Noinsof Muso (hikoya) [Ahmad A’zam]

Noinsof Muso (hikoya) [Ahmad A’zam]

Muso yaxshi yigit — qobiliyatli. Lekin sal oʻyinqaroq. Buni oʻzi ham biladi, biroq koʻp ham kuyina-vermaydi. Boshqalar, masalan, xonada u bilan yonma-yon oʻtiradigan Turgʻun aka nasihat qilsa, Muso: «Bola boʻlsin — shoʻx boʻlsin», deya kulib qutulib ketadi. Muso oʻzining yana bir talay kamchiliklarinn biladi, lekin boshqa narsadan — garchi fe’l-atvorida nuqson hisoblanmasa ham — pulsizlikdan koʻp qiynaladi. Oʻzingiz oʻylab koʻring: otasi uni yedirsa-ichirsa, voyaga yetkazsa, besh yil oʻqitsa-yu, hali ham unga pul yuborib tursa! Musoqulboy — otasoqol iyagiga bitgan davangir yigit — endi otasini boqish u yoqda tursin, bir bosh, bir qulogʻini ham eplolmasa, har borganida unga sargʻayib, ukalarining rizqidan yulib kelsa! Yaxshimi shu? Yoʻq, Muso bersang — yeyman, ursang — Oʻlaman, degan lapashanglardan emas, oʻzini boqish, mustaqil yashash yoʻllarini koʻp axtaradi. Lekin iloji yoʻq-da. Laborantlikning oyligi sakson soʻm, chirting-pirting boʻlib, qoʻlga yetmish soʻmcha tegadi, bunga ovqat yesinmi, kiyim-bosh olsinmi? Sigaretaning oʻziga har oy-da oʻn besh soʻmdan ketsa! Muso kechalari uxlamay oʻylanib chiqadi: xazina topib olsa, lotoreyaga «Volga» yutsa, sportlotodan hamma nomeri toʻgʻri chiqib qolsa yoki biron olihimmat odam: «Uka, men ilm ahlining shaydosiman. Mana, sizga oʻn ming soʻm. Ammo-lekin fanimiz rivojiga zoʻr hissa qoʻshasiz. Boʻlmasa, rozi emasman», deb joʻmardlik qilib yuborsa! Muso entikiblar ketadi, biroq... Qiyin ekan-da, ishqilib. Muso chidadi, chidadi, yoʻq, oxiri boʻlmadi, direktorga kirdi: «Domla, bu pulingiz qorin toʻygʻazishga ham yetmayapti-ku», dedi. Direktor uni aldadi, avradi, iloji yoʻqligini aytdi: «Shtatlar sanoqli — sening oyligingni oshirish uchun, oʻgʻlim, boshqg bir xodimning oyligidan qirqish kerak». Keyin Qudratovni misol keltirdi: «Shu yigit toʻqson sakkiz soʻm bilan oila tebratadi-ya!», dedi. Yer yorilmadiyu Muso kirib ketmadi. U oʻzidan besh yosh katta Turgʻun akaning oilasidagi toʻrt jonni qanday boqishini hech oʻylab koʻrmagan ekan, juda xijolat tortdi, pulparast deb oʻzini koyidi, qabulxonadai ming pushaymon bilan yer boʻlib chiqdi. Muso oyligimni oshiring, deb direktorga tiqilinch qilgandan roppa-rosa uch kun oʻtgach, ishxonada xunuk gap tarqaldi, kimdir aspirant qizlar — Karima va Munavvarning stipendiyasini oʻgʻirlab qoʻyibdi. Upa-elik, taqinchoq-paqinchoqlariga tegmapti-yu, toʻqson sakkiz soʻmdan — bir yuzu toʻqson olti soʻmni oʻmarib kvtibdi. Davlat bebaqo, pul — qoʻlning kiri, falon-pismadon deb karillaymiz-u, le-kin, sabil, bir yuz toʻqson olti soʻm katta pul-da Toʻrt soʻmgina qoʻshsa — ikki yuz soʻm! Tushlikka chiqayotganlarida sumkada ekan, qaytib kelishsa, shuncha pul — yoʻq! Boshlandi: qavatda kim bor edi, xonaga kim kirgan, tushlikka kim chiqmagan, kimning qoʻli egriroq... Ayollar jonlanib, tashvishmand qiyofada ogʻiz poylagan, erkaklar burchak-burchakda soʻkingan; shivir-shivnr, pichir-pichir... Eski, remonttalab, mudroq ishxonaga fayz kirib, bamisoli hindlarning marhumnn kuydirish oldidan «ram-ram satti», deb raqsga tushadigan marosimi oʻtayotgan joyga aylanib qoldi. Xunuk gap ishxonada ajina shamoldek jilpanglab yurdi-yurdi va nihoyat, qabulxonaga, undan toʻppa-toʻgʻri direktorning qulogʻiga kirib ketdi. Musoning dami ichiga tushib, birovning koʻziga qarashga botinolmadi. Ayniqsa, kotiba qiz hammani majlisga chaqirib yurganini eshitib, toza tamom boʻldi. Boʻyniga ip solib kushxonaga sudralgan qoʻydek, direktor kabinetiga kirdi-yu, burchakdagi kursiga oʻzini tappa tashladi — hukmni kutdi. Direktor soʻzini bu gapning ishxona uchun naqadar sharmandalik, benihoya xunukligidan boshladi, oʻgʻri («oʻgʻri», demadi, «pulni olgan», dedi) tashqaridan kirgan begona emasligi, qizlarga stipendiya tekkanini bilib, tushlikka chiqishlarini poylagan odamligini aytib, «Kim tushlikda shu yerda qolgan boʻlsa, oʻsha olgan», dedi. Muso oʻtirgan joyida choʻkib. ketdi. Direktor davom etib, «Balki oʻsha noinsof hozir ichimizda oʻtirgandir», deb taxmin qildi. Bu Musoga: «Hoy, noinsof Muso, tur oʻrningdan. Hammaning oʻrtasida boʻyningga ol!», degandek eshitildi. Hamma unga