Oyna sindi (tragikomediya) [Abduqahhor Ibrohimov]

Uch Parda, Sakkiz Koʻrinishli Tragikomediya
Qatnashuvchilar:
Manzura – 40 yoshda, qiyofasidan ancha yosh koʻrinadi.
Mirsafo – 38 yoshda, gavdali, vujudidan jismoniy kuch-quvvat yogʻilib turadi.
Sayyora – 20 yoshda, chiroyli.
Halimxon – 20 yoshda, novcha va xipcha.
Burhoniddin – 68 yoshda, salobatli, koʻrinishdan 50 yoshlarga borgandek tuyuladi.
Davron – 18 yoshda, qadamidan oʻt chaqnaydi, kuchli.
Lazokat – 54 yoshda, qoʻpol va semiz.
Abror – 59 yoshda, qiltiriq.
Melivoy – 65 yoshda, nozik va satang.
Muyassar – 17 yoshda, chin goʻzal.

Birinchi Parda
Birinchi Koʻrinish
Manzuraning shahar markazidagi keng, besh xonali xonadoni. Katta zal, devorlarga gilamlar osilgan, chet el mebellari bilan jihozlangan. Polga patgilamlar toʻshalgan. Katta va noyob qandil nur taratib turibdi.
Sahnada Manzura paydo boʻladi.
Uzunchoq katta stol ustida idish-tovoqlar, ichimlik va ichkilik shishalari ayqash-uyqash boʻlib yotibdi. Stullar nari-beri boʻlib qolgan. Bir stul oyogʻi osmondan boʻlib turibdi. Bularning bari hali yaqinda bu yerda bazmi jamshid boʻlganidan darak beradi. Manzura xavotirlanib yon tarafdagi xonaga kirib ketadi va tisarilib qaytib chiqadi.
Manzura. Voy shoʻrim, voy shoʻrginam, yolgʻizgina qizim...
Hali kayfi tarqalmagan Mirsafo tungi xalatini sudraganicha chiqib keladi, bir-biriga tikilishadi. Jimlik.
Manzura. Axir, hali qizim turmush qurmagan bokira... Endi qizimning keyingi taqdiri nima boʻladi, yashshamagur.
Mirsafo. Tushuntiribroq gapir, nima gap oʻzi?
Manzura. Nima qilib qoʻyganingni bilasanmi, ablah?
Mirsafo. Mayli, boʻlar ish boʻpti, birov eshitmasin. Oʻtgan ishga salavot, soʻz beraman, kelishamiz, qizingga tovonini toʻlayman. Lekin sekinroq gapir, sekin... Birov eshitmasin.
Manzura (ikki soniga qarsillatib urib). Ha, yashshamagur-a, qizlik iffatini pulga chaqib boʻlarkanmi? Axir, qiz bolada faqat bir marta boʻladigan iffat pardasini qayta tiklab boʻlmaydi-ku. Yoʻq, sen yaramasni shunday qoʻyib qoʻymayman, oʻzingni oʻldiraman, uy-joyingga oʻt qoʻyaman, keyin oʻzimniyam oʻldiraman.
Mirsafo. Oʻlish hech qachon qochmaydi. Yashashdan gapir. Lekin sekinroq. Devorniyam qulogʻi bor.
Manzura. Yoʻq, endi men hech narsadan qoʻrqmayman, seni oʻldir¬¬magunimcha tinchimayman. Uch marta turmush qurib orttirgan yolgʻiz qizimni zaxa qilib qoʻyding-a. It tegdi unga endi. (Charchab, yerga chordona qurib oʻtirib qoladi, halloslagancha qoʻli bilan oʻzini yelpiydi.)
Mirsafo (qoʻlidagi xalatni kiyib, kresloga choʻkadi). Bu yogʻidan gʻam yema, Manzura. Mana men, Mirsafo turibman. Oʻzim qizingga zoʻr yigit topib, katta toʻy-tomoshalar qilib uzataman. E, pul kuchi bilan nimalarni qilib boʻlmaydi deysan. Pulning kuchidan koʻra qudratliroq narsa yoʻq bu olamda, odamlar olamida. Qoʻl ostimda bir soʻzimni ikki qilmaydigan baquvvat-baquvvat yigitlar koʻp.
Manzura. Qiz bolaga uylanmagan oʻzbek yigitining yuragida armoni qoladi, qizim bir umr uning oldida tili qisiq boʻlib yuradi.
Mirsafo. E, hozir zamon boshqa, yigitlar oʻzgarib ketgan. Haqi boʻlsa bas, chekinishga, koʻzni chirt yumishga, hatto xotinim qiz chiqdi deyishga ham rozi boʻlishadi. Ha, haq degani – pul degani, boylik degani, uy-joy degani, «Mersedes» degani, oltin degani, kelinning sepi zoʻr boʻlsa, iffatning oʻrnini bosib ketaveradi.
Manzura. Bekorlarni aytibsan, oʻzing ayol zotidan emassan-da, bilmaysan. Qiz bola uchun qizlik iffatidan ham zoʻrroq sep yoʻq. Sen buni tushunmaysan.
Mirsafo. Qizingning ishini oʻzim oʻnglayman, uni oʻzim baxtli qilaman.
Manzura. Nima, xotiningni qoʻyib, qizimga uylanarmiding yoki uni ikkinchi, xufya xotin qilib qoʻyarmiding?
Mirsafo (xandon otadi). Bu gaplaring havoyi gaplar. Lekin qizing bilan boʻlar ish boʻlgan ekan, uning endigi qismatiga befarq qaramayman, uni oʻzim baxtli qilaman.
Sayyora (chap tomondan quvnoq holda chiqib keladi, egnida tungi qizil harir xalat). Albatta! Albatta men baxtli boʻlishim kerak.
Manzura (qizini yigʻlab quchoqlaydi). Bolam, qizalogʻim, boshimizda shunday koʻrguliklar bor ekan... (Mirsafoga.) Qizimning oʻrniga oʻz qizingni qoʻyib koʻrsang boʻlmasmidi...
Sayyora. Oyi!
Manzura. Boshqa birov sening qizingni buzib qoʻysa, sen uni nima qilarding...
Sayyora. Oyi deyman!
Manzura. Shuni tasavvur qilasanmi, tasavvur qila olasanmi? Pichoqni avval oʻzingga ur, ogʻrimasa birovga ur-da!
Sayyora. Boʻldi qiling, oyi!
Manzura. Nega endi boʻldi qilar ekanman. (Koʻksini koʻrsatib.) Mana bu yerimga tuz sepilgan, achishyapti, yonyapti. Axir, farzand jigardan paydo boʻladi! Oʻzing ona boʻlmaguncha, onaning holini bilarmiding. Uff.
Mirsafo. Avval men yuvinib olay. Keyin gapni davom ettiraveramiz. (Oʻng tomonga chiqadi.)
Sayyora (oyisiga yaqin borib, nim ovozda). Mirsafo akani tinch qoʻying. Umuman esa, bugundan boshlab mening ichki ishlarimga aralashmang.
Manzura. Yuzga kirsang ham onang boʻlib qolaveraman. Seni tergashga haqqim bor.
Sayyora. Boshqa onalarning oʻz bolalarini tergashga haqqi boʻlsa bordir. Lekin sizning haqqingiz yoʻq.
Manzura. Nima, nima? Nega mening haqqim boʻlmas ekan?
Sayyora. Chunki, sizdan ibrat olib boʻlmaydi. Uchta erdan bittasiniyam etagidan ushlab qololmagansiz.
Manzura. Menga ta’na qilmagin, yengil tutmagin, qizim. Ayol kishi uyim-joyim, bola-chaqam deb oilani tashlab ketmasligi mumkin ekan-u, lekin erkak kishini, agar u xohlamasa, oilada ushlab qolib boʻlmas ekan. Men buni uch marta sinab koʻrdim.
Sayyora. ...va uchala eringiz ham sizni tashlab ketdi.
Manzura. Yuzimga solmagin, badbaxt.
Sayyora. Nega achchigʻingiz chiqadi, bor gap shu-ku, oyi. Ha, siz menga ibrat boʻlolmaysiz. Men boshqa yoʻldan boraman. Meni tashlab ketishlarini istamayman. Lekin, kimki menga yoqmay qolsa, uni men tashlab ketaman. Buning uchun mustaqil shaxs boʻlishim shart.
Manzura. Ha, ishtahang juda zoʻr-ku. Juda katta ketmagin, oxiri baxayr boʻlmaydi...
Mirsafo (sochiqqa boshini arta-arta oʻng tomondan chap tomonga oʻtib ketadi). Men endi kiyinib olay... Suv issiqqina ekan, mazza qildim.
Manzura. Men bexabar qolibman, sen juda oʻzgarib ketibsan-ku, qizim.
Sayyora. Uyda deyarli boʻlmaysiz-ku, oyi. Oyda, yilda bir uchrashib qolamiz.
Manzura. Oʻzing bilasan-ku, ishim oʻzi shunaqa, ishbilarmonlar tunu kun ishlashadi. Men oʻzimni oʻtga, choʻqqa urmasam, bizlarni kim boqadi, ochdan oʻlamiz-ku.
Sayyora. Uyda boʻlsangiz mehmon kutishdan boʻshamaysiz.
Chap tomonda kiyinib olgan Mirsafo koʻrinadi, uni sezishmaydi.
Manzura. Sen juda oʻzgarib ketibsan-a, qizim. Tarbiyang bilan ana endi oʻzim jiddiy shugʻullanaman.
Sayyora. Kechikdingiz. Yigirma yilga kechikdingiz. Xoʻsh, menga ayting-chi, oʻz dadam kim?
Manzura. Koʻrgansan-ku!
Sayyora. Suvratini! Oʻzini emas.
Manzura. Oʻsha suvrat dadangning suvrati-da. Muqaddas xotira, unutilmas yodgorlik sifatida oltin gardishga solib yotogʻim toʻriga osib qoʻyibman-ku.
Sayyora. Xotira gardishda emas, qalbda saqlanadi. Suvratdagi kishining otam ekaniga umuman ishonmayman ham.
Manzura. Ishongin, qizim. Bizlarni tugʻruqxonadan suvratdagi oʻsha kishi – sening dadang olib chiqqan edi, tugʻruqxona darvozasi oldiga oq «Volga»ni koʻndalang qilib qoʻygan edi, doya xotinlarga suyunchini ayamagan edi, eh, u onlarim naqadar quvonchli edi-ya.
Sayyora. Agar oʻz dadam boʻlsa, nega endi meni sira yoʻqlamaydi?
Manzura. Bilmadim. Balki mendan koʻngli qolgandir?
Sayyora. Unda menda ne gunoh? Balki meni oʻz farzandi deb hisoblamas.
Manzura. Yoʻq, unday emas. Sen uch oylik chaqaloq ekaningda dadang bizni tashlab ketgan edi.
Mirsafo chap tomondan viqor bilan chiqib keladi.
Mirsafo. Ona-bolaning urishi – doka roʻmolning qurishi. Endi sulh boʻlsin. (Soatiga qarab.) Bugun bu yerga ajratilgan vaqtim tugadi. Men ketdim.
Sayyora. Toʻxtang.
Mirsafo. Onangga soʻz berdim, tovoningni toʻlayman. Lekin hozir ortiqcha qola olmayman. Uyda xotinim uxlamay meni kutib oʻtiribdi, kechiksam subutim ketadi. Shuni sen ham bilib qoʻyginki, men oilamni hammadan va hamma narsadan ustun qoʻyaman.
Manzura. Toʻxta.
Mirsafo. Vaqtim tugagan. Kechiksam xotinimdan baloga qolaman.
Manzura. Toʻxta deyapman senga! Qizimning tovoni masalasini hal qilib ket.
Mirsafo. Soʻz berdim-ku, ertaga hal qilamiz.
Manzura. Yoʻq, hozir hal qilib ketasan. Boʻlmasa, vaziringga arz qilaman.
Mirsafo tarashadek qotib qoladi.
Sayyora. Vazirning bundan boshqa qiladigan ishi yoʻqmi?..
Mirsafo (bir oz oʻziga kelib, titrab-qaqshagancha, Manzuraning oldiga keladi, choʻntagidan pul chiqarib, unga uzatadi). Mana qizingning tovon puli. Oʻn ming dollar. Yana qora Yoʻldosh beradigan ikki ming dollar ham seniki.
Manzura. Bu qiz boqib katta qilgan mening haqqim. (Pulni oladi). Pul qoʻlning kiri. Sayyora yosh narsa, pulni tutib turolmaydi, puldan pul tugʻdirolmaydi. Uning tovon haqi koʻchmas mulk boʻlishi kerak.
Mirsafo. Ya’ni...
Manzura. Ya’ni, Eskijoʻva, Oloy, Farhod, Beshyogʻoch, Mirobod, Otchopar bozorlaridagi yoki Navoiy koʻchasidagi yarmarkaga joylashgan xususiy tijorat magazinlaringdan birini qizimning nomiga xatlab, notarius orqali rasmiylashtirib berasan. (Qiziga.) Yoki senda boshqa taklif bormi?
Sayyora. Shahar markazidagi goʻzallik saloniga xoʻjayinlik qilishni istardim. Erkaklar zali, ayollar zali, manikyur, pedikyur, kosmetika, liboslar zali, chevarlar fabrikasi.
Manzura. Sen shunga rozi boʻlsang, men qarshi turmayman. Qolaversa, oʻzing ham sartaroshlik maktabini bitirgansan. Kelajakda butun jumhuriyatimizdagi shu sohalarni oʻz qoʻlingga olishing mumkin.
Sayyora. Kimsan Sayyora boʻlib ketaman!
Manzura. Iloyo, omadingni bersin, qizim. (Mirsafoga.) Qani, kabinetimga kirib, tilxatingni yoz. Sayyora, Mirsafo akangga oʻzing yoʻl koʻrsat.
Mirsafo. Soʻz berdim-ku, tilxatni ertaga yozaman.
Manzura. Yoʻq, qolgan ishga qor yogʻishi mumkin. Tilxatni shu bugun rasmiylashtiramiz. Men hozir tanish notariusga telefon qilaman. Tegishli ulushi evaziga muhrini qoʻyniga solib yetib keladi. (Telefon raqamlarini tera boshlaydi).
Sayyora (Mirsafoga). Orqamdan yuring. (Chiqadi.)
Mirsafo (yurayotib). Bir visol oqshomi deb boshimga shuncha tashvish orttirib oldim. Buyam mayli-yu, lekin bugun xotinimdan baloga qoladigan boʻldim. Ana shunisi yomon boʻldi. (Chiqadi.)
Manzura (zalga). Hokimiyatni qoʻlga olish mana bunday boʻlibdi. Egri tayoqqa – egri toʻqmoq-da. Ha, ayol kishining makri qirqta eshakka yuk deb, bekorga aytishmagan. Mirsafoni tuzogʻimga tushirdim, shu yoʻl bilan qizimning kelajagini moddiy jihatdan ta’minladim. Endi bundan buyoqqa milliarder Mirsafo qoʻlimda qoʻgʻirchoq, har maqomda oʻynataman.

