаи, Ёрмат ака!— деди кинояли кулиш билан Йўлчи.
Ёрмат ҳеч нима демади. Ҳар вақт мақтайдигап пичоғини қинидан суғуриб, тарвузни кесди. Бир палласиии ўзи олиб, иккинчи паллани Йўлчи ва Ўроз олдига қўйди.
Кеча сукутини ноғора ва чирманда садоси бирдан бузиб юборди. У жуда яқиндан, гўё бой ерининг этагидан келгандай туюлди Йўлчига. Ёрмат пичоқ учига илган гарвузни оғзига отмай, қулоқ солиб мўлжаллади.
— Тўғон чавандозникида эмасми, Ўроз?
— Аниқ ўшаникида.
— Чавандоз қурғур дунёнинг завқини билади-да,— ҳасадланиб гапирди Ёрмат.— Тўғон чзвандоз деганимиз шундай одамки, Йўлчи, умрини улоқ, эиёфат, базмда ўтказиб келади. Қанча марта бели, қобирғаси синган, оёқлари мажақланган: жамиси улоқдан... Юзи ҳам тиртиқ-миртиқ. Бу ҳам улоқдан. Қирқта жўраси бор, ҳаммаси серзавқ, юраги ўғитли одамлар. Мана ўшаларники...
— Давлати каттадир?—деди Йўлчи бепарволик билан. Ўроз жавоб берди:
— Ер-сув кўп, хизматкор ундан кўп, ҳар куни бозорга беш-ўн арава юк туширади... яна унга нима керак? Яхши танийман уни. Эски хўжайиннинг ошнаси эди. Хизматкорлари овқатдан толиқмайди. Лекин, чавандознинг жаҳли чиқса, хизматкорларни тутиб ураверади, ёшми, қарими, суриштирмайди. Шунинг учун одамлар унда узоқ ишламайди...
— Катта кўппак денг,— деди Йўлчи.
Базм борган сари қизимоқда, чирманда гумбурига қўшилиб, ялпи қийқириқлар эшитила бошлади. Ёрмат тарвузни тугатиб, тўсатдан таклиф қилди:
— Борамизми? Ростини айтсам, учиб кетгим келяпти.
— Гуруч орасида курмак бўламизми?— эътироз қилди Йўлчи.
— Борасанми, Ўроз?..
— Йўқ!
— Йўлчи, юр, ука, менга ҳамроҳ бўл! Бир четда ўтириб томоша қиламиз. Қирғизга дўмбира бўлса бас. Шошма, синдираман уни.— Ёрмат ўрнидан туриб, Йўлчининг қўлидан судради.
Жуда яқин туюлган базмга етиш учун хийла йўл юришди. Илгарилашган сари базмнинг бутун дабдабаси аниқроқ сезилиб, Ёрматни безовта қилаверди.
Катта дарвозадан кириш биланоқ у Йўлчидан айрилди.
Кенг, ёп-ёруғ саҳнда йигитларга юмуш буюриб, кўксини жўрттага баланд кўтарган, якка кифт, гердайган, суякдор, бўйчан, хунуккина одам — чавандозга дуч келди, қўл узатиб кўришмоқчи бўлди. Лекин Ёрматнинг қўли муаллақ қолди, такаббур чавандоз пайқамагандай туртиб ўтиб кетди. Фақат, Ёрмат ҳеч қандай қисилиш, саросималик сезмади, бўйнини чўзиб, у ёқ-бу ёққа аланглади-да, одамлар орасини ёриб кирди, даврадан жой топиб, енгини шимариб чапак чала кетди.
Йўлчи йўғон теракка суяниб, тек туриб даврани қуршаган одамлар орқасидан томоша қила бошлади.
Базм бутун шавкати, бутун анъана ва одати, наҳший сурони билан давом зтади. Юзларча одам сиқилиб, чор бурчак ташкил қилиб ўтиришади. Буларнинг орқасида тек турган одамлар, бир-бирларига занжир билан боғланиб қўйилган каби, зич ва тиғиз. Булар орасида йигитлар, кексалар, болалар бор, ҳаммалари атрофдан келган томошабинлар.
Ноғорачилар ва чирмандакашлар терлаб-пишиб, ўзларини унутаёзган каби, кескин сачраб, кескин тўлғаниб, гоҳ қийшайиб, гоҳ кескин силкиниб чаладилар. Давра қуриб ўтирган базмчиларнинг ҳаракатлари, қилиқлари, бўғиқ нидоларини тавсифлашга тил кифоя килмайди!.. Чапакка чидаган қўлларга, шарт-шарт савашларга бардош берган кўкракларга балли! Ўртада ўн олти-ўн етти яшар бачча ўйнайди. У рангсиз, хипча, «текисгина», яна тўғрироғи, «попукдай» бола... Унинг устида янги, ярқираб ёқабеқасам тўн, кўк шоҳи белбоғни пастроқ боғлаган. Оёқларида бежирим хром этик. У юмшоқ гиламларда енгил учади.
Атрофда бир тўп йигитлар шошиб-пишиб, бақириб-чақириб ҳар хил юмушларни бажаришади. Дарахтларга осилган катта лампалар кўзни қамаштиради. Бир томонда «чарс-чурс» билан гулхан ёнади, у баъзан жуда баланд алангаланиб, кечанинг чексиз қора оғушидан катта нур ўпқини ёради. Дарахтларда енгил олов пардаси титрайди.
Ноғора чўпининг тез урилиши, баччанинг чир айланиши ва кучли, ялпи қийқириқ билан базмнинг биринчи қисми тугади. Одамлар бирпасгина ёйилиб, ҳой-ҳуй билан қирилган, қақраган ҳалқумларини ҳўллаша бошладилар. Бир кеча минутдан сўнг ўртага чиройли бир «қиз» тушди. Ноғора ва чирмандалар аввалгидан кўра оҳистароқ, енгилроқ чалинди. «Қиз» аёлларга хос ноз ва қилиқ билан рақс эта бошлади. Эгнида узун қизил шоҳи кўйлак, кимхоб нимча, бошида шафтоли ранг ёрқин товланган ипак дуррача. Майда ўрилган қора, узун кокиллар белига тушади, енгил йўрғалаган сари ёйилиб силкинади. Бу «қиз» ҳалиги бачча эди. Йўлчи ўз ичида: «Вой шайтонлар, роса ўхшатибди қизга!» деди-да, жимгина томошага берилди. Ногаҳон даврада бир нима «панг» етди. Кескин, қулоқни битирувчи бир товуш! Ҳамма бирваракай ўрнидан сакради, арининг уясига чўп тиқилгандай, дув кўтарилди, кўзлар ола-кула. Ҳамма уст-ма-уст қулашиб, пароканда бўлди, ўртада киши оз қолди, «қиз» — бачча йиқила-қўпа қочиб, ўзини ҳовузга отди. Чакмон кийган, йўғон, юмалоқ, қорагина одам қўлидаги тўппончани маҳкам ушлаган ҳолда гандираклаб, сўкиниб, ҳовуз лабида «овини» қидира бошлади.
— Отманг, қутқаринглар!—Садо дарахтлар билан қуршалган ҳовузда янгради.
Йўлчи бир сакрашда зўравоннинг олдига борди, тўппонча тутган қўлни маҳкам сиқиб, орқага қайирди. Тўппонч» «шақ» этиб ерга тушди. У киши сўкиниб, бутун кучи ва ғазаби билан Йўлчидан қутулишга тиришди.
— Кимсан ўзинг, саниям отаман, қўшмозор қиламан қўйвор!— тўппончани олиш ниятида типирчиланди. Йўлчи уни маҳкам қучоқлаб кўтариб, бир қанча қадам нарига елтиб ташлади. Сўнг чавандоз ва бошқа жўралар ялиниб-ёлвориб, ниҳоят, уни бир ёққа судраб кетишди.
Одамлар тўпланишиб, бир-бирларидан сўрашади:
— Ёпирай, нима бўлди?
— Баччага аччиқ қилди-да. Ўзи маст ҳам тез одам, маълум-ку.
— Ажали етмаган экан, бола бечора соғ қолди...
— Нақ бошимдан ошириб отди. Тупроққўрғондаги тўпдай гумбурлади савил...
Йўлчи қўлини белига тираб, бир четда сокин тураркаи, Ёрмат зарда билан туртди:
— Юринг энди, жўнаймиз!
Йўлчи унга хўмрайиб қаради-да, изидан жўнади, бир қанча минут иккиси жим кетди. Сўнг Ёрмат асабийланиб деди:
— Одам деган ҳар нимага аралашавермайди. Қаерда ғалва қўпса, қочаверинг: оч қорним, тинч қулоғим. Кимни ҳимоя қиласиз? Бир баччаними? Узингизни отиб қўйса, иш нима бўлар эди?
— Ёрмат ака, инсоф қилинг,— бепарволик билан жавоб бера бошлади Йўлчи,— бир қутурган маст одам кўз олдимда кишини отиб ўлдирмоқчи бўлса, мен қараб турайми? Бу одамгарчилик эмас. Тўғри, жон ширин, ҳар ким ўз жонини аяйди, лекин одамнинг юрагида бошқаларга меҳр бўлиши керак, керакли вақтда кўмаклашиш керак. Ўша бачча ҳам одам фарзанди. Ота-онаси камбағалликдан уни баччаликка сотгандир. Ё у етим қолиб, шу йўлга киргандир. Уйинини кўриб, эсингиз оғди, яна ёмонлайсиз.
— Биласизми, Йўлчи, бу ерда кимни судрадингиз?
— Йўқ, ким ўзи у ит?
— Ана холос!.. Эҳ, билиб қўйинг: Тантибойвачча — шу, тоғангизнинг куёви-я.
Йўлчи қаттиқ кулди.
— Ким бўлмасин, майли!—деди Йўлчи.— Лекин у аблаҳга ҳам яхшилик қилдим. Ёрмат ака, эртага борамизми, унақа одамлар жуда кекчи бўлади-ку?
Ёрмат индамади. Йўлчи ҳозир қилган ишидан ўзи хурсанд. Бир кўп одамлар унга раҳмат айтди, баъзилари унинг елкасига қоқди. Иши Ёрматдай тошкўнгилли, қўрқоқ одамга ёқмаса ёқмасин!..
Йўлчи ўз манзилига қайтиб, пичан «тўшакка» чўзиларкан, ҳалиги ердан яна ноғора тарақлади: базм!

IV
Вақт намозасрга яқин эди. Тантибойвачча кечаги базм ва ичкилик кайфини бутун кун чўзилган уйқу билан тиниқтириб, қўрғон эшигидан боғ ташқарисига чиқди. Юм-юмалоқ қорнини силаб, бир неча минут кезди. Сўнг, ҳовузда юз-қўлини ювиб, супада ёнбошлади.
— Қамбар, чилим келтир!— даладан қайтган хизматкорига буюрди.
Қамбар ихчам, ярқироқ мис чилимни олиб келди, «пишитиб» хўжайинга тутди.
— Хўжайин,— одатдагича такаллуфсизлик билан деди у,— букун бир талай иш қилдик. Қайнатангизникидан келган йигит жуда яхши ишлади.
— Аҳа, келдими? Дуруст! Қайнатам ишнинг кўзини биладиган одам. Хизматкорлари бари яхши ишлайди. Мана сен бўлсанг, овқат ейишдан бошқани билмайсан.
— Ана, келяпти,— кетмонни елкага олиб, оғир қадам босиб келаётган Йўлчини кўрсатди Қамбар.
Йўлчи ҳовуз бўйига яқинлашганда Тантибойваччага кўзи тушди. Жўрттага дадил юриб кетмонни девор тагига қўйди-да, шошмай, бепарволик билан бетини ювди, белбоғини ечиб оҳиста артди, сўнг бойвачча билан кўришди.
— Ҳорма, йигит, ўтирчи, — Йўлчига бошдан-оёқ тикилиб деди бойвачча.
Йўлчи унинг қаршисига ўтирди. Тантибойвачча унга жилмайиб, бир нимадан ўкинган каби, бошини тебратиб деди:
— Кечаси базмда бормидинг? У йигит сен эмасми?
— Мен эдим,— деди Йўлчи.
— Мастлик, қурсин, тоза машмаша қилибман, ҳе-ҳе-ҳе,— совуқ кулди бойвачча.
— Хўжайин, ҳар ерда бир ғалва қўтарасиз. Асли номингизни «Тўполонбойвачча» қўйиш керак эди,— илжайиб деди Қамбар.
Тантибойвачча уни ҳазилсимон койиб, кейин Йўлчига сўзлади:
— Биринчи ўқдан худо асради баччани, иккинчи ўқдан сен сақлаб қолдинг. Отар эдим, кайфим тарақ эди.
— Нимага у бечорага ўқ уздингиз?—воқеанинг сабабини яхшироқ англаш учунми, ё жўрттагами сўради Йўлчи.
У бир нафас сукут қилди. Йирик, лекин қизил, майда томирчалар билан қопланган хира кўзларини қисиб жавоб берди:
— Билмайман, тутган чойимни олмадими, ё қошини учирмадими, хуллас, жаҳлимни чиқарди, лаънати. Хўп, ўтган ишга салавот. Қалай, экинларимиз дурустми?
— Экинлар жуда соз. Айниқса, картошка билан сабзи мўл ҳосил беради.
— Аниқми? Мана бу чўлоқ,— Қамбарга ишорат қилди бойвачча,— анча-мунча ерга экин экдим деган эди. Ўзим яхши қараганим йўқ. Тўғриси, деҳқончиликка сира тушунмайман. Мана шу чўлоққа ишонаман. Чўлоқ бўлса ҳам қўли баракали. Экини ҳар йил ҳам чакки бўлмайди, шундайми, Қамбар?
Шўх, гапдон йигит — Қамбар бир оёғини судраб босар эди. У айёрча кулиб, сариқ тукдан иборат қошларини чимириб сўзлаб кетди:
— Мирисҳоқ ака, жилла бўлмаса, меҳмонларнинг олдида чўлоқ деманг... Қани, чопишасизми мен билан?
— Чилимни сол, чўлоқ, ҳазилни билмаган кал Фозил! Тўғри, ўзи чўлоқ-ку, лекин шамолдан тез учади, ҳайронман. Ҳам ўзи дилкаш йигит. Ишни пухта қилади. Бир айби шуки — чўлоқ. Хах-хах, хах.
— Ерни маймоқ оёғим гуллатиб турибди, хўжайин. Қани, тортинг чилимни. Мучангиз соғ бўлса ҳам чилим сўришдан бошқа ишга ярамайсиз!
Тантибойвачча чилимни тортиб, тутун орасидан Қамбарга жиддий тус билан сўзлади:
— Тойни миниб шаҳарга туш, икки шиша коньяк ол. Тез. Уҳу, ўҳу... йўтал қурсин! Асқар полвонлар келишади, тушундингми?
— Эҳҳе, иш катта-ку. Омад тилайман, йўталдан чўзасиз-да. Лекин, той йўқ, Мирисҳоқ ака. «Кичкина чавандоз» улоққа миниб кетган эди.
— Йўрғани мин!
Шу вақтда, эгар-жабдуғи яп-янги бўлган, манглайига туморча ва мунчоқлар осилган семиз, чиройли қора тойчани етаклаб «кичкина чавандоз» кириб келди. Бу, Тантибойваччанинг ўғли Обиджон эди. У ўн уч-ўн тўрт ёшли, ориқ, чайир бола, ўзини катталардай тутишга тиришса ҳам, бутун ҳаракатларидан «эрка қўзи» экани кўриниб турар эди. У тойни Қамбарга топшириб, кийимларидан чангни қоқа бошлади.
— Ўғлим,— деб қичқирди кулиб дадаси,— кимники олди?
— Тоҳир губчакнинг жийрони. От боласи унга тўғри кэлмас экан.
— Ия, Обиджон,— тиржайиб гапирди Қамбар,— мен ўйловдимки, улоқни тақимга босиб келасиз, бу ерда қозон осамиз деб, қуруқ томоша денг.
— Шошма ҳали, Қамбар, қозонингни мой қиларман бир кун...— кибрланиб деди Обиджон.
— Ҳазраталининг дулдулини ҳеч бир от қувиб етган эмас, китобларда шундай ёзилган. Той ўссин, нақ дулдулдай бўлади. Аммо, улоқ олиш учун чавандоз бўлиш керак, куч керак, укам Обиджон!— деб Қамбар тойчанинг қоринбоғини бўшатиб, қозиққа боғлади. Кейин хўжайиндан пул олиб, бошқа отда шаҳарга жўнади.
Тантибойваччанинг меҳмонлари шомдан сўнг келишди. Улар бедапояга қаратиб солинган айвонга ўтқазилди, то Қамбар келгунча, хизматни Йўлчи бажариб турди. Ҳаммадан Тантибойваччанинг чилими зериктирди. Минут сайин айвондан бақиради: «Чилим». Чилим унинг ёнида. Лекин сархонани янгилаб, ўт қўйиб тутиш керак... Бойвачча чилимни бир марта енгил тортиш билан кифояланади, лекин бир зум ўтмасдан, яна талаб қилади. Қамбар келиб, ўзининг малака орттирган хизматини бажара бошлагач, Йўлчи қоронғи супадаги тақир намат устига чўзилди. Қамбар бир лаган совиб қолган палов келтирди, ўзи ҳам ўтирди.
— Ўйин бошланганга ўхшайди... ўйинни жуда қизиқиб ўйнайди, хўжайин. Қаранг, чилим ёдидан кўтарилди.
— Қанақа ўйин?— деди Йўлчи.
— Қимор...— секин жавоб берди Қамбар.
— А, меҳмонлари қиморбозга сира ўхшамайди-ку. Домла имомлардай салла-каллали одамлар.
— Қиморбоз деб кимни айтасиз?— оғзидаги оши билан ғулдиради Қамбар.— Кўкраги очиқ, қўшбелбоғ, якка кифт чапаниларними?.. Йўқ, қиморбозларнинг уччига чиққани булар. Серсоқол, катта саллали — эшоннинг ўғли. Буларнинг боғида ҳар жума зикр бўлади. Дадаси бўлмаганда зикрга ўзи бошлиқ бўлади. Муридлари жуда кўп. Катта эшон.
— Тавба! Эшон «гардкам» деб ошиқ отадими, а?
— Булар қартада ўйнайди. Барибир қимор-да, қайтага, бу яна ёмонроқ... Ҳа, ичишини сўранг. Номи ичкилик бўлса — бас. Чўлда бир ҳафта сувсиз қолган туядай шимиради. Бўзами, ароқми, мусалласми, коньякми,— қўймайди эшон.
— Ғирт палид одам денг,— деди-да, эшонни ўхшатиб сўкиб қўйди Йўлчи.
— Чилим, чўлоқ!
Қўлига олган ошини лаганга тўкиб, югурди Қамбар. У чиндан оёғи соғ каби, тез югурар эди. Йўлчи ичида ўйлади: «Чўлоқ одам учун хизматкорлик қийин, боёқиш Қамбар бу камчиликни билдирмаслик учун югура-югура югурик бўлиб қолганда».