qarayotgandek, hamma uni oʻgʻri tutib, mardlarcha boʻyniga olishini kutayotgandek tuyuldi. «Men olmadim. Olmaganimni oʻzim aniq bilaman-ku, axir», deya oʻziga taskin berdi, shoʻrlik. Xayriyat, hech kim «Pulni Muso olgan», deb oʻrnidan sapchib turmadi. Musoning bugun tushlikka ertaroq chiqib, darrov qaytganini sotib qoʻymadi. Bundan tashqari, direktorning majlis chaqirishdan maqsadi oʻgʻrini topishdan koʻra (qaydan topadi!), pulini ochiq-sochiq tashlab ketgan qizlarni tergash, mahalliy komitetdan yordam uyushtirish, eng asosiysi — bu xunuk gapni ishxona ostonasidan chetga hatlatmaslikni qattiq uqtirib qoʻyishdan iborat ekan. Majlisdan bosh chayqab, afsus bildirib tarqaldilar. Musoning nazarida, odamlar pulidan ajralgan qizlarga emas, pulni olgan odamga achinayotgan-dek, toʻgʻrirogʻi, uni nazarda tutib, «Shunday yigit-a!», deyayotgandek edilar. , Yoʻqolgan pul ikki kuncha odamlarning ogʻzida shirin saqich boʻldi. Hech kim oʻzida tergovchilik mas’uliyati, javobgarligini his qilmagani uchun, orqavorotdan ikki-uch kishi oʻgʻri deb topildi, barcha yaxshi-yomon tomonlari taroziga solingach, yana orqavorotdan oqlandi. Shunday qiziq voqeani boshqa joyda aytish qatagʻon etilgani sababli, gap faqat ishxonada qizidi. Uchtadan yigirma beshtalik, toʻrttadan besh, bittadan uch soʻmlik ekan yoʻqolgan pullar. Munavvar Halima opa bergan ellik soʻm qarzini qaytarishi, Karima pul qoʻshib, qishlik palto olishi kerak ekan. Noinsof shu mushtiparlarning haqiga koʻz olaytiribdi. Keyin umuman oʻgʻrilik haqida gap ketdi. Toʻrtta odam yigʻilgan joyda qadim zamonlardagi kallakesar, yoʻltoʻsar, toshteshar, qulfbuzar, choʻntakkatushar oʻgʻrilar haqida dahshatli va qiziqarli hangomalar aytildi. Xullas, Nasriddin afandi qirq oʻgʻrini qanday aldagan boʻlsa, ishxonadagi bir oʻgʻri qirq toʻgʻrini shunday laqillatdi — uni hech kim topolmadi. Bu hangomalar bosilguncha Muso oʻzini oʻzi yeb qoʻydi, biroq, xayriyat, hech kim undan shubhalanmadi, uning ham koʻngli tinchidi. Hamma qatorida yordam ma’nosida undan ham besh soʻm soʻrashganda, gunohdan forigʻ boʻlgandek, juda yengil tortdi. Agar undan gumonsirashsa, boyoqish kambagʻal, oʻzini qanday oqlashni ham bilmasdi: direktorga pulim yoʻq, deb kim koʻzyosh toʻkdi — Muso; doim tushlikka kim qarz soʻraydi — Muso; kimning oyligi kam — Musoning; oyligi kam boʻlsa ham, tez-tez restoranlarda kim davru davron suradi — Muso (aysh-ishratga qaydan topadi?); kim qizlarning xonasida laqillab yuradi — Muso; endi, xuddi oʻsha kuni ayni tushlik paytida ishxonada kim qolgan edi — Muso-da! Hamkasblarini qoʻyavering, shuncha dalil-isbotni sinchiklab tahlil qilib chiqqan Muso ham qizlarning stipendiyasini oʻzi emas, boshqa birov ilib ketganiga juda-juda hayron edi. Oradan ikki haftacha vaqt oʻtdi, Muso bu gaplarni esidan chiqarib yubordi. Shirinsaqychning ham shirini ketdi shekilli, odamlar uni tuflab tashlashdi. Musoga Shibutani degan amerikalik olimning «Sotsial psixologiya» degan kitobi juda zarur edi, soʻroqlay-soʻroqlay, oxiri bir faylasuf doʻstinikidan topib keldi. Xonada hech kim yoʻq: Turgʻun aka betob ekan, telefon qildi, Abduxalil javob soʻrab qayoqqadir joʻnadi. Muso ertalabdan beri Shibutanining kitobidan bosh koʻtarmay, oltmish sahifagacha oʻqidi, yetti-sakkiz bet koʻchirma oldi. Oʻzining boshida ham psixologiyaga oid fikrlar gʻivirlab-yugurgilab qoldi. «Uyatchanlik — uyatchanlikdan uyalishdir. Agar hamma odamlar bir-birlariga koʻngillaridagi uyatln his-tuygʻularni ayta boshlashsa, uyatchanlik yoʻqoladi. Nega birovlar oʻzlari shikoyat qilganda uyalmaydilar-u, boshqa kishining shikoyatiga gʻashlari keladi?», deb oʻyga choʻmdi. Muso ana shunday gʻalati, oʻziga ham u qadar tushunarli boʻlmagan fikrlar ogʻushida hayajonlanib oʻtirganda, eshik gʻiyq etib ochildi va Mukambarning chiroyli boshi koʻrindi. — Mumkinmi? — O, albatta! Qadamlariga hasanot,— dedi Muso oʻtirgan joyida. Mukambar eshikni ehtiyotkorlik bilan yopdi, Musoga qarab iljaygandek boʻldi. — Yaxshimisiz,— dedi. — Soyai davlatlarida! Mukambar derazaga bir qarab qoʻydi, oʻngʻaysizlanib, boshini quyi soldi, loklangan tirnoqlari tikildi-da, begona bir ovozda: — Bugun menga hazillashdingizmi?