Lison ut-Tayr (I- qism) [Alisher Navoiy]

Lison ut-Tayr (I- qism) [Alisher Navoiy]
Lison ut-Tayr (I- qism) [Alisher Navoiy]
Kungillar Hamrozi
Galaktikamizning er shari degan jahonida odamlar olami, hayvonlar olami, qushlar olami, hashoratlar olami va boshqa olamlar bor. Shu olamlar orasida bolalar olamiga koʻproq yaqini qushlar olami boʻlsa ehtimol. Shuning uchun boʻlsa kerakki, 9—10 yoshlardagi Alisher Farididdin Attorning «Mantiqut-tayr» («Qush nutqi») nomli dostonini juda yoqtirib qoldi va muttasil shu doston takroriga rujuʼ qildi. «Lisonut-tayr»ning quyidagi parchasida yosh Alisher taʼlim olgan maktabda oʻquvchilar oʻqiyotgan muqaddas diniy va dunyoviy badiiy asarlar koʻzga tashlanadi, Talabalar saboq takroridan yo kalomullohni takrorlash mashqidan toliqqanlarida ustoz yoshlarning xotirasini mustahkamlash uchun qiziqarli kitoblar mutolaasiga ragʻbatlantirar ekan. Ularning biri Saʼdiy Sheroziyning «Guliston», ikkinchisi ushbu sharq axloqi otasining «Boʻston» kitoblarini oʻqishga kirishar ekan, Alisherning sodda qalbi «Mantiqut-tayr»ga mayl etadi. Bu moyillik shu darajaga etadiki, u boshqa kitoblarga qaramay qoʻyadi:


Yodima mundoq kelur bu mojaro,
Kim tufuliyat chogʻi maktab aro,
Kim chekar atfoli marhumi zabun,
Har tarafdin bir sabaq zabtigʻa un.
Emgonurlar chun sabaq ozoridin,
Yo «Kalomulloh»ning takroridin.
Istabon tashxisi xotir, ustod
Nazm oʻquturkim ravon boʻlsun savod.
Nasrdin baʼzi oʻqur ham doston:
Bu «Guliston» yangligʻu ul — «Boʻston».
Menga ul holatda tabʼi bulhavas,
«Mantiqut-tayr» aylab erdi multamas,
Topti sokin-sokin ul takrordin
Soda koʻnglum bahra ul guftordin.
Tabʼ ul soʻzlarga boʻlgʻoch oshno,
Qilmadi mayl oʻzga soʻzlarga yano.
Odat etdim ul hikoyatlar bila,
Qush maqolidin kinoyatlar bila
Chun birar soʻzdin topib tabʼim kushod,
Topsam erdikim nedur ondin murod,
Zavq koʻp xushhol etar erdi meni,
Sharhi oning lol etar erdi meni.

Navoiy taassurotlarini endi nasriy bayondan davom ettiramiz: «Shu ahvolda koʻp vaqt u bilan mashgʻul boʻlib, bu daftarga eʼtiqodim tobora ortar edi. Shundan soʻng, men kishilar bilan ulfat boʻlishdan qochdim, Bu kitob xilvatdagi eng qadrdon sirdoshim boʻlib qoldi. Natijada kishilarning yashash tarzlari va harakatlari tabʼimga malol kela boshladi, Oqibat bu kitobga boʻlgan ishqim meni shu xil shaydolik sari etakladi. Bu savdo meni devona bir holga solib, men, uzlat eshigini ochay va bu olamning bemaʼni elidap qochay, dedim. Bolalar mendagi bu holatni anglagach, gʻavgʻo-toʻpolon koʻtargancha uni ota-onamga etkazishdi. Ota-onam mening bu holatimdan vahimaga tushdilar. Ular: «Bu otashin soʻzni uning yosh, xom tabʼi koʻtara olmaydi. Bu asar unga ogʻirlik qilib, u jinni boʻlib qolishi mumkin. Keyin uni tuzatib boʻlmaydi», degan xayolga bordilar. Ular bu kitobni qoʻlimdan tortib olib, uni bir joyga yashirdilar va koʻnglimni u bilan mashgʻul boʻlishdan mahrum etdilar. Menga uni oʻqishni qatʼiy manʼ qilishib, «Mantiqut-tayr» ustida fikrlashni taqiqlab qoʻydilar, ota-onam, shoyad tez fursatda oʻgʻlimiz bu ahvoldan qutulib, oʻziga kelib qolar, degan umidda edilar. Lekin bu asar menga yod boʻlib qolgan edi, Uni doimo yashirincha takrorlab yurar edim. Koʻnglim qush tili bilan sirdosh boʻlib, undan boshqa soʻzga maylim oz edi».
Darhaqiqat, kuchli lirizm bilan sugʻorilgan, yodlash uchun juda qulay — ravon yozilgan «Mantiqut-tayr»ni Alisher boshdan-oyoq yodlab oldi. Butun boshli bir dostonni yodlab olish hozirgi kishilar uchun juda bir favqulodda hodisa tuyuladi. Toʻgʻri, Alisherning yoshiga nisbatan olsak, bu gʻayrioddiy holat. Madaniyat gullab-yashnagan Hirotda, 20 yil davomida 400 dan ortiq shoir etishgan shaharda havaskor shoir ustozdan izn olish uchun 25 ming bayt sheʼr yod bilishi lozim edi... Chunonchi Badriddin Hiloliy ikki «Xamsa»ni yod bilardi. Alisher bu sohada oʻzbek va tojik tillaridagi asarlarni yodlashda mislsiz qobiliyat va qunt egasi edi.
Hamma asarlar: dostonlar, devonlar ham Alisher Navoiy uchun bir boʻldi-yu, «Mantiqut-tayr» ham bir boʻldi. U «Xamsa» dostonlariga javob yozdi. Kamol Xoʻjandiy, Hofiz Sheroziy, Saʼdiy Sheroziy, Amir Xusrav Dehlaviy, Abdurahmon Jomiylar gʻazallariga tatabbuʼlar bitdi. «Mantiqut-tayr» esa, unga umrbod yoʻldosh boʻldi. Uning bosh gʻoyasi — vahdati vujud (vujud yagona»ligi) va tajalliy (asl moyaning olamdagi zuhuroti) Alisher Navoiy maʼnaviy hayotining magʻzini tashkil etdi. Buni atroflicha tadqiq etishni «Lisonut-tayr» falsafasini tushuntirishdan boshlagan maʼqul koʻrinadi.
«Lisonut-tayr» dostonidagi bosh qoliplovchi hikoya: jahon qushlarining yigʻilishib martaba va fazilatlariga koʻra joy talashishlari voqeasidan tortib, qushlarning Hudhud yoʻlboshchiligida Simurgʻni izlab etti vodiydan (Talab, Ishq, Maʼrifat, Istigʻno, Tavhid, Hayrat, Faqru Fano) oʻtishlari va Simurgʻni topolmay, Simurgʻ — Simurgʻni izlashga chiqqan si murgʻ (oʻttiz qush)ning oʻzi ekanligini bilishlarida ham; dostondagi Shayx Sanʼon qissasi va oʻnlab hikoyalaridan chiqadigan xulosa ham bitta: olam — borliq ollohning zuhuridan iboratdir. Qushlar (odamlar) Simurgʻni izlab (yaʼni xudoga etishish uchun) yoʻlga chiqadilar. Xudo izlashga umr sarflaydigan darveshlar etti riyozat bosqichidan (Talab, Ishq, Maʼrifat, Istigʻno, Tavhid, Hayrat, FaqruFano) oʻtadilar va ruhga aylangach, xudo bilan qovushadilar. Goʻyo Olloh — quyoshdir, olamdagi barcha narsa va odamlar — uning nur zarralaridirlar. Tugʻilish — zarraning quyoshdan uzilib, nurga aylanib ketishi; oʻlim esa—zarraning asliga qaytib quyosh bagʻriga etishidir.
Riyozat bosqichlarining maʼnosi nima? Soʻfiy (xudo jamoli shaydosi, yaʼni xudo fidoyisi) Talab yoʻliga kiradi. Xudoni topishni istaydi. U talabda shunchalik izchil va fidoyiki, muttasil olloh Ishqida band boʻladi. Soʻng «Olloh nima?» degan masalani hal etishga urnnadi va Olloh haqida bilim — maʼrifat hosil qiladi. Ollohning husn va maʼno jihatdan mislsiz vujud ekanligini bilgach, u oʻzining oliy tilagiga etib, qanoat hosil qiladi. Istigʻno — ehtiyojsizlikdir. Soʻfiyga husn va maʼno jihatdan olloh oʻzi kifoya qiladi. Ollohning hamma sohada tengsiz va yakkayu yagona (Tavhid) ekanligi unga kashf boʻladi, Borliq, barcha goʻzalliklar va eng yuksak aql-tamiz faqat ollohda va undangina yogʻilishi, uning asllarning asli, oʻzaklarning oʻzagi, moyalarning moyasi ekanligi; faqat u hamisha borligi, yakka-yagona ekanligi soʻfiyni Hayratga soladi. Bu hayrat shunchalik kuchliki, endi uning aqlida, koʻnglida va koʻzida faqat xudo jilvalanadi va oʻsha jilvadan hayratlanish nihoyasiga etmaydi. Shu hayrat manbai uchun u hamma narsadan: boylik, davlat, kishilar oʻzligidan voz kechadi: xudo fidoyisi oʻz izlanishlarining choʻqqisiga etib jisman Olloh uchun faqirlikni tan olib, fano boʻladi. Foniy — fano boʻlgan kishidir. Yaʼni soʻfiylik termini bilan aytsak, Alisher oʻziga ikkinchi taxallus qilib olgan soʻz — tasavvufda eng oliy kamolot bosqichiga etgan kishidir.
Dostondagi ana shu bosh falsafiy masala Shayx Sanʼonning, sevgi qissasida qisqaroq boʻlsa-da, yaqqol ifodalangan. Majnun al-haq, yaʼni Olloh devonasi nomi bilan mashhur boʻlgan hikoyada esa, Ollohning odam uchun oʻzi bilmasa ham mehribonligi, uning gʻamini eyishi aks ettiriladi. Majnun al-haq xudo uyiga (Kaʼba) borish uchun eshakda yoʻlga otlangan. Qorongʻi tushdi. Yomgʻir boshlanib jala quydi. Devona eshakni qoldirib, oʻzi vayronadan panoh izladi va eshakka qarab turishni Ollohdan soʻradi. Anchadan soʻng yomgʻir tindi. Tun qop-qorongʻi. Majnun al-haq tashqari chiqib, eshagini topolmaydi. Koʻkka boqib, eshagimni senga ishongan edim, saqlamabsan, deb ginaxonlik qiladi. Birdan chaqmoq chaqilib, Majnun al-haq oʻtlab yurgan eshagini koʻradi...
Ateistlarni, ateizm ruhida tarbiyalangan zamonamiz adabiyotshunoslarini mutasavvuflar va zohidlar orasidagi ayirma hayratga soladi. Ular mutasavvuflarning zohidlarga tanqidiy munosobatlarini koʻr-koʻrona ateistik qarashlar deb uqtirishga shoshiladilar. Ana shu tariqa Alisher Navoiy va Mashrabning ateistik qarashlari haqida qator-qator maqolalar yozildi va tadqiqotlar eʼlon qilindi. Ateizm — ateos—yaʼni xudoga zid degan lugʻaviy maʼno bor. Xudo fidoyilari boʻlgan tasavvuf ahlini xudoga qarshi fikrlarini yigʻish va buni isbotlash ilm deb atalib keldi...
Inqilobdan keyingi va turgʻunlik yillaridagi ilmiy metodologiya oʻzining ilmiy zaifligi bilan, haqiqatga nisbatan yolgʻonligi bilan juda uzoq yashadi...
Xoʻsh, zohid va mutasavvuf orasidagi farq nimada? Zohid — oʻz umrini toat-ibodatga bagʻishlagan, din talablarini soʻzsiz ijro etishga qaratgan odam. Mutasavvuf esa, xudo jamoli va ishqi fidoyisi. Zohid toat-ibodat bilan shugʻullanar ekan, u dunyodagi jannat uchun tagjoy toʻlayotgandek boʻladi va bu dunyoda ham yashashni unutmay: boylik orttirish va aysh-ishratga imkoni boricha erishishga harakat qiladi. Tasavvuf ahli zohidlarning jannatga nisbatan va boylikka boʻlgan tamagirliklarini yoqtirmaydilar.
Soʻfiylar nazarida zohidlar goʻyo xudo bilan savdo-sotiq qiladilar, shartnoma tuzadilar: biz bu dunyoda diniy talablaringni hammasini bajaramiz. Sen u dunyoda jannatdan bizga joy berasan. Tasavvuf oqimiga mansub kishilar esa, xudo talablarini oʻzlaricha tushunadilar. Ular baqadri imkon din ahkomlariga boʻyinsunadilar. Biroq asosiy maqsadlari xudo visoliga etishishdan iborat, xolos. Oliy orzu ana shu. Ular doʻzax va jannatni inkor etmaydilar. Faqat aytadilarki, menga jannat ham, doʻzax ham kerakmas. Menga faqat xudo kerak. Chunki uning yodi bilan men doʻzaxga tushsam ham uning azoblarini sezmayman, jannatga tushsam ham xudo ishqi bilan behisht rohatlarini oʻzimda tuymayman. Soʻfiylar yodida va tilida faqat va faqat xudo nomlari takrorlanadi, yashaydi. Tasavvuf ahlining shiorini Mashrab bir misrada yaxshi ifodalagan edi:


Bir xudodin oʻzgasi barcha gʻalatdur, Mashrabo!

Tasavvuf taʼlimoticha, olam: yulduzlar, oy, quyosh, odamlar, hayvonlar, qushlar, kapalaklar va boshqa jami iarsalar xudoning zuhurotidan iborat. Goʻyo xudo oʻz qudratini iamoyish etish uchun oʻz husnini olamdagi narsalarda ifodalagan. Mislsiz aqlini mutafakkirlarda, mislsiz husnini goʻzal qiz va yigitlarda namoyish etgan. Shuning uchun Laylini sevgan Majnun Laylida Olloh yuzini koʻrgan... Shayx Sanʼon tarso sanamga koʻngil berib, Kaʼbadan voz kechib, qurʼonni oʻtda yoqib, otashparastlar ibodatxonasida oʻt yoqib yurganida, yaʼii islomga qarshi xatti-harakatlarini uchiga chiqarganida u xudo husni fidoyisi edi: tarso sanamda Olloh husniga mahliyo boʻlgan va hamma narsadan uning uchun voz kechgan edi. Yaʼni tarso sanamda olloh husni tajalliy etgan edi, jilva qilgan edi.
Tasavvufdagi ana shu oʻzak masala—olamning olloh jilvasidan iboratlygi, odamning olloh quyoshining zarrasi ekanligi haqidagi taʼlimot Farididdin Attor ijodi, Alisher Navoiy ijodi va Mashrab ijodida oʻzak tomir sifatida yashaydi. Farididdin Attor, Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy va Mashrab Mansur Hallojning «anal haq» (men xudoman, men xudoning bir zarrasiman) degan taʼlimotidan oʻsgan mutafakkir mutasavvuflardirlar.
Oʻrta asrlar adabiyotidagi ishq masalasi hozirgi adabiyotshunoslar uchun chaqib boʻlmaydigan danak boʻlib tuyuladi. Shuning uchun keng kitobxonlarga bu haqdagi tasavvurdan xabar berish lozim deb oʻylaymiz.
Tasavvuf ahli ishqning uch xilini bir-biridan farq etadilar. Birinchisi: haqiqiy ishq yoki ishqi ilohiy: insonning Ollohga muhabbatidir. Ikkinchisi: maʼjoziy ishq yoki odamning odamga muhabbatidir. Uchinchisi: pok ishq yoki yuksak maʼnaviy kamolot egalarining pok koʻz bilai (gʻarazsiz) pok goʻzal vujudga boqib pok lazzat olishlaridir.
Shoirlar adabiyotning ramzlar ifodasi uchun qulayligidan foydalanib, oʻz asarlarida uch xil ishq haqida ham soʻz yurita beradilar. Uquvchi ana shularni oʻzi farq eta bilmogʻi lozim. Navoiy lirik qahramoni xudo ishqida yonyaptimi, majoziy muhabbatga giriftormi yoki pok muhabbatda oʻrtanmoqdami... Gap shundaki, tasavvuf ahli majoziy ishqni inkor etmaydilar. Ular majoziy ishqni haqiqiy ishq yoʻlidagi koʻprik deb biladilar va faoliyatlarida pok ishq talablariga rioya qiladilar (goʻzal vujuddan hech narsa tamaʼ qilmaydilar va buni koʻngillariga ham keltirmaydilar).
Soʻfiy sevgilisiga koʻigil qoʻyganida mahbuba yuzida Olloh jamolini koʻradi, uning nshqida yonarkan, mek olloh ishqida yonyapman deb oʻylaydi, bu yoʻlda u jisman va ruhan pok boʻlishga harakat qiladi: mahbubasiga pok nazar bilai boqib, pok lazzat olishni oʻylaydi (quchish, oʻpish va boshqa shu kabi istaklarni oʻziga yaqinlashtirmaydi) xolos.
Bu jihatdan Alisher Navoiyning muhabbati qissasi eng yaxshi namunadir. Soʻfiydan talab qilinadigan birinchi narsa tan va fikr (koʻngil)ning pokligidir. Tan pokligi—zohiriy boʻlgani uchun, uning, eng yaxshi usuli tozalik va boʻydoqlikdir. Koʻngul pokligi — biror vujudga va narsaga nisbatan gʻaraz saqlamaslik. Soʻfiy nazarida goʻzaldai jismoniy bahramandlik va boylikka hirs—dunyo iflosligiga bulgʻanish demakdir. Alisher Navoiy bir umr oʻzini tasavvuf talablari — riyozat bosqichlari sinoviga tashladi. Barcha bosqichlarini umr boʻyi oʻz boshidan kechirdi: yolgʻizlik dahshati va boʻydoqlik azoblarini bir umr tortib oʻzini foniylikka tayyorladi va umrining soʻnggi yllarida yaratgan asarlaridan biri — «Lisonuttayr»ni, garchand bu asar oʻzbek tilida yozilgan boʻlsa-da, Foniy taxallusi ostida eʼlon qildi. U ellik sakkiz yoshida tasavvufning soʻnggi bosqichiga etayozganini oʻz dostonida taxallusi bilan muhrladi.
«Lisonut-tayr» — oʻrta asr xudo izlovchisi uchun yozilgan ilmiy va amaliy dasturdir. Doston esh talaba uchun taʼsirchan va badiiy jihatdan goʻzal, oʻqimishli asardir. Tasavvufdan xabari boʻlmagan kishilar bundagi qissa va sheʼriy hikoyalarni dunyoviy adabiyotning yaxshi namunasi sifatida maza qilib oʻqiyveradilar va maʼnavioʻ lazzat topadilar.
Biz «Lisonut-tayr»ning falsafiy magʻizini anglashga urinar ekanmiz, asarni xudo izlovchi dasturi deb tavsiya qilmaymiz. Bu asar oʻz ijodkori falsafiy dunyoqarashining badiiy lavhalaridan iborat ekanligini, doston zamondosh yoshlarimizning maʼnaviy va hissiy kamolotlariga jiddiy ijobiy taʼsir qiladi, fahm-farosat va chin muhabbat qoʻllanmasi boʻladi, degan yaxshi niyatimizni bildiramiz.
Siz «Lisonut-tayr» dostonidan Alisher Navoiyni qanday diniy va dunyoviy masalalar band etgaii bilan tanishasiz: inson olamga kelgan ekan, hamisha talab yoʻliga kirishi, izlanishi, oʻz mahbubasi yoki sevgan kasbiga chin muhabbat bilan yondashuvi lozimligi, u haqda toʻgʻri bilim hosil qilishi — maʼrifatli boʻlishi kerakligi, kamolotga etish zarurati kabi muhim masalalar sizni chuqur oʻylantiradi.
Shu maʼnoda biz «Lisonut-tayr»ni bugungi kunimiz uchun, zamondoshlarimiz uchun zarur kitob degan mulohazadamiz.
Alisher Navoiyning falsafiy, axloqiy, maʼnaviy dunyosidan xabardorlikning oʻziyoq bugungi oʻquvchi uchun beqiyos ahamiyatga ega.
«Lisonut-tayr» mutolaasi davomida kitobxon qiziq-qiziq hikoyalarga duch kelganidek, qissaga tatigulik «Shayx Sanʼon» sevgi dostoniga ham nazar tashlaydi. Ulardagi voqealarning maroqliligi bir tomonu Navoiy hikmatlari ham bir tomondir. Oltmish yosh boʻsagʻasidagi mutafakkir hayotdan, kishilik qismatidan shunday yaxshi hikmatlar — maʼnaviy kashfiyotlar qiladiki, ular bugungi kitobxon uchun ohorli fikrlardir.
Ulugʻlar oʻz kitobxonlariga koʻzgu tutadilar; har bir kishi muallif koʻzda tutgan risoladagi odam darajasidan sinovdan oʻtkaziladi. Aytaylik, hozir koʻpchilik tashqi goʻzallikka mukkasidan ketishgan. Alisher Navoiy buyuk axloq otasi sifatida nasihat qiladi:


Odam oʻlgʻon zebi zohirdin demas,
Kimki ondin faxr etar, odam emas.
Zebi zohir juz tamasxur kelmadi,
Kimsaga ondin tafoxur kelmadi.