Тантибойвачча ҳар сафар «чўлоқ» деб қичқирар экан, Йўлчига қаттиқ таъсир қилар эди: «ҳазил эмас, менсимаслик бу» дер эди ичида.
— Менга қараб ўтирибсизми? Олаверинг,— қайтиб келиб деди Қамбар.— Хўжайиннинг кармони ўпирилганга ўхшайди, толеи йўқ-да. Шу бу йил ютқизишдан боши чиқмай қолди. Нуқул «бой беради». Давлат зўр, унчалик билинмайди, аммо, пироварди ёмон бўлади. Ана шунда кўзи мошдек очилади. Бу харажат, бу исрофгарчиликка тоғ ҳам чидамайди, дўстим Йўлчи.
— Бойвачча нима иш қилади?—деди Йўлчи.
— Иш?—«пиқ» этиб кулди Қамбар.— Ошдан олинг, кейин эшитасиз.
Лаган бўшагач, Йўлчи қўлини тортди. Қамбар лаганга бармоқларини ишқаб, ялади. Сўнг лаганни четга суриб, Йўлчига жуда яқин ўтирди, овозини пасайтириб, сўзлай бошлади:
— Ҳемирилик иши йўқ... Отаси ўлганига ўн беш йил бўлиб қолди, шундан буён ҳар қанақа ишни йиғиштирган. Мен ҳаммасидан хабардорман. Бу одамникида тўрт йилдан буён ишлайман... Лекин шаҳарда бир маҳаллада бўлганимиз учун, аҳволини обдан яхши биламан. Хўжайиннинг дадаси катта бой эди, мол-мулкни беҳад йиққан эди. Бир қанча дўкон, яна ер-сув, янги шаҳарда бир неча қўралар... Чол ўлди, ўғил еб ётибди: гап-гаштак, базм, улоқ, меҳмон-излом инчунин. Мулла, эшон, бой, қиморбоз ёғилаверади. Ҳар кун норин, манти, шилпилдоқ, палов. Мана яқинда шаҳарга кўчамиз. Ҳалиги бир қарич болани уйлантирмоқчи. Қизни бешикда унаштириб қўйган эканлар. Шу бола хотиннинг маънисини биладими?! Ўғли ҳам ўзига ўхшайди. На ўқишни билади, на тўқишни... Хадрадаги ўрис мактабга бир қанча ой қатнаб, ташлаб қочди. Боланинг эс-ҳуши улоқда, отда, ёш-ёш бойвачча жўралар билан улфатчилик қилишда. Ота-бола бирлашиб давлатни кемиради. Ҳозир, эшитишимча, учдан бири қолган эмиш. Бу ҳам сотилиб-соврилиб шамолга учади.
Узоқдан Тантибойвачча бўғилиб бақирди: «Чилим!» Қамбар сўзини кесиб, хўжайинга югурди. Бир зумда қайтиб, яна шивирлади:
— Ўртада пул хирмондай уюлган. Оқподшонинг сурати тушган нуқул шалдирама қоғозлар-а... Қарасам, кўзимдан олов чиқиб кетади. Бир-икки донаси менда бўлса эди, қаерга борсам: «Келинг-келинг, мулла Қамбар!» У йўқ: «Чўлоқ Қамбар, мўлоқ Қамбар!»
— Хўжайин танти деб танилган экан, тантилигини сизга кўрсатдими, Қамбар ака?— деди Йўлчи.
— Танти, лекин бизга эмас,— шивирлади Қамбар,— ўзининг ошна-оғайниларига ҳам ўзига тантилик қилади. Зиёфатларини еган одамлар унга Танти от қўйишган. Менга овқат беради, кийим жуда тўзиса, кийим қилиб беради. Лекин, пулчадан йўқроқ... Қўлдан берганга қорин тўймас, деган гапни биласиз-ку! Баъзи вақтда унча-мунча пул ҳам сўраб оламан. Лекин, чирт-пирт бўлиб қўлдан учади-кетади. Оҳ, пул! Икки танобгина ер олсам, оз бўлсин, соз бўлсин дегандай, қантдай иш қилар эдим. Кўрдингиз-ку, қанча ерга экин экканман. Ёлғиз ўзим!.. Ҳар йил хўжайинга арава-арава ҳосилот бераман.
— Биров ишлайди, биров роҳатини кўради, еринг бўлса меҳнати ҳам, роҳати ҳам ўзингники бўлади. Пул йиғиб ер олинг, Қамбар ака!— деди Йўлчи.
— Хизматкор ёлғиз ўзини боқади, бир тийин ҳам тугиши қийин. Хўжайинларнинг остонаси шундай лаънати бўлар экан, ҳатлайман десанг, оёғингдан чалар экан...
Шу топда хўжайиннинг маст ва асабий товуши янгради:
— Чўлоқ, «дорув» дан олиб кел!
— Мусалласга гал келдими?-— деди Йўлчи.
— Эшоннинг бошини хумга тиқаман!— деб кулди Қамбар ва қоронғида йўқолди.
Йўлчи қуруқ наматга ётиб, устига кўрпача ёпди. Кўрпачадан зах ҳиди билан от шиптирининг қўлансаси димоққа урди. Бунинг устига маст қиморбозларнинг бақириши, яккам-дуккам «хиргойилари» қўшилиб, Йўлчининг уйқусини ўчирди. Очиқ қолган оёқларини нима билан ва қандай ёпишни билмай, уриниб ётаркан, бошида Қамбар эгилиб шивирлади:
— Ухладингизми?
— Йўқ.
— Ичасизми? Озгина қуйиб берай. Жуда хуштаъм мусаллас.
— Сира татиб кўрган эмасман. Керак эмас. — Ха, ха, ха!
Қамбар бирдан қаттиқ кулиб, Йўлчининг ёнига ёнбошлади. Оғзидан мусаллас ҳиди гуркирар эди.
— Оз-моз ичиб турилса, зарари йўқ,— гапга тушди Қамбар,— баъзи вақт, Йўлчибой, юрагим тарс ёрилгудай бўлади, дунё кўзимга қоронғи кўринади. Ана шунақа вақтларда хўжайиндан бекитиб бир-икки пиёла ичиб оламан. Баъзи вақт ўзи ҳам беради. Асли, мени хўжайин ўргатди. Илгари бир қатра оғзимга олмас эдим. Гоҳ-гоҳ дунёни ўйлаб, хўжайинга тан бераман: умр қисқа, беш кунлик дунёда эавқ суриш ғанимат. Мана унинг исқирт дадаси емади-ичмади, аммо молини мозорга орқалаб кетмади.
— Зиқна одаммиди у?— бошини кўтармай сўради Йўлчи.
— Зиқнанинг пир ургани эди. Хасислигини, исқиртлигини ҳамма билади: Кимсан терифуруш фалончи бой! Лекин кўрган одам ямоқчими, бўзчими деб ўйлар эди. Қиш-ёз оёғида оғир сағри кавуш. Маҳси ҳам минг ямоқ. Бошида кир, тўзғиган салла, чопони ҳам қўсқи. Кейин, ҳар вақт ерга қараб юрар эди. Кўчада ётган эски тақа, занглаган мих, тугмача, шунга ўхшаш бало-баттарга кўзи тушса, дарров олар эди. Коримга ярайди бир кун, дер экан. Бир вақт, ёш палламда, икки дона арава михни қўлимдан алдаб олган эди.
— Ростми? Пича лофи бўлса керак,— деди Йўлчи.
— Э... сўзлаганларим дарёдан бир томчи,— давом этди Қамбар,— шошманг, мана бунга қулоқ солинг: куз келса маҳалладан бир тўда болаларни мана шу далага олиб келар, хазон супуртирар эди. Бир йил болалар билан мен ҳам келдим. Жуда кўп хазон супуриб, қанорларга миқтилаб жойладик. Кечки пайтда қаттиқ шамол турди. Дарахтларда тўкилмай қолган баргларни ширт-ширт юлиб, ҳар ёққа учираверди. Шамол зўрайиб, дарахтларни силкитган сари, баргларини осмонга пириллатиб учирган сари, биз севинамиз. Бой бизларни сўкади, оёғи куйган товуқдай нотинчланади. «Ота, нимага хафасиз?» дедик. У нима деди: «Худонинг бемаза ишлари кўп бўлади. Қаранглар, дарахтларимда битта япроқ қўймасдан, барини кўкка учирди».
— Оббо, лаънати калхамак!
— Шошманг, яна бир нарсани айтиб берай, буни чўпчак дейсиз, лекин ўнгкай чин сўз. Бой яхши овқатларни — палов, норин, қази-қартани емас экан. Палов меъдамга михдек қадалади, қази-қарта мижозимга тўғри келмайди, дер экан. Албатта, ҳаммаси баҳона. Ҳар кун ёвғон хўрди, сўк оши қилдирар экан. Ўғли — хўжайиним — уйлангандан кейин, рўзғорни яхшилаб, овқатларни мўл-жўл қила бошлади. Лекин жуда яширин. Отасининг пулидан ўғирлаб, харажат қилаверибди-да. Ўзлари ширингина таом пишириб еб, кечқурун бойга ғози йўқ, суюқ ош тайёрлаб қўйишар эканлар. Бир кун шаҳардан бой эртароқ қайтади. Йўлда учраган бир яқин қариндошини ҳам уйга бошлаб келади. Суюқ ошини кутиб ҳовлида гаплашиб ўтиришади. Лекии шу вақтда бир чеккага уюлиб қўйилган бир неча боғ пичан орасидан буриқсиб тутун чиқа бошлаганини сал кўриб қолади-ку. Бу нима, дейди-да, дарров пичанга югуради. Орасини ёриб қараса: дамлоғлик қозон чиқади, тувоқни кўтаради. Паловнинг буғи, ширин ҳиди гуппа уради. Мана шунда ҳамма сир унга аён бўлади. Тушундингизми? Хотинлар паловни дамлаган вақтда, бой келиб қолади. Улар қўрққанларидан ўчоқ, қозон устига пичан ташлайдилар. Бой ўз жойига бориб ўтиради. Безгакдай шақ-шақ титрайди, қариндоши уни юпатишга киришади: «Хафа бўлманг, худога шукур, сиз давлатманд одамсиз. Еса, ўз фарзандингиз ейди. Кўпдан буён бу ҳовлида икки қозон осилади, бири сизга, бири ўзларига. Кечиринг уларни», фалон-пистон дейди. Бу гапни эшитгандан кейин кекса бой бошини қуйи солиб бирдан ҳўнграб йиғлаб юборади. Обдан йиғлаб шундай дейди у:
«Ешим етмишда. Эллик йил мол, пул қайғусида юрдим. Яхши емадим, яхши ичмадим, яхши киймадим. Мана умрим ўтди, нуқул азоб ичида ўтди. Булар роҳатда, мен ҳасратда яшабман. Ўз аҳмоқлигимга йиғлайман, қариндош!» Мана отаси қанақа, боласи қанақа!..
— Ахир, пушаймон қилипти-да, гўрсўхта,— деди Йўлчи ҳайратда, ёқасини ушлаб.
— Пушаймон қилди, лекин беҳуда. Бир оёғи гўрда эди-да. Шундан кейин бир йил ўтар-ўтмас ўлган. Қани, сиз айтинг — отасининг йўли қалай, боласининг йўли қалай?
— Иккиси ҳам аҳмоқ. Иккисининг йўли ҳам, менимча, гумроҳликдан бошқа нарса эмас. Бири йиғиб ўлган, бири еб ўлади,— деди Йўлчи секингина.
Қамбарни хўжайин чақирди. Йўлчи ухлаш учун кўзларини юмди, лекин уйқуси ўчиб, хаёлларга чўлғонди. Кўзи юмиларкан Қамбар ҳозиргина тасвир этган хасис бойни тушида жуда мудҳиш тасаввур этди. Унинг кўз олдида хасис бой даҳшатли қиёфаларда жонланди. Гоҳ унинг скелети гўристондаги оч итлар билан қоронғида суяк талашади, гоҳ пичан орасидан топган қозондан паловни ағдаради, мозор ичида бир қарич тилини осилтириб, қуруқ қозонни ялайди. Гоҳ кучли бўрон орасида чирпиниб фарёд кўтаради, фақат оғзидан хазон тўфони учади...

V
Йўлчининг ҳашарга келгани Нурининг қулоғига етгач, унда сабр қолмади, фурсатни ғанимат билгани учун, узоқ ўйламади. Опасини соғингани ва қовун полизни сайр қилишни баҳона қилди-да, акасининг ўғли Рафиқжон билан бирга йўлга тушди.
Мана ҳозир уч кундан бери бу ерда, опасининг боғида яшайди. Унинг мақсади Йўлчи билан учрашув, албатта. У бошига енгил бир нимани илиб, ҳар кун бир неча марта боғни ва полизларни айланади, кезади. Лекин Йўлчига яқин кела олмайди. Йўлчи эртадан кечгача, дам у экинда, дам бу экинда. Қамбар билан бирга ишлайди. Шунинг учун дадиллик қилиб қалтисроқ қадам босишга қўрқади, ҳам бу ер унча қулай эмас. Чунки деворсиз, кенг, очиқ дала. Бахтига қарши, Тантибойвачча ҳам одатдагича бирон ерга йўқолиб кетмайди. Ҳар кун меҳмон, ҳар кун ташқарида ичкилик, шовқин-сурон билан вақт кечиради...
Тўртинчи кун кечаси, хуфтондан кейин Тантибойвачча ўғлига буюрди:
— Анов ким, ҳа, Йўлчига чиқиб айт. Айвонда ётсин. Кўрпа-ёстиқ, гилам ҳаммаси у ерда қолган. Қамбар бу кеча келмайди.
Бу сўзни эшитиш билан Нурининг сўнган умиди алангаланди, кўкраги ёниқ орзулар билан тўлди. Севинч ва ҳаяжонини билдирмаслик учун опасининг юмушларига қараша бошлади. Кейин болаларга тезгина ўрин солди. Уларни дам қарғаб, дам уларга ялиниб, ниҳоят барчасини ётқизди. Ўзи учун кампир қуда холанинг ёнига эмас, болаларнинг орасига ўрин солди.
Кенг кўйлак ичида тоғарадай қорнини осилтириб, пишиллаган ҳомиладор опаси Умринисо ҳовлида майда-чуйда ишларни саранжомлаб бўлгач, чироғни ўчирди, эрининг ёнига кириб кетди. Лекин болалар қоронғида кўрпа-ёстиқни тортишиб, бир-бирларининг устларидан думалашиб анча вақтгача шўхликни давом эттиришди. Сўнг, кампир бувининг дағдағаси билан тинишди.
— Буви, чўпчак айтиб беринг!— деди бир набира.— Жон буви, айёр кални айтинг.
— Жим ёт, кечаси ҳам тинчлик бермайсанлар, оғиз очишга дармоним йўқ.— Кампир кўрпасига бурканиб олди.
Болалар Нуридан сўрашди. Нури эртак эмас, бир неча топишмоқ айтишга мажбур бўлди. Лекин оғзидан чиқмасдан болалар топаверди. Топилиши қийин топишмоқларни кўп билган Нури, ҳозир ўйлай-ўйлай, бирини ҳам эсга келтира олмади. Ғўё, ҳаммаси бошидан изсиз кўчган... Обиджон жуда қўпол ва беадаб бир топишмоқни қичқириб айтган эди, кампир уни қаттиқ қарғади, «болаларга қўшилиб ҳингиллашган» Нурига ҳам пичинг қилди. Ҳамма жим бўлди. Эртадан кечгача яйлов далада тинмай ўйнаб, чарчаган шўх болаларни бир лаҳзада ва бирдан уйқу олди...
Қизда уйқу йўқ. Унинг бадани қизиган, томоғи қақраган, юраги шиддатли уради. «Чиқсинми, чиқмасинми?» Бу саволни у ўз-ўзига беради, гоҳ севиниб, ширин хаёлларга ботиб, сабрсизланади. Гоҳ бутун вужудини қўрқув босади.
У бутун диққатини тўплаб қулоқ солса-да, кампирнинг уйқудами, уйғоқми эканини пайқолмади. Нури кампирдан қўрқар эди. Чунки оғзида битта тиши йўқ, бели букчайган кампир ҳали зийрак эди, қув эди. Ҳар кимнинг юриш-туришидан маъно қидиришни яхши кўрар эди. Нурининг ҳаракатида агар қитдай шубҳа сезса, қолганини кампир ўзи тўқиб-жўйиб ола билишига қиз ишонар эди...
Мана ҳовли орқасидаги чакалакдан секин-секин ой кўтарила бошлади. Кечанинг қоронғисида эриб йўқолган дарахтларни нурлантириб, уларга кўркам, хаёлий манзаралар шаклини берди. Ой ёруғида кеча жимжитлиги яна чуқурлашган каби туюлди...
Кампир кучсиз хуррак торта бошлади. Нури анча вақтгача тараддудланиб, атрофга қараб ётди. Сўнг, титраб ўрнидан турди. Куз кечасининг салқини унинг қизғин баданини сескантирди. Дарров қозиқдан нимчасини олиб кийди. Йўлчи учун келтирган тугунчак ёдига тушди. Уни паранжига ўраб, тахмоннинг бурчагига яшириб қўйган эди. Тугунчакни олиш учун оёқ учида борар экан, чойнакни туртиб, ағдарди. Қиз дир титраб, бир лаҳза қотиб қолди. Лекин чойнакнинг шақиллаши ҳеч кимнинг уйқусини бузмади...
Қиз тугунни қўлтиқлаб ҳовлига тушди. Кавушини киймади. Яланг оёқ, «шип-шип» юриб кетди. Ҳовлининг ўртасига борганда тўхтади, атрофга қўрқувли назар ташлаб, қулоқ солиб, яна эшик томонга юмшоқ йўрғалади. Девор тагида катта сигир бошвоғини ерга ёйиб, бемалол кавш қайтариб ётарди. Унинг қўнғир туклари ойдинда олтинланиб ялтирарди. Нури яқинлашаркан, сигир бепарво назар билан боқиб, пишиллаб, оғир нафас олди.