—dedi. Muso gavdasini orqaga tashlab yastandi. — Hazillashdim. U ertalabdan beri kitobga muk tushib charchagan hozir esa rostdan ham hazillashgisi, besh-oʻn daqiqa hordiq chiqargisi kelar edi. Mukambar — istarasi issiq, shiringina juvon — hamisha hazilni koʻtarardi. — Haznllashdim,— deb takrorladi Muso.— Pasportingizni oldim-da, ariza yozib, ZAGSga topshirib keldim. Qalay, boplabmanmi? U yoqda siz, bu yoqda men, bagʻrimizni jizza kabob qilib yuraveramizmi? Mukambar «Qoʻying shunaqa bachkana gaplarni» degandek, qoʻl siltadi. — Sumkamni kavlashtirdingizmi? Muso qoʻllarini koʻksiga chalishtirdi. — Endi, nima desam ekan, avvalo, «sumkam» emas, «sumkamiz» deng, xoʻpmi? Innaykeyin... Mukambar unga gʻalati tikildi, nimadir demoqchi edi, eshik yana ochildi-da, tashvishmand qiyofada Halima opa kirdi. Mukambar jim qoldi. Halima opa unga savol nazari bilan qaradi. — Nima boʻldi?— dedi. — Bilmasam, — dedi Mukambar tutilinqirab. — Muso hazillashibdimi... Halima opa tanglayini taqillatdi, boshini sarak-sarak qildi. — Ey ukam-ey, ukam! Kelib-kelib puldan hazillashasizmi? Musoning koʻngliga xavotir oraladi. — Toʻxtanglar. Qanaqa pul? Mukambar qizarindi. — Oʻzingiz... Sumkani kavladim, dedingiz-ku? Musoning ichida nimadir uzilib tushgandek boʻldi. — E, qoʻyinglar-e! Nahotki, meni... Ertalabdan beri xonadan chiqqanim yoʻq, axir! Mukambar mungʻaydi, qoʻllarini qovushtirib, kiftlarini qisganda, kichkina juvon, battar kichraydi. — Yoʻgʻ-e, Musavoy, kim sizni...— deya Halima opa gapining davomini ichiga yutdi. — Nima, yana pul yoʻkrldimi?— dedi Muso yuragi uvishib. Halima opa va Mukambar indamay tasdiqlashdi. Muso juda qattiq xafa boʻldi. — Shu... Sakson soʻm oylik olsam, tez-tez qarz soʻrasam, kimning puli yoʻqolsa... Darrov meni oʻgʻrn tutasizlarmi! — Hay-hay, Musojon, nimalar deyapsiz! Opangizman-a, aylanay! Sizday yigitdan shu ish chiqadimi? Sizdan gumonsiragan odam koʻr boʻladi-ya, koʻr! Halima opa Musoning yelkasiga ustma-ust qoqqancha, kuyib-pishib tushuntirdi. Gap bunday boʻlgan ekan: Mukambar ertalab sumkasidagi karmonchaga yigirma uch soʻm solgan; trolleybusda chaqasi yoʻq ekan, pul uzatsa, haydovchi naq qirq tiyinlik abonement beribdi: hozir pastki qavatga, kutubxonaga tushib, Tursunoy bilan besh minutgina gaplashib, qaytib chiqsa, sumkasida ikki soʻmu oltmish tiyin turgan ekanu yigirma soʻm yoʻq emish. Halima opaga aytsa, «E, oʻlibdimi! Avval soʻraylik, Muso-puso hazillashgandir», depti. Keyin Mukambar toʻppa-toʻgʻri Musoning oldigan chopib kelaveribdi. Ustiga ustak, Musoning ham hazillashgisi kelib turgan ekan... — Puldan boshqa hazil qurib ketgan ekan-da, deb boʻgʻildi Muso. Halima opa oʻylanib turdi-da, soʻngra: — Yana oʻsha oldnmikan?—dedi. — Oʻshalaring kim?— dedi Muso. — Kim boʻlardi! — dedi Halima opa.— «Turnaxon»da. Suvilonga oʻxshamay oʻlgur! Muso shu paytgacha oʻgʻrini burni iyagiga yopishgan allaqanday yalmogʻiz kampir yoki hammayogʻini jun bosgan, badbashara, ogʻzi qiyshiq, bir koʻziga charm sirilgan erkak sifatida tasavvur qilganidanmi, qosh-koʻzi, oyoqqoʻli oʻz joyida boʻlgan rosmana odam, ustiga-ustak, qiz bola ekanligini eshitib, qoʻrqib ketdi. — Yoʻgʻ-e?!—deb yubordi. - — Iy-e, Musovoy, buni hamma biladi-ku? — Rost,— dedi Mukambar ham. — Mahzuna Zokirovnaning har oyligidan yigirma besh soʻm yoʻqolaverdi. Keyin bilsak — shu olgan ekan. Mening oʻttiz soʻmim, Tursunoyning soati, Mapuz bechoraning qirq yetti soʻmi, tunov kungi pullar... Muso angrayib qoldi. — Oʻ, enagʻar-ey!.. E, kechirasizlar, ogʻzimdan chiqib ketdi. — Oʻlsin!—dedi Mukambar.— Bor-yoʻgʻi yigirma soʻm ekan. Teshib chiqsin! — Yigirma soʻm ham pul-da, axir,— dedi Muso. — Shuni uni ayting,— dedi Halima opa. — Nima, bir gala xotin boʻlib oʻrtaga ololmay-sizlarmi?— dedi Muso.— Bu... Nuqul ogʻzimga soʻkinish kelyapti-ya! Nahotki uni tiyib qoʻyolmasalaring? Direktorga aytinglar. Hech boʻlmasa... — Ushlab olmasak, qanday aytamiz? Muso qoʻllarini orqaga qilib, uyoqdan-buyoqqa yura boshladi. — Bu ham toʻgʻri. Lekin bir ilojini topish kerak-da. Nahotki, uni ushlab boʻlmasa, a? Pul qachon yoʻqoldi? Hozirmi? — Shu gaplashib turgunimizcha vaqt oʻtdi-da, - dedi Mukambar negadir Musoga umid bilan termilib. — Ta-ak,— dedi Muso Mukambarning termilishidan ta’sirlanib.