Oʻzini odam hisoblaydigan kishi tashqi goʻzallikka intilmasligi kerak. Tashqi goʻzalligi bilan faxrlanadigan kishi odam emasdir. Odamlar tashqi goʻzallikka mukkasidan ketgan kishini masxara qiladilar. Tashqi goʻzallik hech kimga faxr-shuhrat keltirgan emas.
Uz husniga, oʻz aqliga oʻz-oʻzicha yuksak baho beradigan kishilarga esa, quyidagi bayt uzil-kesil maʼiaviy zarba beradi:


Xudparastesen, oʻzungning oshiqi,
Xudpisandesen — mazammat loyiqi.

Sen oʻzingga oʻzing oshiq boʻlgan nusxasan; oʻzingga sigʻinadigan zotsan. Oʻzingnigina oʻylaydigan xudbinsan. Bu bilan oʻzingni tubanlikka tortasan.
Alisher Navoiy insoniy baxtni shaxs vafodorligida koʻradi. Vafo va sadoqat — oliyjanob insonning bosh fazilatlaridir. Agar odamda vafo boʻlmasa — bu shaxs fojiasidir:


Odami boʻlsa vafo andin yiroq,
It vafo bobida andin yaxshiroq.

Muallif xalqning it sadoqati-vafosi haqidagi tasavvuridan oʻrinli foydalanib, uni vafosiz kishiga qarshi qoʻygan. Koʻpchilik uchun, ayniqsa yosh, gʻoʻr yigitlarga koʻproq xos boʻlgan manmanlik, oʻz shaxsiy qudrati va imkoniyatidan lof urishlar nomaqbuldir. Daho shoirimizning bu haqdagi fikri ham loʻnda va uzil-kesildir:


Lof aro ermen degan ermi boʻlur?
Kelmas ishni ilkidin dermu boʻlur?
Ofiyat vaqti urub lofu gazof,
Tushti chun ish, oʻzni tutqayeiz maof.

Lof urib «Erman!» degan bilan hamma ham er boʻlaveradimi? Kishi qoʻlidan kelmaydigan ishni qilaman, desa boʻladimi? Xotirjamlik vaqtida qudratdan lof urib maqtanadigan kishilar, kishi boshiga ish tushganida, oʻzlarini chetga oladilar...
Jamiyat chirigan paytlarida kishilik muomalasidagi asosiy xususiyat ikkiyuzlamachilikdai iborat boʻladi. Turgʻunlik yillarida bu usul asosiy muomala usuli boʻldi. Bir soʻzlshshk, fikriy sobitlik, soʻz1 va fikr birligi—chin inson uchun bosh dasturdir. Shuning uchun mutafakkirimiz uqtiradiki:


Bir boʻlu, bir koʻr, bir de, bir tila,
Mayl qilma munda ikkilik bila.

Insofsizlik — shaxs zavoli. Insof boʻlmagan joyda kishilar hayoti ogʻir kechadi. Insofni donishmand Alisher Navoiy vafo bilan teng qoʻyadi va insofsiz odamni odam emas deb eʼlon qiladi:


Odamigʻa yaxshi koʻp avsof erur,
Lek alarning ashrafi insof erur.
Kimgakim insof yoʻq — inson emas,
Munsiz atvorida juz nuqson emas.

Haqiqiy insonda koʻp fazilatlar boʻladi: lekin bular orasida eng sharaflisi—insofdir. Insofsiz kishi — inson emasdir. Uking atvorida xatodan boshqa narsa yoʻqdir. «Lisonut-tayr»ning butun-butun sahifalari nuqul hikmatdan iborat. Misol uchun dostondan bir sahifa matn koʻchiraylik:


«Past elning gar biyikdur himmati,
Bor oning xoʻrdida izzu rifʼati.
Gavhar oʻldi himmatu odam — sadaf
Bu sadafqa ul guhardindur sharaf.
Himmat oʻlsa, masnadu joh oʻlmasun,
Mulku mol onchaki dilxoh oʻlmasun.
Kimga yoʻqdur naqddin peroyasi,
Bilki himmat bas durur sarmoyasi.
Kimsaga hech ishta gar etmas ilik,
Bok yoʻq gar himmati boʻlsa biyik.
Erga himmatdin berur yuz eʼtibor,
Johu mulku ganjning ne daxli bor?!
Mol oʻlub gar yoʻq kishining himmati,
Maʼni ahli ollida yoʻq izzati.
Kimki boʻlgʻay himmati oliy anga
Bar berur bu himmat iqboli anga.
Shahgʻa himmat past agar berdi xudo,
Xushroq ondin himmati oliy gado.
Podshahkim boʻlsa himmat ichra past,
Keldi himmatligʻ gadodin zerdast.
Odamining zebi himmatdin durur,
Nafsning taʼdibi himmatdin durur.

Nasriy bayoni: Agar kambagʻal kishilarning himmati baland boʻlsa, feʼllari ham shunga yarasha izzat va martabalik boʻladi. Agar hikmat bir gavhar boʻlsa, insonni sadaf deb hisobla, bu sadafga asl sharaf oʻsha gavhar tufaylidir. Agar kishida himmat bor boʻlsa, unga taxt va amalning keragi yoʻqdir, mulk va mol-dunyo ham uning koʻngliga yoqimli tuyulmaydi. Kimning naqd molu mulki boʻlmasa ham himmati boʻlsa bas, shuning oʻzi uning uchun katta davlatdir. Zero, himmati baland kishi har qanday ishni bajara oladi. Himmat haqiqiy er kishini eʼtiborli qiladi, bunga mansab, mulk va xazinaning hech bir daxli yoʻq. Agar insonda mol-dunyo boʻlsa-yu, himmat boʻlmasa, u aqlli kishilar nazdida hech qanday obroʻ-eʼtibor topa olmaydi, Kimki oliy himmat egasi boʻlsa, bu xislati unga iqbol ato etadi. Agar shohga xudo past himmat ato qilgan boʻlsa, unday shohdan oliy himmatli gado yaxshiroqdir. Agar shoh himmat bobida nast boʻlsa, u himmatli gadodan magʻlub boʻladi.
Insonlardagi goʻzallik himmat tufaylidir, yomon nafsning jazosi ham himmatdandir».
Kirish soʻzda Alisher Navoiy hikmatlariga toʻxtalganimizning boisi bor: sharq adabiyotining birinchi fazilati hikmatga boyligi, unda tafakkur mevalarining koʻpligi va ularning bebaholigidir.
«Mantiqut-tayr» ham «Lisonut-tayr» singari bebaho asardir. Ming afsuski, vulʼgar sotsiologizm va adabiy metodologiyaning xato va ojizligi tufayli «Lisonut-tayr»ni oʻrgangan akademik V. y. Zohidov Farididdin Attor «Mantiqut-tayr»iga mutlaqo notoʻgʻri baho berdi. Faylasuf olim Alisher Navoiyni (shogirdni) Farididdin Attorga (ustozga) qarama-qarshi qoʻydi. V. Zohidovning «Oʻzbek adabiyoti tarixidan» kitobida, «Mir idey i obrazov Alishera Navoi» monografiyasida va «Ulugʻ shoir ijodining qalbi» tadqiqotida «Mantiqut-tayr»ning umumiy goyasi va falsafasi bashariyatga qarshi qaratilgan asar sifatida talqin etilgan.
V. Zohidov Attor va uniig dostoni haqida yozadiki: «Attorning oʻzi va u tipdagi tarkidunyochi soʻfiylar haqiqiy dunyo bilan, undagi hayot bilan aloqador har qanday masala bilan mashgʻul boʻlishni rad etadilar, har kishining —xoh shohning, xoh aholining bu dunyo ishlari bilan mashgʻul boʻlishi, unda yaxshi hayot yaratib yashash uchun intilishini behuda deb qoralaydilar. «Mantiqut-tayr» va shu tipdagi asarlar shunday asketik, mistik ideyaning baland nuqtasiga koʻtarilgan boʻlib, mistika, asketizm bilan sugʻorilgandir.
Navoiyda esa, bunday emas. U «Lisonut-tayr»ni mamlakatning real saodati, xalqning real baxti bilan bogʻliq boʻlgan orzular bilan tugatadi, asarning avvalida qoʻygan odil va oqil podsho haqidagi orzusini, ideyasini takrorlash va ifodalash bilan uni xulosalaydi»[1].
Akademik V. Y. Zohidov Farididdin Attorning «Mantiqut-tayr» va Alisher Navoiyning «Lisonut-tayr» dostonlari mohiyatini falsafiy tasavvuf konsepsiyasiga koʻra talqin qilishga kirishib, Attor borliqni ollohning soyasi, deydi, Navoiy esa, borliq bu ollohdir degan. Shuning uchun ularning qarashlari bir-biriga teskaridir degan fikrni olgʻa suradi: «Uttiz qush Hudhuddan: ular bilan Simurr oʻrtasidagi munosabatni tushuntirib berishni soʻraydilar, Attor Hudhud tilidan qushlarga javob berib aytadiki:


Surati murgʻoni olam sarbasar,
Soyai oʻst, in bidon, ey bexabar.

Bu bilan Simurgʻ (xudo) eng asosiy, oliy borliqdir, erdagi qushlar (odamlar va hokazolar) esa — ana oʻsha Simurgʻning ayanchli soyasidirlar, demak, bu qushlar — soyadsrlar, asosiy borliq (voqelik) qimmatiga, ahamiyatiga ega boʻla olmaydilar, zero, asosiy tana (borliq) bilan uning soyasi orasida qanday munosabat boʻlishi mumkin, ularni qanday tenglashtirish mumkin,— demakchi boʻladi Attor. Shunday boʻlgandan keyin, deydi Attor, qiymatsiz, ayanch soyadan voz kechib, riyozat, uzlat orqali soyalikni tashlash uchun asl «tana»ni axtarishga, «tana»ga aylanishga intilish kerak. Oʻz «Lisonut-tayr»ini «Mantiqut-tayr»ning «tarjimasi» degan Navoiy shu oʻrinda, Attorning yuqoridagi fikriga mohiyat-eʼtibori ila zid fikrni oʻrtaga tashlaydi. Navoiy aytadiki:


Barcha olam qushlarining surati,
Bilgil, oning soyai purhikmati.

Bu bilan, butun qushlar ahamiyatsiz, maʼnosiz borliq boʻsh soya emaslar, aksincha, ularda xudoning hikmatlari, komilligi zuhur etgandir, demoqchi boʻladi Navoiy.
Navoiy yana davom etib deydiki, xudo oʻz husnini zuhur, javlon ettirmoqchi,- konkret narsalar, tabiat sifatida gavdalantirmoqchi, komillikqa erishmoqchi boʻldi va u oʻzining bu maqsadiga erishdi — xudo husnining, hikmatining mujassamlashgani boʻlgan, uning mazmunining konkretlashgani boʻlgan tabiat (mirʼot) maydonga keldi. Demak, bu tabiat oʻz husnini, hikmatini konkret narsalarda aks ettirgan xudoning tajallisidir, demak, bu tabiat — vohid ilohiy mohiyatning, substansiyaning tabiat sifatida koʻringanidir»[2].
Faylasufimiz tajalli mohiyatini toʻgʻri yoritgan. Biroq Attor va Navoiy qarashlarining falsafiy mohiyatini bir-biriga zid qoʻynb jiddiy xatoga yoʻl qoʻygan. Ustoz Attor va izdosh Navoiy asarlaridan keltirilgan va bir-biriga qarama-qarshi qoʻyilgan baytlarning mazmuni tarjimashunoslik tili bilan aytganda aynan, bir-biriga muvofiq fikrlardir. Chunki Farididdin Attor ham qushlarni ilohiyning soyasi demoqda, Alisher Navoiy ham.
Xullas, qayd etmoqchimizki, Vohid Zohidov, Natan Mallaev, Sharafiddin Eshonxoʻjaev, Olimjon Joʻraev va boshqa bu masalaga daxl etgan adabiyotshunoslarning Farididdin Attorning falsafasi, «Mantiqut-tayr»ga doir fikrlari asosan, mohiyat jihatdan mutlaqo xato qarashlardir. Attor oʻz dostonida qushlarni goh xudoning soyasi, goh Simurgʻ (xudo)ning oʻzi deb talqin etadi. «Lisonut-tayr» muallifi ham bu qarashni aynan takrorlaydi va insof yuzasidan oʻz asarini Attor dostoniniig tarjimasi ekanligini uqtiradi.
Agar bordiyu, adabiyotshunoslar «Mantiqut-tayr» haqida bildirgan fikrlarida qolmoqchi boʻlsalar, shu fnkrlarning oʻzi toʻlasincha «Lisonut-tayr» dostoniga tegishli ekanligini hisobga olsiilar. Shundagina, ular oʻzlarining qaltis tuhmatlaridan iymanishlari mumkin.
Sof tarjimashunoslik nuqtai nazaridan olib qaragaiimizda ham, tarjimani asl nusxaga qarama-qarshi qoʻyish borib turgan mantiqsiz urinish, behuda chiranishdan boshqa narsa emas. Alisher Navoiyning «Lisonut-tayr» dostoni mutaxassis adabiyotshunos, faylasuf va teologlar uchun ham, keng kitobxonlar ommasi uchun ham oʻrganishbop va oʻqishbop asardir. Undan har bir kishi oʻz maʼnaviy kamoloti darajasida oʻzi uchun va ilm uchun tegishli muhim maʼlumotlarni, hayotiy dasturlarni topa oladilar degan umidimiz bor.
Endi ikki ogʻiz soʻz nashr haqida. Alisher Navoiyning «Lisonut-tayr» dostoni birinchi marotaba eski oʻzbek yozuvida tanqidiy tekst holida (nashrga tayyorlovchi Sharafiyalin Eshonxoʻjaev! «Fan» nashrnyotida 1965 yilda Toshkentda bosilib chiqdi. Amaldagi yozuvimizda esa, Alisher Navoiy «Asarlar»ining oʻn besh jildligining 11-jildi sifatida 1966 yilda bosildi. Bu asarni ham nashrga tayyorlagan olim Sh. Eshoixoʻjaevdir. «Lisonut-tayr»ning keyingi ommaviy nashrida jiddiy qisqartirishlar sodir qilingan edi: ollohga hamd, paygambarga iaʼt, Abu Bakr, Umar, Usmon va Ali maqtovi boblari va ayrim boblar nashrdan chetda qolib ketgan edi. Bu nashrda ilmiy tanqidiy tekstdagi mukammallik saqlandi. Shunga muvofiq nasriy bayondagi qisqartirishlar ham toʻldirildi.
Uylaymizki, bugungi kitobxon Alisher Navoiy ijodidan sarak va puchak izlamaydi: dostonning XV asrda yaratilganini, islom mafkurasi va tasavvuf taʼlimoti bu asarda aks etganini unutmaydi.
Mulohazamizcha, «Lisonut-tayr» dostoni oʻz oʻquvchilarini ongli eʼtiqod, eʼtiqodda sobitlik, oliy maqsadlar uchun to tirik ekan muttasil kurashish taqozosi ruhida tarbiyalaydi. Ana shu maʼnoda biz daho Navoiyga maʼnan taʼzim etamiz.

Vahob RAHMONOV
Lisonut-tayr (asl matn)
I
Bismillohir rahmonir rahim


Jon qushi chun mantiqi roz aylagay,
Tengri hamdi birla ogʻoz aylagay.
Ulki maxluqot xalloqidur ul,
Ondin oʻzga foniyu boqiydur ul.
Sonieʼkim chekti chun sunʼi qalam,
Ofarinish tarhini qildi raqam.
Aylagach doyir toʻquz aflokni,
Qosir etti fahmidin idrokni.
Koʻkni tun, kundin mulammaʼ ayladi,
Mehru anjumdin murassaʼ ayladi,
Oyni koʻk tirnogʻidin qildi misol,
Olgʻon ul tirnogʻ bir yondin hilod.
Sayrdin gardungʻa soldi iztiror,
Yerga oning javfida berdi qaror.
Yer yuzin yomgʻur suvi birla yudi,
Gardu chirki ul yumogʻdin oʻksudi.
Bahr uza joʻng ayladi tufrogʻdin,
Joʻng uchun langar yosodi togʻdin.
Qildi daryogʻa buxorin pardapoʻsh,
Mehr oʻtidin tushmasun deb suvgʻa joʻsh.
Oshkor aylab adolat olamin,
Yeb suda mavjud qurtu qush gʻamin.
Berdi Nayson yomgʻurigʻa ul sharaf,
Kim guhar qozgʻondi bazlidin sadaf.
Durgʻa berdi ul baho birla rivoj,
Kim sarir ahligʻa boʻldi zebi toj.
Chun Hamaldin berdi oyini bahor,
Boʻldi teng mezonda laylu nahor.
Tong nasimin Isooso ayladi,
Bogʻ amvotini ehyo ayladi.
Jilvagar qildi chaman zebolarin,
Bogʻ aro yoyib chechak raʼnolarin.
Roʻzi etti elge ruhoso shamim.
Kim shajargʻa topti jon azmy ramim.
Ham yorutti subhi kofuri asos,
Ham tuzotti shomni mushkin libos.
Mehrni kunduz duraxshon ayladi,
Oyni shamʼi shabiston ayladi
Har gʻaroyibkim, yoyib sahro aro,
Ondin ortugʻ koʻrguzub daryo aro.
Dasht aro har ne takovar aylabon,
Suvda yuz oncha shinovar aylabon.
Chun quyunni dasht aro aylondurub,
Suvda igrimni dogʻi toʻlgʻondurub.
Uylakim, dushman yarotib oʻtqa suv,
Yelni ham tufroqqa aylab aduv.
Sunʼidin koʻrgilki mundoq toʻrt zid,
Boʻlib inson xilqatida muttahid.
Ofarinishdin qilib inson gʻaraz.
Oning aylab xalq ichinda beevaz.
Doʻnglin oning maxzani irfon qilib,
Ul tilism ichra oʻzin pinhon qilib.
Rozi maxfiy ganj oʻlub bu turfa jism,
Sunʼidin ul ganj hifzigʻa tilism.
Ham tilism ul maxzan uzra, ham amin,
Ofarin sunʼunggʻa, ey jonofarin.
Aylaganda rozning ganjini arz,
Ne samo aylab qabul oni, ne arz.
Gʻayri insonkim qilib oni qabul...
Ham zalum aylab xitobin, ham jahul.
Chun xaloyiqdin oni mumtoz etib,
«Kuntu kanzan» sirrigʻa hamroz etib.
Boshigʻa qoʻyubhidoyat tojini,
Qismati aylab sharaf meʼrojdni
Olam ichra andoq aylab muqtado,
Kim boʻlub xayli malakka peshvo.
Chun malak xayligʻa ul masjud oʻlub,
Kimki sarkashlik qilib mardud oʻlub.
Yaʼni ul jinnu maloik sarvari,
Taxti farmonida olam kishvari.
Necha ming yil zuhdu toat aylagan,
Amrigʻa oning itoat aylagan.
Bir vajab er qolmogʻon ofoq aro,
Balki bu kiryosi nili toq aro.
Kimki haq ollinda toat qilmagʻon,
Kasbi oyini saodat qilmagʻon.
Bu saodatlargʻa topqon dastras,
Urmagʻon haq yodidin ayru nafas.
Chun taqarrubda topib dorussurur,
Koʻngliga ul qurbdin solgʻon gʻurur.
Bu ajab mazharni koʻzga ilmagʻon,
Sajdasin xayli malakdek qilmagʻon,
Boʻynini sunmay ayon etkonda taʼn,
Solibon boʻyni-gʻa oning tavqi laʼn.
Boʻynigʻa itdek qaloda solibon,
Koʻngligʻa itlik iroda solibon.
Xayli odamgʻa aduyi jon boʻlib,
Dushmanu gʻoratgari imon boʻlub.
Doʻzaxi makru adovatqa qolib.
Ul sharaflar birla andoq peshxayl,
Kim ayon aylab takabbur sori mayl.
To abad mardudu malʼun aylabon,
Ibrati ofoqu gardun aylabon.
PVir ovuch tufrogʻdin aylab paykari,
Odamiyligʻda ajoyib mazhari.
Ham qilib oʻz sirri birla ganji roz.
Ham xilofat birla aylab sarfaroz.
Boʻldi sarkashlikdan oning ofati.
Ajzu tufrogʻliq — bu birning rofati.
Birga ul masjudlugʻ bergan oʻzi,
Birga bu mardudlugʻ bergan oʻzi.
Ham oʻzi ul birni maʼlul aylagan,
Ham oʻzi bu birni maqbul aylagan.
Ul ne qildi, bu ne qildi — ul bilur,
Ul bu qilmas, har ne qilsa — ul qilur.
Hikmatidin voqif ermastur kishi,
Boʻlmadi bu ish kishining chun ishi.
Ish erur ulkim, oʻzi oni qilur,
Hikmat ulkim ham oʻzi oni bilur,
Podshohekim, ango yoʻqtur nazir,
Ne shariku ne adilu ne vazir.
Sunʼungga yuz ofarin, ey kirdikor.
Gʻayr yoʻq sensenki derlar — oni bor.
Borsen sen borligʻ zebandasi,
Birliku jabborligʻ arzandasi.
Sendadur ham birliku ham borligʻ,
Hayligʻu qodirligʻu gʻafforligʻ.
Bahri gʻufroninggʻa tushkan chogʻda mavj.
Jurm erur har necha tutqon boʻlsa avj.