Ikkinchi Koʻrinish
Sayyora oʻz ish kabinetida, katta stol qoshida oʻziga oro berib oʻtiribdi. Stol ustida soat, telefon, radiola, jajji televizor hamda boshqa aloqa vositalari. Kabinetda kreslo, divan va stullar, jurnal xontaxtalari qoʻyilgan, yerga choʻgʻdek qip-qizil katta gilam toʻshalgan. Sayyoraning tepasidagi devorga uning oltin gardishga solingan portreti va «Sayyora goʻzallik saloni» deb yozilgan lavha osib qoʻyilgan.
Soat toʻqqiz marta bong uradi. Sayyora pardozini toʻxtatib, lab boʻyogʻi, upa-eliklari, koʻzgusini stol tortmasiga qoʻyib qoʻygach, chaqiruv tugmasini bosadi. Ostonada raqqoslardek xipcha va nozik, novchadan kelgan, xushroʻygina kotib – Halimxon paydo boʻladi, egnida qora shim, yangi yengi kalta oq koʻylak, boʻynida yashil galstuk, oyogʻida qora amirkon kovush, bir qoʻlida bloknot, ikkinchisida qalam.
Halimxon (bir tomonga bir oz bosh egib). Buyursinlar, begim.
Sayyora. Birinchi kelgan mijoz kirsin.
Halimxon. Aytganingiz boʻladi, begim. (Chiqadi.)
Sayyora stol tortmasidan oltin gardishli qora koʻzoynak olib, taqadi. Xonaga xuddi shunday koʻzoynak taqqan, qip-qizil shoyidan kofta-yubka kiygan Manzura kirib keladi, qoʻlida ham qizil sumka.
Sayyora (oʻrnidan turib ketadi). Oyi! (Koʻzoynagini oladi.)
Manzura. Qizim! (Koʻzoynagini oladi). Kabineting senga juda-juda yarashibdi, muborak boʻlsin.
Sayyora. Tashakkur! Oʻtiring oyi!
Bu orada Halimxon patnischada, jajji chinni idishlarni tantanavor koʻtarib kirib, birini likopchasi bilan Manzuraga tutqazadi.
Halimxon. Buyursinlar, xonim! Qora qahva. Turk uslubida hozirlanmish.
Manzura (qahvani ijirgʻanib, majburan olib, Sayyora qarshisidagi stulga oʻtiradi. Zoʻrma-zoʻraki). Tashakkur!
Halimxon (Sayyoraga qahva uzatadi). Buyursinlar, begim.
Sayyora (qahvani olib joyiga oʻtiradi). Tashakkur. Halimxon, hozircha oldimga hech kimni qoʻymang.
Halimxon. Jonim bilan. (Ikkoviga bir-bir ta’zim bajo aylab). Totli boʻlsin. (Chiqadi).
Manzura (Halimxonning orqasidan qarab qolib). Bu turqi sovuqni qayoqdan topding? Nima balo, somonxonayu molxonada paydo boʻlganmi... Balki gʻoʻzapoya ota-onasiga toʻshak boʻlganmi... Basharasining qoʻtir jomashovdek gʻadir-budir boʻlishiga qaraganda belanchagi ustidan samolyot butifos sepib oʻtganga oʻxshaydi. Tezroq yoʻqot uni bu yerdan, ertalabdan ta’bimni tirriq qildi menga qahva tutqazib.
Sayyora. Yoʻq, oyi, Halimxon koʻrinishdan... mana shunaqaroq boʻlsayam, qalbi goʻzal, yaxshi yigit. Ilgaritdan tanishmiz, u ham sartaroshlik maktabida oʻqigan. Buning ustiga bir qoʻli uzunroq odam tavsiya qilib qoldi. Sartarosh qilib qoʻyishim ham mumkin edi, lekin qabulxonaga qoʻya qoldim, oyoq-qoʻli chaqqongina. Qolaversa, qabulxonada ayol kishi oʻtirsa, gʻiybat chiqishi mumkin. Barno yigitni qoʻysam, undan besh battar boʻladi. Lekin eng muhimi shuki, Goʻzallik salonimizga goʻzallik istab kelgan mijozlarim Halimxonni koʻriboq ancha taskin topadilar.
Manzura. Ha, endi tushundim. Buyam biznesning, mijoz koʻpaytirishning bir yoʻli degin. Barakalla, qizim. Ha, esimga tushib qoldi, qachonlardir bir kitobda oʻqigandim, er-xotin tinch-xotirjam, sokin, bezatilgan goʻshada, pokiza oʻrinda, yuvuqli holda lazzat¬lanishlari, lazzat onlarida, jimo paytlarida goʻzal narsalarni oʻylashlari, chiroyli manzaralarni koʻz oldilariga keltirishlari kerak ekan. Ana shunda koʻrkam va sogʻlom farzandlar dunyoga kelar ekan. Aks holda anovi Halimxoningga oʻxshash turqi sovuqlar tugʻilib qolishi mumkin. Mana shunaqa ibratli gaplarni yozib, shior qilib, koʻcha eshikdan, kiraverishdan boshlab hamma yoqqa osib qoʻydir, qizim. Bir daqiqalik huzur-halovatni ota-onasi koʻradi-yu, jabrini haligindaqa Halimxonlaring chekadi. Goʻzal boʻlishlik kattakon baxt, qizim! Xunuklik, badbasharalik – baxtiqarolik. Bu xatoni unutib ham, tuzatib ham, kechirib ham boʻlmaydi. Bilasanmi, qizim, er xotinini qaysi paytda urishi mumkin? Shariat kitobida yozilishicha, xotin kishi agar ziynatlanib yurmasa, eri uni hatto urishi mumkin ekan.
Sayyora. Mana shu gapingizni asl manbasidan topib, shior qilib osib qoʻyaman...
Manzura. Xoʻsh, ishga oʻrganib qoldingmi? Qiynalmayapsanmi?
Sayyora. Asta-sekin oʻrganyapman. Ha, aytganday, xizmat koʻrsatishning yangi usulini joriy etdim. Telefonda buyurtma qabul qilamiz, mijozlarning uyiga borib xizmat koʻrsatamiz.
Manzura. Masalan, qaysi xizmatlar?
Sayyora. Soch-soqol olish, manikyur qilish, pedikyur qilish, kosmetika qilish, massaj... Yura olmaydigan nogironlar bor, kunduzlari ish paytida salonimizga kelolmaydiganlar bor va, umuman, jonini ortiqcha koyitmaydigan boyvuchchalar ham koʻp. Vaqtini juda-juda qadrlaydigan ishbilarmonlar ham topiladi. Bu xizmat turini ertalablari, keyin kechqurun yettidan oʻngacha haftaning hamma kunida joriy etdik. Bunga haligi Halimxonni mutasaddi qilib qoʻydim. Telefonda buyurtmalarni qabul qiladi, xodimlarni mijozlarning uyiga yuboradi, oʻzi ham vaqti-vaqti bilan mijozlarnikiga borib turibdi, qoʻlim ishdan chiqib qolmasin deydi-da. Men ham idoraviy-tashkiliy ishlardan sal boʻshashim bilanoq kunida bir-ikki mijozlarni qabul qilaman, albatta, kerakli, obroʻli kishilarning soch-soqollarini olib qoʻyaman.
Manzura. Ha, toʻgʻri qilasan, kerakli odamlardan tanish-bilishni koʻpaytiraver, ularning ism-shariflarini bilib qol, iloji boʻlsa, tashrifnomalarini olib qol, eng yaxshi kolleksiya – bu tashrifnomalar toʻplamidir, bu oʻzi bir xazinadir. Men restoranda ishlaganimda moʻ'tabar xoʻrandalarning tashrifnomalaridan iborat bir kolleksiya toʻplagandim.
Sayyora. Koʻrganman.
Manzura. Yasha... Men onangman, shu sababli bir-ikki narsani senga nasihat tarzida aytib qoʻyishim shart: avvalo, xodimlaringni ham, mijozlaringni ham qabulingda uch daqiqadan ortiq tutib turma, iloji boricha tez chiqarib yuborishga, gapni kalta qilishga intil. Hozir mening huzuringda bunday uzoq oʻtirib qolishim ham aslida notoʻgʻri. Men hozir ketaman... (Tez gapiradi.) Boshliq kabineti oyoqosti boʻldimi, obroʻsi bir pul boʻldi, degan gap. Odamlarni yakka-yakka qabul qil, biri bilan gapni tugatmay turib, ikkinchisini qabul qilma, kim boʻlmasin, marhamat qilib, qabulxonada kutib tursin. Toʻgʻri, ba’zan-ba’zan istisno boʻlishi mumkin, dunyoda yuz foiz bajariladigan qoida yoʻq... Men...
Sayyora. Gaplaringizni tushunishim mumkin-u, lekin tushunishni istamayman.
Manzura. Nega endi?
Sayyora. Yoʻllarimiz boshqa-boshqa... Xoʻsh, siz menga ayting-chi, qachongacha qolipga tushib yashaymiz, ehtirosga erk berma, uni qilma, buni qilma, cheklash ustiga cheklash. Shu cheklashlarni yoʻqotmay turib, odam qatorida, dunyo odamlari qatorida, ilgʻor kishilar qatorida yashay olmaymiz. Men asosiy baxtsizlikni ana shu huda-behudaga cheklashlarda koʻrib turibman.
Manzura. Oʻzi senga gap uqtirib boʻlmay qolibdi. Xoʻsh, bugun uyga borasanmi?
Sayyora. Bilmadim.
Manzura. Oʻzing tanangga bundoq oʻylab koʻr, sendan boshqa mening kimim ham bor, qizim. Dala hovlida yotib yurishni bas qil-da, uyga qayt. Oʻzim kechki ovqatga bozor goʻshtidan manti qilib qoʻyaman.
Sayyora. Koʻrarman, bugun payshanba, ish koʻp, mijozlarni kechki soat oʻngacha qabul qilamiz.
Xuddi shu payt Mirsafo Halimxonni koʻtarib olganicha kabinetga bostirib kiradi. Sayyora va Manzura agʻrayib qolishadi.
Halimxon (Mirsafoning quchogʻida tipirchilaganicha). Voy-voy, nima qilyapsiz, qovurgʻalarimni ezvordingiz-ku.
Mirsafo. Men yoʻl usti birrov tabriklab oʻtgani kirdim, vaqtim juda ziq. (Chiqa boshlaydi, orqaga qaytadi, Manzuraga.) Men soʻzimning ustidan toʻla chiqdim. Goʻzallik saloni Sayyora nomiga toʻla-toʻkis va uzil-kesil rasmiylashtirildi, nomini ham oʻzim qoʻyib berdim: «Sayyora».
Manzura. Mard yigit shunday boʻladi-da. Lekin keyingi kunlarda juda kamnamolar?
Mirsafo. Ish koʻp. Italiya bilan yana qoʻshma korxona ochyapman. Aytganday, Sayyoraga bir gap aytmoqchi edim, ey attang, yodimga tushmay turibdi-da.
Manzura. Mirsafo, mashinangda meni Eskijoʻva bozoriga tashlab oʻt. Goʻsht, meva-cheva olay. Uyda hech nima qolmapti.
Mirsafo. Bemalol.
Manzura bildiki, Mirsafo Sayyora bilan xoli gaplashmoqchi.
Manzura (Mirsafoga). Mensiz balki gaping yodingga tushib qolar. (Chiqadi).
Sayyora Mirsafoning bagʻriga tashlanadi.
Mirsafo (Sayyorani quchoqlab, yuz-koʻzlaridan, yelkalari, sochlaridan oʻpib). Oʻsha kungi tilxat hamon onangda. (Sayyorani oʻzidan uzoqlashtirmoqchi boʻladi.)
Sayyora (Mirsafoning koʻksiga bosh qoʻyib). Ha, seyflarida... Nima edi?
Mirsafo. Bu goʻzallik saloniga ega chiqib qoldi. Uni... sovgʻa qilishim shart ekan... Senga bundan ham yaxshisini olib beraman. (Sayyorani oʻzidan uzoqlashtiradi.)
Sayyora. Mayli. Lekin avval yangi salonga ega boʻlmagunimcha, buni bermaymiz. (Mirsafoning koʻzlariga boqib, sochlarini silaydi).
Mirsafo (Sayyorani oʻzidan uzoqlashtiradi). Onang qaytib kirib qolishi mumkin.
Sayyora. Endi qachon uchrashamiz?
Mirsafo (atayin narxini oshirib). Hozir ishim koʻp.
Sayyora. Sizni sogʻindim.
Mirsafo (sirli qilib). Boʻlmasa gap bunday: oʻsha tilxatni olib menga bergan kuning birga boʻlamiz. Kelishdikmi?
Sayyora. Tilxat seyfda-ku. Uni qanday ochaman?
Mirsafo. Bilmadim. Seyfni buzasanmi yoki unga tushadigan kalit topasanmi, bu sening ishing. (Sayyoraning qoʻllarini yelkasidan asta olib tashlaydi.) Koʻrishguncha xayr. (Chiqib ketadi.)
Halimxon (ostonada paydo boʻlib). Ruxsat eting, begim, murojaat qilay!
Sayyora. Marhamat!
Halimxon. Urush va mehnat faxriysi Burhoniddin navbatdan tashqari kirmoqchi.
Sayyora. Sabab?
Halimxon. Faxriyligidan tashqari qandli diabetga mubtalo ekan... Mana, tashrifnomasi.
Sayyora (tashrifnomaga koʻz yugurtirgach, stol tortmasiga tashlab qoʻyadi, oʻzicha). Bu birinchisi. (Halimxonga.) Agar navbat kutuvchilar rozi boʻlishsa, mayli, faxriy navbatdan tashqari kira qolsin.
Halimxon. Iltifotingizni mamnuniyat ila hozir yetkazaman, begim. (Chiqadi).
Telefon jiringlaydi.
Sayyora. Sayyora eshitadi, buyursinlar... Yoʻq, bizga Polʼshaniki kerak emas. Biz faqat farangiy duxi ishlatamiz... Marhamat. Xayr. (Telefon qulogʻini qoʻyadi.)
Bashang kiyingan, oltin gardishli koʻzoynak taqqan, yoʻgʻon guldor hassa ushlagan, koʻrinishdan baquvvat oʻrta yashar kishi – Burhoniddin kirib keladi.
Sayyora (oʻrnidan turadi, joy koʻrsatadi). Keling, otaxon, oʻtiring.
Burhoniddin. Yaxshi yuribsanmi, qizim. (Oʻtiradi). Meni tanimading-a. (Koʻzoynagini qoʻliga oladi.) Men Burhoniddin boʻlaman.
Sayyora. Tanidim, oʻtgan haftada keluvdingiz.
Burhoniddin. Barakalla, qizim. Rosa bir hafta burun – payshanba kuni kelib, sening barmoqlaringdan shifo topib ketgan edim. Buni qaraki, azbaroyi xudo, oʻsha kuni kuchimga kuch, madorimga mador, darmonimga darmon, gʻayratimga gʻayrat kirdi, yigitdek boʻldim qoldim. Sogʻligʻim yaxshilanganidan kennoying ham xursand boʻlib ketdi.
Sayyora. Otaxon, gapning loʻndasini ayta qoling. Mening sizdan boshqa ishlarim ham koʻp oʻzi.
Burhoniddin. Xoʻp, qisqa qilaman. Hozirgi xotinim uchinchi oilam, birinchisi bilan yoshligimda ajrashganman. Ikkinchisi bundan uch yil avval vafot qildi. Sakkiz oʻgʻil-qizimdan qutilgan edik. Qizlarim tinchib ketgan. Oʻgʻillarimning hammasiga alohida-alohida uy-joy qilib berganman. Hayhotdek hovlida boʻy yetib qolgan kenja qizim bilan qolgandik. Ikki yilcha beva yashadim. Keyin uyida oʻtirib qolgan bir hamshira qiz oʻzi talabgor boʻlib menga turmushga chiqdi.
Sayyora. Qiz bola oʻzi talabgor boʻlib chiqdi deng?
Burhoniddin. Ha, tashqi qiyofamdan ancha yosh koʻrinaman. Bu xotinim shu qiyofamga uchgan boʻlsa kerak. (oʻrnidan turib oʻtiradi.) Balki menga ellik yosh berishar.
Sayyora. Undan ham kam.
Burhoniddin. Aslida oltmish sakkizdaman. Hozirgi xotinim oʻttiz sakkiz yoshda. Toʻgʻri, Sharqda erkak kishi qarimaydi, deyishadiyu, lekin bir yilcha boʻlib qoldi, qandli diabet degan dardi bedavoga chalinib qoldim, madorimni qirqib qoʻymoqda. Xotinim odobli zaifa, tilida biror nima demaydiyu, lekin qarashlaridan sezib qolaman, mendek qup-quruq saksovuldan ayni yetilib turgan vujudi taft olarmidi, u qiynalib ketyapti, men ham uni koʻrib, qoʻlimdan biror chora kelmagach, ezilib ketyapman. Bugun boʻlmasa, ertaga, bu oy boʻlmasa, keyingi oy taloq qilishimni talab qilib qolishidan choʻchiyman. Buning oldini olishga chora-tadbir izlayman. Davoni sening barmoqlaringdan topgandayman. Bir haftadan beri uyimizda quvnoqlik hukm surmoqda. Bu payshanbani umid bilan, orziqib kutmoqdamiz. Xotinim ertalabdan boshlaboq devzira guruchdan qazi-qartali, noxotli palov damlashga unnab ketdi. Qizim, bizlarni noumid qilma.
Sayyora. Xoʻsh, nima qilay?
Burhoniddin. Xuddi oʻtgan galgidek sirli, sehrli, oʻtli barmoqlaring bilan butun vujudimni silab-siypab qoʻygin.
Sayyora. Afsuski, bugun bandman. Boshqa mijozlarim kutib turishibdi.
Burhoniddin. Iloyo, umringdan baraka top. Meni noumid qaytarma, qizim. Mana bu konvertda yuz dollar bor. Senga biz chol-kampirdan mukofot. (Konvertni stol ustiga, Sayyoraning oldiga qoʻyadi.) Agar bu kam desang, yanagi safar qoʻshib kelaman. Kassaga esa tegishli haqqingni toʻlayman. Ha, men uchun pul muammo emas, xudoga shukur, uy-joyim, dala hovlim, mashinalarim, yetarli mol-mulkim bor, pulim, uncha-muncha oltinim, biroz valyutam ham bor. Ilgari bunday gaplarni gapirib boʻlmasdi, boylikni yashirish zarur edi.
Sayyora. Hamma narsangiz bor ekan, ertangi kuningiz ta’minlangan ekan. Lekin tashvishli koʻrinasiz, xotirjam emassiz.
Burhoniddin. Qalbim notinch. Koʻngil yosh-da, lekin mador yoʻq, qizim. Faqat xotinim ketib qolishidan qoʻrqaman. U loaqal kenja qizimni uzatgunimcha uyimda boʻlishi kerak. Bilasan, oʻzbekchilik, onasiz, ayol kishisiz qiz uzatish amri mahol. Kenjam oʻn yettiga toʻldi. Joyi chiqishi bilanoq uzatib yubormoqchiman. Meni mana endi tushunib yetgandirsan, qizim.
Sayyora (konvertni stol tortmasiga tashlab qoʻyadi). Sizni tushundim, avval yengil dush olib, oʻninchi kabinaga kirib dam olib turing, men siz uchun bir amallab vaqt ajratib, oldingizga kiraman, Burhoniddin aka!
Burhoniddin. Voy «aka» degan burro tillaringdan otaginang oʻrgul¬sin, qizim. (Yashnab, yoshargandek boʻlib, hassasini teatrdagidek qoʻlida oʻynatib chiqib ketadi.)
Halimxon (kirib). Navbati yetgan mijoz talaba ekan, ruxsat beraymi, begim, yoki...
Sayyora. Mayli, kirsin, biz uchun barcha mijozlar teng huquqli. (Qora koʻzoynagini taqib oladi.)
Halimxon. Oqilasiz, begim. Koʻp yashang (Chiqadi.)
Yalt-yult kiyingan, qora koʻzoynak taqqan Davron bir shoda kalitni qoʻlida oʻynab kirib keladi.
Sayyora. Ke, xizmat?
Davron. Kasalman. Shu yerda davolansa boʻladi, deb eshitib keldim.
Sayyora. Bu yer kasalxona emas, yanglish kelibsan.
Davron. Kasalim ham huv unaqa kasallardan emas.
Sayyora. Nima kasal?
Davron. Mana shu husnbuzarlar meni qiynaydi, soqol olishga ham qiynalaman (bir qoʻli bilan yuzlarini qashiydi, ikkinchi qoʻlidagi shoda kalitlarni aylantirib oʻynaydi.)
Sayyora Davron qoʻlidagi bir shoda kalitga koʻzi tushib, e’tibor beradi.
Sayyora. Bor-yoʻq kasaling shumi?
Davron. Shu. Tez tuzatsa boʻladimi?
Sayyora. Boʻladi. (Koʻzidan koʻzoynagini oladi).
Davron (Sayyora koʻzoynagini olgach, uning yoshligini bilib, sensirashga oʻtadi). Boʻlmasa, tuzating... tuzat. Sen ham oʻzim qatori ekansan-ku.
Sayyora. Necha yoshga kirding?
Davron. Oʻn sakkizga... Gapni burma, tuzatasanmi-yoʻqmi?
Sayyora (savolga savol bilan javob beradi). Nima uchun shuncha kalitni koʻtarib yuribsan yoki...
Davron. ...oʻgʻirlikka tushmayman. Lekin doʻst uchun hammasiga tayyorman.
Sayyora. Shuncha kalitni nima qilasan?
Davron. Hammasining oʻrni bor-da (Kalitlarni bir-bir koʻrsatib, izoh beradi.) Mana bu shahardagi uchastkamiz darvozasining kaliti, mana bu shu uchastkadagi oʻz xonamning kaliti, mana bu shahardagi oʻz garajimning kaliti, mana bunisi esa dala hovlim darvozasining kaliti, mana bunisi dala hovlimdagi garajning kaliti, mana bu dala hovlimdagi uyga kiriladigan kalit, mana bu «Neksiya»mning kaliti, mana bu «Mersedes»imning kaliti, mana bu seyfimniki, ikkinchisi dala hovlimdagi seyfimniki, mana bu mayda kalitlar esa stol tortmalariniki.
Sayyora. Seyfing ikkitami?
Davron. Ha, har birining kalitlari uchtadan, zapasi bilan boʻlgani yaxshi-da. Chilonzorda yashaydigan bir oʻrtogʻim bor, kalitlardan nusxa koʻpaytiradi. Oʻzida ming-ming kalit bor, har qanday seyfga tushadigan.
Sayyora. Kaliti yoʻqolgan bir seyfimiz bor. Shuni ochishga yordam ber.
Davron. Sen uchun yordam beraman, evaziga sen mening kasalimni tuzatasanmi?
Sayyora. Tuzataman... Sen... Oting nimaydi.
Davron. Davron.
Sayyora. Yaxshi oting bor ekan. Davron, oʻzing haqingda menga gapirib ber-chi.
Davron. Xoʻp. Hali aytganimday, bu yil oʻn sakkizga toʻldim. Sharqshunoslik institutida ikkinchi kursda oʻqiyman. Xalqaro iqtisodiy aloqalar boʻlimida, toʻgʻrisini aytsam, meni amakilarim oʻqishga joylab qoʻyishgan. Beshta amakim bor, biri vazir, ikkitasi katta amaldor, ikkitasi SP tuzib olgan, ya’ni qoʻshma korxonalar xoʻjayini.
Sayyora. Familiyalari kim?
Davron. Bizlar mashhur Yunusovlar boʻlamiz.
Sayyora. Eshitganman.
Davron. Togʻam, toʻrtta xolam bor, hammalari azaldan tijoratchi, oldin yashirin savdo-sotiq qilishardi, endi oshkora. Ilgari chayqovchi deb kamsitilsa, endi tujjor deb hurmatga sazovor. Oyim ham xolalarimning biri, vino zavodida laborant boʻlib nomiga ishlaydi, asosan, chet elga qatnaydi, oldin Turkiyaga borardi, endi Birlashgan Arab Amirliklariga, Xitoyga borib kelmoqda. Aka-ukalari orasida faqat dadam boʻsh-bayov chiqqan, hamma uni orqavarotdan «Abror soʻtak» deydi...
Sayyora. Otangni haqorat qilma.
Davron. Oilada onam xoʻjayin, aytgani aytgan, degani degan. Istasa, otamga semiz-semiz oyoqlarini uqalatib oʻtiradi. Ovqatni ham otam qiladi, kir-chirga ham, qozon-tovoqqa ham, hovliga ham otam qaraydi.
Sayyora. Otangni judayam yerga urib yubording-ku. Boʻldi, bas qilmasang, sendan ham ixlosim qoladi. Shunday otaning oʻgʻli kim ham boʻlardi deb.
Davron. Men asrandiman.
Sayyora. Qoʻy-ey!
Davron. Yoʻq, shunday, yaqinda eshitib qoldim. Emishkim, men ota-onamning toʻyidan keyin oʻn besh yil oʻtgach tugʻilibman. To ungacha onamning qorniga yopishib yotganmishman. Bular boʻlmagʻur gaplar. Agar shu gaplar rost boʻlsa, nega endi mendan keyin bola koʻrishmaydi. Umuman, yolgʻiz farzandli oilaning biror ishkali boʻladi, hammasida boʻlmasayam, toʻqson toʻqqiz foizida bola asrab olingan boʻladi, men bunday oilalarni kuzatib, oʻzimga qiyoslab kelyapman. Negaki oʻzim yolgʻizman-da. (Xoʻrsinib.) Dahshatli joyi shundaki, men na otamga, na onamga, na amakilarim, na togʻalarimga oʻxshayman, hadeb ularga zid ish qilgim kelaveradi, aytganlarining teskarisini qilaman, boʻlmasa oʻrniga tushmaydi. Balki millatim ham oʻzbek emasdir.
Sayyora. Juda ham olib qochishga usta ekansan-ku.
Davron. Hech olib qochayotganim yoʻq, gapning sirasini aytyapman. Ota-onam, qarindosh-urugʻlarimga hech qovusha olmayman, ular orasida oʻzimni begona his qilaman. Garchi ular meni juda ardoqlashsa ham. Demak, men boshqa ota-onaning farzandi, boshqa qarindosh-urugʻlarning tugʻishgani boʻlishim kerak, deb hisoblayman.
Sayyora. Ota-onang bolasi boʻlma, odam bolasi boʻl deyishadi.
Davron. Qani meni dunyoga keltirgan oʻsha otam, qani meni tuqqan oʻsha onam?! Odam bolasi boʻlish uchun oʻz ota-onang kimligini bilishing shart. Boʻlmasa inkubatordan chiqqan oyogʻi sariq joʻjadan nima farqing bor?.. Men aslida dunyoga kelmasam boʻlarkan yoki goʻdakligimda meni boʻgʻib oʻldirib yuborish kerak edi. Chunki mendaka chiqindidan odamlarga foyda kelmaydi, tabiatan bilib turib yaxshilikka yomonlik qiladigan odamman.
Sayyora. Balki menga bir yaxshilik qilarsan.
Davron. Qanday?
Sayyora. Chilonzordagi oʻrtogʻingdan bir xalta kalit olib, bugun kechqurun biznikiga bor, mana tashrifnomam.
Davron (tashrifnomani olib). Xoʻp.
Sayyora. Demak, kelishdik. Seni uyda kutaman.
Davron. Koʻrishguncha. (Ketadi.)