— Tekshirib koʻrsak-chi? — Qanday?—dedi Halima opa. Muso oʻylanib qoldi, qoshlarini chimirdi. — Zamira... bu «Turnaxon» xonasida oʻtiribdimi? — Oʻtirgandir,— dedi Mukambar. — Xonasida,— dedi Halima opa, — Unda pul shu yerda. Ishxonada,— dedi Muso. Uning kallasiga ajoyib fikr kelgan edi. — Halima opa, hozir siz achchiqqina choy damlasangiz-da, «Turnaxon»ni chaqirsangiz? Mukambar bu paytda... Mukambar orqaga tisarildi. — E-e, men qoʻrqaman. — Sezib qoladi,— dedi Halima opa. — Biron yoʻlini topish kerak-da, axir,— dedi Muso qizishib.— Qachongacha bunday boʻladi! Hadeb pul yoʻqolaversa, «Turnaxon» yallo qilib yursa! — Xonada Yoʻldosh aka ham bor-ku?—dedi Mukambar. — Xoʻsh? Unga toʻgʻrisini aytasizlar. Uning oʻzi «Turnaxon»dan bezor. — Bari bir, juda noqulay. Oʻgʻri boʻlgani bilan, odamning yuzi issiq,— dedi Halima opa. — Ha, oʻsha issiq yuzi qursin uning,— dedi Muso.— Yuzim issiq deb oʻgʻirlik qilaveradimi! Sizlarning shunaqa koʻngilchanliklaringni biladi-da. Ayollar indashmadi. — Bugun yigirma soʻm oʻgʻirlaydi, ertaga kassadan hammamizning oyligimizni oʻmarib ketadi. Oʻgʻri onadan oʻgʻri tugʻilmaydi, uni oʻzimizning koʻngilchanligimiz yetishtiradi. Uning gunohiga oʻzimiz ham sherik,— deb Muso tashviqotga zoʻr berdi.— Mayli, sizlar indamanglar — pullaring koʻp, maoshlaring oshib-toshib yotibdi! Har zamonda bir kambagʻal ellik-oltmish soʻm olsa olibdi-da, kamayib ketarmidi! Qaytangga yaxshi — savobga qolasizlar! — Halima opa, bizdan nima ketdi, bir urinib koʻraylik,— dedi Mukambar oqarinqirab. Halima opa indamadi. — Eh, qiz bola boʻlganimdami!—deb xitob qildi Muso, Halima opa Mukambarga qaradi: — Mahzuna Zokirovnaga aytsakmi? Mukambar Musoga qaradi. Musoning gʻashi keldi. — Uni aralashtirishning nima keragi bor? — U kishi Zamirani biron ish bilan chaqirsala Mukambar ikkalamiz... — Vo!—dedi Muso, Mahzuna Zokirovnaning bu ishga aralashishidan norozi boʻlsa ham.— Zoʻr! Ikkovlaring qarab chiqasizlar. — Mayli,— dedi Mukambar. Aniqlik kiritadigan hech narsa boʻlmasa ham Muso butun tadbirni qayta tushuntirib chiqdi: Mahzuna Zokirovna «Turnaxon«ni choyga, yoʻq, toʻgʻri kelmaydi, yaxshisi, biron narsani oʻqishga chaqiradi (hozir doktorlik ishini mashinka qildiryapti, shunga yordamlashing, desa ham boʻladi); Halima opa bilan Mukambar bu paytda «Turnaxon»ning sumkasini, stoli tortmalarini sinchiklab qarab chiqadilar. Natijasini kelib Musoga aytadilar. — Pulni topib olsak, nima qilamiz?— dedi Halima opa. Muso hayron qoldi: rostdan ham, keyin nima qilishadi? U «natijasini menga aytinglar», deganida faqatgina bu ishga rahbarligini ta’kidlagan, nariyogʻini oʻylab ham koʻrmagan edi. — Keyinmi?— deb kiftini uchirdi u.— Keyin... Avval topaylik, keyin bir gap boʻlar. — Ularning xonasi roʻparama-roʻpara-ku! Mukambarning bu gapi pishib kelayotgan ishni buzib yuborishiga sal qoldi. — Hech koʻnglim chopmayapti-da,— dedi Halima op — Obbo!—dedi Muso.— Muncha qoʻrqasizlar. Axir, eshik yopiq turadi-ku. Oʻzi, shu ayollar bilan bir ishni bitirish qiyin. Sal narsaga darrov: «Voy oʻlmasam, bir balosi chiqmasa edi», deb vahima qilishadi. — Pul topilmasa-chi? — Topiladi. Halima opa, topiladi, meni aytdi deng, topiladi! Topilmay qayga boradi? Qanot chiqarib uchib ketmaydi-ku. Halima opa ogʻir soʻlish oldi. — Tezroq boringlar,— dedi Muso.— Xonadan bitta-bitta chiqinglar — «Turnaxon» koridorda boʻlsa, shubhaga tushishi mumkin. Keyin, bunaqa hayajonlanib yurmay, bamaylixotir, goʻyo hech gap yoʻqday, pul yoʻqolganini bilmaganday tuting-da, oʻznngizni, Halima opa, Mukambar, siz ham. Halima opa avval eshikni ochib, dolonga qaradi, soʻngra, xuddi Zamiraning xonasiga kirayotgandek, bir-bir bosib, ehtiyotkorlik bylan chiqdi. Muso kulib yubordi. Mukambar ham ojizgina, oʻlganining kunidan jilmayib qoʻydi. — Sizdan zoʻr izquvar chiqar ekan-da,— dedi. — He, oʻzimizni xor qilib yuribmiz-da,— dedi Muso birdan koʻngli koʻtarilib. Ular nimanidir kutib jim oʻtirdilar. Musoni xayol olib qochdi: Amerika, kanon, preriyalar... Gangsterlar gʻij-bij toʻlib yotgan Kolorado... U — maxfiy politsiya departamentining boshligʻi. Mukambar esa unga kotiba. Muso davlat bankini oʻmarib ketgan oʻta xavfli jinoyatchilarni tuzoqqa tushiradigan maxfiy kodli operatsiyaga rahbarlik qilmoqda. Mukambar mashinka yonida oʻtirib, uning koʻrsatmalarini yozib olmoqda. — Endi boraveraymi?