II
Munojot qoziyul-hojot hazratida oʻz taqsirotining sharmandaligʻida va ul uyotdin mazallat tufrogʻigʻa sarafkandaligʻida


Ye rab, oʻz holimgʻa hayronmen base,
Osiyu mastu parishonmen base.
Nafs maʼmuri havo magʻlubi ham,
Sidq mardudi safo mankubi ham.
Jonima isyon mayidin mastligʻ,
Koʻngluma fisq ahligʻa pobastligʻ.
Yuz havo boshimgʻa solib nafsi shum,
Xayli shayton aylabon haryon hujum,
Aylabon ul xayl boʻlgʻuncha xabar,
Jonu koʻnglum kishvarin zeru zabar.
Bir taaddipeshalikni xub deb,
Uzni oshiq deb, oni mahbub deb.
Har sitamkim tundxoʻedin etib,
Ul chu etgach oh urub, oʻzdin ketib.
Otashin laʼlidin oʻt jonim aro,
Roʻzgorim zulfu xolidin qaro.
Nuktasi nutqum tilin lol aylabon.
Jilvasi aqlimni behol aylabon.
Vaslu hajrin umru marg aylab laqab,
Birdin osoyish topib, birdin taab.
Hajry-anduhida jomi may ichib,
Vasl jomin chun topib jondin kechib.
Onglabon onsiz tiriklikni oʻlum.
Jongʻa aylab hajrda yuz ushtulum.
Oni fahm aylab hayotimdin murod,
Ondin oʻzga kelmayin koʻnglumga yod.
Gʻayri yodimdin chiqib furqat chogʻi,
Chunki voqifsen, chin aytay men dogʻy.
Hajri chun koʻnglumga bedod aylabon
Oni istarga seni yod aylabon.
Ollo-ollo oʻlturur sharmandaliq,
Yedima kelsa bu yangligʻ bandaliq.
Yuz qaroligʻ oncha boʻlmish jahl aro,
Kim koʻzimga qildi olamni qaro.
Qilmadim umrumda bir rakʼat namoz,
Sar-basar mahzi niyoz, ey beniyoz.
Hargiz andoq qoʻymadim tufroqqa bosh,
Kim keraklik boʻlmagʻoy boshimgʻa tosh.
Bermadim hargiz gadogʻa bir diram,
To oʻzumni koʻrmadnm sohib karam.
Tutmadim oting qilib farzonaliq,
Sabha eldin osmoyin yuz donaliq.
Bir amal hargiz riyosiz qilmadim,
Zarqsiz hargiz oʻzumni bilmadim.
Uylakim mendurmen, inson boʻlmasun,
Yoʻqki inson — devu shayton boʻlmasun.
Uz fiolimdin ajab ozurdamen,
Dam-badam afsurdau dilmurdamen.
Bas xijolatdin manga yoʻqtur hayot,
Ne uchunkim oʻlturur hardam uyot.
Bu marazlar ichrakim oʻtti soʻzum,
Uz ilojimni qila olmon oʻzum.
Bermadim muncha baliyatqa rizo,
Naylagayman sendin oʻlgʻongʻa qazo.
Gar manga bu dard bedarmon erur,
Lek darmoni sanga oson erur.
Dardima darmon, inoyat aylagil,
Tavbai... komil hidoyat aylagil.
Adlu ehsoninggʻa xos etgil meni,
Nafsi zolimdin xalos etgil meni.
Jonda shavqung shuʼlasin mavjud qil,
Harne gʻayring koʻngluma mardud qil.
Onchakim boʻlgʻay badan qaydida ruh,
Qil anga roʻzi shuhudingdin futuh,
Chun bu qushqa rihlat ogʻoz oʻlgʻusi,
Gulshani asligʻa parvoz oʻlgʻusi.
Qush tavajjuh aylasa uchmoq sari,
Tufroq etsa mayl ham tufroq sari.
Chun har ish bobida qilgʻungdur xitob,
Toimagʻon chogʻda savolinggʻa javob.
Boshima etkur meni qoʻymay hazin,
Onikim debsan shafeʼul-muznabin.

III
Bu nomagʻa saidul mursalin naʼti bila tugʻro tuzmal va shafeʼul-muznabin madhi bila ziynat koʻrguzmak


Anbiyo sarxayli sultoni rusul,
Kim erur oning tufayli juzvu kul.
Ulki Odamdin burun ul bor edi
Ham nabi, ham sohibi asror edi.
Nuri mavjud ofarinishdin burun
Kim edi xalqigʻa muddat olti kun.
Qoysi nur, ulkim topib yuz izzu noz,
Ul kelib maʼshuqu, xoliq — ishqboz.
Benihoyat il topib haqdin nazar,
Toki haq mavjud qildi Bulbashar
Bulbashar ruxsori chun tutti jamol
Kavkabi ul nurdin topti kamol.
Chunki ul Havvoga boʻldi muntaqil,
Jabhasidin mehr erdi munfail.
Shishning topti vujudi chun vuquʼ
Ul quyosh qildi jabinidin tuluʼ.
Bordi ondin mahrami dilbandigʻa,
Ondin oʻldi muntaqil farzandigʻa.
Juftigʻa andin etishti ul sharaf,
Uyla gavhar huqqasi qilgʻoch sadaf.
Bir-biriga bu sifat tekurdilar,
Toki Abdullohga topshurdilar.
Ul dogʻi etkurdi ul dastur ila
To uyi boʻldi yorugʻ ul nur ila.
Toki ul uydin tuluʼ etti quyosh,
Orazida ul nubuvvat nuri fosh.
Nur yoʻqkim, haq taollo soyasi,
Lojaram oʻtti quyoshtin poyasi.
Din livosi kundek oʻldi murtafeʼ,
Zulmati kufr oʻldi andin muntafeʼ.
Matlaʼi boʻldi oning baytulharam,
Kim falakdin topti oliroq maqom.
Makkada boʻlgʻoch ul axtar nuri fosh,
Borcha butlar qoʻydilar tufroqqa bosh,
Kufr ahlidin namudor oʻldilar,
Borchasi, yaʼni iigunsor oʻldilar.
Din livosi boʻldi gardundin biyik,
Sharʼi tigʻi nassi qotiʼdin itik.
Tabʼi chun boʻldi risolat rosixi,
Millati boʻldi milalning nosihi.
Raʼyi chun koʻrguzdi shamʼi muʼjizot,
Partavidin ravshan oʻldi koinot.
Lot noqisliq bila boʻldi taboh,
Zohir oʻldi kufr eliga loiloh.
Andin oʻldi elga illallo ayon,
Qildi afsah nutq ila oni bayon.
Aylagan irsoli illalloh oʻzi,
Yenida oning rasulalloh oʻzi.
Zoti olam durjida durri samin,
Balki haqdin rahmatan lil olamii.
Oʻzi pok, azvoj ila avlodi pok,
Zoti pok, ashob ila ahrodi pok.
Anga har dam yuz durudu ming salom,
Olam ahlidin oli yovmul qiyom.
Pok avlodiyu ashobigʻa ham,
Soʻngra xaddomiu ahbobigʻa ham.

IV
Ul risolat qofi anqosining balandparvozligʻi va mahbubi haqiqi vasligʻa etib qush tili bila takallum va hamrozligʻi


Ul kechakim, ul shahi gardunmaqom
Kim oni haq istadi gardunxirom.
Ummahoni hujrasida erdi xush,
Dahri dun ashgʻolidin osudavash,
Kim etishti oligʻa ruhul amin,
Arz etib paygʻomi rabbil olamin.
Ilkida erdi buroqi barqxez,
Barq oning birla qila olmay sitez.
Dedikim, ey tengriga joning qarib,
Jism ila ham boʻl erursen chun habib.
Rokib oʻlkim, kelturubturmen buroq,
Gardi rohing ayla bu firuza toq.
Chiqti shah raxsh uzra chun mahkum edi,
Hukm qoydin erkoni maʼlum edi.
Chun humoyun markabi qildi havo,
Maqdamidin. charx eli topti navo.
Chun qamargʻa mavkibidin etti qadr,
Ul quyosh tashrifidin oy boʻldi badr.
Chun ikinchi avj uza urdi alam,
Durfishon boʻldi Atorudgʻa qalam.
Zotidii topqoch sharaf uchunchi sahn,
Zuhra xunyogarlik aylab chekti lahn.
Surdi chun toʻrtunchi ayvongʻa asos,
Shohi anjum ayladi nur iqtibos.
Soldi chun beshinchi ayvon sori ot,
Nahsi Asgʻar Saʼdi Akbar boʻldi bot,
Saʼdi Akbar sori chun qildi guzar,
Topti oʻl nuri saʼodatdin nazar.
Qildi chun beshinchi toramgʻa ubur,
Hindui mazlum dedi ollohi nur.
Ikki vodi chun yono qildi uruj,
Zohir oʻldi qiblai zotulburuj.
Farridin topti qoʻzi qoʻchqorligʻ,
Savrgʻa etti asadkirdorligʻ.
Xidmatigʻa bogʻladi Javzo kamar,
Boʻldi saraton rostravliqqa samar.
Arslon itdek oyogʻigʻa tushub,
Xoʻsha tuxmi dur boʻlurgʻa yovushub.
Kaffa jon mezonligʻin aylab ayon,
Zahrini taryoq etib andin Chayoi.
Yoni aylab qoshi taʼzimi hilol,
Maqdamidin Jady oʻlub zarrii gʻizol.
Dalv olib nuktasydin jon suyi,
Hut topib nutqidin hayvon suyi.
Chun bulargʻa bu sharaflar etkurub,
Borchasidin yuqori markab surub.
Arshu kursigʻa urub farrux alam,
Boʻlub andin muhtaram lavhu qalam.
Lomakon maydonida javlon qilib,
Ondin ohangi ajab maydon qilib.
Payk ila markab qolib ul sayrdin,
Ikki par tushgan masallik tayrdin.
Chun anosir mehnatidin shod oʻlub,
Ham jahon itloqidin ozod oʻlub.
Egnidin solib anoniyat toʻnin,
Oyirib oʻtdin basharlik uchqunin.
Uzni oʻzluk qaydidin aylab xalos,
Topib oʻzdin oʻzgalikka ixtisos.
Yelu tufrogʻu oʻtu sudin orib,
Ham menu sen ham ulu budin orib,
Borgahi qurb aro topib maqom,
Mayl etib andin yoqinroq ham xirom.
Aylabon chun rafʼ etmish ming hijob,
Qolmay oʻzga moneʼi oning hijob.
Chun mavoneʼ boru yoʻq maslub oʻlub,
Ul habib onda etib mahbub oʻlub.
Limaʼulloh ostonin yostonib,
Qoba qavsayn ittihodin qozgʻonib.
Lo bila moʼne ham oʻzdin solibon
Bu solingʻoch ne qolur ul qolibon.
Yorutub aynini mozogʻalbasar,
Rafʼ oʻlub andeshai fayyulnazar.
Topibon oʻl rutbakim toimay kishi,
Kim emas bu ish kishilikning ishi.
Uzluki birla oʻzidin yoʻq xabar,
Balki oʻzu oʻzlukidin yoʻq asar.
Gʻayr osorigʻa imkon qolmayin,
Borib oʻz ham gʻayri jonon qolmayin.
Ham koʻrub jonon jamolin koʻz bila,
Vaslidin ham bahra topib soʻz bila.
Aylabon idrok toʻqson ming kalom,
Lek asnosida yuz ming ehtirom.
Osi ummatning gunohin istabon,
Borcha ahvoli tabohin istabon.
Har ne istab hayyi mutlaqdin topib,
Haq tilab haqdin tilab haqdin topib.
Hosil aylab ulcha imkoni murod.
Qoytib ul meʼrojdin masruru shod.
Vaslidin masrur oʻlub ul borgoh,
Buyrugʻidin muntazam bu korgoh.
Borgʻonida bor edi durri shigarf,
Lek yongʻonda kelib daryoi jarf,
Tarfatulʼayn ichra anglab bilgani,
Turfakim bir onda borib kelgani,
Uzga olamdin yonib tutqoch maqom,
Berdi bu olam ishiga intizom.
Biz nechakim osiyu gumrohbiz,
Bok yoʻq chun munchadin ogohbiz.
Kim oningdek homiyu zoti rafeʼ,
Jurmumizgʻa boʻlgʻusi tongla shafeʼ.
Ye rab, ul kunkim, shafeʼ oʻlgʻoy rasul»
Kimnikim ul istasa qilgʻung qabul.
Yuz tuman ming ahli isyonu gunoh,
Topqusi rahmat etib fazli iloh.
Boʻlgʻusi ul-xayl aro Fopiy dogʻi,
Qilmogʻoysen noumnd oni dogʻi.

V
Amiral moʻʼminin Abu Bakri Siddiq raziallohu anhu taʼrifida


Ulki sultoni rasulning yoridur,
Soniʼi isnayn azxumo filgʻoridur.
Sodiqu siddiqu hamrozi oning,
Har yomon-yaxshida damsozi oning,
Ul edi olam eliga rahnamun,
Keldi chun valsobiqun assobiqun.
Muqtadoi zumrai tahqiq ul.
Sobiq islom ahligʻa sodiq ul,
Gʻor aro yorigʻa aylab jon nisor,
Yeri oning otin aylab yori gʻor.
Ganjkim gʻor ichra pinhonlik qilib.
Ajdahodek ul nigahboilik qilib.
Gʻor zulmotida tortib chunki ranj,
Topib onda Xizr suyi birla ganj.
Ganj xud ganji ilohi yonida
Kim kelib pinhon jahon vayronida.
Bas nedur gar toimadi obi hayot,
To jahon boʻlgʻoy tirik qolmogʻligʻ ot.
Chun yilondin zaxm oyogʻigʻa etib,
Obi hayvon noʻshi oni dafʼ etib.
Urnigʻa oni rasul aylab imom,
Oy boʻlub xurshidgʻa qoim maqom.
Chun boʻlub xurshidgʻa voqeʼ gʻurub,
Din uyi ul oy furugʻidin yorub.
Yo rab, ul oy shamʼi to yavmul hisob
Olmasun islom uyidin nuru tob.

VI
Hikoyat


Mustafodin soʻngra ahli irtidod,
Chun xilofatqa ul oʻldi istinod
Din tariqida adovat tuzdilar,
Kim hujum aylab jadal koʻrguzdilar.
Bergali islom ruknigʻa xalal,
Kim zakot erdi ayon aylab jadal.
Ul gʻazab aylab bu navʼ etti xitob,
Kim nabi qonunidin bir rishta tob —
Uksumak tagʻyir ila imkoni yoʻq,
Uksutur elga qilichdur dogʻi oʻq.
Sharʼ ishiga ulki mundoq qilsa jahd,
Kim oning osori qolgʻoy to bu ahd.
Kim qila olgʻoy bu ishni oshkor,
Juz Abu Bakr, ulki erdi yori gʻor.

VII
Amiral moʻʼminin Umar Foruq raziallohu anhu vasfida


Ulki paygʻambargʻa hamdam erdi ul,
Shubhasiz Foruqi aʼzam erdi ul.
Haqni botildin birovkim qildi farq,
Adli birla ravshan etti gʻarbu sharq.
Ondin oʻzga yoʻq edi ofoq aro,
Balki ushbu qasri oliy toq aro.
Sharʼ aro shohi rasulning payravi,
Adl ila din pushtini qilgʻon qavi.
Xoni bazlidin jahon ahli toʻyub,
Ul oʻzin toʻygʻorgʻoli kirpich qoʻyub,
Rubʼi maskun adli meʼmorigʻa past,
Tushkoli bir xisht yopgligʻ zeri dast.
Nafsin oʻlturgon ichibon zahri nob,
Ugʻlin oʻlturgon qilurda ehtisob.
Dinidin mehrobu minbar ravnaqi,
Adli birla mulku kishvar ravnaqi.
Tigʻi suyi sharʼni boʻston etib,
Kufr mulku dayriii vayron etib.
Qahri Kisrolar boshidin oldi toj,
Vahmi qaysarlargʻa haml etti xiroj.
Fath oʻlub davronida mulki Ajam,
Ul bilod uzra arab tortib alam.
Oldi shahlar mulkini chokarlari,
Kufr uyini buzdi dinparvarlari.

VIII
Hikoyat


Xayli chun Fathi Madoyin qildilar,
Axzi amvolu xazoyin qildilar.
Necha yuz yillik salotin ganjini
Jamʼ aylar chogʻda koʻrgan ranjini
Yuklab elttilar oning oligʻa naql,
Kim tamoshosida hayron erdi aql.
Koʻz uchidin boqmay ul amvolgʻa,
Borchani jamʼ etti baytulmolgʻa,
Kim gʻazo ahligʻa ul boʻlgʻoy madad,
Har biriga onchakim etgay rasad.
Kimning ilkidin kelur bu navʼ ish,
Juz Umarkim, boʻyla qonun aylamish.