Нури эшик занжирига қўл узатди, лекин бирдан чўчиб кетди: «Занжир жаранглайди, эшик ғижирлайди. Кампир уйғониб қолса, нима баҳона топаман? Бунга баҳона топиб бўладими? Бу эшик ғижирлармикан, ё йўқ?» Шунча вақтдан буён бу нарсага диққат қилмаганига ўкинди. Таваккал қилиб занжирни оҳистагина туширди. Эшикни жуда эҳтиёт билан ярим очиб, ўзини ташқарига олди. Супага қадар бўлган саҳн туташ тиниқ ойдин, ҳатто тупроқ ҳам йилтирайди. Бошқа ерлар ола-чалпоқ ним ойдинлик. Нурига энди кеча ва жимжитлик, нечундир қўрқинчлироқ туюлди. Катта-кичик дарахтларнинг ерга ташлаган кўлкалари, гердайиб кўкка узайган ҳайбатли қайрағочлар сирли, ваҳимали кўринди. Қиз уларга қарашга ботинмади, гўё ҳар томонда «ажина»ларнинг кўлкалари сакрашгандай... У қаттиқ югуриб айвонга борди. Эртакларда учрайдиган ботир каби ғурур, салобат билан ухлаб ётган Йўлчнинг бош устида чўккалади. Кечанинг бир зум аввал сирли ва мудҳиш кўринган манзараси энди йўқолдии. Атрофда ҳаммаа нарса тўзал ва ёқимли бир шакл олди. Йигит кўкка қараб, тинч ухлар эди. Айвон ёқасидаги икки тун жафтоли орасидан тушган ой нури йигит юзида кўлка аралаш жим-жим титрайди. Нури унинг кўксига қўлини қўйди, бир қўли билан пешанасини секин силади. Йўлчи сесканиб кўзларини очди, бошини кескин кўтарди.
— Ким бу?
— Мен, мен... Нури, Йўлчи ака. Жим, секин...— Нури ўз юзини йигитнинг юзига тақади.
— Сиз, шу ердамисиз?—шивирлаб, ҳаяжон билан деди Йўлчи,— нимага бемаҳал бу ерга чиқдингиз? Билиб қолсалар нима бўлади? Барчага шарманда бўламиз. Мен бир хизматкорларинг бўлсам... Сиз жуда енгил ўйлайсиз.
— Нима қилибди, хизматкор одам эмасми? Сиз қариндошимиз. Сиз қандай яхшисиз,— совуқданми, ё ҳаёжонданми, Нури титраб гапирди.— Сизни деб бу ерга келдим, Йўлчи ака. Бу ерда эканлигизни эшитиб, кўзимга хеч нима кўринмади, учиб бора қолсам, дедим. Бу ерда уч-тўрт кундан буён кундузи ҳам, кечаси ҳам эс-ҳушим сизда. Таваккал қилиб чиқдим.
Куз кечасининг салқин шамолида жимгина силкинган дарахтларнинг барглари орасидаи тушган ой нури кизнинг сочларида, юзида жим-жим ўйнар, қизлик латофатига сирли ва сеҳрли бир нима бағишлар эди. Йўлчи атрофга кўз ташлар, шамолда шилдираган ҳар баргдан чўчир эди. У қиз билан икки оғиз жиддий сўзлашиб, келажакка қандай қарашни билмоқни истаса-да, лекин Нурининг кўзларидан, ҳаракатларидан унинг бу ерга сўз сотиш учун чиқмаганини сезди. Қийинлик билан эришилган бу нодир фурсатда ёниқ орзуларини, шўх эҳтиросларини алангаланганига қизда кучли интилув борлигини равшан кўрди. Йўлчи қизга томон яқин эгилди ва кўзларига тикилди ва титроқ лаблари билан базўр деди:
— Шундайми-а? Мен учун келдингизми?
— Ёлғиз сизни деб...
Йўлчи қизнинг қўлларини маҳкам сиқди. Нури ўз бошини унинг елкасига секингина ташлади... Йигитнинг қўллари қизиниг белларига чирмашди, кўкраклари бир-бирига қапишди.
Ой. Нозик жимжитлик. Салқин шамолларгина қизнинг сочлари билан ўйнашади...
Нури кетиш олдида, тугунчакни Йўлчига берди.
— Нима бу!?
— Арзимайди. Сизга бир кўйлак олиб келгандим. Пул керакми сизга? Йўлчи ака, айтаверинг, уялманг— Йўлчининг қўлини махкам ушлаб, деди Нури.
Йўлчи оғир бир хўрсиниб тугунчакни қизмннг оёғига ташлади.
— Олиб кетинг. Менга ҳеч нима керак эмас. На кийим на пул. Ўз кучим билан топаман. Олинг хозир, опа
— Мен атайлаб сиз учун олиб келдим. Бир қўшни хотинга яширин тикдирдим. Ҳозир бирон жойга беркитинг. Катта ерга борганда, киярсиз.
— Олинг, хафа бўламан.
— Розилигимга қаранг, Йўлчи ака!..
Нури яна аввалгидай қўрқув остида эҳтиёт билан қўрғон ҳовлига кирди. Айвончага оёқ учида юриб борди. Кампир уйқуда эканига ишонгач, юраги бирдан тинчланди. Энди у, мабодо кампир уйғонса, зарурият учун турган экан, деб ўйласин, деган ниятда, жўрттага дадил юрди, йўталди, айвон олдига етгач кавушларга қоқилган бўлди.

Учинчи боб
I
Кечикиб кирган қиш энди кун сайин совуғини кучайтира бошлаган эди. Қор йўқ, лекин эрталаб яланғоч дарахтларда ва томларда қалингина қиров ялтирайди. Мирзакарибмойнинг оиласи бир ярим ойдан буён шаҳарда.
Саҳни торроқ, лекин тўрт томони уй-айвонлар билан ўралган ташқари ҳовлидаги нақшли, қуббали эшиклари кенг, яхлит ойнали деразалари, тарновларнинг тепасида гердайган тунука хўрозчалари, ганч уймалари, бўёқлари билан кўркам — ҳайбатли икки меҳмонхонанинг бирида қат-қат шохи кўрпачаларда, иссиқ танчага суқилиб Мирзакаримбой ўтирар эди. Дўкондан хоҳ эрта, хоҳ кеч қайтсин, у тўппа-тўғри шу уйга кирар эди. Фақат, овқатни ўғиллари, келин ва набиралари билан бирликда ейишни (меҳмонлар бўлмаганда) ўзи учун шарт қилиб олган. Бу кун пешин намозини Эски жўвадаги «Хотин мачит»да ўқиб, бозордан барвақт қайтган эди. У токчадан чўтни олиб, миясини ишғол этган «ҳисоб-китоб»ни бир-икки марта чўтга ағдаргандан сўнг, кўзойнак тақиб, «Чоҳор дарвеш»ни варақлаб кўздан кечира бошлади. У баъзи вақт Хўжа Аҳмад Яссавийнинг «Ҳикматлар»ини ҳам ўқир эди. Ҳали бир бетни ўқиб битирмасдан, ўғли Ҳакимбойвачча кириб келди. Дадаси билан кўришиб мовут чакмонининг этагини эҳтиёт билан қайириб, танчага ўтирди. Фарғона сафаридан қайтган ўғли билан гаплашиш учун, бой китобни ёпди.
— Қачон келдинг? Мунча тез?
— Эрталаб келган эдим. Банкада айланишиб қолдим,— деди-да, сўзлаб кетди. Биринчи «сорт» пахталарни иккинчи, балки учинчи «сорт» баҳосига сотиб олганини, яна саккиз минг пуд пахта учун пул ташлаб келганини ва ҳоказони билдирди, қўқонлик бойларнинг, «ишбиларман» ёр-дўстларнинг саломини топширди. Мирзакаримбой пахта савдосининг турли томонларини синчиклаб билиб олгандан сўнг, ўғлининг «кори»дан хурсанд бўлди.
— Буни омад дейдилар. Бу тўғрида бировга оғиз очма, савдо ишидай нозик иш жаҳонда йўқ. Дадам раҳматлик баққол эди. Бир кунда қанча сабзи-пиёз сотади, буни ҳеч кимга, уй ичидагиларга ҳам айтмас эди, ҳе-ҳе-ҳе...— кулди у ўғлига тикилиб.
— Дада, энди пахта завод қурмасак бўлмайди. Модомики, пахтачи бўлдим, заводсиз илож йўқ. Гарчи сиз норози бўлсангиз ҳам, ишни бошлаб юбормоқчиман. Қўқонда номерда бир ўрис инженер билан танишдим, бу тўғрида маслаҳатлашдим. Аммо, сиз «хўп» десангиз олам гулистон.
Мирзакаримбой «қих-туф»дан сўнг:
— «Бу кор хайр...» Сендан илгари мен ўзим тарафдорман. Лекин пича сабр қил,— у бир нафас сукунатдаи кейин ўғлига илжайиб қаради.— Балки завод қуриш учун овора бўлишга тўғри келмас, биз тайёр заводни, ишлаб турган заводни қўлга олармиз ҳам жуда арзонга олармиз!
— Эҳ, қани энди, дўндирма иш бўлар эди-да!—Ҳакимбойвачча лабини ялаб қўйди.
— Ҳалиги гапимни сир деб бил!— давом этди чол.— Пахта бозори мисоли қайнаб тошган бир дарё... Бирдан ўзни отиш ҳам ярамайди. Олдин дарёнинг чуқур, саёз жойларини билиш керак. Кўриб турибман, кўп одамлар бу дарёнинг остида ер тишлади, кўплар гирдобга йўлиқиб, чўп-хасдай гир-гир айланади, қўлини чўзиб, қутқар, дейди. Қайси мард уларни қутқарарди! Эҳ-ҳе... Мен банканинг чилани... Ҳаммасининг сири манга равшан, ўғлим.
— Чакана-чуканалар шундай, дада. Аммо йўғонлар, бели бақувватларнинг иши борган сари авж олмоқда.
Мирзакаримбой кулди.
— Отангиз бор, белингиз бақувват-да, ўғлим!
— Сиз савдо ишида жуда дадил одамсиз,— бир қадар ранжиб деди Ҳакимбойвачча,— сиздан дадилроғи, худо билади, мусулмонлар орасида йўқ, ё жуда оз. Ҳайронман, нимага заводга қадамни бунчалик чўчиб босасиз.
— Қизиқ гапларни гапирасан. Ахир, соқолим газлама савдоси билан оқарди. Мен дадил бўлмай, ким дадил бўлсин яна.
Бир муддат иккиси ҳам жим қолишди. Чол ҳали китоб ўқиганда илган олтин бандли кўзойнагини олиб курсига қўйди.
— Ман бир вақт санга йўл чизиб берган эдим-ку, шундан чиқма, пахтани биринчи қўлдан ол. Деҳқонларга пулни қишда тарқат. Деҳқон қип-қизил яланғоч, аҳволи танг. Унга пул керак. Пул билан оёғига кишан ур. Шундай қилсанг хоҳлаган шартингга кўнаверади. Кузда ҳамма пахта сеники, ўғлим. Ҳозирча бундан афзал йўл йўқ.
— Ҳали ҳам шу йўлдаман-ку.
— Яна кенгайтир!
Меҳмонхона эшиги очилди. Бўйнини қисиб, кўришмоқ учун узоқдан қўлларини чўзиб Абдишукур кирди.
— Ўтираверинглар, зиёратларига келдим,— у ота ва боланинг қўлларини таъзим билан жуда самимий сиқиб ўтирди.
— Бақувватмисиз, отажон?
— Алҳамдулилло...
— Шаҳарда кўринмай қолдингиз, мулла Ҳаким ака?— бойваччага қараб, кўзларини жавдиратди Абдишукур.
— Қўқонда эдим.
— Қалай, хурсандмисиз? Жуда соз. Дўстларнинг хурсандлиги — менинг хурсандлигим. Шундай эмасми, ота?
Абдишукур яна чолга таъзим қилда.
Мирзакаримбой индамади. У ўғли билан бошлаган жиддий суҳбатни кесган бу «газетпараст маҳмадона»нинг келишини жилла ёқтирмай, бошини эгиб, хомуш ўтирса ҳам, Ҳакимбойвачча дуруст, муомалада бўлда. У Абдишукурнинг хўжайини ва дўсти бўлган Жамолбой билан пул ҳам савдо муомалаларида буни қурол қилмоқчи эди. Шунинг учун бир қанча замондан буён Абдишукур билан яхши алоқада бўлишга тиришар зди.
Курси устига дастуртон ёзилиб, мева-чева тўла патнис қўйилди. Самовардан чиққан буғ уйни тутди. Абдишукур бодом-писта чақиб, аччиқ чой ичиб, яйраб ўтирда. Гап орасида қўлтиғидан сариқ қоғозли, юпқа бир китобчани чиқариб, Ҳакимбойваччага узатди.
— Зотан, келишдан мақсадим шу эди, жанобингизни мадҳ этибдилар, сизга кўрсатишга ошиқдим.
— «Ойна»...— ўқиди китобчанинг номини, сўнг варақлай бошлади Ҳакимбойвачча.
— Бу иима тағин?—Абдишукурга шубҳали назар бидан қаради Мирзакаримбой.
— Бу, отажон, мажмуа, жорийда,— деди Абдишукур,— ойда икки дафъа Самарқандда босилиб, аҳли илм орасида тарқалади. Нима кераги бор, дейсизми? — юмшоққина кулиб, давом этди Абдишукур.— Мақсади диний, дунёвий ҳар нав фойдали ёзувлар миллат исломиянинг кўзини очиш, ҳақиқат йўлни кўрсатишдир. Муҳаррири илмда камолотга етган нодир иисонлардан...
— Ажаб замона экан!—Бошини чайқаб гапирди Мирзакаримбой,— ҳар хил гаплар чиқади: мажмуа, жорийда... фойдаси борми?! Мана банка деган сўз чиқди. Кўрдик, фойдаси, манфаати жуда зўр, вексель деган сўз чиқди. Уни ҳам кўрдик, бениҳоят зарур нарса, кредит, процент, завод, компания, яна бирмунча сўзлар борки, ҳаммаси нуқул фойдали нарсалар. Сизларники-чи? Жорийда, яна нима, мажмуа!.. Тавба!
— Тақсир,— тушунтириш учун шошилди Абдишукур— сиз санаган сўзларнинг илдизи мана шу мажмуада... Болаларингиз мажмуани мутолаа қилса, сиз фойдали ҳисоблаган нимарсалардан яна яхшироқ, мўлроқ фойда чиқаришга малака ҳосил қилган бўлади.
Ҳакимбойвачча «Ойна»ни варақлаб, «мадҳ»ни топа олмаганини Абдишукур сезиб, тоқатсизланди, бойваччанинг қўлидан китобчани сўраб олиб, керакли жойини топди.
— Мана, ўқинг, Ҳаким ака!—деди. Ҳакимбойвачча диққат билан ичида, ўқир экан, юзига табассум ёйилди. Ўқиб бўлиб их-их-их, деб кулди-да, дадасига қаради.
— Овозингни чиқариб ўқи, нима дебди? — Мирзакаримбой ҳам қизиқди.
— Олинг, сиз ўқинг, — Абдишукурга тутқазди. Абдишукур олдин йўталиб, қироат билан ўқиди: «Ҳамиятли, саховатли, тараққийпарвар бойларимиздан тошкентлик мулла Ҳакимбойвачча Мирзакаримбой ўғиллари «Ойна»га ўн сўм иона буюрмишлар. Зоти олийларига жорийдамиз чуқур ташаккуротини билдиради. Бундай фидокорликнинг ҳурматли мусулмон бойларимизга улуғ ибрат бўлишини тилайди».
Мирзакаримбой соқолини селкиллатиб кулди ва бу ёзувдан рози бўлганини билдирди.
— Дуруст. Ўн сўлковой ёнига тушади-ку мақтамайдими?
— Йўқ, ота, бу пул бировнинг кармонига тушмайди. Ҳозир қоғоз, босмахона ва ҳоказо харажатлар учун пул етишмайди. Чунки «Ойна» оз тарқалади. Зиён қилиши ҳам мумкин.
— Зиён?—Мирзакаримбойнинг кўзи ўйнай кетди — Зиён кўрса нимала чиқаради, ҳалиги. олим?
— Мусулмонларнинг кўзларини очиш ва маданиятга хизмат қилиш деган мақсад бор ота!—деди Абдишукур.
— Худо ҳар кимга бир касал юборар экан-да. Кимга керак маданият? Ўзи нима деган сўз?— Чол яна қизишиб кетди.—Алҳамдулилло, ҳамманинг кўзи очиқ, ҳамма ўз ишида, ҳар ким ўз ризқини тариб, еб туради. Оқподшоҳнинг қўл остида тинч яшаймиз, ободончилик... Маданият-да!
— Тўғри, подшоҳимизнинг соясида тинч яшиймиз. Лекин, биз деймизки турмушимизда бир қадар ислоҳ юзага чиқсин, бемаъни ишларни йўқотайлик дини исломнинг равнақига қўшиш қилайлик. Эски мактаблардаги болаларимизнинг умр зое бўлади. Янги мактаблар очиб, Қуръони карим ва бошқа. диний дарслар билан бирга, жуғрофия, тарих, ҳисоб каби илмларни ҳам таълим берайлик. Бойларимиз ўзи ёрдамда бўлсалар, яъни мактабларнинг ҳолидан огоҳ бўлиб турсалар, биз Туркистон мусулмонлари тез кунда маданият оламига ўзимизни танитган бўлар эдик,— деди Абдишукур.
— Хўп, мактабларда ким ўқийди?— деди бой.
— Мусулмон болалари.
— Ҳа, Эшмат, Тошматнинг болалари ўқийди, илм олади, нега бунга бойлар пул беради? — Мирзакаримбой кўзларидаги айёр табассум билан Абдишукурга тикилди, сўнг давом этди, — Бола ўқиса, фойдаси ўзига, кейин ота-онасига тегади. Болаларини ўқитмоқчи бўлганлар харажатини ўз зиммаларига олсинлар. Бойларнинг ўзига яраша иши бор, тирикчилиги бор, орзу-ҳаваси бор. Кейин, укам Абдишукур, бойлар яхшилик қилса ҳам, халқ миннатдор бўлмайди... Халқнинг феъли маълум.
— Ислоҳ, албатта, лозим,— патниснинг четига бармоқлари билан чертиб, бепарволик билан сўзлади Ҳакимбойвачча, — бизда ҳар хил бидъат ишлар кўп. Биз сартларнинг юриш-туришимизни кўриб, евруполикларнинг капалаги учади. Янги мактабларда ўқиладиган илмлар шариатга хилоф келмаса, уламолар фатво беришса, ҳар бир ота ўз боласи учун қўлдан келганча ёрдам қилади, албатта. Ҳозир эски мактабларимизда болалар ҳар пайшанба нон, ё ноннинг пулини олиб борадилар. Бундан бошқа бўйра пули, кўмир пули, идилиқ пули ҳам бор. Мана шу таомилни қўлдан қўйиш керак эмас. Шундай янги мактабда ҳам болалар нон ўрнига ҳар пайшанба куни беш тийин, ўн тийин пул олиб борсинлар. Шундай қилинса, тома-тома кўл бўлар, дегандай, муаллимга бирмунча маблағ тўпланиб қолади.
— Йигирманчи аср талабига жавоб берадиган мукаммал мактабларни бу усулда ташкил қилиш маҳол,— деди Абдишукур,— фараз қилайликки, шу йўлни тутдик. Лекин кўп оталар шу жузъий ёрдамга, ҳар ҳафта уч тийин, беш тийин беришга ҳам қодир эмаслар. Бунга нима дейсиз?