—deb soʻradi Mukambar. Muso bosh irgʻadi — ruxsat. — Rostini aytsam, juda qoʻrqyapman,— dedi Mukambar. Muso osmondan tushdi, «Amerika»dan qaytdi. — Hech qoʻrqinchli joyi yoʻq,— dedi.— Eng muhimi — pulni topish. E attang, oʻgʻirlashini oldindan bilganimizda, pullarning nomerini yozib qoʻygan boʻlardik. — Bari bir taniyman,— dedi Mukambar jonlanib.— Bitta oʻn soʻmlik, ikkita besh soʻmlik. Besh soʻmliklar yangi, oʻn soʻmlik toza eskirgan edi. Muso qidiruv operatsiyasiga yanada chuqurroq kirayotgandek his qildi oʻzini. — Eskiligi-ku yaxshi. Biron belgisi, dogʻ-pogʻi esingizda qolmaganmi? — Bilmasam, koʻrsam taniyman lekin. Toza abgor edi. — Da, mayli, topilsin-ch». Sinchiklab qaranglar. Mukambar odatdagiga oʻxshamaydigan bir yurish bilan eshikka bordi. Chiqayotganida shunday katta eshikning kesakisiga yelkasini urib oldi. «Ikkita besh soʻmlik, bitta oʻn soʻmlik», dedi Muso oʻzicha. U mana shu pullarni koʻz oʻngiga keltirdi. Halima opa «Turnaxon»ning sumkasi ichidagi qizil karmonchani (Muso kuzatuvchan yigit, bu karmonchani Zamira koʻtarib yurganiga ham e’tibor bergan) ochayotganida shu oʻn soʻmlik chiqadi. Ikki buklogʻlik. Uning ichida esa yap-yangi ikkita besh soʻmlikning chetlari koʻm-koʻk chizilib turadi. («Hamma, hamma odam pulning yirigini albatta sirtga, maydarogʻini ichga olib taxlaydi. Qizigʻ-a?») Muso ayniqsa shu oʻn soʻmlikni aniq koʻrdi: lattaday eskirgan, rangi uniqqan, gʻijim... Shu qadar aniq koʻrdiki, negadir uning topilishiga ishonmay qoʻydi. «Nega topilmas ekan? Axir, shu pullar qaerdadir turibdi-ku!—deb yana oʻziga taskin berdi u. — Bordiyu Halima opa bilan Mukambar topolmasalar ham, hozir xuddi shu topda aniq bir joyda turgan chiqadi-ku!» Eshik taraq etib ochilgan edi, Muso choʻchib tushdi! Halima opa, ortidan yov quvayotgandek, hovliqib kirdi. Muso sapchib turdi. — Nima boʻldi? Topildimi? — Endi, endi, Mahzuna Zokirovna Zamirani chaqirdi. Hozir sizni ham chaqiradi,— deya Halima opa koʻylagining yoqasi bilan yelpindi, chuqur nafas oldi.— Choyingiz yoʻqmi? Ichim yonib boryapti. — Iy-e, meni chaqirib nima qiladi? Nima ishi bor ekan? — Bir oʻzim qoʻrqaman, deyapti. Noqulay-da, unga ham,— dedi Halima opa va choynakning qopqogʻini ochib koʻrdi. - Mendan boshqa odam qurib ketibdimi? — Unga bu ishni sizning maslahatingiz bilan qilayotganimizni aytdim... — E-e,— dedi Muso, birdan koʻngliga gʻulgʻula tushib. — Juda kallasi ishlaydigan bola ekan, deb aytdilar. Oʻzi ham kelsin, bir oʻzim boʻlsam, Zamira sezib qoladi, dedilar. «E, kallam ishlamay oʻlsin!», dedi Muso ichida. — Hozir boraymi? — Yoʻq, oʻzlari telefon qiladilar. Agar juda borgingiz kelmayotgan boʻlsa... — Nega endi! Boraman! — Lekin, Musojon, mening yuragim oʻynab ketyapti-da. — Qoʻysangiz-chi, shunaqa gaplarni. — Rost. Mana siz ham xavotirlanib qoldingiz-ku. — Men-a?! Muso Halima opaga magʻrur bir tarzda qarab qoʻydi. — Xoʻp, men Mukambarni chaqiray. Halima opa chiqib ketdi. Muso Zamiraga roʻpara kelishini oʻyladi... Telefon qattiq jiringlab yubordi. Muso koʻpdan beri tip-tikka bigizining ustida oʻtirgan-u, bigiz payt poylab birdan sanchilgandek, otilib turdi. Stul agʻanadi. Muso trubkani koʻtardi. Mahzuna Zokirovnaning ovozi loqayd eshitildi: — Rahmonov? — Ha, men,— dedi Muso. — Salom alaykum! Qoʻlini koʻksiga qoʻyganini Musoning oʻzi ham sezmay qoldi: — E, kechirasiz, salom alaykum! — Rahmonov, hozir ishning birinchi bobi mashinkadan chiqdi. Shuni, mana, Zamiraxon bilan asliga solishtiryapmiz. Yarim soatgina qarashmaysizmi? Hozir keling, xoʻpmi? Mahzuna Zokirovnaning ovozida qoʻrqish, noqulaylik, hayajon — hech narsa sezilmas edi. Aksincha, oʻzini Zamirani fosh etish operatsiyasiga aloqasi yoʻqligini pisanda qilib turardi. Musoning koʻngli sal joyiga tushgandek boʻldi. Lekin koridor kimsasiz, nimqorongʻi, jimjit ekan. Koʻpi kuyib, bor-yoʻgʻi uchta qolgan neon chiroqlaridan biri sirli tarzda lip-lip etar, shiftni qalqitib koʻrsatar edi. Muso shiftga xavotir bilan qarab qoʻydi. Hozir Zamiralarning xonasida Halima opaning Mukambar bilan tintuv