Ikkinchi Parda
Uchinchi Koʻrinish
Manzuraning kvartirasi. Birinchi koʻrinishdagi manzara. Sayyora kirib keladi.
Sayyora. Oyi, mantingiz pishdimi? Qornim juda ochqab ketdi.
Manzura (ichkaridan inqillab-sinqillab, qoʻlidagi shapaloqdek koʻzguga qaraganicha, yuziga upa-elik surtganicha zalga chiqib keladi). Manti qilolmadim. Mirsafo men bilan keldi.
Sayyora. A? (Kresloga oʻtirib qoladi.)
Manzura. Undan vafo kutma. U bugun bu yerga men uchun emas, oʻsha kungi tilxatni olib ketish uchun kelgan ekan... Sen qarab tur, hali seniyam oʻsha tilxatni topib berishga undaydi, balki allaqachon bu haqda sendan ham iltimos qilgandir. Lekin men tilxatni bermadim. Tilxatni shunday joyga yashirganman, oʻzimdan boshqa odam sira ham topolmaydi. «Avval Sayyoraga yangi koʻchmas mulk olib ber» dedim. Soat yetti boʻlib qolgandir. Men toʻyga boraman. Soat oʻn ikkisiz kelmayman. Eshik-darvozalarni mahkamlab oʻtir. Aqlli qiz boʻlu Mirsafoni esingdan chiqar. Oʻzingga munosibi topilib qolar. (Chiqadi.)
Sayyora (onasi orqasidan). Balki... (oʻrnidan turib, stol qoshiga boradi, ovqatlana boshlaydi.)
Yalt-yult kiyingan Davron ogʻir xaltani koʻtarib, yuki ogʻirligidan bir tomonga qiyshayganicha kirib keladi.
Sayyora (xaltaga ishora qilib). Endi keragi boʻlmay qoldi.
Davron. Unday boʻlsa, men keta qolay.
Sayyora. Ke, men bilan birga ovqatlan.
Davron (Sayyoraning yoniga kelib oʻtiradi). Qornim toʻq. Lekin suv ichishim mumkin.
Sayyora (Davronga shishadan suv quyib beradi). Boʻsh paytlaringda nima bilan shugʻullanasan?
Davron. Karate bilan.
Sayyora (atayin). Sen-a!
Davron. Ha. Kuchliman ham, koʻrinishimga qaraganda ancha kuchliman.
Sayyora (atayin). Sen-a! Sen kuchlimisan?
Davron. Mana senga isboti. (Sayyorani dast koʻtarib, ichkariga olib kirib ketadi.)
Sayyora (Davronning husnbuzarlarini silaganicha). Voy, sen nima qilyapsan, meni yerga tushir...

Toʻrtinchi Koʻrinish
Davronlarning hovlisi. Qarshi tomonda dangʻillama imorat. Uzun va katta ayvonda Abror va Lazokat. Lazokat qizil duxoba sirilgan kresloda yalpayib oʻtiribdi, egnida kimxob xalat, boshida shohi roʻmol, iroqi pocha tutilgan yashil lozimda. Uning oyoqlari ostida – gilam toʻshalgan polda choʻkkalagancha jikkakkina Abror xotinining semiz-semiz oyoqlarini lozimi ustidan silab, uqalab oʻtiribdi. Davron ichkaridan chiqib keladi. Uni koʻriboq Abror Lazokatning oyoqlarini uqalashdan toʻxtaydi.
Davron. Dada, sizga rahmim keladi, ahvolingizga bir qarang.
Abror Lazokatga ma’noli qaraydi.
Lazokat. Oʻgʻil degan otaga ham shunday deydimi, yaramas?
Davron. Shu ahvoliga bir qarang.
Abror. Menga nima qipti?
Lazokat (eriga). Siz bir gapdan qoling, bola bilan teng kelib boʻlarmidi.
Abror. Oyisi, oʻgʻlimiz tushmagur yana nasha chekkanga oʻxshaydi, bu valdirashlari oʻshaning kasofati.
Davron. Dada?!
Abror indamaydi. .
... Dada deyapman!
Abror yana indamaydi.
Abror. Ha, nima deysan, oqpadar!
Davron. Men oqpadar emasman, men bepadarman... Eshitdim, bilib qoldim. Men asrandi ekanman!
Lazokat. Haddingdan oshma, bola.
Davron. Oyi, siz (dadasini koʻrsatib) bu odamni er deb bilmaysiz, bilmagansiz ham. Bir malay, bir xizmatkor, bir mardikor deb hisoblab kelasiz, eshak oʻrnida ustiga chiqib minasiz, mana hozir ham...

Аброр. Cенга худо бас келмаса, бандаси бас келолмайди. Э худо, ўзинг инсоф бер.