IX
Amiral moʻʼminin Usmon zunnurayn raziallohu anhu shonida


Ul hayo koniki nurul aʼyn edi,
Uylakim aynayn zunnurayn edi.
Sidq koniyu muruvvat maxzani,
Hilm bahriyu futuvvat maʼdani.
Ham Madina ahligʻa shayxu imom,
Ham kelib shayxingʻa qoim maqom
Tengri aylab jomeʼi «Qurʼon» oni,
Xalq deb Usmon binni Affon oni.
Chun Kalomullohni ruhul amin
Aylab irsoli shafeʼul muznabii.
Ul zamondin to oning davronigʻa,
Yer tutub erdi xafo zindonigʻa.
Necha oyat jamʼ aylab har arab,
Jamʼu tartibigʻa ul boʻldi sabab.
Suralar oʻrnini taʼyin ayladi,
Bu sharaf basdurki to holo anga,
Ashrafi ummat erur toleʼ anga.
Kimga bergay dastkim rabbi gʻafur,
Kulbasigʻa solgʻoy andoq ikki nur.

X
Hikoyat


Naql erur bu navʼkim bir kun nabi
Ul xaloyiqqa saodat kavkabi,
Xilvat ichra istayu eldin farogʻ,
Ulturub erdi uzotib bir oyoq.
Kirdilar baʼze kibor ashobdin,
Ham azizu ham sharif ahbobdin.
Boʻlmadi tagʻyir hazrat holigʻa,
Ul farogʻ ichra humoyun foligʻa.
Lek Usmon kirgach ul millatqa shamʼ
Ulturub sungʻon oyogʻin qildi jamʼ.
Kim erur asru hayoligʻ kimsa ul,
Topqusi tagʻyir oning holigʻa yoʻl.
Ulki mundoq hurmatin tutqoy rasul,
Eʼtibori yoʻq nekim der har fuzul.

XI
Amirul Moʻʼminin Ali raziallohu anhu hazratida


Ilm daryosi viloyat gavhari,
Olam ahlida ajoyib mazhari.
Anbiyo sarxayligʻa farzand ul,
Xayli odam ichra bemonand ul.
Makka toqidin tushurmakta Xubal,
Egni hazratning oyogʻigʻa muhal.
Qatldin paygʻambar etganda firor,
Jonin oʻynab oʻrnigʻa tutqon qaror.
Olam avsofigʻa zoti muttasaf,
Kim soʻziga man araf gah lavkashaf,
Ahli din ichra amiral moʻʼminin,
Taqvi ahligʻa imomal muttaqin.
Ilm shahri anbiyogʻa intiho,
Vasfida aytib Alii bobaho.
Duldulining poʻyasi andoqki barq,
Zulfiqoridin adu qon ichra gʻarq.
Ittihodida nubuvvat shamʼining
Soʻzi bukim sen meningsen, men sening.
Lahmaki lahmi ham oning shonida,
Demak dame ham istehsonida.
Beshai taqdir sheri sharzasi,
Sherning ondin harosu larzasi.
Kufr ahlining javobin etkurub,
Balki gulbongi saluni ul urub,
Ham nabi farzandi payvandi oning,
Ham munung farzandi farzandi oning.

XII
Hikoyat


Bir gʻazoda naql mundoqdurki shoh,
Yebdur oʻq zaxmiki otmish kinaxoh.
Yer tutub paykon soʻngakka oʻyla rust,
Kim chekardin boʻlmayin chiqmoqqa sust.
Chun nabigʻa arz etibdurlar oni,
ʼoʻyla debtur ul hidoyat maxzani.
Kim ul etgan chogʻda ehromi namoz,
Oni tortorgʻa boʻlunguz chorasoz.
Ondakim ul zaxmning paykoni bor,
Zoʻr aylang onchak-im imkoni bor.
Oncha istigʻroqdindur bahravar,
Kim ul ishtin boʻlgʻusidir bexabar.
Uylakim hukm etti ul shamʼi xudo,
Qildilar ul ishni, fath etti xudo.
Shah namozining salomin-chun dedi,
Zaxmda ne dardu ne paykon edi.
Qildi chun ul hol istifsorini,
Dedilar shohi rasul guftorini.
Haydari Karror shukr aylab ayoi,
Ushbu ish sirrin bu navʼ etti bayon,
Kim xalos oʻlmoq ajal paykonidin,
Mumkin ermas juz nabi ehsonidin.
Bizga har gʻamdin najot ondin durur.
Balki oini hayot oidin durur.

XIII
Qudvatul-ahror va qiblatul-abror Shayx Farididdin Attor qaddasallohu ruhahugʻa madhu sano ogʻozi va oʻz arzi niyozi


Har ne gardun bahr ila konida bor,
Oncha yuz Attor doʻkonida bor.
Bahrida anjumdin oʻlmish zebu far.
Har kecha dur yangligʻ oʻlmish jilvagar.
Konining yoquti shom oʻlgʻon shafaq,
Subhi anvor sori andoqkim falaq.
Ul guhar yoʻqkim, havodis toshidur.
Singʻuchi ondin zabunlar boshidur.
Bu birin yoqut yoʻqkim, qon degil,
Olam ahli qatlidin oqqon degil.
Ul doʻkon sharhin qilay emdi raqam,
Garchi avsofida ojizdur qalam.
Odami tabʼini jahl aylab zalil,
Har yamon axloqdin qilsa alil.
Boʻlgʻoli zoyil har andoq illati,
Bu doʻkon ichra muhayyo sharbati.
Sandalu mushku abiru zaʼfaron,
Tabʼ jahlidin sarosar zaʼfaron.
Fayz bogʻida gulobu mushki bed.
Har biridin tabʼgʻa yuz fayz umed
Nukta hilvidin base qandu nabot,
Kim topib oʻlgan koʻngil ondin hayot.
Vaʼzu irfondin base shahdu shakar,
Kim boʻlub bechoralargʻa choragar.
Nazmu nasridinki tahrir aylabon,
Vahdat asrorini tafsir aylabon.
Xalq uchun maxlut etib gul birla qand,
Tabʼgʻa gulqand yangligʻ sudmand.
Chun «Musibatnoma» sin aylab bayon,
Yuz musibat nafsqa aylab ayon.
Har musibatdin koʻngulga sur oʻlub.
Kim koʻngul ul surdin masrur oʻlub.
Chun raqam aylab «Ilohinoma»ni,
Vahyiga aylab muharrir xomani.
Sharhi asrori ilohi aylabon,
Xalq aro sharhin kamohi aylabon.
Chunki «Ushturnoma» aylab oshkor,
Nuktasi buxtilarin tortib qator.
Necha ming buxti nechukkim charxi dun,
Durru gavhar hamlidin bori zabun.
Chunki gʻavsi «Lujjai hiloj» etib,
Har durin shohlar boshigʻa toj etib.
Balki aylab shoh toji ziynati,
Mulk naqdi har birining qiymati.
Chun qasoid dashtigʻa solib kumayt,
Vodie qatʼ aylabon har turfa bayt.
Lek har vodida yuz mulki gʻarib,
Mulklardin har birida ming ajib.
Chun gʻazal gulzorida majmaʼ tuzub,
Bulbuloyin ming tarannum koʻrguzub.
Lekin ul har bir tarannumdin ayon,
Sirri vahdat sharhigʻa ravshan bayon.
Chun ruboiydin berib devongʻa zayn,
Rubʼi maskun ichra solib shoʻru shayn.
Olami maʼni aro taqsimdin.
Har biri muxbir necha iqlimdin.
Nasr ila chun «Tazkira» mavjud etib,
Avliyo arvohini xushnud etib.
Har birining ruhidan yuz tiyra zot.
Jon topib ichkon kibi obi hayot.
Bir taraf bOrigʻa oyiiu sharaf.
«Mantiqut-tayr»igʻa oyin bir taraf.
Oidakim darj etti qushlardin maqol,
Uzga tildur, oʻzga soʻzdur, oʻzga hol.
Fahmigʻa maxfiy zabondoie kerak.
Yoʻq zabondonkim — Sulaymone kerak.
Yuz tuman qush nutqi mushkul keldi bil,
Turfa bukim har biriga oʻzga til.
Har biriga lahnu qonuni ajab,
Aql-idrokida Majnuni ajab.
Lek haq tavfiq bersa, men — gado,
Shayxning ruhigʻa aylab iqtido,
Uyla qushlar nutqini izhor etay,
Bulbulu toʻti kibi guftor etay.
Kim xaloyiq chun tarannum aylagay.
Qush tili birla takallum aylagay.
Lek surmak nuktani toʻti misol.
Budur insof oʻlsa, ey farxunda fol.
Kim bu toʻti tuʼmasi boʻlgʻoy shakar,
Ul shakar fikr aylasang boʻlgʻay magar.
Tengrining lutfu inoyat xonidin,
Yaʼni ul Attorning doʻkonidin.

XIV
Gʻushlar ijtimoi va taqdim va taʼxir uchun bir-biri bila nizoʼi


Jamʼ oʻlub bir kun guliston qushlari,
Beshau bahru biyobon qushlari.
Borcha bir manzilda majmaʼ tuzdilar,
Har bir oʻz xaylu safin koʻrguzdilar.
Kim muhabbat birla tuzgaylar navo,
Chun tugonsa bazm, tutqoylar havo.
Ultururda chunki oyin yoʻq edi,
'Har birining oʻrni taʼyin yoʻq edi.
Yuqori oʻlturdi toʻtidin kalogʻ
Bulbulu qumridin ul yangligʻki zogʻ.
Xod sungʻurdin biyik tutti maqom,
Yurtachi tovus uza qildi xirom.
Chun hunarvar uzra chiqdi behunar,
Tozdin qoldi quyiroq tojvar.
Xayli ashrof ettilar zohir nizoʼ,
Qilmadi ul soʻzga arzol istimoʼ.
Tushti qushlar ichra gʻavgʻo har taraf.
Mojaro birla muhoko har taraf.
Bir-biridin oʻtmadi ul mojaro,
Har dam oshti mojaro ul xayl aro.
Boʻldilar muhtoj oxir ul guruh,
Kim agar boʻlsa shahi sohibshukuh.
Hokimi insofligʻ donodile,
Hush oyin shahriyori odile,
Yetmagay adnodin aʼlogʻa shikast,
Boʻlmagʻay ashraf axas ollinda past,
Har guruh erdi oʻziga chun aziz,
Istadi borcha shahi sohibtamiz.
Yoʻqligʻidin zoru mahzun boʻldilar,
Har.biri oʻz holigʻa magʻbun boʻldilar.
Yaʼs ohangin tuzub tortib navid
Boʻldilar shahdin sarosar noumid.
Bu taabdin har biri koʻnglida tob,
Nim bismil qushdek aylab iztirob.

XV
Qushlar shoh tilab toimogʻondin mutahayyir boʻlgʻonda, Hudhud Simurgʻdin xabar degoni


Hudhud ul nuri xiraddin bahramand,
Rohbarligʻ afsaridin sarbaland.
Zotida izzat sharaf meʼrojidin,
Boshida zevar hidoyat tojidin.
Jabrailoso ayon yuz roz ango,
Qurb arshi avjida parvoz angʻo.
Kirdi ud majmaʼ aro devonavor,
Shamʼi maqsud vasfida parvonavor.
Dedi: «K-ey gʻofil, guruhi bexabar,
Holingiz gʻaflat aro zeru zabar.
Sizga shohe bor beshibhu misol,
Vasfini ayturda yuz ming nutq lol.
Barcha olam qushlariga shoh ul,
Holingizdin moʻ-bamoʻ ogoh ul.
Ul yoqin sizga-yu siz ondin yiroq,
Vasl — anga oyin, vale sizga — firoq.
Har parida yuz tuman rangi ajib,
Lek har rangida yuz naqshi gʻarib.
Naqshu rangidin xirad ogoh yoʻq.
Gʻofil erkanga xirad ikroh yoʻq.
Kim xirad idrokidin afzundur ul,
Mundin idrokiga toimas aql yoʻl.
Ham nishiman Qofi istigʻno ango,
Ham laqab ul Qof uza Anqo ango.
Shuhrati Simurgʻ ila ofoq aro,
Zoti mamlu charxi oliy toq aro.
Siz tushub ul shohdin behad baid,
Ul yoqinroq sizga min hablul varid.
Har kishi boʻlsa tirik ondii yiroq,
Ul tiriklikdin oʻlum koʻb yaxshiroq.

XVI
Hudhud Simurgʻdin xabar degoch, qushlar xushhol boʻlub, tahqiq qilgʻonlari


Sarbasar qushlar alolo qildilar,
Hudhud atrofinda gʻavgʻo qildilar.
«K-ey daming jonbaxshu nutqung dilpisand,
Ikkisi jonu koʻngulga sudmand.
Ham Sulaymon bazmida topqan qabul,
Ham rasul etkon seni andoq rasul.
Xizmatida qurb hosil aylagan,
Yoʻlida qatʼi manozil aylagan.
Amri birla oncha vodiy qatʼ etib,
Qim base olyy manozilga etib.
Qoyda azm etsa Sulaymon, sen — dalil,
Mustafogʻa ul sifatkim Jabrail.
Harne oʻlsa aylagan damsozliq
Ayshida qilgʻon ayon hamrozliq.
Istasa Bilqis holidin xabar,
Sen boʻlub shahri Sabogʻa rohbar.
Yeridin sen etkurub paygʻom anga,
Iztirob ichra berib orom anga.
Uyla paygʻambargʻa mahramliq qilyb,
Har gʻame yuzlansa hamdamliq qilib.
Bazmi gar shahr oʻlsa, gar yoziyabon
Boz qilib boshiga pardin soyabon.
Yuz tuman ming qush boʻlub shamyonasi,
Sen va lek ul soyada hamxonasi.
Bazmi ichra komron aylab seni,
Mahrami rozi nihon aylab seni.
Berdi haq — topting chu ondin rifʼate,
Har paru uzvunggʻa bir xosiyate.
Bizga chun moneʼdurur gumrohliq,
Bersang ul shah sirridin ogohliq.
Ham sifotidin rivoyat aylasang,
Zoti sory" ham hidoyat aylasang.
Qoʻymasang bizni bu gʻaflat domida,
Tiyralik birla zalolat shomida.
Voqif etsang bizni shah asroridin,
Bahramand etsang bu sir izhoridin.
Jahl aro aftodaliqdin qoʻldasang,
Shohimizni istamakka yoʻldasang.
Komimizdin etsa barxurdorliq,
Sendin oʻlgʻoy borcha minnatdorligʻ».

XVII
Qushlar diqqat bila soʻrgʻondin soʻngra, Hudhud Simurgʻdin nishonalar aytqoni


Hudhud anfosin shakarrez ayladi,
Ul shakarni nuktaomez ayladi.
Koʻrdi chun qushlarda andoq iztirob,
Berdi ul majmaʼgʻa bu yangligʻ javob —
Kim: — «Oning ahvolidin bilgonni dey,
Koʻngluma asroridin kelgonni dey.
Lek bu afsona birla butmas ish,
Soʻz bila el vasl ganjin toimamish.
Ish uluqdur, shoh uluq, dargoh uluq,
Yoʻl qotiq, vodiy uzun, dilxoh uluq.
Buki, dersiz, shah soʻzidin sur kalom,
Gar oni ming yil desam boʻlmas tamom.
Kimsa idrok etmamishdur zotini,
Lek shart uldur tutargʻa otini.
Kim yubon hayvon suyi birla ogʻiz,
Yoʻq oʻnu yuz qatlakim, andozasiz.
Til bila ogʻizni aylab boʻyla pok,
Tutqay el otin va lekin havlnok.
Ondin aʼlodur jaiob ul shohgʻa,
Ondin avsaʼ fushat ul dargohgʻa.
Kim men aylay olgʻomen taqrir oni,
Yo lison kilki bila tahrir oni.
Lek chun qushlargʻa budur orzu,
Kim shah avsofidin oʻlgʻay guftugoʻ.
Men dogʻi mingdin birin aylay bayon,
Sizga birdin minggacha aylay ayon.
Bizga shohedurki shahlar shohidur,
Kim bori ahvolimiz ogohidur.
Birlik oyinida zotidur oning,
Lek mingdin koʻp sifotidur oning.
Ul sifot ofoq aro shoeʼ boʻlub,
Barcha oning zotiga rojeʼ boʻlub.
Kimsaga urmoq nafas imkon emas,
Boʻlmayin ondin iroda ul nafas.
Sizdin ar boʻlsun azim, ar xud haqir,
Tavru vazʼ ichra sagʻir, ar xud kabir.
Har birida necha ming par bordur,
Har parida necha har yon tordur.
Borchasiga bor oning ilmi muhit,
Gar murakkab boʻlsun ul shay, gar basit.
Sizga oning nashʼasidindur hayot,
Kim ucharsiz har taraf ochib qanot,
Oni aʼzongizda qoi yangligʻ biling,
Jism ehyosida jon yangligʻ biling.
Tan ichinda sizga ul jondin yaqin,
Harne yoʻq ondin yaqin, ondin yaqin.
Lek eiz ming yilchiliq ondin yiroq,
Qaysi ming yilliqki, imkondin yiroq.
Ondin oyru kimsaga jondin ne sud,
Jonki onsiz boʻlgʻay — ul ondin ne sud.
Vasli birdamlikki tushkay ittifoq,
Ikki olam shohligʻidin yaxshiroq.
Furqatidakim oʻlumdindur xatar,
Sekkiz uchmoq etti doʻzaxdnn batar.
Lek mundoq shahgʻa vasl oson eMas,
Istamay koʻp saʼy ila imkon emas.
Yoʻlida etsa talabdin ming taab,
Ham anga etmas kishi qilmay talab.
Lekin ul vodiy nihoyatdin uzun,
Qatʼida ofat nihoyatdin fuzun.
Umrlar urmoq kerak tinmay qanot,
Necha karkas umricha boʻlsa hayot.
Yoʻlda daryolardurur xunobdin,
Demayin xunob — zahri nobdin.
Togʻlardur tortqon gardungʻa tigʻ,
Tigʻi barcha qon toʻkargʻa bedarigʻ.
Ut tutashqoi dashtlar har sori fosh,
Tortibon yolinlari gardungʻa bosh.
Beshalar muhlik balolardin toʻlo,
Shoxi — anduhu taab, bargi — balo.
Ham havosinda bulutlar charx urub,
Boshqa yomgʻir oʻrnida tosh yogʻdurub.
Ham sahobidin choqiilar choqilib,
Tobidin olamda oʻtlar yoqilib.
Onda bir tun qoʻngʻoli koshona yoʻq
Jism qut olmoqqa suvu dona yoʻq.
Ming tuman qush aylabon ul yon safar,
Ursa ming yil ul havoda bolu par,
Boʻyla yoʻl qatʼ etmagi maʼlum emas,
Maqsadigʻa etmagi maʼlum emas.
Lek ulkim bu talabda bersa jon,
Yaxshiroqkim yuz hayoti jovidon.
Chun jahon boʻstonida har navʼ qush,
Necha kun topsa uchush yoxud qoʻnush.
Navhai bogʻi fano tuzmak kerak,
Ul taraf parvoz koʻrguzmak kerak.
Chun oʻlar vodiyi hijron yoʻlida,
Bersa avlo jonni jonon yoʻlida.
Ey xush ul oʻlmoqki, yuz ming joncha bor»
Qaysi jonkim, umri jovidoncha bor.
Davlatu iqbol gar yovar boʻlub,
Toleʼu baxtu sharaf rahbar boʻlub.
Boʻlsa qatʼ ul behadu andoza dasht,
Kim fazosidin deyildi sarguzasht.
Roʻziy oʻlgʻay to abad beintiqol,
Qatʼ qilgʻon qushqa gulzori visol.
Vahdati jovid topqay shohgʻa,
Vosil etgay oʻzni zillillohgʻa.
Poyasi rifʼatda boʻlgʻay arshsoy,
Soyasidin bumni qilgʻoy humoy.