oʻtkazayotganligini oʻyladi-yu, koʻnglini vahm bosdi; kashalotlar ogʻzini ochib yotgan oʻpqonning ustidan muallaq yuzib oʻtayotgandek, avaylab qadam qoʻydi. Mahzuna Zokirovna toʻrda — eshikka qarab, Zamira quyida — Mahzuna Zokirovnaga roʻpara oʻtirgan ekan. «Zigmund Freydning psixoanaliz nazariyasi oʻz oʻzidan vujudga kelmagan — u burjua jamiyatidagi ma’naviy inqirozning in’ikosi edi...» Elliklarga kirib, sochlariga oq oralay boshlagan Mahzuna Zokirovna oʻqishdan toʻxtab, boshini koʻtardi, oltin gardishli koʻzoynagining bir shishasn «yilt» etib sovuq chaqnadi. — Keling. Olimaning shisha bilan qoplangan nigohi hech qanday ma’noni ifoda etmas, odamni qoʻrqitar darajada boʻm-boʻsh edi. — Salom alaykum,— dedi Muso, negadir ovozi qaltirab. Zamira yerga qaragancha tovush chiqarmay bosh irgʻadi. Musoga oʻgʻirlik sodir boʻlmagandek, Mahzuna Zokirovna bilan oʻzining orasida Zamiradan bekitadigan hech qanday gap yoʻqdek tuyuldi. Zamira stolga singib ketguday egilib olgan edi. Muso uning yonidagi kursiga oʻtirdi. — Oldingizdagi ikkinchi nusxami? Uchinchi betni oching. Freyd haqidagi joyini topdingizmi? Qarang,Zamiraxon, qaerda edik? Zamira indamay qoʻl choʻzib, boyagi jumlani koʻr-satdi. — «In’ikosidir», shundaymi? Boshladik. «Yigirmanchi asr boshida Yevropa burjuaziyasi orasida tushkunlik, axloq kategoriyalarining darz ketishi, kelajakdan umidsizlanish oqibatida... Freyd oʻzining erotik ta’limotini yaratdi. Airim kuzatishlari meditsina, jumladan, psixiatriya uchun qimmatli boʻlgan holda, ijtimoiy va ilmiy jihatdan xato boʻlgan bu ta’limot...» Muso Zamiraga zimdan razm soldi: Zamiraning choʻzinchoq, suyagi turtgan yuzi koʻkarinqirab, ma’nosiz qotgan, burni oʻshshayib, yupqa lablariga sezilar-sezilmas soya tashlab turardi (Muso shuni ham koʻrdi). «Rostdan ham shu oʻgʻirlagan». — Rahmonov, qarayapsizmi? Muso shoshib qoldi. — Ha, qarayapman. Freyd haqida gap ketyapti. Mahzuna Zokirovna rostkamiga jahl bilan tikildi. — Rahmonov! Sizni pashsha qoʻrishga chaqirmadim. Xayolni keyin surasiz. Muso qogʻozga qaradi, qatorlar lipillab, harflar xira tortdi. — «Edip kompleksi, «Elektra kompleksi» degan gʻayriilmiy sxemalar boʻyicha oʻgʻil onani otadan qiz otani onadan rashk qilar emish. Endi Muso qiziqib tinglay boshladi. — «Freydning reaktsion qarashlari ~arb va Amerika Qoʻshma Shtatlariga keng yoyilib...» Shu asnoda koridordan gʻalati shivir, pichir-kuchur kelib, Muso quloqlarini ding qildi. U gap-soʻzlarini eshitmasa ham, Halima opa bilan Mukambarni tovushlaridan tanidi. Uzini qaerga qoʻyishini bilmay, Mahzuna Zokirovnaga, keyin Zamiraga, yana Mahzuna Zokirovnaga qaradi. Mahzuna Zokirovnaning ovozi bir parda koʻtarildi. — «Uning... izdoshlari...» Birdan Musoning koʻzlari Zamiraning oʻqib boʻlib, agʻdarib qoʻyilgan oq qogʻoz ustidagi qoʻllariga tushdi; qonsiz eti suyakka tortilgan, koʻm-koʻk tomirlari jilvirab turgan, tirsakkacha yalangʻoch qoʻldagi sezilar-sezilmas titroqni payqab, koʻngli bir xil boʻlib seskanib ketdi: «Oʻgʻrilarning qoʻli titraydi!» Qoʻlga birin-sirin qizgʻish, koʻnglini aynitadigan darajada yoqimsiz donachalar toshib chiqa boshlaganda, Muso menga shunday koʻrinyapti shekilli, deb koʻzlarini yumib ochdi; bu orada donachalar xira tortib, bir tiyinlik, ikki tiyinlik tangadek noparmon dogʻlarga aylandi, koʻm-koʻk tomirlar ularning ostida bilinmay qoldi. Zamira birdan qoʻlini tortdi, «Im-m»» deya ingranib, ogʻzini changallagancha, bukchayib qoldi. Musoning yuragini allanarsa timdalab-yulib oʻtdi. Mahzuna Zokirovna qoʻrqib ketdi. — Ha-ha, Zamiraxon! Nima boʻldi? Zamira yana bir ingrandi-da, eshikka otildi. Mahzuna Zokirovna «Zamiraxon!», degancha oʻrnidan turdi, Musoga qarab hayron qotdi. «Eshitdi! Ularning shivirini eshitdi!» Mahzuna Zokirovna darrov oʻzini bosib, koʻzoynagini qoʻliga oldi. — Rahmonov, nima boʻldi oʻzi? Muso javob berishdan oldin koridor tomonga quloq tutdi: uning hisobicha, xuddi hozir Zamiraning vagʻillashi, Mukambarning chiyillashi, Halima opaning hay-haylashi eshitilishi, nimadir gurs yetishi, nimadir sinishi, eshik qars ochilib-yopilishi kerak edi. Lekin bularning oʻrniga neon chiroqning gʻoʻngʻillashi elas-elas keldi — tinchlik edi. — Bilmadim, quyanchiq-puyanchigʻi tutib qoldi shekilli. Mahzuna Zokirovna kulmoqchi boʻldi-yu, lekin darrov lablarini yigʻishtirib oldi. — Qoʻpollik qilmang, Rahmonov. Zamira tezda qaytib kirdi, toʻgʻri kelib joyiga oʻtirdi. — Tishim birdan sanchib qolsa boʻladimi?