— Беш қўл баравар эмас,— деди Ҳакимбойвачча,— биров олим, фозил бўлади, биров мардикор, ҳаммол бўлади. Бундан бошқа илож йўқ манимча.
— Ҳар қим ўқийверса, подани ким боқади: — деди аччиқланиб Мирзакаримбой. — Мардикор, аҳли косиб, бева-бечора ўз қорнини тўйдирса бас-да!.. Уларнинг болалари ўқиб, илм олиб нима каромат кўрсатар эди? Мири бор оилаларнинг болаларига мактаб ҳам, мадраса ҳам ярашади.
Энди Абдишукур гапирмади. Қанд билан чой ичиб, бодом чақиб, ўйлаб кетди: «Дарҳақиқат, аҳли савдогар болалари кўчаларда ошиқ ўйнаб, ит уриштириб, ёқавайрон кезган бир паллада фуқаронинг болаларига илм таҳсили чикора?! Йўқ, аввал юртнинг ҳомийлари бўлган боёнлар ўз ўғилларини ҳозирги замон илмфунуни билан тарбияласинлар. Шу ҳам катта гап. Ўн йил муддатида уч-тўрт доктор, икки-уч адвокат ва Давлат Думасида оташин нутқлар сўзлаб, Туркистон мусулмонларининг ҳуқуқларини мудофаа эта биладиган тўрт-беш арбоби сиёсат етишса, биз учун катта шараф эмасми? Энди маориф учун ташвиқотни, албатта, савдогарларимиз, мулк-дорларимиз ўртасида юргизиш керак. Зотан, Туркистон ўлкасининг истиқболи бу гуруҳнинг қўлида. Шунинг учун уларни ғафлатдан уйғотиш даркор...»
Дастурхон йиғиштирилди, намозгар яқинлашганидан, учовлари таҳорат қилгани туришди. Намоз шу ерда — меҳмонхонада ўқилди, Абдишукур имом бўлди. Кейин катта лаганда палов келтирилди. Гангир-гунгур суҳбат билан паловни еб, Абдишукур кетишга рухсат сўради. У даҳлиздан калишини кияр экан, Мирзакаримбой қичқирди:
— Мулла Абдишукур, эртага ожизамизга тўй келади, марҳамат қилинг, дурустми?
— Муборак бўлсин, жуда соз, албатта, келаман.

II
Арава сиғмайдиган, ичкарилик кўчага бу кун жон кирган. Эртадан буён Ёрмат бу кўчани дастакли супурги билан қиртишлайди, чуқурчаларга тупроқ солиб, тепкилайди. Бу кун унинг бошида янги, лекин беўхшоз дўппи. Амалга янги минган ҳовлиқма одамдек бурнини кўтарган, юзи маънисиз жиддий ва мағрур. Тумов орқасида бурнидан тўхтовсиз оққан сувни ҳам сезмайди... Чағир-чуғур қилиб, ошиқ ўйновчи маҳалла болаларини тириқтириб қувлайди. Оналари, бувилари билан тўйга келган меҳмон болаларга — уларнинг кийимларига яхши разм солгандан сўнг — тегишли муомалада бўлади, ё дағал сўзлайди, ё «акаси жонидан» деб ширин гапиради.
Кўчани чиннидай тозалагандан сўнг, мачитдаги ҳовуздан обкашлаб сув ташимоққа бошлади. Баъзи бир «таъби тортган» одамларга: «тўйга бирга бўлинг!» деб қўяди ўзича.
Куёв томондан «тўй келиш» вақтига ҳали эрта. Тўн соҳиби Мирзакаримбой ҳам меҳмонхонадан чиққан эмас. Лекин, кўчада қатнов, қий-чув борган сари кучаймоқда Тўда-тўда хотинлар келишди: духоба, шоҳи, банорас, қалами ва ҳоказо хилма-хил паранжилар ўтади, келинлар, жувонлар, кампирлар аралаш-қуралаш бўлиб, Мирзакаримбойнинг данғиллама дарвозасига кирадилар. Аксар хотинларнинг олди-орқаси тўла, катта-кичик, ясанган-тусанган, укпар таққан болалар. Патнисларда, тоғараларда, саватларда кулча, қовирма чучвара, варақи, қатлама ва бошқа ҳар нав мева-чевалар...
Ёрмат дарвозадан беш-ўн қадам нарида туриб хотинларга тилёғламалик қилади: «ўтаверинглар, кираверинглар, баракалла!» Катта тугунларни хотинларнинг қўлларидаи, бошларидан олиб, ичкарига киритишга ёрдамлашади.
Келаётган аёлларнинг сони йўқ. Бойларнинг тўйларини кўп кўрган Ёрмат ҳам ҳайратда: «Бунча хотин, бунча бола-чақа, бунча таван қаерга сиғади?» Анчагина ичкариликда бўлган ҳовлида хотинларнинг шовқин-сурони, кўкрак эмадиган болаларнинг чирқиллаб йиғлашлари ва қий-чув товушлар янграйди.
— Ҳов, Йўлчибойми! Келинг, насиба-де.— Ёрмат қичқириб, узоқдан Йўлчини қаршилади.
— Қанақа тўй, Ёрмат ака?—деди яқинлашганда ҳайрон бўлиб Йўлчи.
— Эй, бугун хўжайиннинг қизига тўй келади, биласизми, хўжайиннинт Нуринисо деган қизлари бор-ку. Аравани катта кўчада қолдирдингизми?.. Дуруст. Отни дарров отхонага киргизинг. Юмуш кўп,— деди Ёрмат Йўлчининг қўлини сиқиб.
Йулчи шу вақтгача дала иши билан овора эди. У ҳар кун аравада шаҳарга, қандайдир бир саройга, пахта ташир зди. Кўпинча икки марта қатнар, оқшом вақтида, баъзан ундан кечроқ далага қайтар эди. Бу кун бир қатновдан сўнг, отга тақа қоқтириш ва арава темирини янгилатиш учун бойга учрашгани келган эди.
Отхонага отни боғлаб, шу ерда бир муддат турди. У ҳар вақт далада яшагани учун Нурининг тўйи тўғрисида ҳеч нима эшитмаган эди. Шу жиҳатдан бу тўй унга, ҳар бир кутилмаган ҳодиса каби, қизиқ таъсир қилди. У Тантибойваччанинг боғидаги учрашувдан сўнг Нурини кўрмаган бўлса ҳам, унинг ўша вақтдаги ҳаяжон билан айтган сўзларига ишона бошлаган эди. «Қиз меня севмаса, кетимдан қидириб юрадими? Қўрқмасдан, тутилиб қолганда гап-сўз бўлишни назар-писанд қилмасдан, кечаси ёнимга чиқармиди?» деб ўйлаган эди. Аммо шу билан баравар, қизнинг севгисига у катта аҳамият бермаган ҳам эди. У ҳали ҳам камбағал «бегона» қизни ёдлар, ҳали ҳам унинг бошини гоҳ-гоҳ банд қилган: «У кимнинг қизи? Уни яна бир кўриш пешанамга ёзилганмикан?» каби саволлар эди. Ҳозир эса Нурининг тўйини эшитаркан, юраги алланечук ўксингандай бўлди, кимдир, уни камситгандай севилди. У ўз ичида шундай ўйлади: «Нима қилсин, бечора Нури! У ота-онасига «мен фалончини севаман» дея оладими? Яна кимни? Мендай бир камбағал хизматкор йигитни!.. Албатта, у ўз юрагини ҳеч кнмга оча олмаган. Дардини ўз ичига ютган... Агар мен бир бойнннг ўғли бўлсам, Нури мени севса, буни ота-онасига айтмаганда ҳам, атрофдагиларга секин билдирган бўлар эди. Ҳар ҳолда Нури ўз тўйидан рози бўлмаса керак. Ҳозир бир бурчакда қисилиб, йиғлаб ўтирган бўлишига шубҳа йўқ... Аммо ким билади, бойвачча куёв яхшидир, хотинлар уни мақташган бўлсалар, Нури мени унутгандир.
Нурига ўхшаш қизларнинг ишқи баҳорда ёққан қордай: бир ёқдан ёғиб, бир ёқдан эриб кетади. Хўп, бўладиган иш бўлибди, бойнинг қизига уйланиш хотиримдан кечганмиди?..»
У отхонадан кўчага чиққан замон, Ёрмат обкаш ва челак тутқизди ва почапўстинга ўралиб, мағрур юрган Мирзакаримбойга кулиб, деди:
— Ота, бу кун ҳовузни яримлатадиган бўлдик.
Бой, уни эшитмаган каби, «ғиқ» этмади. Йўлчининг саломига минғиллаб жавоб қайтарди.
Қиём вақтида бир қанча болалар: «тўй келди, туй келди» деб бақириб-чақириб югуришди. Юк орқалаган, оғир қоплар остида икки букилган аравакашлар ва маҳалла йигитлари ҳам кўриниб қолди. Ёрмат Йўлчини судраб кўчанинг бошига, аравалар тўхтаган жойга югурди. Тўй учун куёв томоиндан ўн беш арава юк юборилган. Ҳар бир аравада бошқа-бошқа моллар ва буюмлар... Бу ерда қийғос-тўполон билан аравакашларнинг юзларига ун сепилди. Аравакашлар бошларини унга тиққандай ё тегирмончидай оқардилар, Йигирма бир қўйнинг маъраши, сўкиш, аския, маҳалла болаларининг қий-чуви ичида араваларни илдамлик билан бўшатиб, юкларни бойникига ташишга киришилди.
Арава-арава ун, гуруч, қоп-қоп бодом, писта, кажаваларда ҳолвалар, қирқ-эллик катта-кичик яшикда ҳар хил мевалар...
Маҳалланинг баъзи бир ўспиринлари пичоқ билан қопни ё яшикни тешар, чўнтакларига қўрқа-писа мева солардилар.
— Шу билан нафсларинг ором оладими, қандай бетсиз одамсанлар! Ҳой, сенга айтаман, қопни тешма!..— бақирди Ёрмат.
— Ҳа, тўйчилик-да. Оғзимиз чучиб қолсин!— кулишади йигитлар.
— Юкни бекорга ташиймизми, қобирғамиз синай деди!— қичқиришади бошқалар...
Араваларнинг остида болалар чумолидай ғивирлашади, қоплардан, яшиклардан тўкилиб, тупроққа, лойга қоришган меваларни теришади.
Жуда яхши кийинган, нозиккина бир йигитча билан бирга Ҳакимбойвачча пайдо бўлди. У қовоғини солиб, қий-чувдан мамнун эмаслигини кўрсатди ва болаларга ўдағайлади:
— Эналаринг кўчада туққанми, бу нима ҳангама!— Болалар қочишаркан, одатда никоҳ куни айтиладиган хунук, беадаб сўзларни баланд қичқиришди. Кўчанинг бир чеккасида иш тикиб ўтирган Соли ямоқчи болалар орқасидан бақирди:
— Азаматлар, бу гап никоҳ куни айтилади. Бу кун тўй!— киноя билан хахолади.
Ҳакимбойвачча бу «пасткаш»нинг сўзини эшитмаган бўлиб, нозик дўсти билан ўтиб кетди.
— Соли ака, сизга қачон маъни киради?— жаҳл билан деди Ёрмат.
— Маъни?— кўзини олайтирди Соли.— Маънини сенларга бердим, экиб қўйинглар... Тўй болаларники, ҳар қайси тўйда болалар ўйнайди. Сенлар нуқул қувасанлар, шу ҳам маъними?
«Тўй келди» ҳангамаси битди. Бир соатдан сўнг «йироқ-ёвуқ»дан тўйга даъват қилинганлар кела бошлади. Эшик олдига, кўчанинг икки юзига қатор қўйилган скамейкаларда Мирзакаримбой, маҳалланинг имоми, бойлари, бойваччалари уларни кугиб оладилар. Келувчилар «аҳли раста», яъни савдогарлардан, сўнгра уламо, мударрис ва эшонлардан иборат. «Аҳли расталар»да бойларча зоҳирий мутавозелик ва ички мағрурлик, дин намояндаларида — сохта виқор ва савлат... Айниқса, булар салмоқдор одим отиб, секин-секин юриб келишади, эпчил, зийрак «тўй бошилар»нинг мулойим муомалалари билан қарши олиниб, бойнинг ташқари ҳовлисига «қадам ранжида» қиладилар Яна бир қанча минутдан кейин, айни дабдаба билан мойли соқолларини силаб, кекириб чиқадилар. Лекин ҳар бирининг қўлтиғида катта тугун — нон ва ҳар хил мева-чева. Айниқса, уламо ва эшонларнинг тугунлари семизроқ бўлади.
Маҳалла фуқаросига ҳали навбат келмаган. Эски чопонлардан битта-яримтаси соддадиллик билан мабодо келиб қолса, тўй бошиларнинг кўзлари олаяди, қўл учи билан ишорат қиладилар, у бечорани оҳиста туртиб бир четга, девор тагига қаққайтирадилар: «Нега мунча сабрсизлик!» ёки уни бошқа бир уйга чўккалатадилар. Хусусан, бу нарсага Мирзакаримбой қаттиқ риоя қилади. У тўй бошиларга олдиндан уқтириб қўйган эди: «Тартиб бузилмасин, ҳар тоифани ўз вақтида, ўз ерига ўтқазиш, ўзига яраша кутиш керак».
Бу салобатли одамлар орасида хизмат қилган Йўлчи ғоят сиқилди. Юрса калавлагандай, бировни туртгандай туюлади. Йўлчипинг жаҳлини чиқарган ва сабабини тушунмаган нарса шу эди:—Ҳамма ёқ сув қуйгандек жим-жит. Ҳамма шивирлаб гапиради. Тўй бошиларнинг тили кесилгандек. Улар ўзаро нуқул имлашади, бошқаларга ҳам қўл ва кўз ҳаракати, имо билан иш буюрадилар. Неча лаган ош, неча патнис ва ҳоказо ҳаммаси имлаш, имо билан билдирилади. Юрганда қадамни мумкин қадар тез, лекин юмшоқ босиш, қўл бўшаганда, дарров қовиштириш керак. Ҳатто чойнак-пиёлаларни шиқирлатиш ҳам мумкин эмас... Йўлчи ўз ичида ўйлади: «Ҳалиги болалар қани, ҳалиги шўх йигитлар қани? Нега уларни аралаштирмайдилар? Тўй эмас, аза бу!»
Чиндан ҳам ҳар бир тўйда тўполон қилиб, беармон ўйнаб-кулишга ўргангандан болалар бу «улуғ тўйдан» норози эдилар. Уларнинг ҳар бир ўйинига, ҳар бир ҳангамасига «она бош» бўлувчи Тўхтасин ўртоқларини йиғди, уларга шивир-шивир билан бир нимани тушунтирди. Саккизта бола бирдак: «Бўпти, жуда соз!» дейишди-да, деворга тирмашиб, томга ғизиллашди. Тўхтасин ориқ-ифлос бир кучукваччани кўтариб, ҳаммадан кейин чиқди. Томдан томга сакраб, тўй бўлаётган кўчага ёндошган баланд томга келиб, бўғот лабида жимгина, писиб ўтиришди. Муҳиддин билан Нурмат Тўхтасинни қистади:
— Нега бўзариб қолдинг, қўрқасанми? Бизга бер!
— Шошма, қизиқроқ бўлсин-да!— жиддай жавоб берди Тўхтасин.
— Анов бойваччанинг устига чиптирайми? Жуда қистаниб турибман?—Собир жиддийлик билан маслаҳат сўрайди ўртоқларидан.
— Йўқ... Ана ўзиям билгандай нарёққа кетди.
— Нишолдани маза қилиб еб ўтирган ҳов ану саллаликни кесак билан боплайми?— деди Маҳмуд.
— Йўқ! У киши домламиз-ку,— жавоб беради бири. Маҳмуд қуёшдан кўзларини пана қилиб, тикилади:
— А, домламиз экан! Умрларида нишолда кўрмагандай, бошларини кўтармайдилар-а.
Ҳаммалари кулишади.
Почапўстин кийган, серсавлат, бир-биридан такаббур бойлар эшикдан гердайиб чиқиб, бир неча қадам босишган эди. Тўхтасин кучукбаччани баланд кўтариб ташлади. Ҳамма болалар бирдан ва-ха-холаб қочишди. Кучукбачча нақ ҳалиги «казо-казо»ларнинг оёқлари остига тушди... Улар чўчиб алангланиб орқага чекинишди. Кучукбачча қулоқнн йиртадиган товуш чиқарди: «анг-анг-анг...» Аянчли кўзлари билан бир зум атрофга жавдираб қараб, кейин оқсоқланиб, тўппа-тўғри Мирзакаримбой ўтирган стулнинг тагига кириб кетди, секинроқ, лекин дардчил ингровчи товуш билан яна ангиллай бошлади.
Ғазабдаи Мирзакаримбойнииг кўзлари пир-пир учди, ранги оқарди, Ёрмат том томонга кўзларини олайтириб, қочган болаларнинг орқасидан боплаб сўкишни мўлжаллади-ю, лекин қаерда, кимлар ўртасида турганини дарҳол эсига олиб, товушини ҳалқумда бўғди, лаблари мудҳиш қийшайиб, қимирлади, бармоқлари билан томга дўқ қилди.
Йўлчи кулгидан ўзини тута олмай, бир четга бурилди: «Роса томоша бўлди, болалар ўчларини олди!» деди ичида.
Ҳассакашлар қаторида, скамейкада ёнма-ён ўтириб, хушхўр, хуштаъм қиёмдан ва нишолдадан бошларини кўтармай, соқол-мўйловларига оқизиб-томизиб, кавшаётган имом — мактаб домласи ва бир мударрис ҳам, бу муносабат билан болаларга ҳусни ахлоқи таълим хусусида бир оз даҳанаки жанг қилишди.

III
Вақт шом билан хуфтон ораси эди. Тўйнинг юмушларидан эндигина қутулган Йўлчи тўққиз ёғочли, пастгина, кун тушмас, зах уйда, шишаси ярмидан учган кичкина лампани тутатиб, ёлгаз ўтирар эди. Бу уй —«хизмат-корхона», бойнинг ташчқари ҳовлисининг қуйи томонида, баланд, кўркам уйларидан четда, бир бурчакка тиқилган, шунинг учун кўзга чалинмас эди. Уйнинг тўрига чурук қора намат ташланган. Қуйи томони яланғоч ер, тахмонда бир эски яшик. Унинг устида иккита увада кўрпа, тошдай қаттиқ, кир, «шалврак» ёстиқ. Даладан бирон юмуш билан қайтган хизматкорлар бунда қўнар эди. Бу кун Йўлчи бу уйга биринчи дафъа кирган эди. У «мўл-кўл» тўйда юмуш билан овора бўлгани ва ўзининг тортинчоқлиги орқасида, қорнини унчалик тўйғиза олмаган. Совуқ деворга орқасини суяб ўйлар эди: «Ҳамма ўзини билади, ўзим бўлай дейди. Қорним тўқми-очми, қариндош хўжайинларнинг парвойи палагига ҳам келмайди».