Davron. Men sizlarga havas qilmayman, garchi boy-badavlat boʻlsalaring ham. Hoy, oyi! Oyi deyapman, sizga!
Lazokat (pinagini buzmaydi). Gapiraver, qulogʻim senda.
Davron. Men sizning oʻrningizda boʻlsam, bu odamni er qilib, bu dunyodan befarzand oʻtib ketmasdim.
Lazokat. Sen borsan-ku, oʻgʻlim.
Davron. Nima qilasiz, oʻzingizni behuda aldab, ovutib, men asrandiman, baribir sizlarga qonim qoʻshilmaydi, chunki qonim yetti yot begona. Siz aqlli xotin boʻlsangiz... Yolgʻiz menga qarab qolmasdingiz. Boshqa oila qurib, bir necha oʻgʻil-qizning onasi boʻlib oʻtirardingiz.
Lazokat. Haddingdan oshma, battol.
Abror (xotinini yupatib). Asablanmang oyisi, yuragingiz chatoq-ku. Oʻgʻlimizning jini oʻzi kelib qolibdi, ogʻir boʻlishdan boshqa choramiz yoʻq, chidashga majburmiz, sassiq ekan deb burunni kesib tashlamaydilar-ku. Bu gaplar oʻzining gaplari emas, nashaning xurujlari. Qolaversa, begona emas, oʻz oʻgʻlimiz gapiryapti-da.
Davron. Boʻlmagan gap. Men asrandiman. Mana endi bunga toʻliq ishonib yetdim.
Abror. Sen oʻgʻlimizsan, oʻgʻlim. Qolaversa, oying bilan mening muhabbatimiz juda kuchli, qattiq hurmat qilamiz bir-birimizni. Shuning uchun ham yolgʻiz sen bilan cheklanib kelyapmiz.
Davron. Shumi sizga hurmat, har kuni oyoqlarini uqalaysiz.
Abror. Men vrachman, onang sogʻligʻi uchun oyogʻini uqalab turish juda zarur.
Davron. Bu bir bahona... Agar ayb sizda boʻlmasa, Asal buvim, amakilarim sizni bu tugʻmas xotin bilan yashatib qoʻymasdi, ha, shunday.
Abror (nimchorak ovozda). Voydod, voydod, e xudo, qanday malomatlarga qoldirding. (Yerga muk tushganicha, kichik-kichik mushtlari bilan boshiga mushtlay boshlaydi).
Lazokat. Boʻldi qiling, bu jinni-ku, jinnining gapiga quloq solib, kap-katta odam tentaklik qilmang.
Davron. Koʻrayapsizmi, dada, bu gumbaz, tepsa tebranmas, bu ayol jonining huzurini biladi-da, shuning uchun xoʻppozday semiz, hammayogʻini jir bitib ketgan.
Lazokat. Voydod, voydod, qoʻyasanmi-qoʻymaysanmi, oʻlar boʻlsam oʻlib boʻldim-ku. (Ikki soniga urib, yigʻlab ayyuhannos soladi). E, xudo, bu kunimdan koʻra jonimni olsang boʻlmaydimi?!
Davron. Mazza! Sizlarga ozor bersam, men mazza qilaman, rohatlanaman. Chunki sizlar meni baxtsiz qilib qoʻygansizlar. Chunki sizlar meni asrab olmasangizlar, agar ota-onam tayin kishilar boʻlsa, oddiy turmush kechirsam-da, ular bagʻrida unib-oʻsardim, oʻz ota-onam tarbiyasida beta’na, begʻaraz oʻsardim. Yoki boʻlmasa, tashlandiq boʻlsam, goʻdakligimdayoq oʻlib ketardim yoki boʻlmasa, shunga qarab shakllanardim, koʻrpamga qarab oyoq uzatardim. Lekin sizlar mening baxtsizligim, qalbim notinchligi evaziga oʻz baxtingizni qurgansizlar, ya’ni ota-onam boʻlib olgansizlar. Lekin bu soxta nom. Kishi oʻzi tugʻmaguncha haqiqiy ona, oʻzi tugʻdirmaguncha hiqiqiy ota boʻlolmaydi, boshqasi puch. Sizlarning oilangiz puch, chunki yolgʻonga qurilgan.
Abror. Oyisi, bu – oʻgʻlimizning gapimas, shaytonning vasvasalari.
Davron. E, xudo, koʻrayapsanmi, yana yolgʻon gapirayapti, befarzandligini tan olishni istamayapti.
Lazokat. Boʻldi, bas qil!
Davron. Bas qilmayman.
Abror. Nima, bizlarni oʻldirib qutulmoqchimisan?
Lazokat. Xoʻsh, nima qilsak, sen tinchiysan?
Davron. Oʻz ota-onam kimligini aytasizlar, borib koʻraman, kimligini bilaman, keyin sizlarga haqiqiy, ma’naviy farzand boʻlaman. Balki otam kimligini endi bilib boʻlmas. Lekin tuqqan onam boʻlishi kerak. Kimdir toʻqqiz oy qornida koʻtarib yurmasa, vaqti-soati kelgach, tugʻmasa, men dunyoga kelmasdim-ku. Oʻsha kimdirni men bilishim, gaplashishim kerak, agar oʻlgan boʻlsa, qabrini ziyorat qilishim kerak. Shundan keyingina tinchiyman.
Lazokat. Dadasi, oʻgʻlimizning miyasiga bir shubha oʻrnashib qolibdi. Bir oʻqitib tashlash kerakka oʻxshaydi katta domlalarga.
Abror. Buyam kerak. Lekin oʻgʻlimiz oʻn sakkizdan oshdi, uylantirish kerak. Davosi shu.
Lazokat. Qaniydi.
Abror. Bu haqda mahalla kattalariga ogʻiz ochgan edim, juda ma’qullashdi. Maslahatlashgani hali zamon kirib kelishsa ajabmas.
Davron. Mahallaning yeb toʻymas, dovdir-sovdirlari nima qiladi bu yerda?
Abror. Yaxshi-yaxshi odamlarning qizlarini kelinlikka dalolat qilishadi, keyin amma-xolalaring sovchi boʻlib borishadi, eng ma’qulini tanlashadi, sen uchrashuvlarga chiqasan, kimni yoqtirsang, oʻsha bilan unashamiz. Agar kelin tomon hadeganda rozi boʻlavermasa, kazo-kazo odamlarni oʻrtaga qoʻyamiz, ular kafolat beradi, koʻndiradi. Toʻyimiz yurishib ketadi.
Davron. Men uchun birovlar oʻrtaga tushmasin. Oʻzimga tegishli masalani oʻzim hal qilaman.
Lazokat. Lekin uylanishda obroʻli, katta-katta odamlar oʻrtaga tushmasa, kafolat bermasa, hech kim senga qizini bermaydi, ha, buyogʻi oʻzbekchilik.
Davron. Oʻzim topaman.
Lazokat. Qaniydi! Oʻzing top, biz rozi.
Davron. Men hozir uylanmayman.
Lazokat. Nega?
Davron. Avval oʻqishim bitsin.
Lazokat. Yana toʻrt yil kutolmaymiz, zamon notinch, qalqib turibdi, narx-navolar kun sayin oʻzgarmoqda, ertaga nima boʻladi, bilmaymiz. Sen uchun, sening toʻying uchun yiqqan narsalarimiz, mablagʻimiz qadr-qimmatini yoʻqotmay turib, seni uylantirib olaylik. Oʻqishing esa boʻlaveradi. Uyda seni kutib oʻtirgan xotining boʻlgach, uyga shoshilasan, yarim kechagacha izgʻib yurishlaring barham topadi, dars qilishga sharoit oshadi. Qolaversa, endi men uy yumushlariga charchab qolyapman, oʻgʻlim.
Abror. Oʻgʻlim, onangni ham oʻyla, unga yordamchi kerak.
Davron. Senlarga kelin emas, xizmatkor kerak, oyoq uqalovchi kerak. Bitta uyda bitta uqalovchi boʻlsa yetadi.
Lazokat. Yoʻq, oʻgʻlim, kelinim faqat senga qaraydi. Men kelinimni boshimga qoʻyaman. Yasantirib, bezantirib, oldimga solib qarindoshlarimnikiga olib boraman, ular kelinginamga qimmatbaho koʻrmanalar berishadi.
Abror. Iloyo, oʻsha kunlarga tezroq yetaylik. (Fotiha oʻqiydi).
Lazokat. Kelinni oʻzimiz topamiz. Albatta, oʻzing ham koʻrasan.
Davron. Menga yoqmasa-chi?
Abror. Biri yoqmasa, boshqasi yoqadi.
Lazokat. Siz aralashmay turing...
Davron. Oʻzim yoqtirganim bor.
Abror (sevinchdan qarsak chalib yuboradi). Urra-ey!
Lazokat. Voy onaginang sendan oʻrgilsin, tilingga shakar, tilingga asal. Sen kimni ma’qul koʻrsang, oʻshangga uylantirmagan nomard.
Abror. Oyisi, siz uchun ham yaxshi. Mushkulingiz oson boʻlibdi, qiz qidirib koʻchama-koʻcha sangʻib yurishdan qutulibsiz. Xoʻsh, kimning qizi u? Otasi kim?
Lazokat. Onasi kim?
Davron. Bilmadim.
Lazokat. Hechqisi yoʻq. Sen bilmasang, oʻzimiz bilvolamiz. Xoʻsh, oʻqiydimi, ishlaydimi?!
Davron. Ishlaydi.
Abror. Istasa, oʻzimiz oʻqitib olaveramiz. Yoshginami?
Davron. Sizga nima? Uylanadigan men-ku!
Abror. Bir soʻradim qoʻydim-da. Uzr.
Lazokat. Siz aralashmay tura qoling, dadasi. Bu safar oʻgʻlimizning odamlari koʻproq sizni yomon koʻrsatib kelganga oʻxshaydi...
Davron. Yoshini bilishni istasangiz, gap shuki, u mendan ikki yosh katta.
Abror. A?
Lazokat. Hovliqmay keting-ey... Oʻzidan kattaga uylanish Muhammad paygʻambarimiz hazratlaridan sunnat. Men rozi.
Abror (shoshilib). Men ham rozi.
Davron. Sizlar rozi boʻlsangiz ham, rozi boʻlmasangiz ham mening aytganim boʻladi.
Lazokat. Juda toʻgʻri. Albatta, sening aytganing boʻladi.
Davron. Undan keyin u qiz bola emas, juvon.
Abror. A? Erga tegib chiqqanmi? Yoki eri oʻlib yosh beva qolganmi?
Davron. U erga tegmay turib... shunaqa boʻlib qolgan ekan.
Abror yana gapirmoqchi boʻlganida Lazokat erining ogʻzini toʻsadi.
Lazokat. Buniyam hechqisi yoʻq. U bilan yashaydigan sen. Nikoh oʻqitganidan keyin xappihalol boʻlib ketadi. Qolaversa, hazrat Muhammad paygʻambarimiz ham dastlab juvon xotin boʻlmish hazrati Xadicha onamizga uylanganlar.
Abror. Koʻrayapsanmi, oʻgʻlim, onang hajga borib ham tabarruk boʻlib, ham diniy bilimini oshirib, Hojiona boʻlib qaytdi. Uni hurmat qilsak, savob boʻladi.
Lazokat. Sevganing manzilini ayt, oʻgʻlim, men hoziroq sovchi boʻlib boray.
Davron. Sayyora hozir erga tegmoqchi emas.
Abror (hovliqib). Oti Sayyorami! Ismi chiroyli ekan, oʻziyam chiroyli boʻlsa kerak.
Davron (oyisiga). Sayyoraning ideallari, ya’ni orzulari koʻp ekan. Avval oʻsha orzulariga erishmoqchi, bulardan biri olamga mashhur boʻlmoqchi. Ana undan keyin, mengami, boshqasigami rasman erga tegmoqchi. Hozircha esa men taklif qilsam boʻsh paytlarida bu uyimizga kelib, dala hovlimizga ham borib, yotib ketaveradi. Men ham unikiga borib kelaveraman. Oramizda toʻla erkinlik. Sayyora juda zamonaviy ayol.
Lazokat. Biz-ku siz yoshlarni tushunamiz, oʻgʻlim. Lekin biz oʻzbekmiz, musulmonmiz, musulmonobod mahallada turamiz, buyogʻi oʻzbekchilik. Agar sen oʻylagandek boʻladigan boʻlsa, el-yurt malomatiga qolamiz-ku, oʻgʻlim.
Davron. Buning men uchun ahamiyati yoʻq.
Lazokat. Axir, odam yakka yashamaydi, atrofdagilarning ra’yiga qarashga majbur.
Davron. Unday boʻlsa, men Sayyoralarnikiga mutlaqo bosh olib ketaman.
Lazokat. Hay, hay, bunday xayolni miyangdan butunlay chiqarib tashla. Sendan boshqa bizning kimimiz bor, oʻgʻlim.
Abror. Shuni ayting, oyisi.
Lazokat. Jim turing-ey...
Abror. Uzr. (Boʻynini xam qiladi).
Lazokat. Oʻgʻlim, agar sen uydan ketib qolsang, men goʻristonga ravona boʻlaman, bu yerda men sensiz turolmayman, sensiz bu yer meni yutadi. Birgina senga qarab qolganman, oʻgʻlim.
Davron. Oyi, mening taklifimni bir oʻylab koʻring. Agar Sayyoraning kelib-ketib turishiga rozi boʻlmasangiz, men unikiga batamom ketaman. Sizlarga bir soat muhlat. Sizlarning asosiy xatolaringiz shundaki, mening asrandi bola ekanimni mendan yashirmay, menga tarbiya berishingiz kerak edi, shunda haqiqiy ma’naviy oʻgʻlingiz boʻlib yetishardim. Yolgʻon aralashdimi, tarbiya tamom. (Ichkari xonaga kirib ketadi).
Melivoy bilan Mirsafo kirib kelishadi.
Melivoy. Mulla Abror, shu yerdamilar, inim! Qochadigan odam yoʻqmi?
Mirsafo. Qochadigan odam qoptimi hozir.
Melivoy (Mirsafoga). Bir aytdim-qoʻydim-da.
Abror. Kelinglar, kelinglar! Assalomu alaykum!
Lazokat. Ie, ie, Mirsafomilar! (Eriga). Bizlar eski hamkasabalarmiz. (Mirsafo va Melivoyga). Xush kelibsizlar. Assalomu alaykum.
Hammalari qoʻl olishib koʻrishadilar.
Melivoy. Vaalaykum assalom! Yaxshi oʻtiribsizlarmi?
Mirsafo. Vaalaykum assalom! Toʻy daragini eshitib kelaverdik.
Lazokat. Juda yaxshi qilibsiz, marhamat qilinglar. (Stol atrofiga taklif qilib, oʻzi boʻsh choynakni olib, oʻchoqboshi tomonga ketadi).
Abror, Mirsafo va Melivoy stol atrofiga oʻtirishadi.
Melivoy (fotihaga qoʻl ochib). Bismillohir rahmonir rahiym! Qadam yetdi, balo yetmasin, oʻtirgan oʻrnimiz baland boʻlsin, Alloh taolo hammamizni oʻz panohida asrasin, ikki dunyomiz obod boʻlsin, Yaratgan egamning oʻzi hamisha yorlaqasin, oʻt balosi, suv balosi, koʻrinar-koʻrinmas balolardan, quruq tuhmatlardan, nogohoniy falokatlardan asrasin, bilib-bilmay qilgan gunohlarimizni oʻzi kechirsin, shu xonadonda toʻy ustiga toʻylar boʻlaversin, omin Allohi akbar!
Fotiha oʻqiydilar. Bu orada Lazokat choynak olib kelib, fotihaga qoʻshiladi, keyin mehmonlarga choy quyib beradi.
Mirsafo (choydan xoʻplab, uyoq-buyoqqa boqib). Zap toʻy qiladigan hovli boʻlibdimi! Kamida ming kishi sigʻsa kerak.
Lazokat. Bir ming ikki yuz kishi ham sigʻsa kerak. Imoratsiz oʻn ikki sotix bor-da hovlimizning sathi.
Melivoy. Mahallamizda boy-badavlat kishilar qancha koʻpaysa, shuncha yaxshi, qoʻni-qoʻshnilarga nafi tegadi. Mirsafo Dovudboevlarning hovlilarini sotib oldi.
Lazokat. Uchala hovlini hammi?
Mirsafo. Uchalasini ham oldik. Lekin yeri uchun oldim. Imoratlarining puturi juda ketib qolgan. Hammayogʻini shiptir bosib ketgan. Bulʼdozer bilan surdirib tashlayman.
Melivoy. Lokin ancha-muncha pishiq Qisht chiqadi.
Mirsafo. Pishiq gʻishtni ajratib oʻtirishga vaqt qayoqda. Imoratni uch qavatli qilib qurdiraman, yuz kunda pardozdan ham chiqarib, ichiga koʻchib kiraman. (Lazokatga.) Hozir katta, chiroyli hovlilarga kirib, oʻzimcha loyiha tuzib yuribman.
Abror. Bizning hovlimiz, imoratimiz qalay, yoqdimi sizga?
Mirsafo. Chakkimas. Oʻrnak olsa boʻladigan joylari bor ekan. (Melivoyga.) Xoʻsh, endi qaytamizmi?
Melivoy. Axir, toʻy maslahatiga kirdik-ku.
Mirsafo. Ha, aytganday shunday-a, sal qolsa esdan chiqay debdi.
Melivoy. Xoʻsh, sizlarni men bilaman. Butun el-yurt ham biladi. Bir tomondan kimsan Yunusovlar boʻlasiz, ikkinchi tomondan esa Mansurovlar boʻlasizlar. Tagi-taxtli, zoti toza odamlarsiz. Orzu-havasga juda oʻch kishilarsiz. Oʻgʻilli boʻlganingdan buyoqqa orzu-havas koʻrish niyatidasan. Shu niyatingni dilingga tugib kelyapsan, toʻgʻrimi Abrorjon?
Lazokat (eri uchun javob beradi). Toʻppa-toʻgʻri.
Melivoy. Oʻamkasabalaring, ogʻaynilaring, qolaversa, mahalla-koʻy oldida qarzdorsan ham. El-yurtning senga oʻtkazib qoʻygani bor. Kunda, kun ora mahallaga nahorgi oshga chiqib turasan.
Lazokat (eri uchun javob beradi). Toʻppa-toʻgʻri.
Melivoy. Obroʻying katta.
Lazokat (eri uchun javob beradi). Judayam katta.
Melivoy. Tagʻin shuncha yillik obroʻying kelib-kelib oʻgʻling balogʻatga yetganida bir pul boʻlib qolmasin, deyman.
Lazokat (eri uchun javob beradi). Xudo koʻrsatmasin. Obroʻyimiz oʻgʻlimiz tufayli yanada ortishi kerak.
Mirsafo. Shuning uchun oʻgʻil-qiz oʻstiradi-da. (Ayvonning u boshidan bu boshiga borib, hovlini kuzatadi, oʻzicha rejalar tuzadi).
Melivoy (Lazokatga). Buning uchun zoʻr joyga quda boʻlib, taraqlatib toʻy qilish kerak. Dushmanlar kuyib kul boʻlsin, doʻstlar quvonib yayrasin.
Lazokat. Bizniyam niyatimiz shunday. Lekin...
Melivoy. Nima lekin?
Lazokat eriga «Siz gapiring» deya buyruq qiladi.
Abror. Oʻgʻlimning oʻz topgani bormish. Lekin topgani bizga yoqmay turibdi.
Melivoy. Oʻgʻling bekorlarni aytibdi, xom oʻylabdi. Mening «Ibrat» mahallamda ota-onasiga yoqmagan qizga uylanishini xayoliga keltirgan yigit boʻlmasligi, boʻlsa, yashamasligi, mahallani boʻshatib qoʻyishi kerak. Qirq yillik hayotiy tajribam shuni koʻrsatdiki, oʻzi topib uylanganlarning oʻndan toʻqqiztasi oʻz turmushidan rozi emas, ayniqsa, yoshi ellikdan oshgach, turmushdan noligani-noligan, eri xotinini yomonlaydi, xotini esa erini koʻrgani koʻzi, otgani oʻqi yoʻq, agar ularni uy-joy, bola-chaqa, oʻgʻil-qiz, quda-andalari, xullas, el-yurtning malomatiga qolish andishasi ushlab turmaganida, bir kun ham birga yashamasdilar. Shuning uchun kelin, kuyovni yoshlar emas, turmush quradiganlar emas, turmushni qurib, oilani yaratib beradigan ota-onalar topishlari kerak.
Mirsafo. Ha, onangni... Shunaqa ablahlar qoʻlimga tushsami, chatanogʻini mana shunday qilib, ikki tomonga yirtib tashlardim. Guldek qiz bolalarni ularning kelajagini oʻylab oʻtirmay buzib qoʻyuvchilarni otib tashlash kerak. Menga qolsa, shunday qonun chiqarardim.
Melivoy. Abror, inim, oʻgʻlingga yaxshi tarbiya berolmaganga oʻxshaysan.
Abror. Nega, nega bunday deysiz, Melivoy aka?
Melivoy. Axir, unga oʻzbekcha tarbiya berolmabsan-da. Birov zaxa qilib tashlagan salqitga koʻngli chopgan yigitni oʻzbek yigiti deyolmayman.
Mirsafo. Men ham shunday fikrdaman. Yigitlik gʻururi bormi oʻzi oʻgʻlingizda!
Abror. Bu zamonning bolasi-da.
Melivoy. Hay, hay, Abror, zamonamizga til tegiza koʻrma. Zamonda nima ayb. Hamma ayb oʻgʻlingga toʻgʻri tarbiya berolmagan oʻzingizda. Didini past qilib, qiz bola bilan juvon xotinning farqiga borolmaydigan qilib oʻstirib qoʻyibsan-ku. Xayf senga, inim.
Mirsafo. Men uylanmagan yigit boʻlsam, ikki dunyoda ham, boshimdan zar sochganda ham, katta amal va’da qilganida ham juvon xotinga uylanmagan boʻlardim. Bir yigit umrida hech boʻlmasa bir marta qizga uylanib, yigitligini isbotlashi kerak.
Melivoy. Abror, gap faqat sening oʻgʻlingda emas. Biz yurt kattalari xalqimiz kelajagini oʻylashimiz kerak. Bugun sening oʻgʻling juvonga uylansa, qiz bilan juvonning farqiga bormasa, ertaga, xudo koʻrsatmasin, mening nevaram shu yoʻldan borsa. Indinga Mirsafoning ukasi, xudo koʻrsatmasin shu yoʻlni tutsa. U holda bora-bora qizlardan iffat talab qilinmay qoʻyiladi. Oʻylab koʻr, qanday dahshat-a. Oʻzbekni oʻzbek qilib turgan, yigitlarimizni yigit, qizlarimizni bokira qilib turgan, qoʻydi-chiqdini kamaytirib turgan yaxshi odatimizga putur yetadi-ku, axir. Yoʻq, bunga yoʻl qoʻyib boʻlmaydi. Abrorjon, inim, agar sen oʻgʻlingni juvon xotinga uylantiradigan boʻlsang, toʻyingga aralashadigan odam yoʻq. Bor, qayoqqa borsang, boraver, hovlingni sotib, «Ibrat» mahallasidan koʻchib ket.
Mirsafo. Men bexabar qolmay, hovlingizni oʻzim sotib olaman.
Lazokat. Melivoy aka, kelinimizning juvonligini kim bilib oʻtiribdi, oʻgʻlimiz talab qilganidan keyin, yopiqlik qozonni ochmay toʻy qilaversak-chi? Xoʻsh?
Melivoy. Avvalo, men bilib turib, bunday noma’qulchilikka rozilik berolmayman, vijdonimga qarshi borolmayman, xalqning eng muqaddas qadriyatini, an'anasini oyoqosti qilolmayman. Qirq yillik mahalla raisligim, el-yurtning menga ishonchini toptagan boʻlaman. Ikkinchidan, oʻzlaringning ham xabarlaring bordir, kelin bilan kuyovning qoʻshilish kechasida mahalla xotin-qizlar kengashining vakilasi ham kelin yanga, kuyov yanga qatorida mahalla yangasi sifatida guvoh boʻlib qatnashadi. Bizning «Ibrat»da oʻttiz yildan beri shunday tartib joriy qilingan. Ha, shuning uchun ham, bizning mahallaga duch kelgan odam qizini uzatavermaydi, oxirini oʻylab, el-yurt oldida sharmanda boʻlmasligiga koʻzi yetsa, qiz beradi. Biz ham duch kelgan joydan qiz olmaymiz. «Ibrat» – eng avvalo poklik-soflikda ibrat!
Mirsafo. Naqadar goʻzal odat-a! Shunday mahalladan hovli qilayotganimdan baxtiyorman. Melivoy aka, menga joy olishni dalolat qilganingiz uchun oʻla-oʻlgunimcha sizdan minnatdorman.
Melivoy. Oʻzbekchilik rivojiga rivoj qoʻshsangiz boʻlgani.
Mirsafo. Albatta, albatta! Uyim bitgach, «Ibrat»da jome masjid qurilishini boshlatib yuboraman, masjid qoshida nikohxona ham boʻladi.
Melivoy. Inshoolloh!
Lazokat eriga «ha, gapiring» ishorasini qiladi.
Abror. Nima qilayki, yolgʻiz oʻgʻlim, oʻta qaysar. Gapiga unashga majburman, Melivoy aka.
Melivoy. Yoʻq, oʻgʻlingni bemaza niyatidan qaytar.
Abror. Qaytarolmayman. Yuragidan uribdi, shekilli.
Melivoy. Yuragidan urgan oʻgʻilning quloq chakkasiga tortib-tortib yuborish kerak. Ana oʻshanda oʻkili joyiga tushib, mulla mingan eshshakdek yuvvosh tortib qoladi.
Lazokat. Biror yoʻli bormikin?
Melivoy (oʻylanib turgach). Chamasi bir yoʻli borga oʻxshaydi. Oʻgʻlingni buyoqqa chaqir.
Abror (yon tomonga qarab). Davronjon, oʻgʻlim, bu yoqqa chiq!
Avvalo estrada qoʻshigʻi eshitiladi, keyin jajji yapon magnitofonini koʻtarib, Davron chiqib keladi.
Davron (magnitofondagi qoʻshiqni oʻchirib, suhbatni lentaga yozib olishga sozlaydi, buni oʻtirganlar sezmaydi). Assalomu alaykum.
Melivoy. Vaalaykum assalom... Davronjon, bu Mirsafo akang boʻladi, mahallamizga koʻchib kelayaptilar.
Davron. Yaxshi.
Melivoy. Davronjon, oʻgʻlim, dadang Abrorjonning, onang Lazokatbonuning, amakilaring, togʻalaring, butun Yunusovlaru Mansurovlarning hurmati, six ham, kabob ham kuymaydigan bir yoʻlini topdim. Yurt ustida yuravergach, koʻzing pishib, aqling peshlanib, tajribang oshib, korafta boʻlib, tadbirkor boʻlib ketar ekansan, kishi.
Abror. Qirq yil mahallaga raislik qilibsiz-u, siz korafta boʻlmay kim korafta boʻlsin. Oʻz sohasining akademigi desa ham boʻladi sizni.
Melivoy. «Mahalla» jamgʻarmasi oʻz xalq akademiyasini tuzmoqchi deb eshitdim. Tuzilsa, meni birinchilar qatori akademik qilib saylashsa ajab emas.
Abror. Inshoolloh!
Melivoy. Davronjon, oʻgʻlim, menga bir fikr keldi: seni avval mohipora, onasi ham oʻpmagan bir qizga uylantiramiz.
Davron. Men Sayyoradan boshqasi bilan yashamayman.
Mirsafo. A, oti Sayyorami?..
Melivoy. Davronjon, sen shoshilmay gapimni oxirigacha eshit. Keyin shunga qarab ish tut. Faqat nomiga uylanasan, faqat bir kechagina kelin bilan birga boʻlasan.
Mirsafo (oʻzicha). Bir kecha...
Davron. Xoʻsh, undan keyin?
Melivoy. Avvalambor, katta toʻy qilib, ota-onangning orzu-havasi ushaladi, qolaversa, «Ibrat» mahallasining sha’niga dogʻ tushmaydi, mahalla yangasining imtihonidan ham oʻtasan.
Davron. Bular meni zarracha qiziqtirmaydi. (Ketmoqchi boʻladi).
Melivoy. Shoshma. Gapimni oxirigacha eshit. Toʻydan keyin, oradan ikki-uch oy oʻtgach, biz uylantirgan xotiningning javobini berasan. Soʻraganlarga murosasi kelishmadi, deb qoʻya qolamiz. Keyin sevganing bilan topishasan.
Abror. Mana shuni masalani radikal hal etish desa boʻladi, yashang, Melivoy aka.
Davron (Melivoyga). Amaki, meni kimning qiziga uylantirmoqchisiz?
Melivoy. BuyoQini menga qoʻyib beraver...
Davron. Olib bergan xotiningiz ajrashmayman deb turib olsa-chi.
Melivoy. Nega ajrashmas ekan, har kim sevgan oshini ichadi. Senga diyonatli, janjaldan yetti chaqirim yiroq yuradigan, ishonuvchan, taqdirga tan berib, hamma-hammasini Allohdan deb biladigan sodda odamning soddagina qizini topamiz.
Mirsafo. Hozirgi zamonda shunday odamning oʻshanday qizi topilarmikin!
Melivoy. Yurtchilik. Topiladi. Keyin qarsillatib gijbadabang toʻy qilamiz. Dadang el-yurtga nahorga osh beradi, aziz mehmonlarga toʻn kiydiradi. Chaykayu Limuzinlarga tushib, yigirma-oʻttizta mashina boʻlib, ZAGSga borasizlar, kechqurun «Navroʻz»da nikoh bazmi, tongotar oʻyin-kulgi, pul qistir-qistir boʻladi...
Abror. Artist zotining toʻyga yuradiganini ham, toʻyga yurmay¬diganini ham taklif qilamiz, ustlaridan pullar sochamiz, dollar qistiramiz.
Melivoy. Shunday qilsang arziydi, axir dunyoga kelib birinchi qilayotgan toʻying. (Davronga). Ota-onang sening toʻying bahona el-yurt qarzini uzishi kerak, aks holda qiyomat qarzi boʻlib gardanida qoladi. Toʻylarda oʻtib qolgan qarzni faqat toʻy orqali uzish mumkin, boshqa yoʻli yoʻq. Masalaning bu tomonini ham oʻyla-da, oʻgʻlim. Agar boshqa aka-ukalaring boʻlganida, seni bu borada erkin qoʻyishim mumkin edi. Afsuski, sen yolgʻizsan.
Davron. Baribir men Sayyoraning oldidan oʻtishim kerak, keyin shunga qarab sizlarga javob qilaman.
Melivoy. Albatta oʻtasan.
Davron. Olib beradigan xotiningiz sudda ajrashmayman deb turib olsa-chi?
Melivoy. Koʻplab sud majlislarini koʻrganman. Eng qulay, eng ommabop ajrashish usuli shuki, sudda «Xotinimga koʻnglim yoʻq» deysan, «Ogʻzidan sassiq hid keladi», «Qoʻltiqlari terlaydi» desang, olam guliston. Kerak boʻlib qolsa, oyingga shunday topshiriq beramanki, u shunday qaynonalik qilsinki, kelinning oʻzi bezor boʻlib, oʻzi taloq qilishingni talab qiladi. Oʻa, sen toʻyga rozi boʻlsang boʻlgani, qolganini menga qoʻyib beraver, oʻgʻlim. Odamlar qurbi yetsa, joyi boʻlsa, yemishiga chidasa, uyida ot saqlaydi, sigir sogʻib sutini ichadi, qoʻy boqib koʻpaytiradi. Abrorjon, Lazokatbonu, oʻylaymanki, bitta kelinni ikki-uch oy saqlay olarsizlar. Kelinchak degani beminnat xizmatkor, tekin choʻri degani-ku. Sen, Davronjon, uylangach, yanada erkin boʻlasan, ota-onang hadeb ichki ishlaringga aralashavermaydi, koʻp tergashga haqqi ham qolmaydi, chunki xotining bor, mustaqil shaxssan. Mazza qilib ayshingni surib yuraverasan.
Davron. Sayyora...
Melivoy. Yana Sayyora deysan-a! Sayyorang hozircha zapasda tura turadi.
Abror (chapak chalib yuboradi). Yashang, Melivoy aka! Chindan ham tadbirkor boʻlib ketibsiz. Bor, oʻgʻlim, uydan ikki toʻn olib chiq.
Davron magnitofonni koʻtarganicha ichkariga kirib ketadi.
Lazokat. Endi kimga quda boʻlamiz?
Melivoy. Men bugun tunda toʻy daftarini koʻray-chi, ertaga telefonda aytaman.
Mirsafo (Abrorga pul beradi). Bu mendan sizga toʻyona. Ikki yuz ellik dollar. Miqdorini aytganim uchun ajablanmang. Odatim shuki, pul berganimda qanchaligini aytaman, pul olganimda albatta oʻsha zahotiyoq sanab koʻraman.
Davron ikkita toʻn koʻtarib ayvonga chiqadi.
Lazokat. Asl tijoratchi shunday boʻladi-da.
Abror. Bu xamir uchidan patir. (Bitta toʻnni Melivoyga, ikkinchisini Mirsafoga kiygizadi).
Melivoy. Ishimizni Allohning oʻzi oʻnglasin. Omin, Allohu akbar!
Hamma fotiha oʻqiydi.