—dedi u yana qogʻozga muk tushib. «Boʻladi», dedi Muso ichida. Mahzuna Zokirovna Muso bilan koʻz urishtirdi-da, oʻta mehribonlik bilan: — Haliyam ogʻriyaptimi?— dedi. — Analgin qoʻydim,— dedi Zamira. Muso Zamiraning qoʻliga qaradi: hech qanaqa donacha-ponacha, dogʻ-pogʻ yoʻq; qonsiz eti suyagiga tortilgan, koʻm-koʻk tomirlari jivirlab, tirsagi turtgan, oddiy oriq qoʻl; qaltiramas, sahifa ustida xotirjam choʻzilib yotar edi. «Pulni bekitib keldi!» Hozir shu qoʻldagi tomirlar koʻkimtir suvilonchalardek oʻrmalab, chiqib, qochishi kerakdek edi... — «Freydning original koʻringan ideyalariga ergashgan bu olimlar...» Muso Mahzuna Zokirovnani toʻsatdan yomon koʻrib ketdi. Shu daqiqadan boshlab undan qoʻrqish ham oʻz-oʻzidan yoʻqoldi: koʻnglining bir- burchida achinishga oʻxshagan bir narsa uygʻondiyu oʻchdi — olimaning toza poʻlatdan yasalgan pichoq tigʻidek keskir ovozida hech qanaqa amirona kuch-puch yoʻq, bor-yoʻgʻi sovuq ekan.| Mahzuna Zokirovna oʻqiyverdi. Muso esa uning koʻzoynagiga oshkora tikilib qoldi, agar u ham qarasa, «boʻldi qilaylik» degan ishora berishga chogʻlandi. Lekin olima bosh koʻtarmadi; soʻzlar xolodilnik muzxonasidagi katak plastmassada qotgan, qirralari salgina yeyilgan muz parchalari kabi shaldirab toʻkilaveradi... Muso Mahzuna Zokirovnaning endi nega dissertatsiyasiga yopishib olganiga tushunolmadi: axir, Za-miraning xotirjam oʻtirishidan ishni tinchitib kelgani shundoq koʻrinib turibdi-ku, olima hech boʻlmasa, Musoga javob bersa boʻlardi. Nihoyat Mahzuna Zokirovna xuddi charchagan odamdek uf tortdi, koʻzoynagini olib, chakkalarini uqaladi... Muso Zamiradan oldin chnqdi, toʻgʻri Halima opalarning xonasiga kirdi. Halima opa juda dargʻazab, Mukambar esa umidsiz bir qiyofada oʻtirgan ekan. Halima opa Musoni koʻrishi bilanoq yorildi: — Yoʻq! Hamma joyni titib chiqdik. Faqat tangasi bor. Bir soʻm ham pul yoʻq. — Boya koridorda muncha shivir-shivir qildilaring? — Sen kir, men kir qilib turgan edik-da. — «Turnaxon» shu paytda chiqdimi? — Endi eshigini tortmoqchi edim, shoʻp etib chiqib qolsa boʻladimi! Demak, Muso yanglishmapti. — U bekorga ogʻzini changallab chopgani yoʻq. Shivir-shivirlaringni eshitib turgan edi. Pulni biron joyiga qistirib chiqdi. Sizlar yoʻq narsani axtarib yuribsizlar. — Yashshamay oʻlgur-ey!— dedi Halima opa. — Ustaligini qarang!—dedi Mukambar. — Qoʻyinglar, endi foydasiz,— dedi Muso.— Yigirma soʻmlaring ham ketdi — qulogʻini ushlab, chinqirib. Halima opaning gʻazabi oshdi. — Nega qoʻyar ekanmiz! Hozir borib shartta betiga oʻgʻrisan, deb aytaman. Mukambar nima deyar ekan, deb Musoga qaradi. — Oʻzini bir... obisk qilsak,— dedi Muso yurak yutib.— Quruq gʻalva koʻtargandan koʻra... — E, endi shuning basharasini koʻrgani toqatim yoʻq, - dedi Mukambar. Lekin Halima opaning alami hali-beri oʻchmoqchi emas edi. — Yoʻldoshni chiqarib yuboramiz-da, hamma xotinqizlarni tekshiryapmiz, deymiz. — Koʻnmasa-chi?—dedi Mukambar junjikib. — Koʻnmay koʻrsin-chi!—dedi Halima opa.— Zoʻrlab yechintirarman. Musoning zavqi keldi: — Bir yulishmaysizlarmi! — Eh-he, hali qariganim yoʻq,— deya sal shashtidan tushdi Halima opa.— Bitta qoqsuyakka kuchim yetmay, nima qilib yuribman. ...Muso «tintuv» natijasiga behad qiziqqanidan koridorda kutishga ahd qildi. Biron daqiqalardan soʻng Yoʻldosh aka chiqdi «Ha, Musavoy, oʻgʻri mushukdek koridorni poylayapsiz?», degan yoqimsiz gap aytib oʻtdi. Sal oʻtmay Zamiraning vagʻillashi, Mukambarning chiyillashi eshitildi. Nimadir gurs etdi, nimadir singandek boʻldi... Muso turgan joyida taxtadek qotdi. Eshik qars ochildi-da, Zamira otilib chiqdi, butun qavatni boshiga koʻtarib vagʻillagancha, Musoning yonidan oʻtib ketdi. Muso gʻalati bir shiddat bilan oʻzini eshikka urdi, ichkari kirgach, shartta eshikni qulflab oldi; tanglayi qurib qolgan ekan, suvi yangilanmagan grafinni koʻtardi. Qavatda bor odamlarning hammasi, nima gap ekan deb, koridorga chiqdi shekilli, gʻala-gʻovur boshlan? di. Kimdir eshikni