XVIII
Qushlar Hudhuddin Simurgʻning zuhuri bidoyatin soʻrub, ul olargʻa bu maʼnidin fasonae va bu maxfiydin nishonae degoni


Bori qushlar dedilar:— «K-ey rohbar,
Bizga ber ish ibtidosidin xabar.
Kim bu sultonkim, sipohidir tuyur,
Xalq aro avval ne navʼ etti zuhur!
Kim koʻrubtur oniyu holotini,
Feʼlu asmou sifotu zotini?
Tavfu sayrining degil kayfiyatin»
Amru nahyining dagʻi xosiyatin.
Kim erur soʻz mushkilu begona tab-ʼ,
Boʻlgʻudek devona yuz farzona tabʼ.

XIX
Chin shahri sifati va Simurgʻ pari anda tushkonning kayfiyati


Dedi Hudhudkim:— «Bu ish boʻlmish yaqin,
Kim erur mashriqda shahre, oti — Chin.
Shahr yoʻqkim, vusʼat ichra bir jahon,
Un jahon xalqi savodinda nihon.
Xittasi xushroq Eram gulzoridin,
Suyi dilkashroq bihisht anhoridin.
Bir kecha ul shohi davlatoshyon,
Dahr aro parvozini aylab ayon.
Ittifoqo sayri tushmish Chin sari,
Ul savodi mulki xuldoyin sari.
Ul tun ul kishvar sarosar yorumish,
Voqif elni beshuur etmish ul ish.
Silkinib Chin ichra tushmish bir pari,
Toimish andin zebu farr Chin kishvari.
Rangu naqsh ul parda gʻoyatdin fuzun,
Kim oning sharhida soʻz boʻlgʻay uzun.
Tonglasi chun kelmish el oʻz holigʻa,
Boqib ul bu rang ila ashkoligʻa.
Har kishi bogʻlab taxayyuldin qalam,
Qilmish ul par naqshidin tarhi raqam.
Borchaning naqshu xael andeshasi,
Bu ish ondin boʻlmish ul el peshssi.
Bir kishini qilmish ul naqshi Xayol,
Naqshu tasvir amrida sohib kamol.
Oti — Moniy, xomasi — muʼjiznamo,
Sanʼati nazzorasi hayratfizo.
Boʻyla nisbatlardin ahli maʼnaviy,
Chinda derlar korgohi Monaviy.
Ul par emdi goʻiyokim Chindadur,
Hurdek ul mulki xuldoyindadur„
Bu emish ul par zuhurining ishi>
Mundin ortuq fahm qilmaydur Qishi.
Koʻrmagidin kimsa dam urmaydurur,
Soʻzni bu gʻoyatqa etkurmaydurur.
Zotidin demaydurur xud kimsa soʻ)
Kim erur koʻr, onda har binanda koʻz,
Ul par uzra har taraf tori onitsg;
Bil sifotining namudori oningch
Beadad naqsh oʻldi ul par holidsn,
Noqil' ul par sohibi afʼolidin.
Ranglar ul parda behaddu qiyos,
Hukm asmosigʻa qildi rahshunos.
Kimsa tavfu sayri ahvolin demas,
Hargiz ondin hech er xoli emas.
Amru nahyi barchamizga farzi aIs,
Tarki amru nahyida yuz shoʻru shayn.
Keldi maʼmurigʻa ummidi visol,
Osiyu obisiga biymu nakol.
Hech qaysi qavm aro yoʻq boʻyla Ssoh,
Onsiz oʻlgʻonlargʻa yuz ming dardu oh»,
Tushti qushlargʻa bu holatdin xuroʻsh,
Shavq soldi har biri koʻngliga joʻsh.

XX
Hudhudning Simurgʻdin fasona surgoni va shavq oʻti qushlar nihodidin zabona urgʻoni


Dedilar Hudhudgʻakim:— «Ey peshvo,
Boʻyla shohning furqati ermas ravo.
Dahr aro boʻlgʻay bu yangligʻ shohimiz,
Barcha turluk holdin ogohimiz.
Biz jaholatqa giriftor oʻlgʻobiz,
Furqati oshubidin zor oʻlgʻobiz.
Boʻyla gʻaflatqa oʻlum rojehdurur,
Ahli hush ollinda bu vozehdurur.
Sen aromizda chu kelding rahshunos»
Borchamizdin budur emdi iltimos.
Kim borigʻa muqtadoliq qilgʻosen,
Bu safarda peshvoliq qilgʻosen.
Kirgobiz ul shoh yoʻligʻa jon bila,
Jon ovuchlab dida-i giryon bila.
Vasli komin aylagaybiz multamas,
Istamakdin tinmagʻaybiz bir nafas.
Oncha urgʻaybiz bu yoʻlda bolu par,
Aylagaybiz qatʼ oncha bahru bar.
Kim visoli komigʻa yo etkobiz,
Yo tamannosida jon tark etkobiz».

XXI
Hudhud qushlargʻa koʻngil berib, bu yoʻlgʻa targʻib etkoni


Hudhud ul soʻzlardin oʻldi shodu xush,
Dedikim:— «E bir suruk aftodavash.
Bizga charx oʻlsa musoid, baxt-yor ..
Qilsangiz mundoq safarni ixtiyor.
Men dogʻi bu yoʻlda jonim boricha,
Jism aro tobu tavonim boricha —
Boringizga aylayin hamrohliq,
Borcha manzildin beray ogohliq.
yoʻlda har gʻam etsa hamdamliq qilay,
Yeshurun dard oʻlsa mahramliq qila"y.
Ollingizgʻa mushkile etkan mahal,
Saʼy birla aylay ul mushkilni hal.
Ollingizgʻa kelsa har yaxshi-yamon,
Dafʼida maʼzur boʻlmay bir zamon.
Ham ucharda haminonliq aylayin,
Ham qoʻnarda posbonliq aylayin».
Qavmdin fahm aylagach bu muddao,
Aylabon borini tahsinu duo.
Boshlab ul majmaʼda asrori shigarf,
Fosh qildi boʻyla sarmastona harF:
«K-ey bori asrori irfon moyili
Zotingiz bu ganji pinhon qoyili.
Badvi fitratda bihishti adn aro,
Shoxsori xuld aro dostonsaro.
Borchangiz shah sirrigʻa mahram kelib
Rozigʻa bir-bir bila hamdam kelib.
Ham oning tasbehidin ilhoningiz,
Ham oning tahlilidin dostoningiz.
Qutungiz zikri gʻizongiz yodi ham,
Zikr ila fikridin urmay ayru dam.
To fuzule urkutub ul jamʼni,
Koʻzunguzdin yoshurub ul shamʼni».
Yetgoch ul majmaʼgʻa mundoq qoʻzgʻalon,
Har biri avvorai bexonumon.
Toimayin ul gulshani asligʻa yoʻl,
Balki kulli mahv oʻlub xotirdin ul.
Dahr bogʻi sori mayl etgan ayon,
Aylagan bu xokdonni oshyon.
«Bu gʻaribiston aro boʻlgʻon muqim,
Koʻnglunguzdin ketgan ul nozu naʼim.
Bersa haq tavfiq jiddu jahd etay,
To yana sizni anga hamahd etay.
Bu safarda ranjlardur taʼmiya,
Koʻnglunguzga etsa ondin tasfiya.
Bu manozil qatʼidin etgach futuh,
Sofi oʻlsa jismingiz andoqki ruh.
Jilva koʻrguzgay hamul avvalgi hol,
Zohir oʻlgʻay sizga ayyomi visol.
Shah sifotigʻa boʻlub irfoningiz,
Zindai jovid boʻlgʻay joningiz.
Boʻlgʻosiz sirri riyozat voqifi,
Shoh birla nafsingizning orifi».

XXII
Hudhudning Toʻtini muxotab qilib, maqsad qasdigʻa targʻib qilgʻoni


«Sayrogʻil, ey Toʻtii shirin kalom,
Nutq tashrifi bila oliy maqom.
Xilʼati axzar bila joʻyoi shah,
Ioʻl oziqqonlargʻa boʻlgʻil Xizri rah.
Avval oʻz manzilgohingni yod qil,
Koʻnglung ul ummid birla shod qil.
Kim vatan zotinggʻa Hindiston edi,
Shah harimida saroboʻston edi.
Ham maqoming shakkaristoni visol,
Ul shakardin noʻsh etib, aylab maqol.
Shoh ilki maskanu manzilgahing,
Har takallum holatidin ogahing.
Kel, bu gʻurbatdin rahil ogʻoz qil,
Ul chaman sori yana parvoz qil».

XXIII
Tovus xitobida Hudhudning nuktasaroligʻi


— «Koʻrguz, ey Tovusi gulzori alast,
Jilvaekim qilgʻosen davroini mast.
Ham boshing toji rayosat maskani,
Ham taning naqdi latofat maxzani.
Qomatinggʻa kisvati husnu Jamol,
Uylakim vasfida oning nutq lol.
Ham yaroshib xilqatingʻa xoʻbluq,
Ham muvofiq zotingga mahbubluq.
Lek yodingdin chiqib oʻz maskaning,
Shah qoshinda jilva aylar gulshaning.
Bir yoʻli ul ravzani qilma unut,
Bu xarobobod mahbas tarki tut.
Shoh bazmi shavqidin tortib navo,
Ul saroboʻston sari qilgʻil havo».

XXIV
Bulbul navosi ohangida Hudhudning gulbongi


«Chek navo, ey Bulbuli gulzori shavq,
Savti alhoning kelib asrori shavq.
Ishq lahnin ming navo birla tuzub,
Benavoligʻlar surudi koʻrguzub.
Shah gulistonida gul husnigʻa mast,
Tortib ul gul ishqidin jomi alast.
Otashin gul jilva qilgʻach gul chogʻi,
Har paringgʻa oʻt yoqib bir yafrogʻi.
To tushub ul toza gulshandin yiroq,
Kul qilib jismingni niyroni firoq.
Qil havo ul gulshani mino sari,
Mayl koʻrguz ul guli humro sari.
Shoh boʻstonida yuz gul jilvasoz,
Senda hijron shuʼlasidin ming gudoz».

XXV
Qumri lahni usulida Hudhudning nagʻmasozligʻi


«Nagʻma tuz, ey Qumrii boʻstoni hol,
Nagʻmang ichra mundarij alhoni hol.
Tayr xaylin bir nafas lol aylagil,
Savtu lahning birla behol aylagil.
Solgʻoningdin boʻynunggʻa tasbehi yusr,
Tilga oning vasfida yuzlandi usr.
Buki har boʻston aro sargashtasen,
Qon bila tufroqgʻa hamogʻushtasen.
Kim qilursen nola mahzunlar kibi,
Ishq savdosida majnunlar kibi.
YoD etib sen goʻiyo bogʻi visol,
Kim boʻlubsen bu sifat oshuftahol.
Mujdakim, ul gʻamda qolmay benavo,
Ham oʻshul gulshan sari qilding havo».

XXVI
Kaklik xurushi savtiga Hudhudning zahmapardozligʻi


— «Qil xirom ey Kabki koʻhsori firoq,
Laʼl etib koʻzungni dardi ishtiyoq.
Hajr koʻhistonida Farhodvor,
Poʻya qilmogʻdin dame tutmay qaror.
Buki minqoring boʻlubtur lolafom,
Qon yutardin bu daliledur tamom.
Qurb Qofin goʻiyo yod aylading,
Buʼd aro mundoqki faryod aylading.
Qahqaha ermaski tortarsen baland,
Kim erur oʻz motaminggʻa zahrxand,
Chunki qilding qurb Qofi sori azm,
Tuzgil emdi vasl umidi birla bazm.
Vasl umidi chun yaqindur shod boʻl,
Hajr togʻu toshidin ozod boʻl».

XXVII
Tazarv xiromi surʼatida Hudhudning sayrdin dam urgʻoni


— «Ishvai noz ayla, ey raʼno Tazarv,
Kim qulung gulshan aro ozoda sarv.
Gulsiton zebi jamolingdin sening,
Gul xijil ruxsori olingdin sening.
Jilvagohing goh bogʻu goh rogʻ,
Muftaxir zeboligʻingdin rogʻu bogʻ.
Ham chaman ahligʻa sen mahbubsen,
Ham daman xayligʻa sen margʻubsen.
Garchi begʻoyatdurur raʼnoligʻing
Benihoyat husn ila zeboligʻing.
Asru oʻz husnunggʻa magʻrur oʻlmagʻil,
Uz jamoling birla masrur oʻlmagʻil.
Yod qil ul husni benuqsonni ham,
Utdek ul gulshan sari chekkil alam».

XXVIII
Durroj ravishi nisbatida Hudhudning qadam urgʻoni


— «Kelgil, ey Durrojkim, bas xoʻb sen,
Jon qushidek barchagʻa matlub sen.
Besha ichra zeb gomingdin sening,
Sabzagʻa ravnaq xiromingdin sening.
Mastligʻdin savting asru dilfireb,
Mustameʼlar koʻnglidin olib shikeb.
Hayʼating matbuu, shakling dilpazir,
Surating mavzunu nutqung benazir.
Boʻyla vazʼu hayʼati maftun ila,
Boʻyla nutqu nagʻmai mavzun ila.
Loyiqi ul senki beqayd oʻlgʻosen,
Saʼy etib, bir shohgʻa sayd oʻlgʻosen.
Jon fido qilgʻoysen, ul surgach samand,
Boʻlgʻosen umri abadqa bahramand».

XXIX
Kabutar havosi parvozida Hudhudning parvoz havosi


— «Ey Kabutar, charx uza parvoz qil,
Ul havoda tob urarni soz qil.
Necha boʻlmoq tiyra oʻz koshonada,
Xonagoʻr oʻldung kabutarxonada.
Shoh qasrining havosin qil xayol,
Ul havoda ur zamone parru bol.
To qolibdursen koʻngul parvozidin,
Shoh qasri tomining andozidin.
Xotiringdin goʻiyo chiqmish tamom
Qasri sultoni uza oliy maqom.
Ul taraf ur tobu qoʻn ul tom uza,
Sarfaroz oʻl gardishi ayyom uza.
Nay qoʻyub boʻynunggʻa shoyad tutqay ul,
Topqosen asli kabutar xongʻa yoʻl.

XXX
Shohboz husnu istigʻnosi vasFida Hudhudning rahnamoyligʻi


— «Habbazo, ey Shohbozi shohvash,
Hayʼating ham xush, jamoling dogʻi xush,
Sarfaroz aylab seni qushlargʻa haq,
Xoʻblugʻda barchadin eltib sabaq.
Shoh ilki maskaning boʻlgʻon mudom,
Toʻʼmang ul tortib edurgon bardavom.
Ul silab ilkini parru bolingga,
Yetkurub minqor ila changolingga.
Muddatekim charx etib zohir nifoq,
Shoh ilkidin seni soldi yiroq.
Mubtalo boʻldung chu hijron DOMIRE,
Tabʼing oʻrgandi firoq ayyomigʻa.
Boʻl yana shahgʻa giriftoru najand.
Ilkini oʻimak bila boʻl sarbaland».

XXXI
Shunqorning shohvashligʻi taʼrifida Hudhudnina madhoroyligʻi


— «Marhabo, ey Shungʻari charxoshyon,
Shah qoʻlinda manziling aylab aen.
Qushlar ichra shohlardek tojvar,
Shah koʻrub boshinggʻa loyiq toji zar.
Tojvar qushlargʻa sen sarxayl oʻlub,
Shahgʻa ondin suhbatinggʻa mayl oʻlub.
Shoh bazmida senga oliy maqom,
Benihoyat ehtiromu ehtimom.
Chun kelib oʻn oʻzgalarga jurʼating,
Shah berib oʻn oʻzgalarcha qismating.
Ilkini boʻynunggʻa moyil aylabon,
Durru gavhardin hamoyil aylabon.
Koʻp yiroq tushtung bu hijronni unut,
Shah qoʻligʻa tush, vatan ilkida tut».

XXXII
Qushlarning yoʻl azmigʻa hujum koʻrguzgonlari va riyozat shiddatidin baʼzining azimatigʻa futur yuzlangoni


Chunki Hudhud aylabon ogʻozi ishq.
Bu sifat qushlargʻa surdi rozi ishq.
Qush tili birla tarannum ayladi,
Vaslu hijrondin takallum ayladi.
Boʻldi ul qushlargʻa hijrondin malol,
Vasldin har birga tushti yuz xayol.
Har biri yodiga keldi hollar,
Hajr dardidin qotiq ahvollar.
Vasl davronin unutmogʻligʻlari,
Hajr oyinini tutmogʻligʻlari.
Bildilar ul bulʼajab asrordin,
Ul rumuzi ishq aro guftordin.
Ne saodatdin yiroq tushkonlarin,
Ne hidoyatdin qiroq tushkonlarin.
Boʻldi Hudhud soʻzidin ogohligʻ,
Kim alarni jahl ila gumrohligʻ -
Ish tariqidin yiroq etmish base,
Bastai domi firoq etmish base.
Urtanib oʻz shuʼlai hirmonidin,
Dud chiqti har birining jonidin.
Yeqin erdi oʻchkoli shamʼi hayot,
Har biriga baski yuzlandi uyot.
Boʻldilar oʻz feʼlining sharmandasi,
Uz suluku feʼlining afkandasi,
Garchi koʻb xunobi hayrat yuttilar,
Uzri mofot oʻzlariga tuttilar.
Kim ne yangligʻ boʻlsa to boʻlgay hayot,
Tunu kun ul yoʻlda urgʻoylar qanot.
Boshlarigʻa kelsa yuz turluk balo,
Har baloda boʻlsa yuz ming ibtilo,—
Yonmagʻaylar ul talab vodisidin,
Qolmagʻaylar ul sharaf hodisidin.
Chun borigʻa boʻldi mundoq ittifoq,
Chektilar davrongʻa ohangi firoq.
Boʻldilar Hudhudgʻa payrav sar-basar,
Rohrav ul xaylu, Hudhud — rohbar.
Tushtilar yoʻlgʻa nashotu noz ila,
Vasl umediga itik parvoz ila.
Chun necha kun boʻyla tayron qildilar
Saʼy ila qatʼi biyobon qildilar.
Mehnatu ranju alam yuzlandi koʻp,
Shiddatu oshubu gʻam yuzlandi koʻp.
Boʻyla chun qatʼi masofat qoʻydi yuz.
Notavonlargʻa koʻp ofat qoʻydi yuz.
Nozparvard erdilar boʻston aro,
Soyaligʻ ashjori tubiston aro.
Boʻldilar yoʻl ranjidin farsudahol,
Har biriga qoʻydi yuz behad malol.
Sogʻinib osudaligʻ birla vatan,
Bogʻu boʻston birla gulzoru chaman.
Nafs komiyu farogʻat maʼmani,
Aysh oyiniyu ishrat gulshani.
Ul azimatda topib baʼzi futur,
Fahm aylab ul tavajjuhda qusur.
Notavonligʻ birla ajz aylab ayon,
Har biri bir uzr qildilar bayon.
Uz qoshinda uzrini maqbul etib,
Ul tavajjuhdin oʻzin maʼzul etib,
Qildilar Hudhudgʻa bori iltimos,
Kim:— «Tavaqquf qil dame, ey rahshunos.
Bizda baʼzi notavon boʻlmish base,
Yoʻl borurdin xastajon boʻlmish base.
Baʼzi olliga kelibtur mushkilot,
Kim sening raʼyimgdin ystarlar najot.
Baʼzi olinda suubatlar durur,
Ul suubatdin uqubatlar durur.
Kim erur oni bayon qilmoq zarur,
Yoʻqsa yoʻl azmigʻa yuzlangay futur»
Rohbar chun koʻrdi ojizligʻlarin,
Qoʻndi bir vodida jamʼ aylab barnn.
Ul chu bori nuktasigʻa tikti koʻz,
Dedi:— «Ayting qaysi birga boʻlsa soʻz».
Chunki Hudhud ul havodin boʻldi past,
Soʻrgʻali qushlar soʻzin qildi nishast.