Beshinchi Koʻrinish
Manzuraning kvartirasi. Birinchi koʻrinishdagi manzara. Zal. Manzura, Sayyora, Davron divan va kreslolarda hordiq chiqarib oʻtirishibdi. Davron gapini tugatayotganida parda ochiladi, uning qoʻlida oʻsha kungi magnitofon.
Davron. ...Uyimda boʻlgan gap shu. Bilasizlar, men yolgʻon gapirmayman. Gapimning isboti uchun, mana, magnitofon qoʻyib beraman, eshitinglar.
Manzura. Shartmas... Senga ishonamiz, oʻgʻlim. Shu, rost gapirganing uchun ham menga yoqib qolding. Boʻlmasa, bu uyga qadamingni bostirmasdim.
Sayyora. Oyi, Davron magnitofonni qoʻyaversin, menga qizigʻ-da...
Manzura. Oʻa, mayli.
Davron magnitofonni qoʻyadi.
Melivoyning ovozi... Davronjon, oʻgʻlim, menga bir fikr keldi: seni avval mohipora, oyisi ham oʻpmagan bir qizga uylantiramiz.
Davronning ovozi. Men Sayyoradan boshqasi bilan yashamayman.
Manzura. Yashavor oʻgʻlim! (Sayyoraga). Mardlik mana bunday boʻlibdi!
Mirsafoning ovozi. A, oti Sayyorami?
Manzura. Bilib turib soʻraydi-ya, tullak.
Melivoyning ovozi. Davronjon, sen shoshilmay gapimni oxirigacha eshit. Keyin shunga qarab ish tut. Faqat nomiga uylanasan, kelin bilan faqat bir kechagina birga boʻlasan.
Mirsafoning ovozi. Bir kecha...
Davronning ovozi. Xoʻsh, undan keyin?
Melivoyning ovozi. Shoshma, gapimni oxirigacha eshit. Toʻydan keyin, oradan ikki-uch oy oʻtgach, biz uylantirgan xotiningni qoʻyasan-u, sevganing bilan topishasan.
Davronning ovozi. Baribir men Sayyoraning oldidan oʻtishim kerak. U nima desa shu.
Davron magnitofonni oʻchiradi.
Manzura. Oʻgʻilginamdan oʻzim aylanay. (Qiziga). Sen Layliyu bu Majnun.
Sayyora (Davronga, kesatib). Bir kechalik kuyov.
Manzura. Sayyora, Davronjon chindan ham senga sadoqatli ekan. Men toʻla ishonch hosil qildim. Eng muhimi shu. Buning qadriga yetishimiz kerak. Ayniqsa sen. Davronjon, qizim seniki. (Oʻz koʻksiga chapanilarcha bir uradi). Gap tamom... Sayyora, biz Davronjon bilan mashinasida bir joyga borib kelamiz. Davronjonning haydashi menga yoqib qoldi, silliq haydaydi, odamni ortiqcha urintirmaydi, qancha minsang ham charchamaysan, kishi.
Sayyora. Yana biznesmi?
Manzura. Ha, qizim, yana biznes. Ertaga nima boʻladi, hech kim bilmaydi, hozir yoʻli ochiqligida ishlab qolish kerak. Yura qol, Davronjon. (Chiqadi)
Sayyora (Davronga). Oyimning shaxsiy shofyori boʻlib qolyapsan.
Davron. Nima qilay?
Sayyora. Keyin aytaman. Hozir bora qol.
Davron. Eshikni qulflab oʻtir.
Sayyora. Oʻzimni qulflab oʻtiraman... Rashkchi boʻlma, men rashkchilarni juda yomon koʻraman.
Davron. Joning qoʻlimda, buni bilib qoʻy, bir boshga bir oʻlim. Yana shuniyam yaxshilab bilib qoʻyki, bepadarlar uzoq yashamaydi. Sen ham, men ham.
Sayyora. Jinnilik qilma, oyim kutib qoldi, bora qol.
Davron. Men qaytib kelaman, oying balki biror joyda tunagani qolar. (Magnitofonni koʻtarib chiqadi).
Sayyora (oʻzicha). Boshga bitgan balo boʻldi-da, bu saplak. Oradan koʻtarib tashlash kerak, boʻlmasa menga tinchlik bermaydi.
Bashang kiyingan Mirsafo viqor bilan kirib keladi. Uni koʻrib Sayyora yal-yal yonib ketadi, azbaroyi sevinganidan irgʻishlab, chapak chalib yuboradi.
Sayyora. Mirsafo aka! (Yugurib borib, Mirsafoning boʻyniga osiladi, yuz-koʻzlaridan, boʻynilariyu yelkalaridan, koʻkraklariyu qoʻllaridan ehtiros bilan oʻpib, oʻpib tashlaydi, keyin koʻksiga bosh qoʻyib jim qoladi).
Mirsafo avvaliga haykaldek qotib turadi, keyin Sayyoraning harorati vujudiga oʻtib, uning sochlaridan asta silaydi .
Sayyora (esiga tushib qolib, Mirsafo quchogʻidan shartta chiqib, tisarilib). Ismimni bilmay qolibsiz?
Mirsafo. Nimalar deyapsan? Tushuntiribroq ayt.
Sayyora. Oti Sayyorami debsiz.
Mirsafo. Ha, ha, esimga tushdi, bir eski qadrdonim bilan oʻsha sening mishiqingnikiga kirib qolibmiz. (Sayyorani bagʻriga tortib, belidan quchadi). Shu degin...
Sayyora (gapni boʻlib). Birinchidan, Davron meniki emas. Oyimga misoli bir xizmatkor boʻlib yuribdi.
Mirsafo. Sening ilinjingda.
Sayyora. Toʻgʻri... Ikkinchidan, Davron mishiqi emas, karatechi ekan. Meni juda yoqtirib qolgan. Oʻta rashkchi. Shu turishimizda koʻrsa ikkimizni ham oʻldirib qoʻyishi mumkin.
Mirsafo (kulib). Millioner Mirsafo ikki qoʻlini qovushtirib qarab turaverar ekan-da. Uning himoya vositasi ham bor. Mana. (Qoʻynidan revolʼver olib koʻrsatadi, keyin yana yoniga solib qoʻyadi). Sira qoʻrqma, jonim.
Sayyora. Baribir Davronni oradan olib tashlash kerak.
Mirsafo. Buniyam vaqti kelib qolar...
Sayyora. Yangi hovli sotib olibsiz, mengami?
Mirsafo. Bunisi birinchi xotinimga. Senga oʻrikzor tomondan olib beraman... Vey, menga qara, mishiqing hamma gapni kelib senga yetkazibdi-da, zoʻr chaqimchi chiqib qoldi-ku.
Sayyora. Oʻsha suhbatni magnitofonga yozib olgan ekan, opkelib qoʻyib berdi.
Mirsafo. Men shoxida yursam, u bargida yuradigan ustasi farang, ishni puxta qiladigan ekan, boʻldi, bugundan boshlab uni mishiqi demayman. Oʻz yigitlarim davrasiga qoʻshsam arzir ekan.
Sayyora. Unda men davrangizdan chiqishim kerak boʻladi-ku.
Mirsafo. Masalaning bunday nozik tomoni ham bor. Aytganday, oʻsha suhbat yozilgan lentani nega endi senga qoʻyib berdi.
Sayyora. Menga sadoqatli ekanini bir koʻrsatdi-da. Umuman, uyida nimaiki voqea roʻy bersa, menga yetkazib turadi, uning uyida, qarindosh-urugʻlarinikida roʻy berayotgan hamma gaplardan oyim ham, men ham toʻla xabardormiz.
Mirsafo. E, attang, bu odati chatoq ekan. Gap tashigan yigit emas, umuman odam ham emas. Boyagi gapimni qaytib oldim. Unday mishiqilarni xos yigitlarim davrasi uyoqda tursin, hatto oddiy hammollikka ham olmayman. Senga ikkinchi topshiriq shuki, Davrondan oʻsha lentani ol, «sadoqat ramzi sifatida menga esdalik qilib ber» degin, xoʻpmi?
Sayyora. Xoʻp (Mirsafoning boʻyniga osiladi). Uning oʻzidan qachon qutulamiz, hadeb halaqit beraveradi, hozir ham jonim halak, hali kelaman, deb ketgan.
Mirsafo. Bunday nozik ishlar tadbir qoʻllash bilan bajariladi, jonim... Uni boshqa birontasiga uylantirib qoʻymoqchimiz, bu gʻoya mendan chiqdi, mahalla raisi Melivoy esa ijrochi bir kimsa, xolos. Koʻrdingmi, tentakkinam, orqavarotdan ish bitirib, seni himoya qilib yuribman. Endi tushundingmi?
Sayyora. Endi tushunib yetdim, oʻzim sizdan aylanib ketay. (Mirsafoning boʻynidan qattiq quchoqlaydi).
Mirsafo (Sayyorani oʻzidan sal boʻshatib). Xoʻsh, birinchi topshirigʻimni bajardingmi?
Sayyora. Deyarli hamma joyni qidirib koʻrdim, oʻsha tilxat topilmadi. Lekin oyimning yotogʻidagi havo yoʻli tuynugiga boʻyim yetmadi. Yuring, kirib bir urinib koʻraylik-chi.
Mirsafo. Yaxshi, qani boshla.
Qoʻltiqlashib oʻng tomonga yuradilar. Sayyora yoʻl-yoʻlakay bir qoʻli bilan xalati tugmalarini yecha boshlaydi.