Эшик очилди, Салимбойвачча гўё бу уйга киргали ҳазар қилгандай, бошини тиқди.
— Йўлчибой, шу ердамисан?
— Ассалом,— Йўлчи ўрнидан турди,— тўйда кўринмадингиз, Салим ака?
— Дўконда эдим. Ёрмат йўқ, сен извошни қўш, бир ерга бориб келамиз.
— Извош?— ҳайронлик билан кўзини катта очди Йўлчи.
— Кўрмагансан-а... Бир ойдан бери минамиз-ку, янги от, янги файтун. Катта майдондаги саройда. Ҳа, қўшишни, ҳайдашни биласанми?
— Уриниб кўрамиз.
— Тез бўл!
Извош янги шаҳар кўчаларидан бирида, деразаларидан электр ёруғи кўринган бир қаватли, янги бино қаршисида, бир неча извошлар қаторига тақалиб тўхтади. Салимбойвачча аравадан тушиб: «Мени шу ерда кутасан», деди-да, зинадан тез-тез ҳатлаб, бинонинг ичига кириб йўқолди.
Кеча жуда қоронғи ва туманли эди. Кенг, текис кўчага узоқдан чироқлар туман ичида хира совуқ нур сепади.
— Қалайсан, ука!— биров келиб туртди. Йўлчини. Йўлчи бу кишининг юзини кўрмасданоқ овозидан таниди.
— Ҳа, саломатмисиз, Жўра ака!— қўлини узатди унга.
— Қачон олибди, оти чоғроқ кўринади,— кўзини дам отга, дам аравага тикиб, деди Жўра.
— Яқинда олишибди. Биринчи ҳайдашим, Ёрмат ака ҳайдаб турар экан шекилли.
— Бу кеча отамлашар эканмиз. Бу ёмон ҳунар. Изғирин урган баргдай совуқда бужмаясан, зерикасан.
— Қаерга келдик?— сўради Йўлчи.
— Ишинг бўлмасин. бу ер арши-аъло. Унча-мунчага насиб бўлмайдиган жой... Пулларни шу ерда совиради бойлар. Қани, бери кел, хангамалашамиз.

* * *
— Хўш, нима буюрамиз?—сўради лабини ялаб Салимбойвачча.
— Қаттиқроғи бўлсин, мен коньяк,— жавоб берди пахтачи Жамолбой.
— Қўйинг, мен қизил ичаман,— деди Салимбойвачча. Салимбойвачча катта гавдаси билан стулни қисирлатиб, йўғон, гўштдор қўлларини қордай оқ сурп тўшалган столга қўйди.
— Таъби шумо...? Абдишукур, айтинг!
— Менми?— Муаллимнинг тўсатдан берган саволи қаршисида довдираган бола каби, тараддудланиб, жавоб беришга уринди Ашдишукур,— менми? Менга нима ром келишини ўзим ҳам билмайман. Лекин, докторлар коньяк буюрадилар, майли, коньяк бўлсин...
— Сиз ҳар вақт Жамолбой акам билан чўқиштирасиз, бизга жўр бўлинг, қизил ичинг!— Салим ҳазиллашди Абдишукурга.
— Бу киши менинг валинеъматим, пирим бўлади,— жиддий жавоб берди Абдишукур.
— Қизиқ. Илмсиз, ҳатто қўл қўйишни билмайдиган одам қандай қилиб сиздек илмли одамга пир бўлади?— кўзларини айёрча қисди Салим.
— Тарихдан маълумки, кўп авлиёлар тамом оми бўлганлар. Пайғамбаримиз ҳам оми эдилар, Салимжон!— жавоб берди кулиб Абдишукур.
— Абдишукурни худо гапга бичган, енгиб бўлмайди — деди Жамолбой пихиллаб.
Официант бир шиша коньяк, бир шиша қизил вино олиб келди, бир оздан сўнг туркистонча ва кавказча кабоблар тақдим этди.
Стаканлар бўшалган сари, юзлар қизариб, гапнинг калаваси чувала бошлади.
— Ичинг, Салимжон, ичинг, Абдишукур!—хитоб қилди Жамолбой,— беш кунлик дунёни кайфчоғлик билан ширингина ўтказиш керак. Кеча бир оз карта ўйнаб, кетидан тоза ичибмиз, Масковдан келган бир фавуркончи ўриснинг тўрт минг сўмини ютибман. Ичишда ҳам қочирдим уни, азбаройи худо! «Сарт» ҳам шунақа ичадими, деб ҳайрон бўлади. Қани, совиб қолмасин, ичинглар!
Ёлғиз бойларга ҳам катта амалдорларга муяссар бўлувчи бундай ҳашаматли ресторанда ўтиргани учун хурсанд бўлган, кайфи кўтарилган Абдишукур Умар Хайёмнинг мана шу рубоийсиии ёддан ўқиб кетди:
Чандон бихурам шароб, кин бўйи шароб,
Ояд зи туроб, чун равам зери туроб,
То бар сари хоки ман расад махмуре
Аз бўйи туроби ман шавад масту хароб.
Сўнг бундан ҳеч нима тушунмай, кўзларини бақрайтирган дўстларига бу рубоийнинг маънисини тушунтириш учун шошилди.
— Ўзи жуда лаззатли байт экан,— завқланиб гапирди Жамолбой,— шуни тожики қилмасдан, ўзимизча тўқисангиз бўлмасмиди?
— Кечирасиз, буни рубоий дейдилар. Шоир Ҳаким Умар Хайёмники...— жавоб берди Абдишукур.
— Хаҳ, мундай денг. Сизга бунақа байтларни тўқиш тош ичидан сув сиққандай оғир гап-ку, албатта, лекин мулла Абдишукур, шундай лаззат берадиган қилиб тўқишга урининг.— Жамолбой стаканни оғзига ағдариб, яна сўзида давом этди:— Ўзи ҳам мендан баттар арақхўрга ўхшайди, оти нима у тожикни, Умар Баҳромми?.. Ҳа, жиндай янглишибман, Халлам... Сизники бўлса, нуқул «кўз очайлик», «илм боғида сайрайлик», «жаҳолат пардасини куйдир», тағин қизиқлари бор, хўш, «замбилғалтак», «Қўқон арава»... Кимнинг кўзи юмуқ? Меними? Салимжонними? Ҳакимбойваччаними? Ҳакимбойваччадек ҳушёр йигит қайда? Боёнларамизнинг бари ҳушёр. Ақли бўлгани учун бой бўлганда. Шундай эмасми, Салимжон?
— Дуруст, Жамолбой ака,— Салимбайвачча сўзга киришди,— кўзимиз очиқ. Лекин саводли, ўқиган бой билан ўқимаган бой орасида фарқ бор. Ўқиган бой йўл-йўриқни тушунади, ишда оз қоқилади.
— Бу жуда тўғри гап. Ўзимдан қиёс қиламан. Ишим ёмон эмас-ку, лекин йўл-йўриқни оз биламан. Закунга тушунмайман. Ўрис орасида юриб, беш-ўнта сўз ўрганиб олганман, шуни ишга солавераман. Энди болаларимни ўқитмоқчиману, аммо дини сусайиб кетмасмикан, деб қўрқаман. Тунов кун бир абразаван ўрис билан учрашганимда, энди бизнинг «сартни» болалари ҳам школда оз-моз ўқияпти» десам, у хафа бўлди... «Сарт» чистий халқ, школда «сарт»нинг дини бузилади, сенларнинг эски школларинг яхши» деди. Кофир бўлса ҳам, инсофли экан, деб ўйладим.
— Жамолбой ака,— кўзларини мастча сузиб гапирди Салимбойвачча,— диний исломни қўлдан бермасдан, шариатни дилимизга маҳкам жойлаб, замон илмларини ўқилса, зарар қилмайди. Сайидалим аканинг ўғли гимназия деган катта мактабда ўқийди. Мактабга шапка кийиб борди-я. Тушундингизми, шапка!
— Бекор гапдир, мусулмон боласи шапка кийсин?— Жамолбойнинг кўзлари ўйнаб кетди.
— Лекин, ўз уйида беш вақт намозни канда қилмайди. Мен яхши биламан. Ичайлик.— Салимбойвачча стаканни кўтарди.
— Апельсин, коньяк!
— Бир шиша «марсала»!
— Жамолбой, бир дақиқа рухсат етинг, кичкина изоҳ бераман...— аста туртиб Жамолбойни ўзига қаратди Абдишукур,— мен сизга кўп дафтьа гапирсам ҳам, ғолибо мақсадимни ҳали тушунтиришга муваффақ бўлган эмасман. Каминанинг ғоявий ҳаёти шундай, яна такрорлайман: миллий сармояни ўз бойларимиз — мусулмон бойларимиз тўла эгалласинлар, яъни бутун Туркистонимизда тижорат шу бойларнинг қўлида бўлсин, бу билан қаноатланмай, завод-фабрикалар қурсинлар. Масковга, Варшавага ва ҳоказо шаҳарларга ўзлари мол олиб борсинлар, у ерлардан ўзлари мол келтирсинлар, дейман. Ўртадаги шу яҳудий, ўрис савдогарларининг думини қисиб қўйиш керак, дейман. Миллий сармояни кучайтириш учун савдо-саноат илмини билиш, замондан огоҳ бўлиш лозим, Жамолбой ака. Тўғри, бизда ҳушёр савдогарлар, эпчил бойлар бор, улар кўпаймоқда. Аммо бу кифоя қилмайди. Комерсант бўлиш керак, яъни илмий иқтисодни, илмий тижоратни билган савдогарлар етишуви керак. Каминанинг дарди энди бир даража англашилдими? Миллий сармоя учун ичайлик!
— Комерсант бўлиш керак. Миллий сармоя учун ичаман!—стаканни бўшатди Салимбойвачча.
— Оқподшоҳнинг ғазнасидан чиққан ҳамма пул жуҳудда,— стаканга коньякни тўлдириб, пихиллаб гапирди Жамолбой,— шу баччағарларни синдиришга илож бўлсайди. Гапиринг Абдишукур, жуҳуднинг пулини қандай қилиб ўзимизга ағдарамиз?
— Бунинг учун комерсантлар керак, бу бир, сўнгра иттифоқ керак, яъни мусулмон бойлари бир-бирларини қўлтиқласалар...— самимият билан жавоб берди Абдишукур.
— Э... бизда бойлар бир-бирини кўра олмайди, бирлашмайди, шуниси чатоқ-да,— шикоятланди Салимбойвачча.
— Биз жадидлар ҳам бу аҳволга ачинамиз...— бошини чайқаб деди Абдишукур
— Мен ким? Жадидми?—кулиб сўради Жамолбой,— Мен сизни кўпдан буён жадидга айлантирганман.
Ўзингиз сезмайсиз-да!—Жамолбойнинг елкасига қоқиб жавоб берди Абдишукур.
Бир шиша коньяк, бир шиша «марсала» ва чиройли вазага қубба шаклида терилган апельсин келди. Жамолбой ҳали тетик эди. Абдмшукурнииг кўзлари хийла бесаранжом. Иккинчи шишага аввалгидай иштаҳа билан ёпишмади. Салимбойвачча «марсала»дан икки стакан ичиб хийла маст бўлди. Энди оғзига келганини қисилмасдан гапишришга, хотинлар билан кўз уриштиришга, уларни имлашга бошлади.
Ресторанда ҳаёт борган сари қайнайди. Музика ҳар хил куйларни чалади. Одам қалин, аксари яхши кийинган евруполик бойлар ва амалдорлар. Татар савдогарларидан ҳам кўринади. Туркистонликлардан эса, бу столдагилардан ташқари, яна бир қанча киши ўтиради. Бир томонда қўйчи Султонбекнинг укаси Арслонбек, у ёлғиз, мастликдан мудрайди, стол тўла пиво шишаси. Ўртада заводчи бойнинг ўғли Миркомилбойвачча икки ёш хотинни ёнига олиб, дўпписини столга қўйиб ўтиради. Дам оёғини чалиштириб, кичкина, бичимсиз юзини мастларча буруштириб, папирос тутатади, дам хотинларнинг оғзига вино тутади, уларга нималарнидир шивирлаб «ҳиринг-ҳиринг» кулади. Бу ёш бойвачча учун ресторанда гўё ҳеч ким йўқ, бу жой ёлғиз унинг айшгоҳи... Пастроқда, бурчакдаги столда, тоза буюмлардан, лекин қўполроқ тикилган кийимларда гавдали, миқти тўрт киши — афтидан, тўқмоқлик ё олматалик «сарт» савдогар ўтиришади; столни шишалар қоплаган, улар тўкмада, ё гап-гаштақда ўтиргандай, қичқириб гаплашади, қаттиқ кулишади. Бу «улфати чор» ичида катта саллали, оппоқ соқолли, лекин важоҳати йигитдай, бир кекса киши ўзининг серзавқ кулиши, ичиши, хуллас, бутун сиймоси билан кўп одамларнинг диққатини ўзига жалб этади.
Салимбойвачча ўз ёнига бир хотинни ўтқазди. Хотиннинг ёши ўттиздан ошган бўлса-да, упа-элиги, пардози билан ёшроқ кўринар эди, у елкаси кенг, кўкракдор, лўппи юзли эди.
— Шампанский!— буюрди бойвачча.
— Керак эмас,— ёлғонни ростдай қилиб деди хотин.
— Яна нима керак? Ширинликдан нима?— мастликдан русча сўзларни ярим-ёрти ғулдираб, сўради Салимбойвачча.
Жамолбой лабларини ялаб, бетоқатланиб гапирди:
— Дуруст, дўндиққина экан. Абдишукур, имланг битта ойимчани, у ёқ-бу ёғини киши билмас ушлаб ўтирамиз-да, кейин олиб жўнаймиз.
— Шу хотиннинг ўртоғи бор эди. Яхши жонон. Қаёққа йўқолди экан. Ҳали шу билан бирга эди-я.
— Сизга-чи? Сиз ҳам айшдан четда қолманг!
— Иккалангизнинг маҳбубангизни томоша қилсак, бас.
— Бе... таомни ҳидлаған билан қорин тўядими! — Жамолбой хотинга тикилиб ғулдиради.— Мадам, ич, ич. Хурсанд бўласан, ич. Апатўм гулайтга борамиз.
— Қизиқ,— кўзларини қичиқ сузиб, хотин гапира бошлади,— сартлар ё сира ичмайдилар, ё бир ичсалар, уларни тўхтатиб бўлмайди. Умуман азиятлар ажойиб халқ...
У, аввал Салимбойвачча, кейин бошқалар билан чўқиштириб шампанскийни ичди-да, йирик-кўкчил кўзларига шўхлик ва ишва беришга тириша бошлади. Ундан қўз узмаган уч «сарт»нинг фикри ва эҳтиросига ҳоким бўлиш учун сахий таннозликнинг ингичка томонларини бирин-сирин ўртага отаверди. У ўз ролини қўлга олди, ичкиликни ўзи қуяди, ичишга зўрлайди, овқат ва ичимликлар варақасига кўз югуртиб, ўз хоҳишича танлаб, мўл-мўл буюради. Тинмасдан гапиради. Соддароқ ва беғамроқ, шу билан бирга ҳайбатли кўрингани учунми, Жамолбойга кўпроқ гап отади, ҳазиллашади. Жамоблой унинг баъзи ҳазилларига яхши тушунмайди. Қалин тилини чиқариб хотинга кўрсатади, калласини тебратади ва Абдишукурга мурожаат қилади.
— Абдишукур, масхара қиляптими дўндиқча? Тилмочлик қилинг.
— Йўқ, эс-ҳуши сизда, муҳаббатингизнинг домига тушди,— жавоб беради Абдишукур.
— Муҳаббатни билармиди? Илинжи пул... Пулинг бўлса, ҳаммага ёқаверасан, онаси ўпмаган малика қизлар сенга қучоқ очади. Бу замон — пул замони. Сўранг, дўндиқчанинг оти нима экан?
— Анна, Анна,— деди Абдишукур.
Шу вақтда баланд бўйли, жуда кўркам кийинган, кўзлари ва оқ нафис юзлари кулимсираган, бутун андоми, сиймоси дуруст оилада тарбия кўрганлигини тасдиқловчи ёш хотин Аннага яқинлашди, унга эгилиб, узоқ шивирлаб бир нимани сўйлади, сўнг иккиси ҳам кулишди, хотин кетмоқчи экан, Жамолбой унинг қўлидан дадил ушлади-да, бир қўли билан бўш столни ўз ёнига сурди:
— Ўтир, мадам, ўтир!— кафти билан стулни тап-тап урди.
Хотин бир минут тараддудланиб, сўнг жимгина ўтирди.
Анна Салимбойвачча билан машғул бўлганидан, ўртоғининг ўтирганини сезмай қолди. Кейин, огоҳ бўлгач, қошларини чимирди, хўрсинди, кўзларида норозилик сезилди.
Яна янги овқатлар, ичимликлар, лаганчаларда анор ва олмалар келди. Ишрат қизиб кетди...

* * *
Йўлчи соябони кўтарилган извош ичида ўтирар эди. Кучли изғирин юзнинг терисини шилгандай, ачитади, қулоқларни кесади, совуқдан оёқларининг бармоқлари увушади. Унинг қорин оч, ичакларини бир нима юлгандай, совуқ шамол ичига кириб, бутун ичини кемиргандай... Қоқ ярим кеча. Атрофда — миршаблар ва бақиришган битта-яримта мастлар, истисно қилинса — бошқа ўткинчи, бошқа товуш йўқ. Фақат шу ердагина бир оз ҳаракат бор. Извошчиклар келиб-кетиб туради. Хотинлар, эркаклар ёт тилда чуғурлашади, кулишади, яна бир зумда кўчага жим-житлик қуюлади.
Жамолбойнииг хизматкори Жўра айш-ишрат, фаҳш тўғрисида кўрган, билган ва эшитганларини анча вақт сўзлаб: «Ухлайвер, бу кун тонготар қилишади хўжайинлар» деб ўз аравасига юмалаган эди. Аммо, ўрганмаганликдан, қорин очликдан, Йўлчининг уйқуси келмади
— Йўлчибой, шу-шундамисан?— тўрт-беш қадам наридан бўғиқ, маст овоз эшитилди.
— Салим аками? Нима, кетамизми?
— Шош-шошма!
Йўлчи ерга сакради. Салимбойвача қоронғида дарахтни қучоқлаб, узоқ ўқчиди. Сўнг, чайқалиб-чайқалиб Йўлчининг қўлини маҳкам ушлади.
— Юр, юр хозир! А-арава тураверади. Бўб-бўри емайди. У мен-меники, юр!— Йўлчининг қаршилик кўрсатишига қарамай, ўжар маст маҳкам ёпишиб, судраб кетди.