XXXIII
Toʻtining uzri


Toʻti avval uzrin ogʻoz ayladi,
Boʻyla ajz oyinin-n soz ayladi —
Kim — «Qushedurmen makonim garmser.
Hind aqsosida qilgʻon sayri tayr.
El aro shuhrat fasohatdin tutub,
Nukta birla gʻamligʻ elni ovutub.
Komronlar manzilim aylab qafas,
Har malolat etsa aylab hamnafas.
Nozanindar ilkidin olib xoʻrish,
Qandu shakkar birla topib parvarish.
Roʻbaroʻyum goh bir koʻzgu boʻlub,
Goh koʻzgu chehralik mahroʻ boʻlub.
Koʻrmayin umrumda juz komu nishot,
Elga nutqumdin etib yuz inbisot.
To bilib oʻzni qotigʻliq koʻrmagan,
Ranj zahridin achigʻliq koʻrmagan.
Dargahekim pashshadur anda uqob
Pashshadin ojizroq elga ne hisob.
Onglamon oʻzniki ul yon ketgomen?
Uzga qushlardek bu yoʻl qatʼ etgomen?
Aylay olgʻaymen senga hamrohligʻ?
Holatimdin boʻyla top ogohligʻ.

XXXIV
Hudhudning javobi


Dedi Hudhud: «K-ey uzun harfing gʻalat,
Barcha guftoring xato birla saxat.
Harza nutqungni fasohat sogʻinib,
Kajja lafzingni balogʻat sogʻinib.
Aytib oʻz vasfingda gunogin xilof,
Barcha hashvu barcha lagʻvu barcha lof.
Xudparastesen, oʻzungning oshiqi,
Xudpisandesen — mazammat loyiqi.
Faxr etarsen nutq birla koʻzguga,
Kim erur nutqung munosib kulguga,
Koʻzgu lavhi zamiringga jilo.
Bergosen ul boʻlgʻayki tortib yuz balo,
Buki har hindu qoshingda shohdur,
Der bu soʻzni hashv kim ogohdir.
Shoh uldurkim — yoʻlidin qoytasen,
Har zamon yoʻlsiz hadise oytasen.
Barcha fosiddur xayoloting sening,
Uzr ayturgʻa maqoloting sening.
Boʻldi moneʼ gʻaflatu gumrohligʻ,
Kim etishmas koʻnglungʻa ogohligʻ.
Uygʻonib bilsangki, holingdur qotigʻ,
Qilmagʻay ul dam pushaymonligʻ osigʻ,
Qilgʻoningdin yuz xijolat chekkasen,
Qavlu nutqungdin malolat chekkasen.
Boʻlgʻon ermish barcha naqding nosara,
Nafs ila shaytongʻa zoting masxara».

XXXV
Istishhodigʻa hikoyat


«Gʻofile qoʻydi qadam bozorgʻa,
Xaylu tobeʼ nafsi badkirdorgʻa.
Zarq uchun egnida dalqi Xizrvash
Lek yoshil barg birla nafsi xush.
Urmish erdi tashlagʻon asrori tob,
Koʻrdi doʻkonlarda neʼmat behisob.
Egri yoʻllar koʻrguzub nafsi daniy,
Solibon shaydu gadoliqqa ani.
Goh taltifi maqol aylar edi,
Goh izhori kamol aylar edi.
Gah karomotin qilib el ichra naql,
Gah etib zohir tariqi sharʼu aql.
Aylabon bu navʼ yuz afsunu dam,
Olgʻuchi yo luqmae, yo bir diram.
Boʻyla yuz bozi ebu bozi berib,
Nafs matlubin yurur erdi terib.
Bangdin har lahza yuz fosid xayol,
Solibon koʻngliga bir fikri mahol.
Yetti nogah bxnnigʻa sohibdile,
Koʻp manozil qatʼ qilgʻon komile.
Koʻrgach-oʻq, komilii shayyodi dagʻal,
Ul yamon holidin oʻldi mubtadal.
Dedi:— «Pir olida kasb etkanni tut,
Kim koʻraykim hosil aylab sen ne qut»,
Chun xarita boshini ochti laim,
Kim yigʻilmish erdi zaqqumi jahim.
Koʻrdi jamʼ oʻlgʻon najosatlar base,
Tushti oʻt jismira andoqkim xase.
Pir erdin bir ovuch tufrogʻu tosh —
Olibon berdi angakim qil maosh,
Boqsa ul tufrogʻ emas oltun erur,
Toshlari laʼlu duri maknun erur.
Noqis ul holatni koʻrgach nogihon,
Komil oʻlmish erdi olindin nihon.
Uzni ul xijlatdin oʻlturmak ne sud?
Ohu voyin koʻkka etkurmak ne sud?
Senga holatkim qilursen koʻp xuroʻsh,
Bilki bor ul navʼkim ul sabzpoʻsh».

XXXVI
Tovus uzri


Soʻngra Tovus etti uzrin ibtido,
Dedi:— «K-ey sen barchamizgʻa muqtado.
Men qushemen qasru gulshan ziynaty,
Naqshu rangim ahli olam hayrati.
Suratim gulshangʻa oroyish durur,
Hayʼatim koʻrganga osoyish durur.
Bogʻ aro mendin xazonda boʻston,
Beshada mendin qish ichra gulsiton.
Jilva aylar chogʻda hullam zevari,
Sar-basar oinai Iskandari.
Tengri bermish husnu zeboligʻ manga,
Haddin ortugʻ zebu raʼnoligʻ manga,
Kim ulus husnum tamosho aylagay,
Ofarini sunʼ ifsho aylagay.
Har kishini qildi xalq bir ish uchun,
Noʻsh uchun birniyu, birni nish uchun.
Ishki qilmish ezidi dono nasib,
Hamul ishta har ne kelsa, yo nasib.
Tengri amridin bari mahbub erur
Lek shaytoni lain mankub erur.
Har biriga oʻz tariqidin firoq,
Zohiran taklif erur «mo lo yutoq».

XXXVII
Hudhudning javobi Tovusqa


Hudhud ul soʻz nafyigʻa ochib nafas,
Dedi: «K-ey jahl ahli yangligʻ bulhavas.
Ulcha zohir aylading aqvoldin,
Kelgay ul majnundinu atfoldin.
Odam oʻlgʻon zebi zohirdin demas,
Kimki ondin faxr etar — odam emas.
Noz ila husn oʻldi shohidlar ishi,
Dardu mehnat birla xushtur er kishi.
Barcha surat ahligʻa ashrafdur ul,
Kim suvardin eltgay maʼnigʻa yoʻl.
Senki bu suratqa boʻldung mubtalo,
Ur tamasxurga ulus ichra salo.
Zebi zohir juz tamasxur kelmadi,
Kimsaga ondin tafoxur kelmadi».

XXXVIII
Hikoyat


«Hindue zohir qilib naqshu nigor,
Ayladi koʻb bulʼajabligʻ oshkor.
Toj qoʻydi boshigʻa ul masxara,
Davrida oning sarosar xungira.
Toj ila kisvatki tartib aylabon,
Bori kimson birla tazhib aylabon,
Yonida bir tabl hindi cholgʻuchi
Hinduyi raqqos ayolgʻu olgʻuchi.
Tebratib boshin hamon, ilkin hamon,
Hindioso laʼb birla har zamon.
Zeb aro oroyishi boʻston kibi,
Jilvada tovusi Hinduston kibi.
Ayladi maydon aro hangoma tez,
Davrida avbosh solib rustaxez.
Bu mahalda muhtasiblar ettilar,
Ul gʻulu haryon hazimat ettilar.
Tuttilar hindui nofarjomni,
Hashvligʻda nodiri ayyomni.
Tabli birla tojini sindurdilar,
Darra aʼzosin yalanglab urdilar.
Boʻldi ibrat olgʻudek ul sanʼati,
Toji davlat boʻlditoji ziynati».

XXXIX
Bulbul uzri


Dedi Bulbul:— «K-ey bu majmaʼga dalil
Men boʻlubmen gul havosidin zalil.
Ondin oyru oshiqu devonamen,
Aqlu hushu sabrdin begonamen.
Onsizin yoʻq sabr ila toqat manga,
Qoyda yoro, chekkali furqat manga.
Toki gul boʻstonda boʻlgʻay jilvasoz,
Ming navo birla qilurmen sharhi ro.
Ishqida har lahza afzun shiddatim,
Husnigʻa har lahza ortib hayratim.
Bogʻdin ul ketgach, oʻldum gungu lol,
yilga tegru yoʻq tarannumga majol.
Ham oning yodi bila bogʻ ichramen,
Hajridin yuz dard ila dogʻ ichramen.
Ul durur koʻnglumda ham, jonimda ham,
Koʻzda ham, paydou pinhonimda ham.
Shohgʻa komil tavajjuhdur ravish,
Boʻyla oshiqqa qachon boʻlgʻay ul ish».

XL
Hudhudning javobi Bulbulgʻa


Hudhud ul afsonani chun qildi goʻsh,
Dedi:— «Koʻp qilma bu ishqingdin xuroʻsh.
Ishq emastur, bu — havasdur sar-basar,
Gar havasdur, muncha bas, ey bexabar.
Sen kibi olamda nodon boʻlmagʻay,
Nafsqa maʼmuri farmon boʻlmagʻay.
Kim yaeab sen oʻeni oshiq zoʻr ila,
Koʻrguzursen ishq aro ming shoʻr ila.
Bir chechakkakim — vafosi yoʻq oning,
Umr bogʻinda baqosi yoʻq oning.
Yilda besh kunkim chamanda ochilur.
Un kun oʻtmay tufrogʻ uzra sochilur,—
Kimsa bu paykarga oshiq boʻlmagʻ.ay,
Kim bu oshiqlikka loyiq boʻlmagʻay.
Bil oni maʼshuqkim yuz xastahol,
Ulsavu itea — anga yoʻqtur zavol.
Garchi bu ishqingda shaydoliq durur,
Lek oning poyoii rasvoliq durur».

XLI
Hikoyat


«Sayr uchun shohe surar chogʻda faras,
Oshiq oʻldi bir gadoi bulhavas.
Ohu vovaylou afgʻon boshladi.
Xalq aro gʻavgʻou toʻfon boshladi.
Seidak oshub aylabon afgʻon ila,
Nola aylar erdi ming doston ila.
Telbalardek turmayin maskan aro,
Uzni kulga bulgʻabon gulxan aro.
Shahgʻa maʼlum oʻlgʻoch ul ishqu junun,
Istadi oshiqni qilmoq ozmun.
Otlanib filhol andoqkim duraxsh,
Imtihongʻa surdi gulxan sori raxsh.
Dedi: «Ul gumrohni sudrab kelturung,
Xizmatimgʻa etkurub boʻynin urung».
Chunki oni tortibon kelturdilar,
Ishq aro matlubigʻa etkurdilar.
Qatl hukmi qildi shohi baxtiyor,
Vahmdin qochti gado beixtiyor.
Aylar erdi hushsiz har sori mayl,
Tutmagʻigʻa poʻyagar har sori xayl.
Tutti entikkondin ul gulxanga yoʻl,
Bexud oʻzni oʻtqa tashlab kuydi ul.
Shahgʻa bu ummidkim oshiq esa,
Ishq daʼvosi aro sodiq esa.
Qatl hukmi chun etar qilsa qabul,
Shoh otdin olida qilgʻay nuzul.
Uzr ila dilxohligʻlar aylagay,
Holidin ogohligʻlar aylagay.
Shahgʻa qilgʻay sidq ila ixlos oni,
Ham musohib, ham nadimi xos oni.
Ul gado chun ishq aro erdi dagʻal,
Boʻldi rasvoliqqa ahvoli masal.
Gar sanga ham etsa guldan bir tikan,
Gulxan oʻlgʻay maskaning, yoʻqkim chaman».

XLII
Qumri uzri


Dedi Qumrikim: «Ayo farxundaroy,
Gʻaflatu gumrohlargʻa rahnamoy.
Men qushedurmen chamandin chiqmagʻon,
Dashtu vodiy sayridin toriqmagʻon.
Zaʼfu ojizlik shior oʻlgʻon manga,
Shoxu barg ichra qaror oʻlgʻon manga.
Ne sovugʻ koʻrgan jahonda, ne isigʻ,
Ne irik boshimgʻa kelgan, ne qotigʻ.
Bogʻdin bogʻ ichra koʻrguzgon safar,
Shoxlardin barg aro qilgʻon mafar,
Boʻyla yoʻl ranjin cheka olgʻaymu men,
Bu havas tuxmin eka olgʻaymu men?
Qoʻydum ersa bu mashaqqat jonima,
Kuch bilan kirmakdurur oʻz qonima».

XLIII
Hudhudning javobi Qumrigʻa


Dedi Hudhud: «K-ey zabuni ajzkesh,
Shavqu dard ichra koʻngulni ista resh.
Ming yil oʻlsa bogʻ aro manzil sanga,
Shox ila barg ichra.ne hosil sanga?
Gʻayr ulkim yotibon yoʻlungda shuk,
Qormabon qoningni ichkoy bir mushuk.
Yo birov gaz birla boʻlgʻay qotiling.
Ye guruha birla qilgʻay bismiling.
Mundin oʻzga ayshu koming ne ekin?
Gulshan ichra ehtiroming ne ekin?
Boʻyla murdor oʻlgucha gʻaflat aro,
Uzni oʻrtab shuʼlai furqat aro.
Er ersang, maqsudi asli istabon,
Yoʻlgʻa kirsang yor vasli istabon.
Ulsang ul yoʻl ichra ranju dard ila,
Jismi zoru joni gʻamparvard ila,—
Yaxshiroq yuz qatla ul ofotdin,
Or qilgʻudek daniy avqotdin».

XLIV
Hikoyat


«Bogʻbone bor edi bas behunar,
Bogʻbonlik sanʼatidin bexabar.
Ne shajar payvand qilmoq shevasi,
Kim halovat hosil etkay mevasi.
Ne yogʻoch parkovi birla parvarish —
Aylay olibkim, shajar qilgʻay ravish.
Vaqt ila ne dona sochmoqni bilib,
Kim farah qilgʻay guli hosil qilib.
Bogʻ aro anborkashliq birla xush
Bogʻbon yoʻqkim, degil anborkash.
Chun koʻrub bu navʼ ranju tob anga,
Pandlar deb ahli hush ahbob anga —
Kim: «Bu behosil ishingni tark tut,
Uzni bir hosilliq ish birla ovut.»
Johil ul mehnatdin oʻlmay mujtanib
Erdi ul mehnat chekorga murtakib.
Toki bir joʻya aro kesmakta tok.
Ayladi oni yilon sonchib holok».

XLV
Kabutar uzri


Soʻngra sharh etti Kabutar arzi hol,
«K-ey hidoyat fannida sohib kamol!
Barcha qushlar ichra hayyi lo yamut
Manga qism etmish ulus ilkida qut.
El yasab maskan manga koshona ham,
Kelturub ollimgʻa suvu dona ham.
Dahr aro el bandining mahbusi men,
Bu sabab birla olar maʼnusi men.
Tengri bu holat nasib etmish manga,
Xoni qismatdin bu ish etmish manga,
Haq nasib etkondin etmak ijtinob,
Aql qonunida oʻlgʻaymu hisob?
Shukr aylab qismat etkonga iloh,
Chekmasam avlo bu ranji umrkoh».

XLVI
Hudhud javobi Kabutargʻa


Dedi Hudhud: K-ey, bahona fan sanga,
Goʻshai makru hiyal maskan sanga.
Qushlar aylab holatingdin hayrate,
Yoʻq seningdek bir yana begʻayrate.
Kim sanga tengri nasib aylab qanot,
Qilgʻudek bir damda qatʼi koinot.
Sen xaloyiqqa boʻlub farmonpaznr,
Dona birla suv uchun zoru asir.
Qovgʻali xaylingni to bor ehtimol,
Lattani boshigʻa bogʻlab bemalol.
Qovubon siz xayli nofarjomni,
Lavsunguzdin xoli aylab tomni.
Siz bu javru zajr birla ketmayin,
Gʻayr ul tom uzra-oʻq mayl etmayin».

XLVII
Hikoyat


«Xalq ichinda bor edi begʻayrate,
Elga begʻayratligʻidin hayrate.
Mushtu sili birda obboni ebon,
Eldin olib luqmau oni ebon.
Qovlabon, ketmay xaloyiq koʻyidin,
Balki chiqmay dunsifatlar uyidin.
Bu jafolargʻa tuz etmish erdi narx,
Qaysi bir tepsa, urub bir qatla charx.
Ul muqarrar muzdni olur edi,
Nafs komin ogʻzigʻa solur edi.
To berib bir pora non bir chustdast,
Qildi bir musht urgʻoch, ondoq erga past.
Garchi sililar emakdin toʻq edi,
Musht eb goʻyoki hargiz yoʻq edi.

XLVIII
Kabki dari uzri


Yona ajz aylab ayon Kabki dari,
Dedi: «K-ey majmuʼi qushlar rahbari.
Men qushedurmen — koʻhiston manzilim,
Onda tengri hamdiga zokir tilim.
Dahr eli oshubidin silkib etak,
Togʻ etoginda topib oromu tak.
Chun boʻlib toleʼ rafiqu baxt yor,
Qullai uzlatni aylab ixtiyor.
Togʻ ganji chun manga boʻldi mafar,
Ne munosib holima mundoq safar.
Kon uza doim xiromimdur mening,
Gavhare bu ishta komimdur mening.
Gavhari maʼni hamono ul durur;
Sayri bemaʼni manga bu yoʻl durur».

XLIX
Hudhud javobi Kabki darigʻa


Dedi Hudhud: «K-ey xayoloting mahol,
Yoʻq dimogʻing ichra juz botil xayol.
Togʻ aro, dersenki, tuttum inzivo,
Inzivo ermas, erur nafsu havo.
Harzagardesen yugurmaklik ishing,
Poʻya togʻu qulla uzra varzishing,
Qahqaha har lahza aylab bejihat,
Kim majonin shevasidur bu sifat.
Gavhari maʼniki mazkur aylading,
Nomunosib amr mazbur aylading.
Sen kimu maʼni kim, ey majhulu mast,
Jahl birla mastligʻdin xudparast.
Gavhari maʼni saridin urma dam,
Uzni bu yolgʻongʻa qilma muttaham.
Kim erur ul mahz badgavharligʻing,
Ayni bemaʼniligʻu abtarligʻing.
Kim hamul yolgʻongʻa boʻlgʻung mubtalo,
Kelgusi ondii boshinggʻa yuz balo».

L
Hikoyat


«Bir ulusning qalbiyu bad axtari,
Qoʻydi bir shahr ichra otin Javhari,
Tonimay xarmuhrani feruzadin,
Forigʻ etti nafsni daryuzadin.
Aylabon gavhar vuqufi birla xos,
Ayladi oʻzni gadoligʻdin xalos.
Rangi gunogun qilib billuri sof,
Laʼl ila yoqut deb oytib gazof.
Boʻyla muhmallarki deb ul notamom,
Chin gumon aylab tamom ondin avom.
Toki sotti bir kun ul qalbi dagʻal,
Bir gʻanigʻa soz etib mundoq amal.
Benihoyat naqdgʻa bir pora tosh,
Kim oni xush rang aylab erdi fosh.
Vajhni oz kunda borin siypadi,
Gavhar olgʻon chun ul ishni ongladi.
Kim bir oltunluq billuri laʼlgui,
Yuz ming oltungʻa sotibdur qalbi dun.
Gavhari beayn iqola ayladi,
Tuttiyu vajhin havola ayladi.
Habbasi yoʻq erdi chunkim koʻrdilar,
Qalbni qin ostida ulturdilar».