Uchinchi Parda
Oltinchi Koʻrinish
Burhoniddinning koʻhna hovlisi. Imoratlari sharq uslubida va baland qilib qurilgan. Oldi panjarali va uzun-uzun ustunlari qovurqali. Sirtdan qaraganda hovli manzarasi yangi qurilgan yoki endigina ta’mirdan chiqarilgan jome masjidini eslatadi.
Burhoniddin toʻgʻridagi ayvonda qat-qat toʻshalgan koʻrpachada davotga qoʻyilgan Qur'oni karimni tilovat qilib oʻtiribdi. (Ijrochining imkoniyatiga qarab oʻsha sura oʻqiladi). Yonidagi xontaxta usti noz-ne’matga toʻla, choynak va piyolalar bor. Choynak paxtali duxoba yopqich bilan yopib qoʻyilgan.
Melivoy bilan Mirsafo kirishadi. Tilovatni eshitib, yurishdan toʻxtab, jim qolishadi. Tilovat tugagach, fotiha oʻqiladi.
Mevlivoy. Hoy, kim bor? Beizn kiryapmiz, ishqilib qochadigan odam yoʻqmi?
Mirsafo. Hozir qochadigan odam qoptimi?
Burhoniddin (oʻrnidan turadi). Ilgari qochadigan odamlar bor edi, hozir yoʻq. Kelaveringlar. (Melivoy bilan Mirsafoni tanib.) Ie, ie, Melivoy?! Mirsafo? (Mehmonlar istiqboliga peshvoz boradi).
Melivoy. Assalomu alaykum, Burhoniddin aka!
Mirsafo. Assalomu alaykum.
Burhoniddin. Vaalaykum assalom. Xush kelibsizlar, eski qadrdonlarim!..
Quchoqlashib koʻrishadilar.
...Qani, buyoqqa chiqinglar, marhamat.
Uchovi xontaxta atrofidan joy olishadi.
Melivoy. Omin, shu xonadonda yaxshi toʻylar boʻlsin, Allohu akbar!
Burhoniddin (mehmonlarga choy quyib beradi). Qani, dasturxonga marhamat.
Melivoy. Burhoniddin aka, bizlar sinashta odamlarmiz. Shu sababli darhol asosiy maqsadga oʻtaveraman. Biz qulchilikka keldik, Burhoniddin aka.
Burhoniddin. Qizlik uy misoli bir saroy. Shoh ham, gado ham kelaveradi. Xush kelibsizlar. Sizlardek tayinli odamlar sovchi boʻlib kelganidan, oʻrtaga tushganidan boshim koʻkka yetdi. Oʻylaymanki, yaxshi, tagi-taxtli, zoti toza yigitni dalolat qilasizlar.
Melivoy. Xuddi shunday. Kuyov boʻlmish ota tomonidan Yunusovlardan, ona tomondan esa Mansurovlardan.
Burhoniddin. Boʻldi, bas, ortiqcha izohning hojati yoʻq. Men Yunusovlarni ham, Mansurovlarni ham koʻpdan beri bilaman. Oʻshalarning oʻgʻli yoki nevarasi boʻlsa, qizimni berganim boʻlsin. Qolaversa, oʻrtaga sizlarday eski qadrdonlarim tushib turibsizlar. Sizlar yomon yigitni menga kuyovlikka ravo koʻrmaysizlar. Men sizlarga ishonaman. Qizim esa menga ishonadi.
Melivoy. Hammamiz esa Allohga ishonamiz.
Burhoniddin. Qizim nima desa shu boʻladi. Lekin qizim mening izmimdagi qiz, yuzimga oyoq qoʻyishini hatto xayolimga ham keltirmayman.
Mirsafo. Sizdek otaning farzandi boʻladi-yu, shunday nurli xonadonda oʻsib-ulgʻayadi-yu, odobsiz boʻlarmidi. Agar oʻgʻlim balogʻatga yetgan boʻlganida, oʻzim sizga quda boʻlaqolardim.
Burxoniddin. Nevara qizlarim ham bor... Ikkinchidan, toʻrt oʻgʻil uylantirib, toʻrt qiz chiqargan boʻlsam-da, bu uyda birinchi kenja qizim bilan turamiz, oʻgʻillarimning hammasi hovli olib berib, qozonini boshqa qilib chiqarib yuborganman. Bolalarimning onasi vafot qilganiga uch yilcha boʻldi...
Melivoy. Xabarimiz bor, duoi fotihaga, yigirma, yil oshlariga kelganmiz.
Burhoniddin. Toʻgʻri, toʻgʻri... Erkak kishiga tanmahram kerak qabilida yana bir uylangan edik, lekin oradan koʻp oʻtmay, bu ojizamiz bizni tashlab ketib qoldi, (urgʻu berib) urishsiz, janjalsiz.
Mirsafo (oʻrnidan turib ketadi). Nahotki?! Nahotki, shunday uy-joyni, shunday sharoitni tashlab ketib qolgan boʻlsa, yashab yuravermaydimi? Insofi yoʻqroqmikin-a?
Burhoniddin. Yoʻq, unda ayb yoʻq. Garchi u bizni tashlab ketgan boʻlsa ham, men imonimni yutib yolgʻon gapirmasligim kerak. U pokiza, halol ayol edi. Shu sababli ham bu xonadondan ketdi. Men jisman uning tengi boʻlolmay qoldim, yoshlarimiz oʻrtasidagi katta tafovut ham ta’sir qildi, albatta, buning ustiga mening qandli diabet dardiga mubtalo boʻlib qolishim ham oʻz ishini qildi. Agar u bu uy-joylarni, mendan qoladigan katta meros, mol-mulkni oʻylaganida edi, shu yerda yashab yuraverardi-yu, lekin nopok yoʻlga qadam qoʻyib qoʻyishi ham ehtimoldan uzoq emas edi-da. Boyaqish shundan choʻchidi, shekilli, oddiy, lekin pok yoʻlni tanlab ketdi. Mayli, u oʻz tengi bilan baxtini topib ketsin, halol farzandlarning onasi boʻlsin.
Melivoy. Burhoniddin aka, Hizrsifat, bagʻri keng odamsiz-da
Mirsafo. Burhoniddin aka, sizga yana bitta savol: odatimizga koʻra bizda koʻp xotinlikka yoʻl qoʻyilgan-ku, fohishalik qattiq qoralangan, xoʻsh?
Melivoy. Tesha tegmagan savol!
Burhoniddin. Bu yana oʻsha narsaga haromilarni dunyoga keltirib qoʻymaslik maqsadiga borib taqaladi, inim. Axir, faqat ayol kishi tugʻadi-da.
Melivoy. Oʻta mantiqli javob.
Mirsafo. Boʻldi, tan berdim, qoyil.
Burhoniddin. Xoʻsh, men sizlarga aytsam, beva qolganimni bildirib, bu bilan demoqchimanki, qizimga oʻrniga keltirib mol-mulk qilolmayman, garchi pulim yetarli boʻlsa-da, qiz bola uchun onaning oʻrnini hech kim oʻtay olmaydi, ayniqsa turmushga chiqarishda.
Melivoy. Shartlaringiz shuginami!
Burhoniddin. Shu, xolos.
Melivoy. Bizga berilgan vakolat yuzasidan ikkala shartingizni ham qabul qildik. Xoʻsh, qiz bilan yigitni qachon uchrashtiramiz?
Mirsafo. Xayrli ishni orqaga surib boʻladimi, irimi shunaqa.
Burhoniddin. Toʻgʻri. Boʻlmasa, ertaga kechqurun soat oltida Anhor boʻyida uchrashtiramiz. Oʻrda koʻprigining bu tomonida, oʻng sohilda.
Melivoy (kulib). Oʻsha joylar kelin-kuyovlar uchun bir pakka boʻlib qolibdi oʻzi.
Burhoniddin. Koʻpdan beri shunday. Buni qiz chiqargan, oʻgʻil uylantirgan har bir ota-ona biladi.
Mirsafo. Burhoniddin aka, aybga buyurmaysiz-a, menda yana savol tugʻilib qoldi. Oʻammaniyam oilaviy turmushi tekis kechavermaydi. Ba’zilar ajralishga majbur boʻlishadi, boshqa birovlar beva qolishadi, keyin ikkinchi, uchinchi marta turmush qurishga toʻgʻri keladi. Xoʻsh, u dunyoda, masalan, ikki marta turmush qurgan ayol qaysi eri bilan boʻladi yoki uch marta uylangan erkak qaysi xotini bilan boʻlarkin?
Melivoy. Mutlaqo yangi savol.
Burhoniddin. Muqaddas kitobda yozilishicha, kishi qaysi oilasi bilan yaxshi yashagan boʻlsa, u dunyoda oʻsha eri yoki xotini bilan boʻlar ekan.
Melivoy. Bu javobda ham oilaviy tinch-totuvlikka, inson¬par¬varlikka chorlash ufurib turibdi-ya. Ofarin!
Mirsafo. Javobdan toʻla qoniqdim. Bu haqda oʻrtoqlarga gapirib yuraman... Burhoniddin aka, tanmahramsiz ancha qiynalgan koʻrinasiz, katta toʻydan keyin kichik toʻy qilishga toʻgʻri keladi-ku.
Burhoniddin. Yoʻq, qurigan daraxtni yana sugʻorishga na hojat. Men erkak sifatida qurib boʻlibman... Endi bas... Bir faylasufning kitobida oʻqigan edim. Na mol-mulk, na nasl-nasab, na shon-shuhrat, na salobat qalamkashni adabiyot olamiga olib kirib, xalqning ardogʻiga sazovor qila olmaydi. Shunga oʻxshash er erkak boʻlmasa xotin kishini zanjirga solib ham ushlab qolib boʻlmaydi. Bir kerakli urinishdan boʻlak barcha urinishlar behuda. Men buni oʻz tanamda his qilib koʻrdim... Mabodo shu boʻlajak kenja kuyovim, boʻlajak qudalarim rozi boʻlishsa, yoshlarni bu yerga koʻchirib kelaman, bundan buyoqqa umrimni nevara boqishga, toat-ibodat qilishga bagʻishlamoqchiman.
Melivoy. Buyam yaxshi niyat. Ayniqa yolgʻiz odam bekor qolmasligi kerak.
Burhoniddin. Shuni ayting, inim. Dunyoda yolgʻiz qolgan odamlar son mingta. Lekin ularning koʻpchiligi oʻzlarining yolgʻizliklarini bilishmaydi, bilishsami, qattiq iztirobda qolishardi. Yomoni shundaki, yolgʻiz qolganini, yolgʻiz ekanini bila turib yashash bu dunyoning doʻzaxi deb bilaman... Yolgʻiz odamning qalbi boʻm-boʻsh, hamisha huvullab yotadi... Ayniqsa, yolgʻizlikda asr paytidan to xuftongacha boʻlgan vaqtning oʻtishi qiyin kechadi, hadeganda oʻta qolmaydi, yaqin odaming yoningda boʻlishini, koʻzlariga termulib suhbatlashib oʻtirishni qoʻmsaysan. Afsuski, ketgan qaytib kelmaydi. Tirikligida qadrdonlarning qadriga yetaylik, inilarim.
Mirsafo. Burhoniddin aka, sizni hamma azaldan oʻqimishli, bilimdon odam deb bilib, hurmatlab kelardi. Endi bilsam faylasuf ham boʻlib ketibsiz-a.
Burhoniddin. Unchalikmas... Axir salgina fikrlay olish qobiliyatiga ega boʻlsang, yolgʻiz qolishning oʻzi seni faylasuflarga tenglashtirib qoʻyishi mumkin ekan. Oʻtmishda aziz-avliyolar behudaga chillaxonada qirq kun yolgʻiz oʻtirib, uzlatga chekinmas ekanlar-da...
Melivoy. Boʻlmasa, endi bizga ruxsat. Kelishib oldik: ertaga soat oltida Anhor boʻyida yoshlar uchrashadilar... Yigitning oti Davron... Qiz poshshaning ismi nima?
Burhoniddin. Muyassar.
Melivoy. Omin, Muyassar qizimizning baxti mukammal boʻlsin! Allohi akbar!
Fotiha oʻqiydilar.
Burhoniddin. Xush koʻrdik, azizlar (qoʻlini koʻksiga qoʻyadi).
Melivoy. Xushvaqt boʻling. Yigit bilan qiz uchrashuvini yangalari uyushtiraveradilar. Xotin-xalaj bu ishga juda usta.
Mirsafo (Burhoniddinning qoʻliga konvert beradi). Mendan sizga toʻyona.
Burhoniddin. Ie, bu qanaqasi boʻldi? Hali toʻy u yoqda tursin unashganimiz ham yoʻq-ku.
Mirsafo. Hali unashasiz ham, toʻy ham boʻladi. Lekin men toʻy kunlari chet el safarlarida boʻlib qolishim mumkin... Ikki yuz ellik dollar, «Al-Mashriq» magazinidan u-bu narsa olishingizga asqotib qolar... Toʻyona miqdorini aytayotganimdan taajjublanmang, Burhoniddin aka. Odatim shuki, pul olsam, sanab koʻraman, pul bersam, qanchaligini aytib topshiraman.
Burhoniddin. Ha, asl savdogarlar avlodidan boʻlasiz-da.