Йўлчи кўз қамаштирарлик ёруғ ва ғовур-ғувурли залга кириши билан боши айланиб, саросима бўлиб қолди. Бу жой, ундаги одамлар, асбоб-ускуналар унинг учун тамом бегона эди. Салимбойваччанинг орқасидан кетавермасдан, бир муддат эшик олдида тўхтади ва уни кўздан қочирди. Атрофга аланглаб, бойваччани қидирар акан, уни боши билан имлаб чақирган Абдишукурга кўзи тушди. Уялса ҳам дадил юриб борди, стулга ўтиргач, кўзларини қаёққа яширишни билмай қолди. Икки хотиннинг ўртасида ўтирган Салимбойвачча бир стакан тўлдириб, унинг олдига қўйди.
— Ич, овқатни ур!
— Мен ичмайман, раҳмат.
— Ичкилик бўлса Жўра ўзини томдан ташлайди. Кўчада совуқлагансан, ич, йигит!— деди Жамолбой гердайиб.
Йўлчи ичмади, овқатга ҳам иштаҳаси бўғилган эди. Совиб қолган кабобдан бир сих олди. Икки хотин — Анна билан Мария — Йўлчидан кўз узишмай, унинг тўғрисида шивир-шивир сўзлашмоққа, гавдасига, куч тўла гўзаллигига суқланиб боқиб, маъсумлигидан, соддалигидан кула бошлади. Мария стаканга ширин винодан тўлдириб, ўрнидан турди-да, Йўлчининг олдига ўтди.
— Вино яхши, яхши,— стаканни ўз қўли билан Йўлчининг оғзига тутди.
Йўлчи винони ҳидлаб, юзини буриштирди-да:
— Йўқ!— бошини чайқади у.
Хотин ўжарлик билан ичкизишга тиришаверди. Абдишукур ёрдами билан «ич» деган сўзни ўрганиб, қистади:
— Геркулес, ич, яхши вино...
Йўлчи буларга масхара бўлмаслик учун стаканни қўлига олди-да, икки қултумда бўшатди, лабини артиб яна секин ўтираверди. Хотинлар кўкракларини силкитиб, қаттиқ кулишди. Анна ҳам Мариядан орқада қолишни истамади. Стаканга вино тўлдириб болани алдагандай, бачкана қилиқлар билан Йўлчига тутди. Йўлчи қўлининг кескин ҳаракати билан ичимликни рад қилди-да, тескари бурилди. Анна таклифни такрорламасликка мажбур бўлди.
Йўлчининг орқасидан кимдир туртди. Йигит ялт этиб қаради: баланд бўйли, йўғон, серсоқол, текис сочлари мой суркалгандай йилтираган кекса рус унинг орқасида турарди. У «эшикка чиқ!» деган маънони қўл билан ишорат қилди. Йўлчининг бошидан олов қуйгандек туюлди. У қизариб ўрнидан тураркан, Салимбойвачча ўтиришни қатъий равишда буюрди ва чолга бир нималарни тушунтирди. Чол «ихтиёр менда эмас» деган каби елкасини қисди-да, сўнг, бирдан бўшашиб илжайди.
— Ўлтираверинг, чол ҳам чой чақа оладиган бўлди, — деди Абдишукур Йўлчига.
— Ичайлик!— Салимбойвачча бир қўли билан Аннани қўлтиқлаб, иккинчи қўли билан стаканни симирди. Жамолбой ҳали ҳам тетик. Ўзининг йўғон, гўштдор бармоқлари билан гоҳ Мариянинг ингичка, нафис қўлини, гоҳ унинг тиззасини силаб қўяди.
Ичкилик таъсирида хотинларнинг қилиқлари жуда енгиллашади, кўзлари, юзлари ёнади. Тинимсиз гапиришади, кулишади. Абдишукурнинг кайфи баланд бўлса-да, ҳуши ҳали ўзида, мумкин қадар ўзини ҳушёр тутишга тиришади. Оз ичиб, кўпроқ овқат ейди. Ҳозир унинг қулоғи қўшни стулда, икки руснинг муҳокамасида, уларнинг бири кексароқ одам, у ё чиновник, ё катта савдогар, ёки айни замонда ҳар иккиси... Иккинчиси ўрта ёшлар, кўзойнакли ва кийимга ғоят зеб берган одам. Буни Абдишукур инженерга ўхшатди.
— Кўрдингизми, бу осиёликлар ваҳший бўлсалар ҳам, баъзи бир фазилатларга эга эканлар, мана бу «сарт» ўз хизматкори, балки қули билан бирга ичишади. Демократия!— деди инженернамо.
— «Сарт»лар ирқ жиҳатидан, албатта, паст,— тарелкадаги гўштни пичоқ билан кеса туриб гапирди чиновник,— улар маданиятга мутлақо қобилиятли эмас. Яқинда бир профессор илмий жамиятда бу даъвони жуда яхши исбот қилди. Биласизми, мен бу иссиқ мамлакатда йигирма йилдан бери яшайман. «Сарт»ларнинг психологиясини яхши ўргандим. Улар ирқан паст. Леқин бунга қарамай, баъзи хусусиятларни кўрсатадиларки, буни фан ҳали ойдинлата олмайди. Менинг мушоҳадамга қараганда, уларда, масалан, бадиий сезги анча ўсган. Улар гулни севадилар. Кийимлари чиркин бўлса ҳам, қулоқларига гул қистириб юрадилар. Ашулани, ўйинни жуда ёқтирадилар... Лекин, уларнинг ҳаммаси қўрқоқ, ҳаммаси айёр. Уларнинг орасида оз-моз самимий биронта одамни учратганим йўқ, ишонасизми?
— Баъзи ваҳший халқларнинг, масалан, негрларнинг мусиқийсини, куйларини мақтайдилар. «Сарт»ларники қалай?— сўради инженернамо.
— Қўлларига бир лаганча, ё патнис олиб бақирадилар. Бундан сиз ва мен ўн чақирим нарига қочамиз,— стаканни бўшатиб, лабларини оппоқ сочиқ билан соқол аралаш артиб, гапирди чиновник.— Лекин, улар бошларини букиб, мутлақ сукут билан тинглайдилар. Бир неча мусиқий асбоблари ҳам бор. Ғоят ибтидоий. Яна аҳмоқларча одатлари бор: ерда оёқларини букиб ўтирадилар. Бизга бу нарса катта бир азоб. Уларга роҳат эмиш! Бой бўлсин, камбағал бўлсин, барибир, «сарт»нинг уйида битта пиёласи бўлади. Иккита қилса, одат бузилади ҳам катта гуноҳ ҳисобланади!..
— Василий Иванович!— винони ичиб, бифштексдан кичкина бўлакни оғзига ташлаб, сўзлай бошлади инженер,— биласиз, мен бу ерда янгиман, яқин ўртада жўнашим мумкин. Лекин Тошкентнинг осиё қисмини кўрганим йўқ ҳали. Ёлғиз боришга, тўғрисини, айтсам, қўрқаман. Чунки, «сарт»лар сиз деганингиз каби, гулни, ашулани қанчалик севмасинлар, ҳар ҳолда ваҳший халқ. Ваҳший халқларда қонхўрликка тамойил зўр бўлади. Бу—шубҳасиз ҳақиқат! Кеча Петербургдан хат олдим. Хатда хотиним нақ шу масала тўғрисида гапиради, менинг тўғримда хавфланади, эҳтиёт бўл, дейди. Шунинг учун «сарт»ларнинг шаҳрига ким билан боришимни билмайман, сизнинг вақтингиз мусоида қиладими, бирга тушар эдик?
— Жуда яхши, мен тайёр,— жавоб берди чиновник,— сизга ўрта асрни, балки ундан аввалги даврларни кўрсатаман. Ваҳший, лекин гўзал манзара!.. Айниқса, сиз учун, петербурглик учун!.. Петербургга қайтганингизда ўз таассуротингизни пойтахт хонимларига сўзлаб берсангиз, ажиб бир поэма каби тинглажакларига шубҳа қилмайман.
Абдишукур «сарт»лар ҳаётини ўрганишга мароқланган бу петербурглик зиёлига баъзи маълумотларни мулойимлик билан тушунтиришни истаса ҳам, лекин бунинг учун имкон топмади. Энди унинг диққатини ўз столида пайдо бўлган янги овқатлар жалб этди.
Салимбойваччанинг кайфи — мастлиги ҳаддига етган. Аммо у энди оз ичса ҳам, овқат, ичимликларни аввалгидан кўпроқ буюради. Столда шишалар, ҳар хил асбоблар қалашиб ётади. Анна билан Мария икки бойнинг пинжида, ноз қиладилар, куладилар, ичадилар ва ичишга мажбур қиладилар, баъзан ноз билан койийдилар, баъзан эркалайдилар.
Катта залдаги шовқин-сурон, музика, ичимликларнинг, хотинлар пардозининг ҳиди Йўлчининг бошини айлантирди. У атрофига қараб, юзларча одам орасида ўзи каби биронта кишини кўрмади. Бу ерда хурсандчилик қилган одамлар ҳар бир жиҳатдан унга бегонадирлар. Ҳамманинг кўзи унга қадалгандай, ҳамма унга боқиб: «Нима қилиб ўтирибсан, жойингни топ!» дегандай туюлади. Ҳали чол унинг елкасидан туртиб эшикни кўрсатгандаёқ, унинг кўнгли чил-чил бўлган, бу ерда бир минут қолгиси келмаган эди. Ҳозир қандай қилиб қочишни билмас, у ўз ичида бу ерга мастлик билан судраган Салимбойваччани ва унга бўйсунгани учун ўзини сўкар эди. Ниҳоят иродасини тўплади-да, столдагиларнинг кўзларини шамғалат қилиб, ўзини секингина эшикка олди, ғизиллаб кўчага отилди. Юзига урган совуқ шамол бўсадек ёқимли сезилди. Қоронғида сокин турган отнинг бўйнидан қучоқлади, бармоқлари билан ёлини таради ва бошини силаб: «Совуқми, совуқми? Айналай!» — деди.

IV
Йўлчи эрталаб уйғонаркан, йирик қор парчалари хизматкорхонанинг кичкина деразасига урилар, унинг синиқ ойнасидан уй ичига ҳам учаб кирар; нам таьсирида эски намат қўланса ис тарқатар эди. Йўлчи ўрнидан туриб елкасита эски юпқа пахталик чопонни ташлади, дераза орқали кўринган бир парча кўкка қаради, юрагида қандайдир бир бўшлик, ҳаёт билан робитасизлик сезди. Қўнжи укпа, юзи тошдан қаттиқ қандайдир қалин, қўпол чарм билан қопланган, Ёрматгами, ё бошқа бир собиқ қаролга узоқ иш бериб, ийиғи чиққан, пошнаси қийшиқ этикни кийди, белини боғлади, отхонага чиқиб, гўнгни тўплади, охурларни тозалади. Жодида беда қирқар экан, Ёрмат келди. Эртага никоҳ бўлгани учун арава кераклигини, хўжайин бир-икки кун шаҳарда қолишга буюрганини билдирди. Аравакаш отни эгарлаб, эшикка олиб чиқаётганда, қайрилиб Йўлчини чақирди:
— Катта ойимнинг юмушлари бор экан. Менга буюрган эдилар ишим зарурлигидан, сизни кўрсатдим. Сиз учрашинг. Унутманг!
Йўлчи Мирзакаримбойнинг ичкари ҳовлиси йўлагига кириб, эшикнинг ҳалқасини қоқди. Ичкаридан югуриб чиққан болага: «Катта ойингни чақир!» деди. Сиртига қора духоба қоплаган кўркам пўстинли, бошига юнг рўмол ўраган юмалоқ кампир, совуқданми, ё кўкрак хасталигиданми, ҳарсиллаб келди.
— Эсонмисан, Йўлчибой?
— Тўй мубарак, ойи! Менда юмушингиз борми?
— Ҳа, сан, извошни қўш— овозини пасайтириб, деярли шивирлаб гапирди Лутфинисо,— бир ерда нафаси бениҳят ўткир домла бормиш. Нури у кишига бориб дам солдириб келади. Зинҳор ҳеч кимга оғзингдан чиқарма, тоғанг бозорга кетди, ҳозир олиб борганииг яхши.
— Хўп, хўп.
Йўлчи орқага қайриларкан Лутфинисо яна чақирди:
— Ҳой шошма, мунда кел! Аравани орқа кўчага олиб чиқ, Нури ўшанда тушсин. Маҳалла одамлари қурсин,ўтирса ўпоқ дейди, турсанг сўпоқ, уқдингми?
— Хўп ойи, ҳозир тайёр қиламан..
Йўлчи извошга отни илдам қўшиб тегишли жойда Нурини кутиб тураркан, шундай хаёлга ботди: «Бу нарса Нурининг ҳийласи эмасмикин? Домлага дам солдариш, албатта, баҳона... Қиз мен билан учрашишни истаган. Мени севиши тўғри. У жуда дадил ва айёр қиз. Унинг қўлидан ҳар қандай иш келади. Ҳозир мени бир ерга судрайди. Нима қиламан, қандай насиҳат қилишим керак?.. Борди-ю, у бирдан шундай деса: «Мен сеники, отам, онам зўрлаб бир бойваччага узатади. Мен сендан бошқани хоҳламайман, боғда бир кечаси нима деган эди! Йўл кўрсат, нима қиламиз?» Шундай воқеалар бўлган-ку ахир...
Йўли гоҳ бунга шубҳаланади, гоҳ ишинади. Фикр ва хаёллари учиб, аллақандай саргузаштлар манзарасини чизади. Лекин юраги ажиб, қизиқ, алдамчи, ёрқин кўринган бундай саргузаштларга берилшини истамайди.— У қорни шиддатли элаган тўниқ кўкка қарайди, хўрсинади...
Мана қарши кўчадан тўқ қизил шоҳи паранжида Нури шошиб-пишиб чиқди, атрофга қараб, ҳеч кимни кўрмагандан сўнг, чачвонни очмасдан, Йлчига яқинлашди.
— Йулчибой ака, қаерда жим бўлиб кетдингиз, далада ҳали ҳам иш борми?
— Ишдан қўл бўшайдими. Ихтиёр менда эмаски,истаганимча кезсам...—деди оҳиста Йўлчи.
— Кутилмаган вақтда тўйим бўлиб қолди... Ҳайтовур тўйимга етиб келибсиз, эшитиб жуда севиндим...—Жаранглатиб кулди-да, яна атрофга қараб қўйди Нури.
— Чиқинг аравага!— деди хомуш бўлиб Йўлчи.
— Тўхтанг, бошлаб борадиган хотин чиқсин.
Нури извошга ўтирда ва шикоятланди:
— Аксига, қор ёққанини қаранг. Шу вақтда домлага бориш нимаси! Ҳар бало ойимдан чиқади. Ирим-чирим бўлса бас... Уйда иссиққина ўтиргандим, худой кўтарсин домлани...
Йўлчи уч-тўрт минут илгариги ўйлари, хаёллари, ташвишланишларни эслаб, ўзини тута олмади, бирдан хахолаб кулиб юборди.
— Нимага куласиз?—Нури шубҳаланиб сўради. Йўлчи бир зум нима жавоб беришни билмай қолда, сўнг деди:
— Қўяверинг. Дунёда нима кўп—кулги кўп. Бир қизиқ нарса эсимга тушди, опа.
Нури бошқача тушунди.
— Ҳа, биламан. Энди доим эслаб-эслаб кулаверасиз, майли.
— Йўқ. Ундай ўйламанг.
Чурук паранжи ёпинган бир хотин узоқдан шанғиллаб келаверди:
— Қор ҳам қурсин, кавушим ҳам қурсин. Нуриой, хурмачанинг тагини хўп ялаган экансиз-да.
— Йўқ, Хайри хола, сира яламасдим.
— Извошларинг шунақа юмшоқми-а? Нақ бахмал тўшакдай, жоннинг ҳузури-я,— ўтирган замон шанғиллади хотин.
Йўлчи «Хадра»дан, «Охун гузар»дан ўтиб, хотиннинг кўрсатишича, торроқ кўчага кирди, бир хароба уйнинг шалақ эшиги олдида отни тўхтатди.
Томларда, дарахтларда қор анча қалинлашган. Яна шиддат билан ёғишда давом этади. Кўчада болалар кўп. Аксарининг уст-боши юпун, маҳсиларининг йиртиқларидан кир пайтавалари осилиб туради, кимларда похол тиқилган эски калиш, кимларда жағи йиртиқ кавуш, лекин улар шод. Биринчи қор атроф манзарасини ўзгартиб, уларга янги ўйинлар келтирган. Қий-чув, сўкиш, бақириш, хохолаш кўкни тутади. Улар иккига бўлиниб «қорбўрон» ўйнайдилар. Қордан кичкина юмалоқ ясаб, думалата-думалата, ўз бўйларидан баланд, катта курра ясаганлар. У жуда оғирлашган. Беш-олтита бўлишиб аранг қўзғатадилар. Бармоқлари ачишади, дам-бадам оғизларига, қўлтиқларига тиқадилар, пуфлайдилар...
Йўлчини бир нафас тинчсизланган ҳалиги хаёллардан энди из ҳам йўқ. Унга энди ҳамма нарса равшан, яқин-дагина, сени яхши кўраман, деб унинг бўйнига осилган қиз, бу кун унинг олдида тақдирга тан берганлиги ҳақида бир оғиз узр айтиш эмас, ё бутунлай сукут қилиш эмас, ҳаёсиз бир суратда ўз қувончини билдирди. Йўлчи унинг ҳар бир сўзида, овозида, кулгисида қувонч ҳам тақдирдан розилик сезди. Бу нарса камбағал йигитнинг иззат-нафсига теккан эди, албатта. Лекин қизнинг севгисига илгаридан шубҳаланганди, ўз кўнглида ҳам у қизнинг муҳаббати ёнмагани, Мирзакаримбой хонадонида ўз вазиятини яхши билгани учун, ақлли Йўлчи бу ҳодисанинг табиий эканига чуқурроқ ишонди, кўнглида бир лаҳза учган беҳуда, алдамчи хаёллардан қутулди. У ҳозир болаларнинг шўх, жонли, қайноқ ўйинларини томоша қилади. Ўзининг кечмиш болалиги, қишлоғи, ўртоқлари ёдига тушади. У ҳам яқинда кичкина, оловдай бола эди. У, ҳамма қишлоқ болалари каби, ёшликдан меҳнатга киришган бўлса-да, аммо ўйинларга ҳам вақт топар эди. Хусусан, қиш чоғларида... Фақат бундай тор, сиқиқ кўчада эмас, кенг майдонда, шовқин-суронли қиш ўйинлари — баланд тепадан ойнадек сирпанишлар, думалашлар, чаналарда учишлар...