LI
Tazarv uzri


Yena arz etti Tazarvi gulʼuzor:
«K-ey hidoyat shevasida nomdor.
Men qushedurmenki qilmish husnu zeb,
Gulshan ichra suratimni dilfireb.
Tengri roʻzi husiu zeb etmish manga,
Lutfu raʼnoligʻ nasib etmish manga.
Chunki ifroti jamolu xoʻblugʻ,
Ayladi zohir manga mahbublugʻ.
Nozu istigʻno boʻlib mahbub ishi,
Raij xoʻb elgʻa ravo tutmas kishi».

LII
Hudhud javobi Tazarvgʻa


Dedi Hudhud: «K-ey xayoling bulʼajab,
Ham xisoling, ham maqoling bulʼajab.
Kimsa mundoq harf hargiz surmadi,
Uz jamolu husiidin lof urmadi.
Kelmagay bu soʻz majonin xaylidin,
Jamʼi goʻlu tifloyin xaylidin.
Qahbalarkim hulla qilgʻoy rang-rang,
Bu takallumdin alarga oru nang.
Kimsa bu daʼviy muhaddas qilmagʻoy,
Demoyin erkim, muxannas qilmagʻoy.
Noqisekim sursa bu yangligʻ kalom,
Qoʻymagʻon xushroq bu yoʻl azmigʻa gom.
Senki xotunlar kibisen xudpisand,
Yetkusi zotinggʻa erlikdin gazand.
Er kirar er soniga himmat bila,
Er emas faxr aylagʻon ziynat bila.
Erga xulqu feʼl erur zebu jamol,
Yanggʻi zarkash hullasidur eski shol».

LIII
Hikoyat


«Tushtilar bir yoʻl aro ikki rafiq,
Biri edi yoʻlsiz, biri sohibtariq.
Biri noqisvash, biri komil sifot,
Onga Mudbir, munga Muqbil erdi ot,
Har biriga zot edi oti kibi,
Ul sifatkim, ot edi zoti kibi.
Muqbil aytur erdi ahlillohdin,
Dinda xayli komilu ogohdin.
Ahli nuqsondin edi Mudbirgʻa soʻz,
Uylakim but vasfidin kofirgʻa soʻz,
Dardu soʻzi holdin ul nukta deb,
Lavnu zebu rangdin bu harza deb.
Toimayin bir-birlaridii hech bahr,
To namudor oʻldi bir farxunda shahr.
Ikkisi oni gʻanimat bildilar,
Bir-birisidin ravon oyrildilar.
Bu biriga koʻyi faqr erdi taraf,
Boʻldi ul bir ozimi baytul-lataf,
Shah muni koʻrmakka keldi sarfaroz,
Koʻrguzub yuz hurmatu ajzu niyoz.
Onda erdi shahki, bogʻlab ustivor
Mudbiri noqisravishni xoru zor.
Kelturub arz ettilar xayli asas,
Kim ichib bu kecha jamʼi bulhavas.
Voqeʼ oʻlmish qonu bu bois emish,
Kim muni maqtul badhayʼat, demish.
Muncha soʻzga bu laimi xudpisand,
Onga xanjar birla etkurmish gazand.
Shoh eshitgach boʻldi adl amrigʻa xos,
Qildi Mudbirgʻa ravon hukmi qasos.
Xudshikanga etti ul oliy maqom,
Xudnamo topti bu yangligʻ intiqom.
Uchqun oʻldi ozimi charxi barin,
Qoldi qozurot uza ishnar chibin».

LIV
Qorchigʻoy uzri


Qorchigʻoy qildi ayon guftorini,
Koʻrguzub changol ila minqorini:
«Kim, manga qushlar kibi ermas hisob,
Kim base qushlargʻa men molik riqob.
Muicha qushkim boʻldi guftori sanga,
Bilki, tuʼmadurlar ul bori manga.
Zotima shahlar qoʻli oromgoh,
Tuʼma har kun etkurub olimgʻa shoh.
Qaysi qush qasdigʻa ochsam paru bol,
Nasri toyir boʻlsa maxlasdur mahol.
Shahlar olinda topib bu eʼtibor,
Shavkatim Simurgʻcha bilfeʼl bor.
Shah qoʻli taxtimduru boshimda toj,
Yoʻq manga Simurgʻ sori ehtiyoj».

LV
Hudhud javobi Qorchigʻoygʻa


Dedi Hudhud: «K-ey gʻurur ilkida past,
Jahl ila gʻaflatqa boʻlgʻon zerdast.
Shoh ayogʻingga solib bandi azim,
Yoʻqki shah, har qaysi sayyodi laim.
Ochligʻu bexobligʻ oncha berib —
Kim soʻngak uzra eting bori erib.
Yetkucha bir luqma et bedod ila,
Yeb ulus magʻzin oʻkush faryod ila.
Tengri qism etkonni eb, ey zori dui,
Lek oʻlub dunlargʻa muhtoju zabun.
Qaysi saydekim, sen oni ovlabon,
Qushchi tashlab tabl cholib qovlabop.
Sep oʻzungdin bir zabunroq chun topib,
Juʼdin bexud uchub, etgoch qopib.
Topshurub elga, itoat aylabon,
Qushchi bergonga qanoat aylabon.
Bu zabunluqlar bila muncha gazof,
Ham qilib izhor urgʻon chogʻda lof.
Gar hamiyat boʻlsa erdi yo uyot,
Boʻlmagʻoy erdi uyotingdan hayot.
Lek chun nodonligʻing gʻolibdurur,
Nafs mundogʻ yovagʻa rogʻibdurur».

LVI
Hikoyat


«Koʻhie togʻ ichra bir oyigʻ tutub,
Oʻrgatib erdi oni koʻp qon yutub.
Rom boʻlgʻuncha eb erdi ul sayogʻ —
Kunda YKKI qatla oʻlguncha vyo»
Ochlngʻ birla tayogʻi behisob,
Ichu toshin aylabon begoʻshu tob.
Uylakim solsa yogʻoch har chyaradast,
Uzga sori ul boʻlub tufroqqa past.
Ham eshiklarda oʻyunchilnq etib,
Ham uyi sori oʻtunchiliq etib.
Yuklabon egnida beandoza yuk,
k tashirdin qolmayin egnida tuk.
Har jafokim mumkin oʻlgʻay tortibok,
Jahldin nafsida pindor ortibon.
Gah xayol aylabki qoplon boshini —
Yoichqoy otib makru udvon toshini.
Goh gumon ulkim, yoʻluqsa sharza sher,
Tuʼma aylab qornkni yorib daler.
Bu sifat tuʼma hayol etti base,
Toki oxir boʻldi itlar tuʼmasi.
Har zamon bu harza qilmoqin gumon,
Xalq ichynda sen hamoisen, ul hamon»,

LVII
Shunqorning uzri


Deydi Sungʻur: «K-ey ulusqa rohbar,
Lmringa tobeʼ kelib ogohlar.
Manga haq bir rutba zohir aylamish
Kim bori qushlarga qodir aylamish.
Borcha shahlar chup mubohidur manga
Ism qushlar podshohidur manga.
Boshima oltun tumogʻa toji zar,
Chun meni haq boʻyla qklmish to/kvar,
Sen chu voqifsen bori holotima,
Xayl aro hdm zotima ham otima.
Xub emas bir shah qoʻyub boshigʻa toj,
Uzga shahgʻa zohir etmak ehtiyoj.
Shohligʻ oyinigʻa rojeʼ boʻlay,
Nsvchun oʻzga shohgʻa tobeʼ boʻlay?»

LVIII
Hudhud okavobi Shunqorgʻa


Dedi Hudhud: «K-ey faqiri tiyra roy!
Bu xayoling zotinga vahshatfizoy.
Buki shahliqqa tahavvurdur sanga,
Bas ajab botil tasavvurdur sanga.
Ey baso zangiki, keldi tiyra zot,
Kim anga xalq ichra Kofur oʻldi ot.
Ism aro sultonu shah shoeʼdurur,
Bu bori arzolgʻa voqeʼdurur.
Har kishi ermen debon ermu boʻlur,
Kelmas ishin ilkidin dermu boʻlur.
Qavmi nodonkim, degaylar, seni shoh,
Butni yo oʻtni degondekdur iloh.
Zotinga shatranj shohidur adil,
Kim oʻzidek oʻtrusidadur badil.
Ne shah oʻlgʻoykim, oni har dun xas —
Koʻkka eltib, erga urgay har nafas.
Ul shahu sen shah erur behad yiroq,
Boʻyla shahligʻdin gadoligʻ yaxshiroq».

LIX
Hikoyat


«Xisrave tarh etti bir farxunda sur,
Kishvar ahliga ayon boʻldi surur,
Onda ziynat haddu poyondni fuzun,
Harnekim boʻlgʻay gumon, ondin fuzun.
Bogʻladilar mulkin oyin sar-basar,
Shahr elinda zebu tazyii sar-basar.
Sanʼat ahli bogʻlabon bisyor toq,
Mehri ravshon avjidek yuz chor toq.
Taʼbiya bogʻlab baee ahli hunar,
Topib ondin mulku kishvar zebu far.
Koʻb ajuba zohir aylab roʻzgor,
Uz fusunidin boʻlub omoʻzgor.
Har kishi laʼbe qilib kulmak uchun
Ishrat ortib, huzn oʻksulmak uchun.
Jamʼ aro bir qaltabopi behayo,
Otin aylab podshohi boʻryo.
Boʻryodan sar-basar kisvat anga,
Sodogʻu qalqon ila royat anga.
Uzidek yosab nechani yor sara,
Yoʻq sara, necha laimi masxara.
Bazm maydopi alargʻa jilvagoh,
Zohir aylab bidʼate har dam taboh.
Uzni shohi kishvaroyii sogʻinib,
Harne qilsa hazl ila chin sogʻinib.
Chunki oxir boʻldi suru taʼbiya,
Tutti ul ablah oʻziga taʼziya.
Chatr ila tojin boshigʻa urdilar,
Boʻryo toʻnin buzub kuydurdilar.
Boʻldi bu hangomadin ogahligʻi,
Kim tamasxur ermish oning shahligʻi»

LX
Burgut uzri


Kirdi Burgut oʻrtagʻa, yaʼni Uqob,
Dedi: — «Ey qushlar aro molikriqob!
Manga holat oʻzga qushlardek emas,
Qumriyu bulbuldek el vasfim demas.
Savlatim mufritdurur, qahrim — yamon,
Togʻ mulki ichra menmen qahramon,
Necha kaklik tuʼmadur har kun manga,
Boʻlmasa bu, uyqu kelmas tun manga.
Tuʼma istab chun havo tuttum biyik,
Emin ermas ne quloiu ne kiyik.
Ulki boʻlgʻay boʻgʻzi bu yangligʻ ulugʻ,
Yoʻl netib qatʼ aylagʻoy boʻlmay ozugʻ.
Meni bu yoʻlda qaiot koʻp soldi tut,
Qorin och qolgʻoch — yiqilib qoldi tut».

LXI
Hudhud javobi Burgutgʻa


Dedi: Hudhud: «K-ey xadivi komkor,
Koʻrmagan bir sendek ahli roʻzgor.
Ham yigitlik vasfi loyiq zotinga,
Ham musallam pahlavonliq otinga.
Hayf bu minqoru changoling sening,
Farru shavkatligʻ paru boling sening.
Senki maqsud istoy, ey badnafsi dun,
Azm etordin boʻyla boʻlgʻoysen zabun.
Ozim oʻlmay yoʻlgʻa solgʻoysen qanot,
Changu minqoru qanotingdin uyot.
Muncha birla oʻzni tavsif etkosen,
Zoʻru shavkat birla taʼrif etkosen.
Pahlavonu qahramon ul boʻldi, ul —
Kim kechib jonidin etkoy azmi yoʻl».

LXII
Hikoyat


«Bor edi bir pahlavoni zoʻrgar,
Behunarligʻ fannida sohibhunar.
Choshtgoh er erdi oʻn botmon taom,
Yona muncha aylar erdi qut shom.
Bu ikki hangomning mobayni ham,
Yona muncha oʻtlar erdi beshu kam.
Zoʻrlar aylar edikim pili mast,
Qilsa topqay erdi andomi shikast.
Ittifoqo hodisoti roʻzgor
Mulk aro qildi buzugʻlugʻ oshkor.
Uylakim boʻlgʻoch ayon andoq balo,
Vojib oʻldi mulk ahligʻa jalo.
Xalq oʻzga mulk azmi ettilar,
Jon ovuchlab bosh olibon kettilar.
Zoʻrgar ham ayladi hamrohliq,
Yoʻq anga yoʻl ranjidin ogohliq.
Gʻoʻl uzunroq tushti-yu obod yoʻq,
Qilgʻoli badnafs el nafsini toʻq.
Zoʻrgar chun toimadi bir kun gʻizo,
Boshladi oʻz holigʻa tutmoq azo.
Chun ikkinchi kunga etti pahlavon,
Ketmish erdi jismidin tobu tavon
Lek uchunchi kun aiga bebarglik,
Ayladi zohir biyobon marglik.
Qatʼ etib yoʻlni yoyoq atfol ham,
Har taraf ikki bukulgon zol ham.
Ikki-uch kun tortibon ranju ano,
Maʼman ichra komlar topib yano.
Pahlavon topib bu mehnatdin shikast,
Uylakim boʻldi ajal yoʻlinda past».

LXIII
Kuf uzri


Zohir etti ajz ahvolini Kuf:
«Kim erurmen men zaifu, yoʻl — maxuf.
Utkaribmen umrni vayronada,
Boshima emrulgudek koshonada.
Barcha avqotim oʻtub anduh ila,
Motam ahlidek figʻonu vuh ila.
Ganj umidiga figʻonlar koʻrguzub,
Lek ul ummid ila oʻzni buzub.
Debki, garchi torttim umrumda ranj,
Bok emas bir kun nasibim boʻlsa ganj.
Menki ganj ummedidan devonamen,
Kecha-kunduz sokini vayronamen.
Bu uzun yoʻldin meni tutqil maof,
Men kimu Simurgʻ birla Koʻhi Qof».

LXIV
Hudhud javobi Kufgʻa


Dedi Hudhud: «K-ey ishing makru hiyal,
Qasdi joning aylabon toʻli amal.
Yer tutub koʻnglungda ummidi mahol,
Kim vuquʼiga oning yoʻq ehtimol.
Filmasal bilfarz topsang ham bu ganj,
Qil xayol, ey notavoni gʻussasanj.
Kim ne boʻlgay bahrang ondin juz balo,
Hardam oʻzga gʻamgʻa boʻlmoq mubtalo.
Ul balolar birla oʻlmak xoru zor,
Ganj tutmoq dushman ilkida qaror».

LXV
Hikoyat


«Bor edi bir mulk aro devonae,
Kecha-kunduz maskani vayronae.
Ganj umidi birla umrin oʻtkozib,
Xar dam ul vayroia bir yonin qozib.
Ittifoqo baski chekti ranj ul,
Baxti bir kun ganjga boshqardi yoʻl.
Bir eshik boʻldi ayon naqbi aro
Kirdi ersa bir ulugʻ ishratsaro.
Qirq xum onda Faridun ganjidek,
Yoʻq Faridun, balki Qorun ganjidek
Koʻrmagidin telba etti tarki hush,
Yetti nogoh bir laimi saxtkoʻsh.
Koʻrdi ul vayronada devonani,
Hush zoyil qilgʻuchi xumxonani.
Koʻrmay ul majnunni mujrim chekti TIR,
Qopini ganj uzra toʻkti bedarigʻ.
Ganj erdi umre oning voyasi,
Bordi ganj ustida jon sarmoyasi».

LXVI
Humoy uzri


Boshladi uzrini sohibfar Humoy,
Dedi:— «Ey sargashtalargʻa rahnamoy,
Ondadur iqbolidin poyam mening,
Kim berur taxti sharaf soyam mening,
Zotima oncha sharaf bersa iloh,
Kim mening soyam gadoni qilsa shoh.
Men yana istamak; yaʼniki ne?!
Uzni ranjur aylamak, yaʼniki ne?
Qilmogʻim xushroq havoe jilvagoh,
Bermagim coyamda shahlargʻa panoh»,

LXVII
Hudhud javobi Humoygʻa


Dedi Hudhud: «K-ey soʻzung afsonae.
Kim oni qilgʻoy bayon devonae.
Ulki zotingda balohat chogʻlamish,
Sanga bu yangligʻ saqifa bogʻlamish.
Kim etar soyangdin elga shohligʻ,
Sanga bovar qildurub gumrohligʻ.
Shohlar tarixikim mastur erur,
Qaysiming vasfida bu mazkur erur?!
Kim oni shoh aylamish soyaig sening,
Kim erur bu muddao voyang sening.
Bu gʻalat afsona shod aylab seni,
Boʻyla fosid eʼtiqod aylab seni.
Filmasal boʻlsa bu daʼvo rost ham,
Kelsa sendin bu sifat bexost ham.
Bersa elga shohligʻ hayyi vadud,
Sen de borikim, sanga ondin ne sud?
Tuʼmang itdek dasht aro qolgʻon soʻngak,
Turfaroq bu ishki, qoqsholgʻon soʻngak.
Bilgil, ey botil xayol ichra asir,
Kim erur holinggʻa loyiq bu nazir».

LXVIII
Hikoyat


«Sohili Ummonda savdopesha xayl,
Bahr savdosida sudandesha xayl —
Bersalar besh-oʻn diram, gʻavvosi dun —
Bahr ichra solur oʻzni sarnigun.
Jonni yuz ranj oʻqiga aylab hadaf
Bahr qaʼrinda iliklar bir sadaf.
Ul sadaf ichra agar ming donadur,
N agar xud bir duri shohonadur —
Kim erur ul shoh toji ravnaqi,
Ongla opi muzd berganning haqi.
Tojir olib ul sifat naqdi aziz,
Axz etib gʻavvos bir-ikki pashiz.
Ul olib muzdu sanga ul dogʻi yoʻq,
It kibi aylab soʻngak nafsingni toʻq.
Oqil ersang koʻp dema mundoq gazof,
Kim sarosar bu soʻzung bordur xilof».

LXIX
Oʻrdak uzri


Oʻrdak ogʻoz etti: «K-ey farxunda zot,
Suv bila boʻlmish manga qoyim hayot.
Ondin oyru muztaribmen qaygʻudin,
Uylakim tushkay yiroq boligʻ su(v)din.
Chun suv ichra zotima taskin boʻlub,
Pok domanligʻ manga oyin boʻlub.
Poklik chun suvdin ettim iktisob,
Loyiq oʻldi vasfima husnul-maob.
Boʻlmasam bir lahza origʻ suv aro,
Furqatida aylaram yuz mojaro.
Mavjdin sajjodani solib su(v)da,
Koʻrguzub maqsud yuz ul koʻzguda.
Suvdadur maqsuduma chun etmagim,
Bas xatodur oʻzga yon azm etmagim».

LXX
Hudhud javobi Oʻrdakka


Dedi Hudhudkim: «Xato soʻz keldi bu,
Kim deding, ey pok yub aqlingni su.
Suvgʻakim sajjoda solibmen deding,
Chugʻz holidin magar gʻofil eding.
Pok domailigʻ qilibmen fan dema,
Uzni suvda gʻayri tardoman, dema.
Pok esang nedur sugʻa choʻmmoq ishing,
Kecha-kunduz gʻoʻta urmoq varzishing.
Fisq tuxmin nafs aro ulkim torir,
Suv aro har gʻoʻtakim urdi orir.
Ne janobatdur bu-yu beboklik,
Kim choʻmub tun-kun etishmas poklik.
Er esang, ollingdadur bahru fano.
Choʻmgilu qilgʻil oʻzungni oshno».