tortib koʻrdi. Tashqariga qarashga na jur’at, na mador bor edi Musoda. Keyin Musoning tushiga ham kirmaydigan ajabtovur voqealar sodir boʻlibdi: «Turnaxon» shu vagʻillaganicha, Halima opaning aytishicha, «ishtonin boshiga ilib», qabulxonaga, undan toʻppa-toʻgʻri direktorning oldiga kiribdi, oʻzidan ketib qolibdi (Muso buni eshitganda tishini tishiga bosdi, «yolgʻon!» dedi); suv-puv ichirgan boʻlib, «oʻziga keltirishsa», yana vagʻillabdi, «Meni oʻgʻri tutib, koridorda qip-yalangʻoch yechintirishmoqchi edi, zoʻrgʻa qutulib qochdim, qochganimni Muso ham koʻrdi», depti (Muso buni eshitganda oʻtirgan joyida bir sakrab tushib, soʻkinib yubordi); direktor uni otang yaxshi, onang yaxshi, deb tinchitishga urinibdi, keyin Halima opa bilan Mukambarni chaqirib, picha dagʻdagʻa qilibdi, «Uchovingni ham ishdan boʻshatib yuboraman», depti (Muso buni eshitganda «Shunchaki yoʻliga-da», dedi); direktor ayollarni «Turnaxon»dan kechirim soʻratgach, uchalasiga ham bu xunuk gapni ishxona ostonasidan chetga hatlatmaslikni qattiq uqtiribdi (Muso buni eshitganda indamadi). Bu hangoma odamlarning ogʻzida koʻp ham turmadi, faqat ikki-uch kun burchak-burchaklarda, Zamiraga eshittirmay (yuzi issiq, axir!) shivir-shivir boʻldi. «Izquvarlar»ning boʻshligidan kulishdi, Zamiraning ustakorligidan hayratlanishdi. Lekin, hech kim Musoni tilga olmadi. Na Halima opa, na Mukambar, na Mahzuna Zokirovna bu haqda churq etmagani uchun, hech kim undan shubhalanmadi. Qaytaga, Mahzuna Zokirovna Musoning bergan salomiga mutlaqo alik olmay qoʻydi. Musoga odammisan ham demay oʻtadigan bu olima Zamirani har koʻrganida quyuq soʻrashadigan, uy ichlarigacha surishtiradigan boʻlib qoldi. Muso rahbarlik qilgan mahfiy operatsiya muvaffaqiyatsizlikka uchraganidan keyin ikki oylar oʻtgach, ishxonada «shtatlar qisqararmish» degan noxush gap oʻrmaladi. Muso bu ilmiy dargohga hali koʻp foyda keltirishiga ishonsa ham, negadir oʻzidan xavo-tirga tushib qoldi. Lekin direktor undan qutulishni xayoliga ham keltirmagan, aksincha, «Bu bolani studentligidan beri bilaman, sal... unaqarogʻ-u, hali xom-da... lekin undan koʻp ish chiqishi mumkin. Kelasi yili aspiranturaga shuni yuborsakmikan?», depti. Muso juda quvondi. «Xatga tushganlar» orasida Zamira ham bor ekan. Muso buni eshitganda Zamiraga achindi, dil-dilidan achindi. Har qalay, oʻgʻirlik deganida ham sal-pal obroʻ boʻlishi kerakmikan, ishqilib, unga Zamiraning oʻgʻirligi juda abgor, bechora boʻlib tuyuldi. Bu oʻgʻirlikni na fosh qilib boʻladi, na fosh qilgandan keyin maqtanib... Bor-yoʻgʻi yigirma soʻm ekan, arzimagan narsa. Shunga silliqqina ishdan ketkazildi. Odam degan muncha maydalashmasa-da: mayda oʻgʻri, mayda izquvar... Dunyoda shunday katta ishlar boʻlayotgan paytda bu gaplar endi choʻntakdan tushib koldi-da. Dunyodagi hamma katta narsa maydadan ulgʻayadi. Lekin Musoniki teskari — u kattadan maydalashib ketyapti. Odamlar bir ishda xatoga yoʻl qoʻysalar, shundan kerakli saboq oladilar. Ammo Muso bechoraning xatosi ham kulgili, betayinroqmi-ey... Mana, endi oʻylab koʻrsa, oʻshanda nega shuncha hovliqqanini oʻzi ham tushuna olmaydi: «Menga shu zarilmi-di?..», deb xijolat tortadi. Xijolatdan boshqa hech narsa yoʻq. Quruq xijolatning saboqlik joyi ham yoʻq. «Qachon odam boʻlaman?», deb oʻylaydi Muso. Nazarida, oʻzi bilan odamlik oʻrtasida bir masofa bordek, bu masofani loy kechib oʻtish kerakdek...; Xullas, yana shunday xunuk hodisa roʻy beradigan boʻlsa, Musoning birdaniga oʻzini katta odam bilib, bir chetda aralashmay turishiga ishonch yoʻq. | Yana ham kim biladi, katta ishlar oʻz yoʻliga — katta odamlar zimmasida, lekin shunaqa mayda-chuyda hodisalarda Musoga oʻxshagan oʻyinqaroqlarning vijdoni taskin topmay, hovliqib yurishi ham kerakdir — eshagiga yarasha tushovi-da; olamshumul ishlar qoʻlidan kelmagandan keyin jilla qurmasa, arzimas narsalardan koʻz yumishmasin. Yana shunday maqol ham bor: «Oʻgʻirlik ignadan boshlanadi». Toʻgʻrilik-chi? Vijdon degan narsaning hamma ishga, katta-kichik demay, birdek tumshugʻini suqishini, shuning uchun ham oʻzining hali koʻp loy kechishini Muso hozircha tasavvur qilolmaydi. Bu ahvolda qachon odam boʻlar ekan bechora?..

Muallif: Ahmad A’zam