Кафтда сиқила-сиқила қаттиқлашган, тухумдай қор «ёвга» тегмай, адашиб, Йўлчининг бошини ялаб, дўпписини қийшайтириб ўтади. Болалар кулишади. Йўлчи ҳам самимий кулади. Унинг кўнгли очиқ, содда йигит эканини билиб болалар бирин-сирин яқинлаша бошлайдилар. Ҳаммасининг кўзи отда ва извошчида, уларнинг кўзларида ёнган орзу: извошга ўтирсалар, отни қаттиқ чоптириб, «пўшт-пўшт!» билан шаҳарни айланиб чиқсалар, ҳаммани ҳайрон қолдирсалар... Баъзилари отга тегажаклик қиладилар, баъзилари аравани ушлаб, силаб қўядилар,— нимадан ясалган?
— Неча пулга олгансиз?— сўради қора, шўх бола.
— Эгасидан сўра, мен қайдан билай,— кулиб жавоб беради Йўлчи.
— Извош ўзиники бўлса, шунақа кийим киймасди,— болаларча ҳақгўйлик билан тушунтирди иккинчи бола.
— Шу ердан, нақ шу ердан Шайхантовургача қанчада борасиз?— бири жиддий сўрайди.
— Кўз очиб-юмгунча.
— А, бизани боққачи?— ҳовлиқиб сўрайди бошқаси.
— Боғингизнинг қатта эканини бу киши биладими? — деб бирдан хахолашади болалар. Йўлчи ҳам бутун азамат гавдасини силкиб кулади.
Чурук паранжили хотин, овозини барала қўйиб, қорни, кавушини қарғаб, Нури билан бирга домланикидан чиқди. Нури ўтирмасдан илгари, қўша-қўша олтин билагузук таққан билакларини чиқариб, паранжини тузатди. Хотин валдиради:
— Нуриой, ойингиздап тўрт газгина чит олиб берасиз, албатта. Лозим қилиб кияман, унутманг. Худоё куёв бола билан қўшақаринг!
— Хўп дедим-ку, минг марта гапирасизми?—деди силтаб Нури.
— Шу укамга ҳам худо яхши қиз ато қилсин!— яна валдиради хотин.
— Тўйларида ман ҳам хизмат қилай...— кулиб деди Нури.
Йўлчи бу сўзларни эшитмагандай бўлди. Аёллар ўтиришгач, узун қамчини ҳавога кўтарди: «чуҳ!»
Қор аралаш шамол унинг юзига кескин урди. Қулоқларида орқада қолган болаларнинг овозлари янгради:
Ёмғир ёғалоқ,
Эчки туғалоқ.
Бойнинг қизининг
Қорни юмалоқ...
Йўлчи қайтаб, зах уйга — хизматкорхонага кирди. Уйнинг деворларидан нам, моғор ҳиди ва совуқ эсади. У қиш чоғи бошпанасиз қолиб, илиқ жойни қидирган шўрликлар сингари бир бурчакка тиқилди. Қор ва шамол кучая борда. Ташқарида қишни ва қорни соғинган қарғаларнинг қағиллашлари...
Нуринисо эса ичкари ҳовлидаги тўрт уйдан бирига — онасининг уйига кирди. Чунки бу уй холи эди. Бошқа уйларда қариндош-уруғлар ва никоҳни пойлаб ётган тўйпараст, дайди, турли хотинлар бор эди. Қиз домланинг «ўткир нафаси» теккан бир сиқим чойни, рўмолчага тугилган қандни, гўшангада кийилажак юрқа оқ кўйлакни (бунга ҳам домланинг «нафаси» теккан!) ва бир парча қоғознинг юзига қора, қуюқ сиёҳ билан ўнг-тескари, қандайдир, харфлар ёзилган ва икки томоннинг кўнглига «ўлмас муҳаббат» солувчи «эзибички»ни бирга қўшиб, рўмолчага тугиб, эртага унутмаслик учун, белгили жойга қўйди. Сўнгра, нима билан шуғулланишни билмай, уй ичида айланди. Тўй муносабати билан ўзига атаб ясалган тўққиз духоба ва тўққиз ҳар хил шоҳи кўрпани томоша қилди. Улар ердан шипга етарли қилиб тахланган... Бир томондан қор тепадай уюлган оппоқ пар ёстиқлар.... Куёвникидан келган сарполар кеча хотинлар орасида очилиб, мўллиги, ранг-баранглиги, тоза, асиллиги билан ҳамма хотинларнинг кўзларини қамаштиргандан сўнг, унинг кўзидан ҳам алоҳида кечирилган эди. Бунча сарпо келишини Нури эсга олганмиди? У сарполарнинг овозаси, кеча кўриб кетган хотинлар орқали, энди бутун Тошкентга бўлмаса ҳам, ҳар ҳолда шаҳарнинг ярмига тарқалган!.. У, молларнинг ҳаммаси сандиқларга жойлангани учун ҳам, ундай буюмлардан ўзида ҳам ўша миқдордан кўпроқ бўлгани учун қайта кўришни истамади. Фақат ингичка, узун занжирли, кичкина, лекин ғоят чиройли, мўъжаз қопқоғида бриллиантлар ёнган олтин соатни олиб, томоша қилди. Чунки қути ҳар нав олтин-кумуш безакларни кўрган бўлса-да, шу вақтгача соатсиз эди. Соат олиш ўзининг ҳам, онасининг ҳам эсига асло келмаганди.
Нури олтин занжирни бўйнига осди, соат кўкрагидаи пастроқда юлдуздек ярқиради. Қулоғига тутди: «чиқ, чиқ». Лекин саводсизга китоб ҳеч нима демагандай, соат унга ҳеч нима кўрсатмади. Кеча борганда ўрганиб олишга қасд қилган бўлса ҳам, кейин бу фикрдан кечган эди: «Кўркам безатилган уйда куёв-келин ўйнашиб-кулишиб ўтирганимизда, ўзи ўргатиб қўяди!..»
Хаёлларга, умидларга кўкраги тўлган Нури, ошиққани, итилгани бахт билан ўзи орасини айирган бир кунни қандай кечиришни билмаса-да, онаси, келинойилари ва бошқа қариндош хотинлар орасига кирса, қабул этилган ташқи одоб ва назокатга мувофиқ дарров бошқача бир тус олишга тиришар эди: гўё тўйнинг умумий нашъасига қўшилмагандай кўринади, юзида қайғуланиш, ота юртидан кетаётгани учун ўксиниш ҳисларини беради, кўзларини хаста нозиклик билан сузади. Баъзан бу ролни жуда қийинлик билан бажаради, кейин ёлғиз қолганда ўзи қотиб-қотиб кулада. Лекин келинойилари ва яқиндан танийдиган хотинлар бу ҳолни ҳийла ва шайтонлик эканини яхши англасалар ҳам, ҳовлиқма, лақма-енгил Лутфинисо бунга чиндан ишонар, астойдил хафаланар, ким кўринса шунга кўз ёши қилар эди.
Эшикни оҳиста очиб, танчага солиш учун қўлида бир хокандоз тўла лаққа чўғ билан ёш қиз кирди. Бу — Ёрматнинг қизи Гулнор эди. Нафис, нозик, маъсум бир қиз... Бўйи ёшига қараганда баландроқ, лекин бутун гавдага мутаносиб. Болаларча кулимсираган ва юқоридан пастга тобо майин ингичкалашган оқ, тиниқ юзи, қалам билан чизилгандек ингича, маънодор қошлари, узун, қуюқ киприклар орасида ёнган йирик қора кўзлари бор эди. Бу кўзларда туйғунлик, олижаноблик, кўнгилнинг баҳорий тозалиги, илиқлиги ва қандайдир, пармшон хаёлчанлик жилваланар эди. Аммо, Гулнорнинг кийими чўри қизларники каби эди: бошида эски, тўзиган қизил шол рўмол, эгнида пахтаси юпқа солинган ёки, ювила-ювила юпқалашган калтагина қора липис камзул, этаклари ғижимланган, ранги айниган чит кўйлак. Мўъжаз оёқларида маҳси ҳам йўқ...
— Нура опа, зерикмадингизми?—деда танчага ўтни ағдариб Гулнор.
— Юрак-бағрим қон бўлиб кетди,— қовоғини солиб бобиллади Нури,— эртадан бери ёлғиз ўтирибман. Сен ўлгур бу уйга бир марта ҳам бошингни тиқмадинг. Чой ичмадим, ичимга туз ҳам кирмади.
— Аллақаёққа бориб, ҳозир келдингиз-ку. Нега яширасиз?—деди кулиб Гулнор.
— Ҳамма нарсага разм солиб, кавлаб юрасан-а, писмиқ!— жеркиб ташлади Нури.— Тез бўл, юз-қўлимни ювишга иссиқ сув бер!
— Сув тайёр, ҳозир бераман,— қўрқмай, лекин итоат билан гапирди Гулнор.— Нима қилай, Нури опа, тонг қоронғисидан бери менда тиним йўқ. Икки уй тўла хотин, бетўхтов чой ичишади. Яна овқат ташийман, болаларга қарайман. Ташқари ҳовлини йиғиштирдим, катта ойим буюргандилар...
— Ташқарида дадам борми?
— Йўқ. Хизматкорхонада Йўлчибой ака бор экан,— деди табассум билан Гулнор. — Мен билмабман, бир вақт кўзим тушиб қолиб, югура қочдим, эшикка урилиб бошимни ёрай дедим.
— Жўрттага кўрингансан, ёш бўлсанг ҳам балосан...— тескари қараб, лабини буриштирди Нури.
Гулнор айтганига пушаймон қилди, хатосини тўғрилаш учун сўзламоққа мажбур бўлди:
— Ўла қолай, опажон, наҳотки мен жўрттага кўринсам... Шошманг, бошидан-оёқ гапирмасам, ишонмайсиз...— Гулнор танчага суялиб чўққайди ва сўзини давом эттирди:—Ташқари ҳовлида ҳамма уйларни йиғиштирдим, кўрпачаларни ҳовлига олиб чиқиб қоқдим. Бу ёққа ташиб овора бўлмайин деб, идиш-товоқларни ташқари ҳовлида ювдим, артдим. Бир вақт, мундай қарасам, хизматкорхона деразасидан Йўлчи акага кўзим тушди. Югура туриб, эшикка қараб қочдим. Мана шу. Жўрттага! Нега жўрттага?
— Илгари кўрганмидинг?— синамоқчи бўлиб сўради Нури.
— Узоқдан бир мартами, икки мартами кўриб қолгандим.
— Сенга ёқадими?
— Қўйинг шундай гапларни!— Гулнор қизариб, тезгина уйдан чиқди.
Нури ёлғиз қоларкан, ёзнинг иссиқ чоғида ишкомда кечирган бир неча минут ва кузнинг ойдин кечасидаги қўрқувли, лекин унинг учун энг тотли дамлар ёдидан ўтди. У чоғларнинг лаззатини шунда яна бир қайта татигандек, лаблари титради, юраги урди. Аммо бир оздан сўнг бутун вужудини бирдан ваҳима босди: қандай қилиб у ўзини сақлаб қолди? У ишқ ўйинига бутунлай берилмоқчи экан, оташин орзуларнинг сеҳри билан у кўр экан, кимнинг номуси, кимнинг ақли, кимнинг сабри, оғирлиги уни шармандаликдан қутқариб қолди? Агар йигит ҳам енгиллик ва шўхликка берилса эди, бу тўй бўлармиди? Йўқ! У ё ўз-ўзини ўлдирарди, ё хизматкор йигит билан бир юртга қочиб, камбағалликда, нон гадойи бўлиб яшарди. Бутун умрга ота-онасидан, акаларидан воз кечарди... Нури узоқ ўйлагандан кейин, севиниб энтикди ва ўз ичида шундай деди: «Ман кўр эканман, камбағал бўлса ҳам кўзи очиқ, номусли йигит экан. Унинг битта қусури — камбағаллиги. Кошкийди у бойвачча бўлса...»

* * *
Никоҳ тўйи фавқулодда суронли ва тантанали бўлди. Намозасрга яқин куёв катта оломон билан келди. Тўрт карнай, олти сурнайнинг шовқини кўкни тутди. Донгга ўч бойвачча куёвлар никоҳга, одатда, қўш карнай, қўш сурнай билан келишарди. Қишнинг изғиринли кунига қарамай, ҳамма томлар бошларига паранжи ё чопонни нари-бери ёпган хотинлар, қизлар билан тўлди. Ҳатто эрта-кеч танчанинг бир томонини банд этишдан ўзга ишга ярамаган забун кампирлар ҳам паст, қинғир-қийшиқ деворларга тирмашиб бўлса-да, бу «хон тақлид тўйни» томоша қилишдан ўзларини тия олмадилар...
Қадимнинг қоидасига мувофиқ, ҳар икки томоннинг шумтака болалари кўчада бир-бирларини қорга думалатиб, бир нафас муштлашиб олдилар. Маҳаллаларининг «иззат-нафси» ва «ор-номуси» учун шундай пайтларда ўзларини шер ҳисоблайдиган, ҳар номаъқулчиликка кўрларча отиладиган баъзи йигитлар муштларига тупуриб бир-бирларига кўз олайтираркан, кексалар пайқаб қолишди-да, оталарча койиш билан босди-босди қилиб қўйишди.
Куёв, аҳли раста олифта бойваччалар орасида одатга мувофиқ ўзини яшириб, данғиллама дарвоза томон юрди. Бойнинг катта ҳовлисида, мутлақ сукунат ичида, қари имом никоҳ ўқиди. Куёв бошидан мўл-мўл сочиқлар сочилди. Кейин куёв томон ажойиб сўзаналар, қимматбаҳо буюмлар билан безатилган хоналарга таклиф этилди.
Зиёфат, одатдагича, тез тугади. Куёв узун ва кенг зарбоф тўн кийиб, катта салласига кўркам олтин жиға қўндириб ҳавони титратган карнайлар, сурнайлар садоси билан ўзиникига кетди. Ичкарини яна аёллар тўлдирди. Лутфинисо ииқиллаб, ҳарсиллаб қизини олиб жўнашга киришдн. Нури алоҳида хонада ўз ўртоқлари — обрўли оилаларнинг қизлари билан ўлтирар эди. Унинг эгнида қадимона тикилган кенг, узун оқ шоҳи куйлак (қутли кунда «бурма кўйлак» кийишни онаси ман этган), бошида байтлар ёзилган катта «санама» рўмол, оёқларида ипакдай майин гулдор маҳси, қувончи кўксига сиғмаса-да, назокат ва одоб юзасидан ўзини хомуш, ҳазин тутишга тиришар эди. Баъзи қизлар никоҳ вақтида унинг шошганлигидан кулишар экан, у ўзини соддадилликка солиб дер эди:
— Қайдан билай, яна домла поччамнинг жаҳллари чиқмасин, деб иккинчи сўроқдаёқ жавоб бериб қўя қолдим-да. Ўзлариям жуда салмоқланиб сўзлар эканлар...
Лутфинисо дам ўтмасдан келиб, ёмон кўздан сақласин учун, исириқ тутаттирар, гоҳ қизини қучиб йиғлар, гоҳ кулиб, қизларни ўйинга, шўхликка ундар эди.
Нури почапўстинни кийиб, вазмин, зарбоф паранжини ёпиниб, ҳовлига чиққанда, катта ҳовли хотинлар билан қайнар эди. Мирзакаримбой ҳаяжонли, титроқ товуш билан қизига фотиҳа бериб, соқолини силади. Нурини аёллар ўртага олиб, бошларига катта қимматбаҳо палак тутдилар. Яллачилар чирмандаларни урдилар, юзларча хотинларнинг «ёр-ёр» қўшиғи янгради. Шу қий-чув ичида Мирзакаримбой билан хотини ўртасида бир оз аччиқ-тизиқ гап ўтди: Лутфинисо қизи билан қўш келинини извошда юборишни сўради.— «Ахир, кимсан, фалончининг қизи-я!»
— Эл қатори аравада кета берсин!— деди узил-кесил бой.
— Вой, Алихўжа бойлардан нимамиз кам? Қизини қўш арғумоқли извошда юборди. Қўқон араванинг дўқири қурсин!— вайсади Лутфинисо.
— Бас! — қичқирди Мирзакаримбой,— манманлик — худо урганлик. Эски таомилдан қолма. Яна замон нозик. Халқ мени гап-сўз қилади. Бойлар қутуриб кетди, дейди. Сен буни тушунасанми, ноқисулақл!
Хотинлар қий-чув билан етти аравага жойлашди. Камбағал уруғ-аймоқ, қўни-қўшнилар, тўйда, азада семирадиган юримсак аёллар қоронғида туртиниб пиёда жўнашди. Қизи, келинлари билан Лутфинисо ўлтирган олдиндаги соябонли аравани Йўлчи минди. Тош кўчага чиққанда, ҳангамани севадиган Ёрмат ўзишга тиришиб, отини қамчилади. «Арава пойга»нинг гумбури, аравакашларнинг қийқириғи, аёлларнинг «ёр-ёри» билан тўй карвони бораркан, қандайдир болалар, ўспиринлар югуриб чиқиб, йўлга арқон солдилар. Йўлчи пишқирган отини тўхтатиб қичқирди:
— Катта ойи, қани, йигитчаларни хурсанд қилинг.
— Холажон, каттароқ чўзмасангиз, сира йўл бермаймиз!— қичқиришди йўл тўсувчилар.
Лутфинисо бўғчадан икки дўппи олиб, беш сўм пул билан узатди. Йўл тўсувчилар қувониб бақиришди.
— Тўй устига тўй кўринг, хола!
Нарироқда чойхонадан йигитлар югуриб чиқиб, белбоғларидан нари-бери арқон ясаб, йўлни кесдилар. Шовқин-сурон яна кучайди. Орқада Ёрмат ғазаб билан бақирди Йўлчига:
— Бу қандай майнабозлик! Босиб-янчиб ўтавермайсанми!
— Тўйнинг қизиғи шунда-да,— жаҳл билан қичқирди Йўлчи.
— Ҳимматни баланд қилинг, она!— Шовқин кўтаришди йигитлар. Лутфинисо ийиб, икки дўппи ва ўн сўм пул узатди.
Куёвнинг маҳалласида ҳам болалар икки ерда йўл тутишга тиришдилар, лекин эплай олмадилар. Аравакашлар хотинларни ерга тушириб, Нурига атоқлик моллар ва ҳар нав жиҳозларни ташишга жўнадилар.
Куёвнинг ҳовлиси ўртасида катта гулхан ёнарди. Қиз томон гулхан олдида тўхтади. Қий-чув, чағир-чуғур қулоқни кар қилади. Қиздирилган чирмандалар ҳавони янгратади. Тошкентнинг донг чиқарган яллачилари шўх, жонли қўшиқ — «Олма-анорингга балли. Боғ-бўстонингга балли»ни куйлаб, гулхан теварагида рақс этадилар. Нури палак остида, ёш аёллар билан қуршалган ҳолда турар, қўшиқларни завқ билан тинглар, баъзан яллачиларга яширинча. мўралаб қўяр эди. Бироқ, бу маҳалланинг шумтака эркак болалари «келин чимчилаш» деган эски одатга жуда риоя қилишар экан. Бир қарич тирранчалар хотинлар орасига секингина суқуладилар-да, келинни чимчилаб қочадилар, Нури ғайри ихтиёрий «их» ёки «ҳимм» деб тишини тишига босади. Унинг бахтига, болалар кўпинча янглишадилар. Келин деб бошқа аёлларни чимчилайдилар. Улар чимчиловчиларни қарғайдилар. Ушлаб олсалар, урадилар...