LXXI
Hikoyat


«Hind daryosida erdi tojire,
Sudu savdo shevasida mohire.
Moyai savdo dimogʻigʻa tushub,
Gʻarqi bahri fikr oʻlurgʻa yovushub.
Tutmayin bir mulkda oʻn kun maqom,
Aylagach savdo su(v)gʻa aylab xirom.
Pillar aylab erdi bu YaNGLIGʻ safar,
Bahrni onglab har ofatdin mafar.
Makka atrofin suv ichra aylanib,
Farz ado etmay, yaqin etgoch yonib.
Xalq debkim, boʻl musharraf hajga ham,
Mayl bermay ul taraf hirsi diram.
Toki bir kun tushti daryo uzra mavj,
Kemaga er gah hazizu goh avj.
Boʻldi tojir lujjai savdoda gʻarq,
Lek boʻldi kemasi daryoda gʻarq.
Bermadi daryo xayoli hajgʻa yoʻl,
Toki bir boliqqa boʻldi tuʼma ul».

LXXII
Tovuq uzri


Tovugʻ etti boʻyla uzrin oshkor:
«K-ey tuyur ichra raisi tojdor.
Biz ikovga toj roʻzi qildi haq,
Lek har birga bir ish qildi nasaq.
Sanga aylab rohbarligʻni ato,
Qildi qushlargʻa raisu peshvo.
Maiga berdi savti dilkash bardavom,
Elni toatqa tilargʻa subhu shom.
Ulki maxluq etti sunʼi vahshu tayr,
Bizga taskin roʻzi etti, saiga — sayr.
Chun saromad keldi erlikda xuroʻs,
Haq anga berdi necha zebo aroʻs.
Tutti haryon sayr qilmogʻdin maof,
Ul kimu Simurgʻ birla Koʻhi Qof?»

LXXIII
Hudhud javobi Tovugʻqa


Dedi Hudhudkim: «Bu soʻz bevajh emas,
Gar kishi bu soʻzni holidin demas.
Bor oningdek qushki ochmay bolu iar,
Sidra shoxi ustida aylar maqar.
Qeldi xilvatgohi oning anjuman,
Sayr etar, lekin eri doim vatan.
Arshparvoz oʻldiyu sidranishin,
Zlga zohir aylamay parvoz ishin.
Ermas ul Simurgʻdin ayru dame,
Vaslidin koʻngligʻa oʻzga olame.
Yetmayin jonigʻa hajridin gazand,
Surati vaslida har dam naqshband.
Boshi uzra mavhibat toji oning,
Jilvagohi vasl meʼroji oning.
Vasldin mamlu, vale dam asrabon,
Gʻayrdin holini mubham asrabon.
Vasl yuz ming durridin koʻnglida joʻsh,
Lek oʻlub ogʻzi sadaf yangligʻ xamoʻsh.
Ul qush ermassen sen, ey xorijnavo,
Harzagardu harzagoʻyu behayo.
Fisqi mufrit kecha-kunduz varzishing
Bejihat gʻavgʻou qichqirmoq ishing.
Yuz yamonligʻ birla shanʼat aylabon,
Yaxshilargʻa oʻzni nisbat aylabon.
Sustlugʻlar birlakim qilding ayon,
Demagil oʻzni xuroʻs, ey mokiyon».

LXXIV
Qushlar oʻz nisbatlarin Simurgʻga Hudhuddin soʻrgʻonlari


Har biri bir uzrkim qildi xitob,
Berdi chun Hudhud anga shofiy javob.
Nuktadin ojiz boʻlib ul lahza xayl,
Qilmadilar oʻzga uzr ayturgʻa mayl.
Barchani sargashta aylab zaʼf hol,
Muttafiq Hudhuddin etdilar savol:
«K-ey sening zoting rayosat gavhari,
Boshinga loyiq hidoyat afsari.
Sayr aro qatʼi biyobon aylagan,
Tayyi maslak ulcha imkon aylagan.
Yoʻl rijou xavfini bilgan tamom,
Xavfi islohida qilgʻon ehtimom.
Biz guruhi ojizu zoru zabun,
Barchani xor aylabon baxti nigun.
Koʻnglumizga boʻlmagʻon ravshai bu roz
Jahlimiz koʻptin koʻlu, ilm-ozdin oz.
Zarradek sargashta ahvolu haqir,
Ul kamol avji uza mehri munir
Manzilatda charxi oliydin. rafeʼ,
Fushat ichra arsh azmidii vaseʼ.
Ul kelib ortuq toʻquz aflokdin,
Lek biz oʻksuk base xoshokdin.
Bizga oning birla nisbat ne ekin?
Ye bu nisbat ichra hikmat ne ekin?
Shohlar shohi kelib ul podshoh,
Biz gadolarning gadoyi xoki roh
Bizga maʼlum etki, bas majhul erur,
Aql oning idrokidin maʼzul erur.
Biz haqiru oliy oning hazrati,
Qatraning daryoga nedur nisbati?»

LXXV
Hudhud qushlargʻa javobi va Simurgʻ zuhuridin xitob


Berdi Hudhud qavmgʻa mundoq javob
Kim:—Ushal shohanshahi olijanob.
Ganje erdi, lek maxfiy zot anga,
Yeshurun husn erdi, kun-mirʼot anga.
Uz zuhurin chun tamanno ayladi,
Chiqti-yu avval tajallo ayladi.
Bu tajallosi aro xurshedvor,
Yuz tuman ming soya soldi oshkor.
Soyakim pokiza boʻldi jilvagar,
Ayladi ul soyagʻa koʻprak nazar.
Barcha olam qushlarining surati,
Bilgil, oning soyai purhikmati.
Chun muhaqqaq boʻldi bu hikmat sanga,
Boʻldi tuz Simurgʻ ila nisbat sanga.
Bu senga maʼlum chun boʻldi yaqin,
Fosh qilma rozni, ey xurdabin.
Kimga bu kashf oʻldi mustagʻraqdur ul,
«Hoshalilloh!» kim degaysenhaqdur ul.
Haqqa mustagʻraq ne boʻlsun haq demak,
Boʻlgʻay oni haqqa mustagʻraq demak.
Sen chu fahm ettingki, kimga soyasen,
Uz yaqiningda qaviy sarmoyasen.
Soya istay boʻlmasa gar jilvagar,
Bilki Simurgʻ oʻlmas erdi soyavar.
Uzni Simurgʻ istasa erdi nihon,
Soyasi boʻlmas edi hargiz ayon.
Soyaafkanning vujudidin dalil,
Soya zohir boʻlmogʻin tahqiq bil.
Koʻzlaring Simurgʻbin gar boʻlmagʻay,
Koʻzgudek koʻnglung munavvar boʻlmagʻay.
Kimki ul yuzni koʻrar, koʻr koʻz emas,
Har nekim der gʻayr — ortuq soʻz emas.
Istadi husnigʻa oshiqligʻni fosh,
Koʻzgu paydo qildi andoqkim quyosh.
Toki onda jilvai noz aylagay,
Husnigʻa oshiqlik ogʻoz aylagay.
Boʻldi ul koʻzgu koʻngul, ey ahli dil,
Kim haq anda jilva aylar muttasshʼ
Ul qilibon jilvai husn oshkor,
Sen koʻngul birla anga oinador».

LXXVI
Ul shoh hikoyatikim husnini zohir qilurgʻa koʻzguni vosita qildi


Bor edi shohe jamol avjida moh,
Moh paykarlar — sipah, ul erdi shoh.
Qomatidin sarvgʻa afkandalik,
Orazidin mehrgʻa sharmandalik.
Olam oshubi kelib ruxsorasi,
Muhlik ul ruxsorining nazzorasi.
Husni gʻavgʻosi jahon ichra tushub,
Ishqining yagʻmosi jon ichra tushub.
Onchakim husni jahonoro anga,
Yuz ming oncha nozu istigʻno anga.
Chiqsa gohi otlanib maydon aro,
Solsa erdi raxshini javlon aro.
Har kishi oliga kelsa ul zamon,
Husnini koʻrmak hamon,oʻlmak hamon.
Boʻlmish zrdi oʻlgʻon eldin band yoʻl,
Sayr etib yongʻuncha javlongohin ul.
Husnidin ofoq aro gʻavgʻo edi,
Zulmidin jon mulkiga yagmo edi.
Xalq behad qatlidin topti malol,
Elga yuz koʻrguzmagiN qildi xayol.
Koʻzgu hukm ettiki paydo qildilar,
Taxti olinda muhayyo qildilar.
Qasri olinda yasatti maizare,
bnda nasb etti chu ravshan axtare.
Uzi husnigʻa nazar solur edi,
Bahra el ham aksidin olur edy.
To bu yangligʻ koʻzgu tartib etmadi,
Husnidin nozirgʻa bahra etmadi.
Ham oʻzi husnidin oʻldi bahravar,
Bahra ham topti onga qilgʻon nazar.
Sen bu koʻzguni koʻngul qilgʻil xayol,
Kim solur aksini onda ul jamol.
Qasri — tan, onda koʻngulni koʻzgu bil,
Koʻzguda shah husnini nazzora qil.
Bermayin bu kuzguga avval jilo,
Aks anda solmagʻay ul podshoh.
Onglagʻil ul husn aksin koʻzguda,
Sen tamoshosigʻa turgʻon oʻtruda.
Koʻzgu ravshanroq necha qilsa zuhur,
Zohir oʻlgʻay aks onda bequsur.

LXXVII
Iskandarning elchilikka borgʻoni hikoyati


«Bir kun Iskandar bu oyin ayladi,
Elchilikka oʻzni taʼyin ayladi.
Aylyali Simurgʻni ul nomvar,
Ul kabutardekki boʻlgay nomabar.
Bordi ul kishvargʻakim borgʻay rasul,
Ayladi onda rasulona nuzul.
Dedi elga budur Iskandar soʻzi,
Turfa bukim, erdi Iskandar oʻzi.
Elchilardek soʻz bayon aylar edi,
Uzi oʻz hukmin ayon aylar edi.
El ne bilsunlarki, Iskandardur ul,
Yoʻqki, qosid, hokimi kishvardur ul.
Yetkurub ahkomi nomaʼdudni,
Elga qosid koʻrguzub maqsudni.
Xalqning mingdin biri bilmay bu hol,
Qim nedur bu parda naqshida xayol.
Sen dogʻi shahdin qilursen nukta goʻsh,
Sogʻinursen lek noqilni suroʻsh».
Bildilar qushlar chu bu guftorni,
Akgladilar pardada asrorii.
Bori maqsudigʻa ruxsat toptilar,
Komu matlubiga ulfat toptilar.
Oshno soʻzlar bila ul peshvo,
Qildi ul begonalarni oshno.
Qildilar bori yana okdin savol,
K-ey hidoyat amrida sohib kamol.
Biz guruhebiz base zoru zaʼif,
Jism zoru jon nizoru tan nahif.
Ish azimu, yoʻl yiroqu, xavf — koʻp,
Nechuk oʻlgʻoy azmimiz bu yoʻlda joʻp.


AvvalgiI- qism Keyingi





↑ V. Zohidov «Ulugʻ shoir ijodining qalbi», Toshkent, 1970, 400-bet.

↑ V. Zohidov «Ulugʻ shoir ijodining qalbi» Toshkent, 1970, 385-386-betlar.
№Mualifning boshqa asaralari
1 Mezon ul-Avzon (Tasvirlar) 1375
2 Sab’ai Sayyor (Tasvirlar) 1031
3 Arba’in [Alisher Navoiy] 1960
4 Арбаин - 40 четверостиший [Alisher Navoiy] 1997
5 Арбаъин [Alisher Navoiy] 766
6 Афоризмы [Alisher Navoiy] 789
7 Badoyi ul-Bidoya (I- qism) [Alisher Navoiy] 5000
8 Badoyi ul-Bidoya (II- qism) [Alisher Navoiy] 5811
9 Badoyi ul-Vasat (I- qism) [Alisher Navoiy] 5760
10 Badoyi ul-Vasat (II- qism) [Alisher Navoiy] 2538
11 Badoyi ul-Vasat (III- qism) [Alisher Navoiy] 1944
12 Бадойиъ ул-Бидоя (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1020
13 Бадойиъ ул-Бидоя (II- қисм) [Alisher Navoiy] 1344
14 Бадойиъ ул-Васат (I- қисм) [Alisher Navoiy] 926
15 Бадойиъ ул-Васат (II- қисм) [Alisher Navoiy] 937
16 Бадойиъ ул-Васат (III- қисм) [Alisher Navoiy] 858
17 Farhod va Shirin (I- qism) [Alisher Navoiy] 1650
18 Farhod va Shirin (II- qism) [Alisher Navoiy] 5911
19 Favoid ul-Kibar (I- qism) [Alisher Navoiy] 3709
20 Favoid ul-Kibar (II- qism) [Alisher Navoiy] 1654
21 Favoid ul-Kibar (III- qism) [Alisher Navoiy] 2415
22 Фавоид ул-Кибар (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1014
23 Фавоид ул-Кибар (II- қисм) [Alisher Navoiy] 901
24 Фавоид ул-Кибар (III- қисм) [Alisher Navoiy] 850
25 Фарҳод ва Ширин (I- қисм) [Alisher Navoiy] 815
26 Фарҳод ва Ширин (II- қисм) [Alisher Navoiy] 1239
27 Hayrat ul-Abror (I- qism) [Alisher Navoiy] 12106
28 Hayrat ul-Abror (II- qism) [Alisher Navoiy] 2141
29 Hayrat ul-Abror (III- qism) [Alisher Navoiy] 2014
30 Holoti Pahlavon Muhammad [Alisher Navoiy] 1937
31 Holoti Sayyid Hasan Ardasher [Alisher Navoiy] 1845
32 Ҳайрат ул-Аброр (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1086
33 Ҳайрат ул-Аброр (II- қисм) [Alisher Navoiy] 698
34 Ҳайрат ул-Аброр (III- қисм) [Alisher Navoiy] 656
35 Ҳолоти Паҳлавон Муҳаммад [Alisher Navoiy] 664
36 Ҳолоти Саййид Ҳасан Ардашер [Alisher Navoiy] 809
37 Layli va Majnun (I- qism) [Alisher Navoiy] 1982
38 Layli va Majnun (II- qism) [Alisher Navoiy] 1830
39 Layli va Majnun (III- qism) [Alisher Navoiy] 4677
40 Lison ut-Tayr (II- qism) [Alisher Navoiy] 1035
41 Lison ut-Tayr (III- qism) [Alisher Navoiy] 6014
42 Лайли ва Мажнун (I- қисм) [Alisher Navoiy] 804
43 Лайли ва Мажнун (II- қисм) [Alisher Navoiy] 782
44 Лайли ва Мажнун (III- қисм) [Alisher Navoiy] 975
45 Лисон ут-Тайр (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1231
46 Лисон ут-Тайр (II- қисм) [Alisher Navoiy] 809
47 Лисон ут-Тайр (III- қисм) [Alisher Navoiy] 783
48 Лисон ут-Тайр (Язык птиц) [Alisher Navoiy] 1565
49 Mahbub ul-Qulub [Alisher Navoiy] 2036
50 Majolis un-Nafois (I- qism) [Alisher Navoiy] 1695
51 Majolis un-Nafois (II- qism) [Alisher Navoiy] 2112
52 Mezon ul-Avzon [Alisher Navoiy] 3630
53 Muhokamat ul-Lugʻatayn [Alisher Navoiy] 7536
54 Munojot [Alisher Navoiy] 7465
55 Munshaot (Munojot) [Alisher Navoiy] 1906
56 Мажолис ун-Нафоис (I- қисм) [Alisher Navoiy] 982
57 Мажолис ун-Нафоис (II- қисм) [Alisher Navoiy] 844
58 Маҳбуб ул-Қулуб [Alisher Navoiy] 929
59 Мезон ул-Авзон [Alisher Navoiy] 985
60 Муножот [Alisher Navoiy] 993
61 Муншаот (Муножот) [Alisher Navoiy] 816
62 Муҳокамат ул-Луғатайн [Alisher Navoiy] 1153
63 Nasoim ul-Muhabbat (I- qism) [Alisher Navoiy] 4017
64 Nasoim ul-Muhabbat (II- qism) [Alisher Navoiy] 1831
65 Nasoim ul-Muhabbat (III- qism) [Alisher Navoiy] 1960
66 Navodir un-Nihoya (I- qism) [Alisher Navoiy] 2374
67 Navodir un-Nihoya (II- qism) [Alisher Navoiy] 1782
68 Navodir un-Nihoya (III- qism) [Alisher Navoiy] 1192
69 Navodir ush-Shabob (I- qism) [Alisher Navoiy] 2429
70 Navodir ush-Shabob (II- qism) [Alisher Navoiy] 1591
71 Navodir ush-Shabob (III- qism) [Alisher Navoiy] 1824
72 Nazm ul-Javohir [Alisher Navoiy] 4874
73 Наводир ун-Ниҳоя (I- қисм) [Alisher Navoiy] 966
74 Наводир ун-Ниҳоя (II- қисм) [Alisher Navoiy] 974
75 Наводир ун-Ниҳоя (III- қисм) [Alisher Navoiy] 851
76 Наводир уш-Шабоб (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1061
77 Наводир уш-Шабоб (II- қисм) [Alisher Navoiy] 765
78 Наводир уш-Шабоб (III- қисм) [Alisher Navoiy] 876
79 Назм ул-Жавоҳир [Alisher Navoiy] 779
80 Насоим ул-Муҳаббат (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1280
81 Насоим ул-Муҳаббат (II- қисм) [Alisher Navoiy] 1133
82 Насоим ул-Муҳаббат (III- қисм) [Alisher Navoiy] 1083
83 Притчи [Alisher Navoiy] 936
84 Qaro koʻzum (I- qism) [Alisher Navoiy] 2567
85 Qaro koʻzum (II- qism) [Alisher Navoiy] 2377
86 Qaro koʻzum (III- qism) [Alisher Navoiy] 2063
87 Қаро кўзум (I- қисм) [Alisher Navoiy] 968
88 Қаро кўзум (II- қисм) [Alisher Navoiy] 904
89 Қаро кўзум (III- қисм) [Alisher Navoiy] 899
90 Risolai tiyr andoxtan [Alisher Navoiy] 1267
91 Рисолаи тийр андохтан [Alisher Navoiy] 671
92 Sabai Sayyor [Alisher Navoiy] 10162
93 Saddi Iskandariy (I- qism) [Alisher Navoiy] 1523
94 Saddi Iskandariy (II- qism) [Alisher Navoiy] 1824
95 Saddi Iskandariy (III- qism) [Alisher Navoiy] 2984
96 Siroj ul-Muslimin [Alisher Navoiy] 2586
97 Сабъаи Сайёр [Alisher Navoiy] 1713
98 Садди Искандарий (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1371
99 Садди Искандарий (II- қисм) [Alisher Navoiy] 1004
100 Садди Искандарий (III- қисм) [Alisher Navoiy] 1562
101 Сирож ул-Муслимин [Alisher Navoiy] 781
102 Tarixi anbiyo va hukamo [Alisher Navoiy] 3512
103 Tarixi muluki ajam [Alisher Navoiy] 2847
104 Тарихи анбиё ва ҳукамо [Alisher Navoiy] 888
105 Тарихи мулуки ажам [Alisher Navoiy] 852
106 Vaqfiya [Alisher Navoiy] 3258
107 Вақфия [Alisher Navoiy] 810
108 Xamsat ul-Mutahayyirin [Alisher Navoiy] 2297
109 Xамсат ул-Мутаҳаййирин [Alisher Navoiy] 866
110 Gʻaroyib us-Sigʻar (I- qism) [Alisher Navoiy] 9441
111 Gʻaroyib us-Sigʻar (II- qism) [Alisher Navoiy] 2848
112 Gʻaroyib us-Sigʻar (III- qism) [Alisher Navoiy] 4235
113 Ғаройиб ус-Сиғар (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1525
114 Ғаройиб ус-Сиғар (II- қисм) [Alisher Navoiy] 818
115 Ғаройиб ус-Сиғар (III- қисм) [Alisher Navoiy] 1153
Tavsiya qilamiz
. Tush.UZ - Tushlar tabiri
. Yuklamlar ombori
. O'zbekcha Android dasturlar
. Orginal Mp3 lar
. Aralash rasmlar + 9 000
. Kitoblar
Яндекс.Метрика