Yettinchi Koʻrinish
Anhor boʻyi, xiyobon. U yer-bu yerga suyanchiqsiz oʻrindiqlar qoʻyilgan. Burhoniddin Muyassar bilan suhbatlashib kiradi. Uning egnida oqish kostyum-shim, oq koʻylak, qora galstuk, oyogʻida qora tufli. Qoʻlida donalari yirik-yirik qahrabo tasbeh va hassa. Muyassar koʻkrak burma atlas koʻylakda, sochlari qirq koqil qilib oʻrilgan, qoʻlida «Oʻtkan kunlar» romani.
Burhoniddin. Ne qilaylikki, qizim, onang dunyodan erta koʻz yumib ketdi. Boʻlmasa, men seni bunday uchrashuvga yetaklab kelarmidim, onangning oʻzidan ortmasdi, bunday ham quvonchli, ham hayajonli ishlar... Opalaring oʻzlaridan ortishmaydi. Kennoyilaring ahvoli oʻzingga ma’lum. Qolaversa, bunday nozik ishlarni birovlarga oldindan bildirib boʻlmaydi. Irimi shunaqa. Oʻali boʻladigan ishmi bu, boʻlmaydigan ishmi bu, bilib boʻlmaydi. Balki sen yigitga yoqmassan, balki yigit senga yoqmas. Buni umr savdosi deydilar, buni taqdiri azal deydilar, yulduzlaring bir-biriga mos tushsa, olam guliston, boʻlmasa yopiqliq qozon yopiqligicha qolaveradi... Qariganim rostga oʻxshaydi, juda ezma boʻlib ketyapman... (Qoʻl soatiga qarab oladi). Ma’rifat xolang bilan soat besh yarimda shu yerda uchrashishga kelishgan edik, u senga hamrohlik qilmoqchi edi, ham yigitning yurish-turishi, boʻy-bastini kuzatib, iloji boʻlsa bir gapga solib koʻrmoqchi edi. Xola degan qiz bola uchun onasidan keyingi eng yaqin odam hisoblanadi-da... Buni qaraki, kelishilgan vaqtdan oʻtdi hamki, hamon xolangdan darak yoʻgʻ-a?
Muyassar. Kelib qolarlar. Transportlar chatoq-ku, dada.
Burhoniddin. Hali zamon yigit kelib qoladi, soat ham oltiga yaqinlashdi. Mening bu yerda turishim oʻzi noqulay, odobdan emas ham. Men huv anavi tepalikdagi oʻrindiqda dam olib oʻtiraman. Sen shu yerda sayr etib yur, xohlasang anavi oʻrindiqda «oʻtkan kunlar»ingni oʻqib oʻtir... Xolang albatta kelishiga ishonaman. U lafzli odam, axir rahmatli onangning bir tugʻishgan singlisi-ku. Lekin dunyo tasodiflarga toʻla, mabodo xolang kelmasa, yigit bilan oʻzing sira tortinmay gaplashaver, togʻasining xotini kennoyisi bilan kelmoqchi ekan, ismi Davron... Davronjon. Dadil boʻl, qizim. Men tepada seni kutib oʻtiraman. Keyin uyga birga qaytamiz. (Chiqadi).
Muyayasar oʻrindiqlardan biriga borib omonatgina oʻtiradi-da, kitobiga koʻz yugurtira boshlaydi.
Davron va Sayyora yalt-yult kiyimda qoʻltiqlashib kirib kelishadi, ikkalasi ham qora koʻzoynakda.
Sayyora (koʻzi Muyassarga tushib, yurishdan toʻxtaydi). Shu boʻlsa kerak... Sen oʻtib ketaver, keyin qaytib kelasan, avval men boʻlajak kundoshim bilan tanishib olay-chi.
Davron. Marhamat. (Chiqadi).
Sayyora Muyassarning yoniga borib oʻtiradi. Muyassar avvaliga uni sezmaydi, keyin Sayyoraga koʻzi tushadi.
Muyassar (Sayyoraning oʻzini kuzatayotganini ichki bir tuygʻu bilan, ziyraklik bilan sezib). Assalomu alaykum.
Sayyora. Vaalaykum salom...
Muyassar. Sezib turibman, siz meni kuzatyapsiz. Siz...
Sayyora. Xoʻsh, men kimman?
Muyassar. Siz Davron akaning kelinoyisi boʻlasiz, topdimmi?
Sayyora. Siz Muyassar boʻlasiz-a?
Muyassar (erga qarab). Ha.
Sayyora. Davron shu yerda. Men uni bu yoqqa chaqirib yuboraman. (Chiqadi).
Muyassar Sayyora ketgan tomonga qarab qoladi. Bashang kiyingan, sochlari silliq taralgan Halimxon guldasta koʻtarib, yengil odimlab kirib keladi. Muyassar uni Davron deb oʻylab, oʻrnidan turadi.
Muyassar. Assalomu alaykum!
Oʻalimxon (butun vujudi tebranib). Vaalaykum assalom. (Oʻz yoʻlida ketaveradi).
Muyassar. Men Muyassarman. Siz...
Oʻalimxon (toʻxtab). Men Oʻalimxon boʻlaman. Sizning kutganingiz boshqa. Mening kutganim boshqa... Men Matlubaxonni kutyapman. Kecha shu yerda bizlarni uchrashtirib qoʻyishdi, bugun ikkinchi uchrashuvimiz boʻlmoqchi... Sizniyam omadingizni bersin. (Chiqadi).
Muyassar. Bu yer odam bozori ekan-a. (Borib joyiga oʻtiradi, yana kitobni koʻzdan kechira boshlaydi).
Davron tomoq qirib, ma’noli yoʻtalib kiradi. Muyassar buni sezib, oʻrnidan turadi, u tomonga qaraydi.
Muyassar. Assalomu alaykum.
Davron. Vaalaykum assalom. Men Davronman.
Muyassar. Men...
Davron (gapni boʻlib). Sen Muyassar boʻlasan, shundaymi?
Muyassar. Ha. (Yerga qaraydi).
Davron uning yoniga borib, taqalib oʻtiradi. Muyassar seskanib ketib, sal nari suriladi. Davron Muyassarni boshdan-oyoq diqqat bilan kuzatadi, Muyassar Davronning koʻz ta’qibidan oʻzini noqulay sezib, necha marta qoʻli bilan koʻylagi etaklarini pastga tortib-tortib qoʻyadi.
Davron oʻng qoʻlini Muyassarning chap soni ustiga qoʻyadi. Muyassar choʻchib ketib, uning qoʻlini sonidan turtib tashlaydi.
Muyassar. Voy, nima qilyapsiz?
Davron. Kitobingni koʻrmoqchiman, qani menga berib tur-chi, qanaqa kitob ekan?
Muyassar. Abdulla Qodiriyning «Oʻtkan kunlar»i.
Shu payt bir tomonda Lazokat bilan Abror koʻrinishadi, Davron bilan Muyassarning birga oʻtirishganidan sevinib, «ishlar besh» degan ma’noda bir-biriga bosh barmoqlarini koʻrsatishadi-yu, asta orqalariga tisarilib, gʻoyib boʻlishadi, buni yoshlar sezishmaydi.
Davron (kitobni oladi-yu, lekin unga qaramaydi, Muyassarga boqadi). Hali bunaqa kitoblarni oʻqib turaman degin?
Muyassar. Koʻp oʻqiyman.
Davron. Sevasanmi?
Muyassar (bunday savol qarshisida esankirab qoladi). Nimani... Tushunmadim.
Davron. Kitob oʻqishni sevasanmi deyapman.
Muyassar. Ha, judayam.
Davron. Oʻzing qaerda oʻqiysan, yoki ishlaysanmi?
Muyassar. Bu yil kollejni bitirdim. Hujjatlarimni tibbiyot akademiyasiga topshirdim. Jarroh boʻlmoqchiman. Oyimlarni notoʻgʻri operatsiya qilib qoʻyishdi, boʻlmasa hali tirik boʻlardilar. Shuning uchun jarroh boʻlishga ahd qildim.
Davron. Hm, juda dadil koʻrinasan-ku. Imtihonlar test boʻyicha boʻladi. Qoʻrqmaysanmi?
Muyassar. Yoʻq. Oʻzingiz oʻqiysizmi, ishlaysizmi?
Davron. Menmi... Men sharqshunoslik institutida oʻqiyman. Shu kuzdan boshlab ikkinchi kursda.
Chap tomonda Burhoniddin koʻrinadi, yoshlarning suhbatlashayotganidan mamnun boʻlib, hassasini qoʻltiQiga qisganicha duo qilib fotiha oʻqiydi: «Iloyo, yoshlarning yulduzi yulduziga mos tushsin». Burhoniddin tisarilib, koʻzdan Qoyib boʻladi, uni yoshlar sezishmaydi.
Muyassar. Kennoyingiz qaerga ketib qoldi?
Davron. Kennoyim?! Qaysi kennoyim?
Muyassar. Haligina meni gapga solib oʻtdilar-ku, koʻzoynaklari siznikiga oʻxshaydi.
Davron. Ha, umi? U sen bilan menga muzqaymoq olib kelgani ketdi, hozir kelib qolsa kerak. Birgalashib muzqaymoq yeymiz.
Muyassar. Rahmat. Men endi boray. Dadam anavi yerda meni kutyaptilar, birga ketamiz uyga... Xayr.
Davron. Koʻrishguncha... (Orqasidan kuzatib qoladi).
Sayyora (gapirib kiradi). Davron, namuncha mahliyo boʻlib qolmasang. Yuragingdan urdi shekilli.
Davron. Yoʻgʻ-ey.
Sayyora. Yuragingdan ursa nima boʻpti.
Davron. Senga yoqdimi?
Sayyora. Voy, tavba, menga yoqish-yoqmasligining nima ahamiyati bor? Uylanadigan menmas, sen-ku. Oʻzingga yoqdimi?
Davron. Bir kechaga yarar.
Sayyora. Unaqa dema, yaxshi niyat qil, jinnilik qilma. Binoyidek, oyisi ham oʻpmagan qiz ekan.
Davron. Ana xolos, kundoshingni maqtayapsanmi?
Sayyora. U kundoshim emas, sen...
Davron (gapning davomini ayttirgani qoʻymaydi). Men senikiman. (Sayyorani belidan quchoqlab, mahkam bagʻriga bosadi). Boshqasi bilan ishim yoʻq. Lekin gap-soʻzlaringdan, oyoq olishingdan bilib yuribman. Meni Muyassarga oshirib yuborib, oʻzing Mirsafo bilan boʻlib ketmoqchisan...
Sayyora. Haqorat qilma meni!
Davron. Lekin xomtama boʻlib yurma, unday xomxayollarni miyangdan mutlaqo chiqarib tashla. Mabodo biror nimani bilib qolsam, senga aytganman: bir boshga bir oʻlim, avval ikkovingni chavaqlab tashlayman, keyin oʻz yuragimga pichoq sanchaman. Bilasan, bu dunyoda men uchun yurakdan kuyadigan odamim yoʻq, shu sababli men uchun oʻlim choʻt emas, bu dunyo bilan bogʻlanmagan mendek odam uchun bu dunyodan ketish qiyin emas, ya’ni oʻlim unchalik dahshatli emas.
Sayyora. Gaplaring namuncha sovuq boʻlmasa, Davron, bagʻring issiqqina-ku. (Davronning bagʻriga suquladi).
Davron. Menga makringni ishlatma, qani dala hovlimizga ketdik. (Qoʻlidan qattiq ushlab olib chiqib ketadi).
Boshqa tomondan esa Halimxon hamon guldastasini koʻtarganicha uyoq-buyoqqa alanglab kirib keladi.
Halimxon. Voy tovba, soat yettiga qarab ketdi-ku, hamon Matlubaxondan darak yoʻgʻ-a. Soat oltidan kechikmay kelaman deb va’da beruvdilar-ku, kuni kecha shu yerda. Nima boʻldiykin-a, yoki kasal boʻlib qoldilarmikan?.. Bilmadim, bilmadim... Asl sababini bilmadim... Oʻzi peshonaginam shoʻr ekan. Oʻar gal qizlar bir uchrashuvga chiqishadi-ku, ikkinchi uchrashuvga kelishmaydi. Oʻzim boʻsh-bayovman-da. Bir uchrashuvdayoq oʻzimga rom etolmayman... Yoʻq, Matlubaxon oldin uchrashganim qizlarga sira-sira oʻxshamaydilar. Kecha ishonch bilan «ertaga kelaman» degan edilar, men juda-juda ishongan edim. Yana picha kutay, Matlubaxon kelib qolsalar ajabmas... E, xudo, oʻzing men boyaqish bandangni noumid qilma. Matlubaxonning koʻngliga rahm sol. (Chiqadi).
Boshqa tomondan Burhoniddin bilan Muyassar gaplashib kirishadi.
Burhoniddin. Uzoqdan koʻrdim, yigitning boʻy-basti senga juda munosib, qizim. Toʻgʻri, molning olasi tashida, odamniki ichida, deydi ota-bobolarimiz. Yigitning ichi qanaqa, dilida ne oʻylari bor, buni Yaratgan egamdan oʻzga hech kim bilmaydi. Lekin tagi-taxti toza odamlarning farzandi ekan, bir tomondan kimsan Yunusovlar, ikkinchi tomondan kimsan Mansurovlar. Men koʻproq yigitning ana shu zoti ulugʻligiga uchyapman. Insoniyat shunday yaratilganki, qizim, qoni toza odam, albatta bir joydan yorib chiqadi, insofli, diyonatli boʻladi, mabodo biron sabab boʻlib adashib qolsa, oradan koʻp oʻtmay yana toʻgʻri yoʻlga tushib oladi, yiqilsa, yana baribir bir kun qaddini rostlaydi.
Uzoq umrimda men ne-ne odamlarni uchratmadim. Halollikda, poklikda, insoflilikda xosiyat koʻp ekan. Bunday fazilatlar faqat qoni toza odamlardagina boʻladi, haromilardan xudoning oʻzi asrasin. Ha, aytganday, oraga uncha-muncha odamlar emas, kimsan Melivoy, kimsan Mirsafolar tushyapti, bu katta hurmat, zoʻr ishonch, qizim. Rahmatli onang tirik boʻlganida bu gaplarni u aytgan boʻlardi. Qanday qilamizki, men gapirishga majburman. Oʻzi yigitning gap-soʻzlari yoqdimi senga?
Muyassar. Bilmasam... Yomon emasga oʻxshaydi... Lekin kennoyisi menga yoqmadi, sal yengilroq koʻrindi.
Burhoniddin. E, soddadil qizim-ey, shunga ham aqling yetmaydimi, kennoyisi seni sinamoqchi boʻlib oʻzini atayin yengilroq qilib koʻrsatgan-ku.
Muyassar. Bilmasam...
Burhoniddin. Xullas, maslahat berish mendan, masalani hal qilish sendan. Sen nima desang, shu boʻladi. Qani, ketdik. Namozi shomga kechikmay.
Chiqadilar.

Sakkizinchi Koʻrinish
Davronlarning hovlisi. Toʻrtinchi koʻrinishdagi manzara. Ayvonda Lazokat bilan Muyassar stol tuzatishmoqda. Muyassar kelinlik libosida. Jurnal stolchasi ustida kim telefon qilgani yozilib qoladigan telefon apparati turibdi. Melivoy, Burhoniddin va Abror ayvonga chiqib borishadi, stol atrofidan joy olishadi.
Melivoy. Mening vaqtim ziq. (Lazokat bilan Muyassarga.) Sizlar ham oʻtiringlar, xotin qoʻyadigan mardni ham buyoqqa chaqiringlar.
Muyassar. Tushunmadim... Oyijon, kim u?
Lazokat. Eringiz, kim boʻlardi.. (Ichkariga qarab.) Davron, buyoqqa chiq, oʻqidim.
Muyassar (savol nazari bilan Burhoniddinga qaraydi). Dada...
Burhoniddin. Shunaqa emish, qizim. Meni shunga chaqirishibdi.
Muyassar moʻltillab hammaga bir-bir qarab chiqadi, hamma koʻzini yerga oladi, Muyassar shilq etib stulga oʻtirib qoladi.
Melivoy (koʻcha eshik tomonga qarab). Hoy, Mirsafo, chaqqonroq yuring, kutib qoldik sizni...
Mirsafo (ayvonga koʻtarilar ekan). Tinchlikmi?
Melivoy. Zarur gap bor. Hozir yosh bir oilaning hayot-mamot masalasini hal qilamiz. Sizni guvohlikka chaqirdik. Qani oʻtira qoling.
Mirsafo. Uzr. Oʻtirolmayman. Uyimda mehmonlarim bor.
Melivoy. Meniyam vaqtim ziq. Hali toʻylarga boradigan odamman. Bugun «Ibrat»da beshta nikoh toʻyi. Uch kishi qiz chiqaryapti, ikki kishi oʻgʻil uylantiryapti.
Mirsafo. Axir yangi hovlimni qutlab, yuqoridan aziz mehmonlar kelishgan. Menga ruxsat bering.
Melivoy (jerkib tashlab). Xudbin boʻlmang, uka. Mehmonlar biroz oʻtirib turishar, bugun dam olish kuni. Lekin yoshlar taqdiriga befarq qarash yaxshimas. Axir, yoshlar kelajagimiz-a. Qolaversa, oldimizda oʻgʻil-qizlarimiz, nevaralarimiz bor, umid bilan oʻstiryapmiz. Noumid shayton, uka. Qani, oʻting bu yoqqa. Masalani zudlik bilan hal qilib tashlaymiz... Oʻali men koʻp toʻylarga boradigan odamman... Qani, xotin qoʻyadigan oʻsha mard bilan bir gaplashib qoʻyay-chi men! Chaqiringlar uni!
Davron (qoʻlida magnitofon koʻtarib ichkaridan chiqadi). Qani kim men bilan gaplashmoqchi, men tayyorman.
Melivoy (Davronning vajohatidan choʻchib, gap ohangini muloyimlashtiradi). Ke, ke, oʻgʻlim, mana buyoqqa oʻtir.
Davron Burhoniddinga koʻzi tushib, yerga qaraydi, chetroqdagi stulga borib oʻtiradi.
Melivoy. Xoʻsh, azizlar, menga qolsa, toʻy boʻlsa-yu, qoʻydi-chiqdi boʻlmasa. Kulsagu yigʻlamasak. Lekin yurtchilik, ba’zan mana (Davron bilan Muyassarga bir-bir qarab qoʻyadi) shunaqa voqealar ham boʻlib turadi. Qani, kim birinchi boʻlib gapiradi?.. Vaqt ketyapti.
Lazokat eriga «Siz gapni boshlang» degan ma’noda buyruq qiladi.
Abror. Boʻlmasa, men gapni boshlab bera qolay... Uch oy boʻlibdiki, biz er-xotin zimdan sezib yuribmiz, oʻgʻlimiz kelinga koʻngilsiz, boloxonada yotib yuribdi. Birga yashab ketishiga koʻzimiz yetmay qoldi.
Mirsafo. E, nafasni issiq qiling-ey, Abror aka. Yashab keta oladi. (Davron bilan Muyassarni koʻrsatib.) Bularni bir koʻring, yoʻq, yaxshilab bir koʻring. Uzukka koʻz qoʻygandek bir-biriga juda munosib-ku.
Hozir sal koʻngilsiz boʻlsa, bora-bora koʻngil qoʻyib ketadi. Umuman, bular yoshidagi yigit-qizlar koʻngil nimaligini chuqur biladi, deb boʻlarmikin. Yoʻq, ular koʻngil nimaligini bilib yetmay, koʻngil koʻchalariga kirib ketishlari mumkin. Biz, aqli raso kattalar tajribali, yoshi ulugʻ kishilar yoshlarni toʻgʻri yoʻlga boshlashimiz kerak. Men shunday deb oʻylayman. Mana oʻzimdan qiyos: bilsalaringiz, mening ham avval boshda xotinimga koʻnglim yoʻqday boʻlib tuyulgan edi. Shoshilmadim, kattalarning maslahatiga quloq soldim, yashab ketdim, birinchi farzandimiz bizlarni bogʻlab qoʻydi, keyingilari oilamizni mustahkamladi. Davron, sen ham shoshilma, uka, mening gapim shu.
Lazokat Melivoyga «Qani, javob qiling» degan ma’noda ishora qiladi.
Melivoy. Inim Mirsafo, sizu bizning davrlar boshqacha edi. Lekin hozirgi kunda yoshlarga «Sevmasang ham birga turaver» deyishga haqqimiz yoʻq. Buni zamon koʻtarmaydi. Qonun ham yoʻl bermaydi, oxiri yomon oqibatlarga olib borishi mumkin.
Abror. Biz, eru xotin ham ana shundan qoʻrqamiz-da, oʻgʻlimizning fe’li-atvori oʻzimizga yaxshi ma’lum-da. Bizning borimiz bor, yoʻgʻimiz bor. Xudo koʻrsatmasin, oʻgʻlimiz koʻngilsizlik ta’sirida, jaholatga berilib, kelinga biror ziyon-zahmat yetkazib qoʻymasin deb qoʻrqamiz-da.
Burhoniddin. Shahar bedarvoza emas-ku, quda.
Melivoy. Har turli hodisalar qulogʻimizga chalinib turibdi, ana shulardan choʻchiyapti qudangiz boyaqish, Burhoniddin aka. (Dabdurustdan Muyassarga.) Xoʻsh, sen nima deysan, qizim?
Muyassar avvaliga oʻzini biroz yoʻqotib qoʻyadi. Keyin yerga qarab soʻz qotadi.
Muyassar. Men hech qayoqqa ketmayman.
Mirsafo. Barakalla, singlim, ayni muddaoni aytdingiz. Iloyo qoʻshganingiz bilan qoʻsha qarib yuringlar.
Melivoy. Axir, ering sen bilan turmayman debdi-ku?
Muyassar. Oyijonim bilan turaveraman. Oyijonim meni «Qiyomatli qizim» deganlar, men rost gapiryapman, mana oyijonimning yuz-koʻzlari... (Abrorga.) Dadajon, siz ham meni «Siz kelinim emas, qiyomatli qizimsiz, oʻzi qizimiz yoʻq edi, mana endi ham kelinlik, ham qizlik boʻldik» degan edingiz, toʻgʻrimi, dadajon?
Abror xotiniga qaraydi. Xotini chetga qaraydi.
Abror. Aniq esimda yoʻq.
Muyassar. Yoʻq, dadajon, bu gaplarni koʻp marta aytgansiz. Davron akamning amakilari, togʻalari, xolalari, ammalari oldida ham aytgansiz. Mana, Davron akamlar ham shohid. Davron akam rost gapiradilar, men ularga ishonaman.
Davron. Tonmang, dada, shunday degansiz.
Melivoy. Aytgan boʻlsa aytgandir. Oʻtmishda nimalar deyilmagan.
Burhoniddin. Lekin soʻzi bilan ishi bir odamni lafzi halol deyishadi. Lafzi halol boʻlmagan odam munofiq deyiladi. Xoʻsh, birodarlar, qudamning gap-soʻzlaridan menga koʻp narsa anglashildi. Qizim qanday joyga tushib qolganini mana endi bildim. Hali bu yerga sira qadam bosmagan edim. Men kuyov chorlar qilganim holda, bular quda chaqiriQi qilmay kelayotir. Buning sababi mana endi oshkor boʻldi, bularning niyati boshidan buzilgan ekan... Aldanibman, aldashibdi. Lekin koʻchaga tashlab qoʻygan qizim yoʻq. Ne qilayki, peshonasida shoʻri bor ekan, hoziroq oʻzim bilan olib ketaman, ajab emas yana baxtini topib ketadi. Qoʻydi-chiqdi – bu katta fojia emas, xudo bemahal oʻlimdan asrasin, ayniqsa quruq tuhmatni yaqin yoʻlatmasin. Mana bular kattagina baxtsizlik hisoblanadi.
Melivoy. Abrorjon, toʻydan ilgari sizga aytmaganmidim, diyonatli, taqdirga tan beradigan ajoyib odamga quda boʻlayapsiz deb. Mana, shu gapimning tasdigʻi.
Burhoniddin. Birodarlar, ajrim qilib, faqat qizimning oʻz mol-mulkini mashinaga ortib bersanglar boʻlgani.
Abror (sevinib). Ayni muddao, quda, mashina ham aytib qoʻyganman, guzardagi choyxona oldida kutib turibdi.
Muyassar (koʻziga yosh olib). Men hech qayoqqa ketmayman.
Burhoniddin (qizini jerkib beradi). Ketasan!
Muyassar. Qaysi yuzim bilan qaytib boraman uyga, dadajon? (Koʻz yoshlarini kafti bilan yuzidan sidirib tashlaydi). Dugonalarim, kennoyilarim nima deb oʻylashadi. Axir, aybim nima oʻzi?
Mirsafo. Davron, uka, kelinning aybi nima? Aybi boʻlsa, koʻpchilik oldida boʻyniga qoʻyib ber, isbot qil. Koʻnglida armoni qolmasin.
Davron. Xarakterimiz toʻgʻri kelmadi.
Burhoniddin. Tushuntiribroq ayting, oʻgʻlim.
Melivoy (izoh beradi). Xarakter – fe’l-atvor degani.
Burhoniddin. Siz bir oz aralashmay tursangiz. Men kuyovimdan soʻrayapman.
Davron nima deyishini bilmay, yerga qarab jim qoladi.
Mirsafo. Birga turaverishsa, bora-bora fe’l-atvorlari ham moslashib ketadi. Mana oʻzimdan qiyos.
Davron. Mirsafo aka, siz boshqa, men boshqa, meni oʻzingizga oʻxshatmang. Men Muyassar bilan birga turishni istamayman.
Abror. Ana, aytdim-ku sizlarga. Topgan gapi shu, men bilan oyisiga ham yengil tutmanglar, azizlar.
Burhoniddin. Nega Muyassar bilan birga turishni istamaysiz, oʻgʻlim? Axir, bundan uch oy oldin qizimni koʻrib, bilib uylangan edingiz-ku.