Ҳовлида ҳангама тугагач, ярим кечага яқин Нурини бир тўда хотинлар палак остида, каттагина хонага киритдилар. Қиз томон, одатга мувофиқ, хонанинг пойгагини банд этди. Куёв томон аёллари эса уйнинг тўрида, чимилдиқ-чодир ёнида ғуж туришди. Ялпи шовқин билан «тортишмачоқ» бошланди: қиз томонда губчакдек юм-юмалоқ хотин белини белбоғ билан маҳкам боғлаб, ўртага тушди. Куёв томонда ориқ, дароз, чайир бир хотин бел боғлади. Ўзгалар — ёш-қари ҳаммаси шу икки аёлнинг белбоғига, этакларига ёпишди. «Тортишмачоқ» полвонлари енг шимариб, бир-бирларига панжа соларкан, ўзга аёллар умумий, кучли «ҳа-ҳув» билан тортишга киришдилар. Ногаҳон қўллар узилганда, тортишувчилар орқага ташланиб, бир-бирларининг устларига юмаланадилар. Сурон зўраяди, яна туриб ҳансираб тортишувни давом эттирадилар. Куч синовда ҳар икки томон астойдил курашди. Ниҳоят, қиз томон бўш келмаса ҳам, умуман эркакнинг ҳурмати ва унинг аёлдан устунлигини тасдиқлаш учун пича ён берди: куёв томон бир неча қадам сургандек бўлди. Кейин қарийб бутун хонани қопловчи палакни аёллар бошлари узра баланд кўтардилар. Оппоқ чимилдиқ ичидан узун зарбоф тўнни ёпиниб, куёв чиқди. Иягида уч-тўрт тола соқол кўзга ташланган, баланд бўйли, бақувват, эркаксимон даллол кампир уни етаклаб палак остидан қизга келтирди. Куёв Нурининг ўнг қўлини ушлади, кейин қучоқлаб ердан узди ва қоқила-суқула чимилдиқ томон кўтариб кетди-да, духоба тўшакка секингина ўтқазди, ўзи ҳам шунда чордона қурди. Нури катта оқ рўмолини юзига тушириб, бошини қуйи солган ҳолда, ноз қилгандек, сал бурилиб ўтирди. Унинг қулоқлари шанғиллар, кўксини ҳислар тўлқинлатар, юраги қаттиқ урарди. Куёв кимдандир ишорат кутган, ёки уялган каби, бир неча вақт жим қолди. Нури, гўё ўзи-ўзига дегандек, секингина деди: «Жуда исиб кетдим». Куёв бир қўли билан унинг белидан қучиб, иккинчи қўли билан рўмолини кўтарди-да, шивирлади: — Жоним, менга қаранг. Хурсандмисиз? Нури кўзларини сузиб, нозли табассум билан унга юзини ўгирди. Чўвак юзли, сийрак, сарғиш мўйловли, иржайган қувгина йигитга бир оз тикилди-да, бошини аста қуйи солди ва ичида хўрсинди.
Хона ичида шовқин пасайди. Чарчаган аёллар уйни тўлдириб, зич ўлтиришди. Урф-одат ва анъана, гўё жадвалга ёзилгандек маълум тартиб билан давом этди. «Соч силаш», «Ойнага боқиш», «Туғди-туғди» ва ҳоказо қарийб тонгга қадар эрмак бўлди.
Қий-чув билан ўтган наҳорликдан сўнг ҳовлида яна базм бошланди. Яллачилар даврани кенг олиб, узоқ ўйнадилар. Пулдор хотинлар бир-бирларидан қолмасликка тиришиб, пул ўгирдилар. Яллачиларнинг куйи ташқаридаги эркакларни — куёвнинг ўртоқларини тоқатсизлантирди. Улар эшик тирқишларидан мўралайдилар ва қия очиб, бошларини суқадилар. Баъзи шилқим бойваччалар қўлларидаги шалдироқ қоғоз ақчаларни ҳавода силкадилар. Лабларини ялаб, раққосаларни имлайдилар. Кампирлар яқин бориб қарғашади, қувлашади.
Ўйиндан кейин кечаги соқолли кампир келинни «саломга» олиб чиқди. Нури қуёшда кумушдай ялтировчи банорас паранжида; юзи қат-қат шойи рўмоллар билан ёпиқ, хонанинг остонаси ёнида сал эгилиб туради. Ҳамма хоналар ва айвонлардан хотинлар ҳовли саҳнига тўкилди. Соқолли кампир бир қўлини Нурининг бошига енгил қўйиб, баланд қалин товуш билан, худди куйлагандек, сўзларни оҳангдор чўзиб қичқирди: «Ассалом, ассалом. Муҳаммад Мустафога салом. Биби Фотимамга салом, чорёрларга салом, азиз-авлиёларга салом. Қайнана-қайнаталарга салом. Оға-иниларга салом...». Чол кайната хаста бўлганидан, куёвнинг акаси ташқаридан кирди. У ерга қараб, илдам юрди. Эркакка яқин қариндош бўлмаган ҳамма хотинлар тескари қараб, рўмоллари, қўллари билан юзларини яширдилар. Эркак яп-янги, узун қоғоз ақчани келиннинг бошига қўйди-да, ташқарига илдам чиқиб кетди. Соқолли кампир пулни ҳаяжон билан киссасига урди-да, Нурининг юзини очди. Келиннинг юзлик рўмоллари хотинлар ўртасида талаш бўлди — «табаррук». Нурининг бошидан қайнанаси сочиқлар сочди. Болалар, катталар чуввос билан ур-йиқит теришар экан, ҳорғин, бепарво қараган Нурини кампир яна хона ичига етаклади.
Ҳовли саҳнига, айвонларга «сеп» ёйилди. «Сеп»нинг бойлиги, тури, ранг-баранглиги ҳаммани ҳанг-манг этди. Бирин-кетин тўхтовсиз равишда келтирилган таомлар, ширинликлардан кейин кечга яқин Лутфинисо қизи билан хайрлашди. Нури юрак сирини яширишга қанча уринмасин, она нимадир пайқаб, тинчсизланди
— Нега бундай алланечуксан?— шивирлаб сўрада у.
— Ойижон, ҳеч ташвиш тортманг, чарчадим, холос,— жавоб берди Нури кулмоққа тиришиб.
Лутфинисо баъзи насиҳатларни қизининг қулоғига шивирлади-да, ўзи билан келган кўп аёллар билан уйга жўнади. Қудалари кўрсатган эъзоз ва эътибордан мамнун бўлса-да, унинг хотири паришон, кўнгли нотинч эди.

V
Хароб уйнинг ўртасида қазилган чуқурчага ўтин қалаб, чуқурча теварагида Ўроз билан Йўлчи оғизларини нақ тутунга етказиб тўмпайиб галма-гал пуфлашарди. Жиққа ҳўл ўтин ёлғиз «пирс-пирс» қилиб, аччиқ заҳар тутун буриқтиради. Уйдаги нарсаларни бир-биридан ғира-шира айиришга имкон берувчи «жинчироқ» ҳам кўринмайди, уй ичи қалин тутун.
— Пуф-пуф...
— Пуффа, пуф. Уҳў, ўҳҳў!— йўталиш ва пуфлаш. Уйнинг тўрида етим ўғилчаси Шоазимни ўз бағрига олиб, ухлатишга тиришган Шоқосим хип бўғилган овоз билан хириллади:
— Совуқ жонларингни оладими? Тутун бўғди-ку, эшикни очинглар!
— Шошманг, бу дарди ҳарина оз-моз тутақсин! Пуф, пуф, Уҳу, аҳ. Тутун жигаримни ҳам титиб юборди!..
— Бас дейман, кофир қирғиз!— Шоқосим бўғилди.— У ўтин ёнмайди, саратон юзини кўрганда ҳам ёнмайди. Мен ўзим қуруқ ўтин топиб келаман.
— Бас, Ўроз, кўзимни кўр қилди тутун,— Йўлчи юм-юм ёш тўкиб, ачишган кўзларини ишқалаб, туртина-туртина эшикни топиб очди.
Бу уй илгари бедахона бўлганидан, дарчаси ҳам йўқ, токчаси ҳам йўқ, тоқиси ҳам йўқ эди. Қоп-қора ис босган шипидан қамишлар осилиб ётарди. Қамалган тутун жуда секин таралмоқда эди. Йўлчи нафасини ростлаш учун, эшикка чиқди. Осмон тиниқ, қалин қор билан қопланган далалар устида юлдузларнинг олтин ғўзалари ёрқин чақнайди. Ҳар вақтдагидан кўркамроқ, тиниқроқ кўринган тўлин ой самонинг бир нуқтасида қотган каби... Унинг нурларида қишнинг поёясиз оқ кўрпаси майда олтин учқунлатиб, ҳамма ёқни чуқур жимжитлик билан ўраб ётарди. Яланғоч дарахтлар майда юлдузчалар билан ёнган қора ажиб чиройли кўлкалар ташлайди. Ойдинли қиш кечаси шундай гўзал, шундай улуғворки, ҳатто хизматкорларнинг хароб кулбаси ҳам, деворларига кимнингдир томонидан ёпилиб, йиғиштирилмай қолган таппилар ҳам, аллақандай бежирим манзара ясайди.
Йўлчи қотган қорни ғарч-ғурч босиб, тоза, муз ҳавони қамраб кеза бошлади. Ҳозир унинг кўкси гоҳ оғритувчи, гоҳ юпантирувчи кечинмалар билан, бутун руҳига сингган тотли ҳасрат билан тўла эди. «Кимнинг қизи экан?» деб фикран сўроқлаб юрган у «бегона қиз»ни энди танийди. Лекин ҳали у гўзал ҳам яқин, ҳам узоқ!.. Йўлчи ўзи учун овунчоқ хаёлларига берилиб, совуқнида сезмай танҳо юраркан, Шоқосим чикди, кўкка боқиб, бўғиқ товуш билан «ёҳу!» деб қичқирди-да, ўтин келтириш учун қаёққадир ғойиб бўлди. Йўлчи гўё унинг кетишини кутиб турган каби, тезда уйга кирди. Уйда тутун йўқолган бўлса-да, аччиқ ҳид дарров унинг бурнига урилди.
— Эшикни очсанг, совуқ гувиллайда, ёпсанг бўғиласан, нима қиламиз, Ўроз?— дўстининг ёнига чордона қуриб деди Йўлчи.
— Бу ерда итни боғласанг турмайди. Бу оғил босиб қолмаса, деб қўрқаман. Лекин, хўжайинларга барибир. Том тагида қолиб ўлсак, сан билан манинг хунимни улардан ким даъво қилади!—қайғули товуш билан деди Ўроз.
— Ўроз, шу кунингга ҳам шукур қила тур...— дўстига яна яқинроқ эгилиб деди Йўлчи.
— Вой тентак, бундан ёмони бўладими?
— Шошма, мен санга бир нарса гапираман. Каллангга сиққанича ўйла, кейин маслаҳат бер,— Йўлчи овозини пасайтириб сўзлай бошлади,— бу ерга қайтишимда бой мани чақирди; дедики, Шоқосимга айт, жойини топсин, ман уни бўшатдим, иложи бўлса, эртага юк устига миндириб, шаҳарга олиб тушиб қўй... Нима қиламиз, унга қандай билдирамиз?
Ўроз бир уҳ тортиб, узоқ вақт сукут этди, сўнг деди:
— Хўжайин тоғанг жуда худой урган одам. Уйинг куйгур, шунча йил ишлатиб, энди кўчага ташлайдими? Қаҳратон қиш бўлса!..
— Албатта, хўжайинники ноҳак. Боласи билан ўралиб қолди, энди ишлай олмайди, деб ўйласа керак у...
Ман шундай фаҳм қилдим,— куюниб сўзлади Йўлчи.— Қиш ўтгунча сабр қилинг, далада бекор ётгани йўқ, иш ҳали кўп дедим.
— Пул берар эканми?— деди Ўроз.
— Орамиз очиқ, деди хўжайин. Ҳақи бўлса, Шоқосим бориб даъво қилади-да,— деди Йўлчи.
— Овқат, кийимни эмас, сувни ҳам ҳисоблайди у қизталоқ... Йўлчи, сан Шоқосимга ҳеч нима дема. Ман ўзим эрта-индин ётиғи билан тушунтираман.— Бир нафас ўйлаб, уҳ тортиб давом этди Ўроз.— Бу одам девдек ишлайди. Ёлғиз ҳозирги пайтда теваракдан биронта бойга тўғрилаб қўйиш жуда қийин-да.
— Қиш ўчоғи тор, қўп — уйингга бор, дейди кексалар,— деди Йўлчи,— лекин совуқда ота-бола қаерга боради? Ҳаммадан болага оғир. Сан атрофдаги бой деҳқонлардан бирига тиркаб қўй. Кейин, Шоқосимга билдир, шундай қил, бошқа илож йўқ.
— Тўғри, атрофда бойлар кўп. Лекин улар ҳозир оғир шарт қўяди. Кўкламгача ювинди билан боқади, олти ой ёз текинга ишлатади. Одамнинг кучи эшак кучидан паст баҳога тушади уларга!— Ўроз исиб кетгандай, ўралган чопонини елкадан туширди ва милтираган «жинчироққа» тикилиб жим бўлди. Унинг икки қош ўртаси тугунчак — у ўйлар эди.
Бурчакда ётган бола уйқусирабми, ё совуқдан уйғонибми, ачинарли товуш билан «дада!» деди. Йўлчи ўрнидан ирғиб туриб, боланинг ёнига борди.
— Ухла, ухла, айланай полвон боладан!— эркалаб боланинг бошини силади Йўлчи.
— Тўйдан шу болага атаб бир кап ширинлик ҳам келтирмабсан,— деди Ўроз.
— Тўйи қурсин. Эртага шаҳардан ҳолва сотиб олиб чиқаман бунга,— боланинг елкасини она каби меҳр билан аста-аста қоқиб деди Йўлчи.
Совуқдан қалтираб, бир қучоқ ўтин билан Шоқосим келди.
— Яса гулханни, қоқ қуруқ ўтин...
Уч киши чорчўп атрофига ўтириб, ўт қалашди. Саратон кўрган қуруқ ўтин шатирлаб ёна бошлади, девор ва шип ҳам ёнган каби, шафақланди. Гулханчиларнинг дала шамоли билан қовжираган юзларига тиниқ қизиллик югуриб оловланди. Ҳали совуқдан қисилиб-бужмайган гавдалар энди ўзини қўйди, яйради.
— Бир хотин «жон эр, жон олов» деган экан. Тўғри айтган.
— Қиш куни гулхан камбағал учун ҳам чопон, ҳам тўшак, ҳам палов.
— Кечқурун далада олисдан ўт кўрсам, овулим эсимга тушади,— маъюсланиб деди Ўроз.
— Ҳар кимнинг ўз элати ўзига ширин,— ўзи-ўзига гапиргандай деди Йўлчи.
— Қани, қирғизим, дўмбирангни ол,— деди Шоқосим, оловга қараб севиниб,— ўланингни чўз. Унгача чой қайнайди.
Ўроз тепадаги қозиқдан дўмбирани олди, дастлаб берилмасдан чертди. Кейин, музиканинг ва кўнглига синган куйларнинг сеҳрига берилиб, кўзларини чирт юмган ҳолда, завқ билан чалди, куйлади. Бу кун у айниқса ҳазин, юракни эзувчи, руҳнинг қайғуларини, интизорликларини кўзлардан қатра-қатра томдирувчи куйларни куйлади. Йўлчи ҳам Шоқосим бошларини енгил тебратиб, тингладилар.
Олов четига қўйилган қора қумғон шақиллаб қайнаб тошди. Йўлчи эҳтиёт билан қумғонни олиб, бир чимдим чой солди. Пиёлаларни ювиб-артиб қуя бошлади.
— Бир ҳовуч майиз бўлса, роса базм бўларди-да!— Йўлчидан пиёлани оларкан, ўз-ўзига ғунғиллаб деди Шоқосим.
Ўроз дўмбирани четга қўйди. Гангир-гунгур суҳбат билан чой ичилди. Бу кеча Шоқосим жуда хурсанд эди. Тинмасдан қизиқ нарсаларни сўзлайди. Насриддин Афанди латифаларидан ғоят қизиқларини кетма-кет айтади. Қотиб-қотиб кулади, Йўлчи билан Ўроз кўзлари билан имлашиб, унинг кўнгли учун суҳбатни қизитишга тиришадилар. Шоқосим, Афанди латифаларини жуда усталик билан айтгани учун, юмалаб-юмалаб кулмасликка илож ҳам йўқ эди.
Гулхан совиниб, ёқутдай қизил чўғларнинг устини аста-аста кул босаркан, Шоқосим ўғлининг олдига ўтиб ётди! «Жинчироқ»ни пуфлаб, Йўлчи билан Ўроз гулхан теварагида мук тушишди. Уй ичини қуюқ қоронғилик босди. Ташқарида шамол ғувиллади.
— Яна уй совиди,— бир оздан сўнг қоронғиликдан Шоқосимнинг овози эшитилди.
Ҳатто гавдасини қандай қилиб яхшироқ ўрашни билмай уринган Йўлчи жавоб берди:
— Уй эмас, музхона бу...

AvvalgiI- qism Keyingi

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Bola Alisher (qissa) [Oybek] 2818
2	Бола Алишер (қисса) [Oybek] 1096
3	Fanorchi ota (hikoya) [Oybek] 6327
4	Фанорчи ота (ҳикоя) [Oybek] 533
5	Qutlugʻ qon (I- qism) [Oybek] 1874
6	Qutlugʻ qon (II- qism) [Oybek] 1439
7	Qutlugʻ qon (III- qism) [Oybek] 1938
8	Quyosh qoraymas (roman) [Oybek] 1672
9	Қутлуғ қон (II- қисм) [Oybek] 644
10	Қутлуғ қон (III- қисм) [Oybek] 715
11	Қуёш қораймас (роман) [Oybek] 627
12	Sozim (she’rlar) [Oybek] 3604
13	Созим (шеърлар) [Oybek] 866
14	Ulugʻ yoʻl (roman, 1-qism) [Oybek] 1226
15	Ulugʻ yoʻl (roman, 2-qism) [Oybek] 947
16	Улуғ йўл (роман, 1-қисм) [Oybek] 763
17	Улуғ йўл (роман, 2-қисм) [Oybek] 606

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 62429
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 57898
3	Gʻazallar [Nodira] 40505
4	Guliston [Sa’diy] 36644
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 23312
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 23180
7	Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 21837
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 19542
9	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 18663
10	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 14485