Аброр. Ҳа, Муяссарни кўриб, бир неча марта учрашиб, совғалар олиб берган, кейин ўзи тўйга розилик берган эди.

Davron (Burhoniddinga). Menga qolsa Muyassarga uylanmasdim.
Burhoniddin. Sizni birov majbur qildimi?
Davron (Abror, Lazokat, Melivoyni koʻrsatib). Mana bular meni notoʻgʻri yoʻlga boshlashdi.
Abror. Yo, tavba!.. Qaysi ota oʻz farzandining baxtini oʻylamaydi.
Davron. Sizda qiyofa yoʻq, siz oyimning soyasi boʻlib qolgansiz, dada.
Abror. Birodarlar, axir...
Melivoy. Abrorjon, siz kattasiz, bir gapdan qoling... Xoʻsh, ishni, ya’ni ajrimni tezroq, silliqqina bitiraylik. Davronjon, otaga qattiq gapirish yaxshimas.
Davron. Qanaqa odamsiz oʻzi, amaki? Hammasini oʻzingiz boshlab qoʻyib, yana nasihat qilgani uyalmaysizmi?
Melivoy. Obbo bolasi tushmagur-ey! Hali menga ham loy chaplamoqchi shekilli? Ha, mayli, yosh-da hali. Yoshlarni kechirish mumkin.
Davron. Chindanam yosh ekanman. Yoshlik qilmaganimda, sizlarning soʻzingizga kirib, Muyassarga uylanmasdim, shu kunga uchrab oʻtirmasdim.
Melivoy. Hoy bola, oʻylab gapir. Tuhmat qilsang, mahallamdan haydab yuboraman.
Davron. Menimas, sizni haydab yuborish kerak!
Melivoy avval xandon otadi, keyin masxaralab soʻraydi.
Melivoy. Nega?
Davron. Aytaveraymi?
Melivoy. Aytsang, oʻzingga jabr boʻladi, yosh boshing bilan qamalib ketasan. Umring qamoqlarda oʻtadi.
Telefon jiringlaydi.
Mirsafo. Mening uyimdan boʻlsa kerak. Bu yerning nomerini qoldirib kelgandim. (Borib telefonni oladi). Labbay! Men Mirsafoman... (Telefonni biroz ushlab turib, keyin joyiga qoʻyadi. Rangi sal oʻzgaradi, telefon tutgan qoʻli sal titrardi, buni Davron ilgʻaydi. Kelib joyiga oʻtiradi). Ulanmadi.
Burhoniddin. Davronjon, gapiring, oʻgʻlim, hammasini gapiring, men bilishim kerak. Men sizga sira yomonlikni ravo koʻrmayman. Da’voyim ham yoʻq... Qizimni ham olib ketaman. Bunga soʻz beraman.
Davron. Xoʻp...
Melivoy (Davronning gapini boʻlib). Endi buyogʻi tuhmatga oʻtyapti. Bilganingizni qilaveringlar, men ketdim.
Burhoniddin. Qani shu yerdan jilib koʻr-chi. assam singuncha savalayman.
Melivoy. Sizga nima boʻldi, Burhoniddin aka, hassangiz hali oʻzingizga koʻp kerak boʻladi.
Burhoniddin. Bilsang, sen tufayli hassamni yoʻqotdim. Koʻr ekanman. Sening soʻzingga uchib, surishtirib-netmay sinamagan joyga qiz berdim. Yoʻqolgan hassa sinsa sinibdi-da.
Melivoy. Ogʻirroq boʻling.
Burhoniddin. Oʻtir deyapman senga. Chapaqay jahlim bir chiqmasin. Qani oʻtir!
Melivoy majburan joyiga oʻtiradi. Burhoniddin ham joyiga choʻkadi.
Burhoniddin. Yolgʻon qoʻshmay gapiravering, oʻgʻlim.
Davron. Oʻzi yolgʻonni qoʻshib boʻlmaydi ham. Toʻydan oldingi hal qiluvchi bir suhbatdan kichik bir parchani eshitasiz hozir. (Magnitofon qoʻyadi. Magnitofondan oʻsha kungi suhbatning kerakli joylari eshitila boshlaydi).
Magnitofonda:
Melivoyning ovozi. Davronjon, oʻgʻlim, menga bir fikr keldi: seni avval mohipora, onasi ham oʻpmagan bir qizga uylantiramiz.
Davronning ovozi. Men Sayyoradan boshqasi bilan yashamayman.
Melivoyning ovozi. Davronjon, sen shoshilma, gapimni oxirigacha eshit. Shunga qarab ish tut. Faqat nomiga uylanasan, faqat bir kechagagina birga boʻlasan. Toʻydan keyin oradan ikki-uch oy oʻtgach, biz uylantirgan xotiningni qoʻyvorasan-u, sevganing bilan topishasan.
Burhoniddin. Boʻldi, bas, bas, toʻxtating, oʻgʻlim.
Davron magnitofonni toʻxtatadi.
Melivoy. Azizlar, men nimaiki qilgan boʻlsam, nimaiki degan boʻlsam, adashgan Davronni toʻgʻri yoʻlga solish uchun qildim. Agar qiz bolaga uylantirsak, Davron unisini unutib yuboradi, deb oʻyladim.
Burhoniddin (Melivoyga yeb tashlagudek boʻlib, na’ra tortib yuboradi). Hmm! Xumpar! Iblis! Irkit!.. (Qiziga oʻnglanib gapiradi.) Kechir, meni qizim, bu maxluqni mahallaning otasi, qirq yillik raisi-ku, toʻgʻri soʻzlaydi, deb oʻylagandim-da. Bilsam, bu mahallaning tozisi ekan. (Melivoyga). Sen ablah, qizimning taqdirini oyoqosti qilibsan-a. Oyna sinsa, qayta butlab boʻlmaydi-ku! Nima, senga qizlik iffati bozorda sotiladigan bir matomidiki, uning oʻrnini qoplab boʻlsa! Axir, qoʻshiluv kechasi qiz bola uchun qonli inqilob tuni boʻladi-ku, ey iymonsiz odam, shuni bilarding-ku. Axir, toʻrtta qiz chiqargan otasan-ku. Oʻzingning qizingni yoki nevarangni mening Muyassarim oʻrniga qoʻyib koʻrsang boʻlmasmidi, ey insofi yoʻq. Sen qizimning baxtiga zomin boʻlding, men qari otasining bagʻrini dogʻlab qoʻyding!
Melivoy. Yoʻq, Burhoniddin aka, men Davronni toʻgʻri yoʻlga boshladim.
Burhoniddin. Bekorlarni aytibsan, sening yoʻling qalbaki, qaltis yoʻl, bu shaytonning yoʻli!
Melivoy. Men...
Burhoniddin. Yana gap bermaydi-ya, bu ablah! Yoʻq, yoʻq, yoʻq, men endi chidab turolmayman!
Burhoniddin hassasini oʻqtalib Melivoyga tashlanadi. Melivoy qochadi. Burhoniddin uni quvlaydi. Melivoy ayvondan uyga kiradi, eshikni yopib jon saqlamoqchi boʻladi. Burhoniddin yelkasi bilan itarib ochib, ichkaridan berkitib oladi. Keyin uning hassa bilan Melivoyni urayotgani eshitiladi.
Burhoniddinning ovozi. Mana senga! Mana senga! Mana bunisi qizimning alami uchun! Mana bunisi oʻzimning alamim uchun! Mana bunisi rahmatli xotinimning arvoh xotirasi uchun! Qasam ichamanki, shu hassam sinib bitmaguncha sen ablahni savalayveraman. Mana!.. Mana!.. Mana yana!..
Melivoyning ovozi. Voydod, musulmonlar, yordam beringlar! Esini yegan bu jinni meni oʻldirib qoʻyadi! Voy, voy! Voy do-od! Yordam beringlar! Oh, voy! Voy!
Mirsafo, Lazokat, Abrorlar xona eshigini ocholmay, Melivoyga yordam berolmaydilar. Keyin ichkaridan ovoz eshitilmay qoladi.
Mirsafo. Boʻlaricha boʻldi. (Ikki qoʻlini silkib chiqib ketadi).
Koʻcha tomondan mashina motori oʻt olib, yurib ketgani eshitiladi.
Davron (telefon apparati tugmasini bosib, Mirsafo hali kim bilan gaplashganini tekshiradi, oʻzi bilan oʻzi gaplashadi). Bilaylik-chi, hali Mirsafo aka kim bilan gaplashdiykin? Ie, bu Sayyoraning nomeri-ku. Ha, ablahlar! Manzura opa chet elda-da, uning yoʻqligida paytdan foydalanishmoqchi boʻlishibdi. Har qadamda xiyonat, sotqinlik! Mening oldimga poxol solmoqchi boʻlibdi-da. Men ularga hali koʻrsatib qoʻyaman. Yoʻqsa, Davron otimni boshqa qoʻyaman. Agar u ikki yaramasni chavaqlab tashlamasam, yigit emasman. (Stol ustidagi katta pichoqni qoʻliga oladi).
Muyassar (yoʻlini toʻsib). Jon Davron aka, ketmang, ketmaysiz.
Lazokat. Bu nima qiliq, jinni!
Davron. Huv onangni! (Ota-onasiga qarab.) Koʻzimga koʻrinmalaring hozir! Boʻlmasa chavaqlashni ikkovingdan boshlayman.
Abror. Xoʻp, xoʻp, oʻgʻlim...
Davron. Meni oʻgʻlim dema, sen soʻtak!
Abror va Lazokat ayvondan shoshib tushib, oʻchoqboshi tomon ketishadi.
Davron. Kechir meni Muyassar. Men senga, dadangga koʻp ozor yetkazdim.
Muyassar. Endi u gaplarni eslamang, hozir qolsangiz, pichoqni joyiga qoʻysangiz, men sizni mutlaqo kechirib yuboraman, sirayam ta’na qilmayman.
Davron. Yoʻq, Muyassar, men senga munosib emasman. Men oʻz baxtimni topay deb, sening baxtingni oyoqosti qilibman. Oʻz muhabbatim uchun kurashib, sening or-nomusingni beqadr qilibman. Men bir betayin odam ekanman. Boshida Sayyorani deganmidim, oxirigacha ahdimda qat'iy turishim kerak edi. Senga uylanmasligim, soxta nikohga rozi boʻlmasligim kerak edi. Chekinibmanmi, irodasiz ekanman, mard, sevgiga munosib emas ekanman. Muyassar, senga munosib emasman. Men beburdman.
Muyassar. Yoʻq, siz adashgansiz, sizni aldashgan. Ketmang! Qoling!
Davron. Yoʻlimni toʻsma, Muyassar. Muhabbat deb oʻylaganim sarob boʻlib chiqdi. Men qasos olaman, qasos! (Muyassarni chetlab oʻtib, yugurib koʻchaga chiqib ketadi).
Muyassar (orqasidan). Meni tashlab ketmang, meni tashlab ketmang. (Ikki qoʻli bilan boshini ushlab, yigʻlab qoladi).
Mashina motori oʻt olib, oʻqdek uchib ketgani eshitiladi.
Xona eshigi ochilib, ikki qoʻlida ikkiga boʻlingan hassasini ushlaganicha Burhoniddin ayvonga chiqadi.
Abror va Lazokatning boshlari koʻrinadi, Burhoniddinga koʻzlari tushib, oʻzlarini orqaga olishadi.
Burhoniddin. Qarigan chogʻimda qoʻlim munofiqning harom qoni bilan bulgʻandi, jaholatga berilib, shu ishni qilib qoʻydim. Iblis yo oʻldi, yo hushini yoʻqotdi – indamay qoldi. Xullas, qizim, sening qasosingni oldim, endi meni otsalar ham, qamasalar ham, achinmayman. Men oshini oshab, yoshini yashab boʻlgan qari odamman. Lekin kuyovim yosh narsa, u juvonmarg boʻlmasligi kerak. U qani?
Muyassar. Pichoq koʻtarib odam oʻldirgani ketdi u.
Burhoniddin. E, battol-ey! Yoʻlini toʻsish kerak, qaytarish kerak.
Muyassar. Yuring tez, dada! Boradigan joyini bilaman.
Ota-bola shoshilib chiqadilar.
Ichkari xonadan hammayogʻi qon, boshi yorilgan, kiyim-kechagi yirtilgan, sochlari toʻzgʻigan Melivoy inqillab, sinqillab sudralib chiqib, ayvon devoriga suyanib oʻtirib qoladi, boshi quyi egilgan, koʻzlari yumuq.
Melivoy. Voy, voy-voy, voy jonim...
Abror va Lazokatning boshlari koʻrinadi, avval moʻralab qarashadi, keyin ayvonga yaqin kelishadi.
Lazokat (eriga). Siz ham tez yuguring, bir kor-hol boʻlmasdan Davronning yoʻlini toʻsish kerak.
Abror. Yoʻq, oʻzlari yugursinlar! Men...
Lazokat. Ermisan, erkakmisan, axir. Otamisan oʻzing?!
Abror. Men vrachman. Men...
Lazokat. He, hezalak, qoʻrqoq. Esiz sen bilan oʻtkazgan shuncha yillik umrim... (Koʻcha tomonga yugurib chiqib ketadi).
Abror (orqasidan). Men vrachman. Melivoy akaga tez yordam koʻrsatish mening vrachlik burchim, men uni shunday alfozda tashlab ketolmayman. (Ayvon tomonga yuradi). Oʻlib qolsa tovoniga qolamiz-a.
Mashina motori oʻt olib, tez yurib ketgani eshitiladi.
Abror Melivoyning yuziga suv sepib, oʻziga keltirishga urinadi, yuziga shapatilaydi.
Abror. Melivoy aka, koʻzingizni oching, men hozir tez yordam chaqiraman. (Telefon raqamlarini teradi).
Melivoy (koʻzini ochib, biroz oʻziga kelib). Tez yordam?.. Kerakmas, inim. Tez yordam kerakmas. Bu holda odamlar koʻziga tirik koʻringanimdan koʻra oʻlganim ming marta a’lo.
Abror. Tovoningizga qolishni istamayman. (Telefonga.) Tez yordammi? Falokat yuz berdi. Oʻn qoʻshnim boloxonadan yiqilib tushdi... Boshi yorilgan... Behush... Yoshimi? Oltmishdan oshgan...
Melivoy emaklab borib, Abrorning oyogʻlariga yopishib yolboradi.
Melivoy. Meni oʻzing davola, yopigʻliq qozon yopigʻligicha qolsin. El-yurt malomatiga qolishni istamayman. (Telefon qulogʻini tortib olib, Abrorga gapirishga qoʻymaydi.) Iltimos qilaman, yolboraman sendan. (Telefon qulogʻini bagʻriga bosganicha yuztuban yiqilib tushadi).
Abror (choʻkkalab, Melivoyning boshini tizzasiga oladi). Xoʻp, xoʻp, mayli, sizningcha boʻlsin, lekin koʻzingizni oching, koʻzingizni oching. (Yuziga shappatilab, oʻziga keltirishga urinadi).
Shu asnoda musiqa sadolari ostida chiroq oʻchadi.

Parda

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Nayman akani taniysizmi? (hikoya) [Abduqahhor Ibrohimov] 0
2	Найман акани танийсизми? (ҳикоя) [Abduqahhor Ibrohimov] 0
3	Ойна синди (трагикомедия) [Abduqahhor Ibrohimov] 772
4	Qish yomgʻiri (hikoya) [Abduqahhor Ibrohimov] 676
5	Қиш ёмғири (ҳикоя) [Abduqahhor Ibrohimov] 707
6	Vijdon (hikoya) [Abduqahhor Ibrohimov] 820
7	Виждон (ҳикоя) [Abduqahhor Ibrohimov] 607

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 62711
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 59956
3	Gʻazallar [Nodira] 40602
4	Guliston [Sa’diy] 37047
5	Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 24026
6	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 23716
7	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 23406
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 19892
9	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 18935
10	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 14681