Mahbub ul-Qulub [Alisher Navoiy]

Mahbub ul-Qulub [Alisher Navoiy]

Bismillohir-Rahmonir-Rahim Hamd angakim, zotigʻa hamd onchakim, sazovordur, aytsa boʻlmas va sano angakim, ehsonigʻa sano onchakim, yeri bordur bitsa boʻlmas. Zoti jami’ kamolat sifoti bila mavsuf, sifotidin majmu’i kamolot kashf ahligʻa makshuf. Tanzihi til sharh qilurdin mubarro, taqdisi el vasf etardin muarro. Azamati bogʻida sipehri davvor bir nilufardin kam va qudrati ollida nujumi sobita va sayyora ul nilufar yuzida bir necha qatrai shabnam. Nilufar yuziga shabnam sochquchi ham ul va shabnam suyidin nilufarzor, balki gulistoni Eram ochgʻuchi ham ul. Beniyozligʻi janbida charxi nigun bir gadoy, niyozmand va chorasozligʻi ollida dahri buqalamun bir bechorai ajzpayvand. Vujudi mulohazasida ofarinish vujudi nomavjud, zoti mutolaasida avvalin va oxirin budi nobud. Xoni ehsoni tegrasida oliy shon shohlar rizqqa soyil va ilmi bepoyoni taaqqulida oliy makon ogohlar jahlga qoyil. Qahhorligʻi sarsari uchururgʻa sobit va sayyor, nastaranning sochilgʻon yafrogʻlari jabborligʻi quyuni sovururgʻa dahri gʻaddor. Bayt ul-hazanning toʻkulgʻon tufrogʻlari yoʻqni bor qilmoq va borni yoʻq qilmoq aning qudratigʻa oson, boru yoʻq va yoʻqu bor aning ehsonidin umidvor va qahridin haroson. Bir ovuch tufrogʻni malakut xaylida xilofat taxtigʻa oʻlturmoq anga yarashur va yillar maloikai muqarrabingʻa peshvolik qilgʻonning boʻynigʻa la’nat tavqi ul solur. Qit’a: Qodirekim, qudratidin muncha yuz amri gʻarib, Boʻlsa har soatda mavjud andin ermastur ajab, Oʻn sekiz ming olamu odam yaratib, aylamak Bir kishini ofarinish daftaridin muntaxab. Ul qila olur anga keldi musallam bu umur, Gar oʻzi erdi musabbab, lek bu boʻldi sabab. Va durudi noma’dud ul mahbubi oqibat Mahmudgʻakim(1), haq taolo anga qurb va manzilat berdikim, olam va odam vujudidin maqsud aning vujudi erdi. Xujasta tiynati ruhi pokdin tohir va farxunda xilqati anosir tarkibidin pok erkani zohir. Anosirining(2) yeli Masih(3) anfosi va tufrogʻi Ya’qub(4) koʻzining toʻtiyosi va suyi Hizr(5) chashmasining zuloli va oʻti kalim daraxtining nori ishti’oli. Bu anosirni ruhi pok desa yeri bor va ruhigʻa ruhi fidok demak sazovor. Toyiri sidranishin Buroqi(6) barqgomi va soyiri. Ruh ul-aminning(7) ulvi xiromi. Aflok shabistoni yuzi bahoridin gulshan va maloiki uyuni raxshi gʻuboridin ravshan. Kalomi sha’nida «Mayantiqu inal xavy»(8) va nutqi bayonida «in huva illo vahyun yuho»(9). Asrori ilohigʻa zoti amin va inoyat nomutanohidin oti «rahmat ul-olamin»(1)0. Masnaviy: Iki gisusi iki laylat ul-qadr, Bu yangligʻ iki layl ichra yuzi badr, Laylu badr oʻlub sham’i shabiston, Uzoridin xoʻy anda kavkabiston. Bu kavkablardin aylab tengri mavjud, Nubuvvat ma’sharigʻa durri maqsud. Nubuvvat spehrida quyosh erkoni ma’lum, Musohiblar sha’nida ashobi kaniujum(11). (Salovati Ollohi alayhi va alo olihi va ashobihi alo yavmiddini)(12). Ammo ba’d: fuqaroning gadoyi va gʻaroib masturalarining chehrakushoni al-faqir ul-haqir Alisher al-mulaqqab bin-Navoiy (gʻaffara zunubihi va sattara ayyubihi)(13) mundoq arz qilur va adosin oʻziga farz bilurkim, bu xoksori parishon roʻzgor shabob avonining bidoyatidin kuhulat zamonining nihoyatigʻacha davron voqeotidin va sipehri gardon hodisotidin va dahri fitnangiz buqalamunlugʻidin va zamonai rangomiz gunogunligʻidin muddati madid va ahdi baid har nav’ shiq va suratda aqdom urdum va har tavr suluk va kisvatda yugurdum va oʻzumnn yaxshi-yamon xizmat va suhbatigʻa yetkurdim. Goh mazallat va ano vayronida shevan koʻrguzdum va goh izzat gʻino boʻstonida anjuman tuzdum. Masnaviy: Gahe topdim falakdin notavonligʻ, Gohe koʻrdim zamondin komronligʻ, Base issigʻ, sovugʻ koʻrdoʻm zamonda, Base achchigʻ, chuchuk tottim jahonda. Iflos va notavonligʻ hangomida, ya’ni falokat va nomurodligʻ ayyomida goh ilm madorisida safi niolda yer tuttum, goh ulamo majlisida ilm nuridin koʻngulni yoruttum. Goh atqiyo masojidida alar qadami yetgan yerga yuz qoʻydum va sajda kasratidin manglayim terisini soʻydum. Va goh safo xonaqohi ahli ibrikigʻa suv quymoq bila arjumand boʻldum va goh fano dayri xayli sabukashligidin sarbaland boʻldum. Va goh laimlar olida xorligʻ va goh arzollar olida bee’tiborligʻ koʻrdum. Va goh ishq koʻyida beboklik va odamiykush parichehralargʻa haloklik dast berdi. Va goh junun mahallasida arzol boʻynumgʻa silliy urdilar va atfol boshimgʻa tosh yogʻdurdilar va goh shahrim eli sitamidin gʻurbatka tushtum va gʻarib xaloyiqka qoʻshuldum va qovushtum. Va jibol kullasi oromgohim boʻldi va goh saxro etogi panohim boʻldi. Va goh gʻurbatda alil va gʻarib elga zalil boʻldum. Goh bu shiddatlardin azmi vatan qildim. Va goh azizlar xizmatidin oʻzumni bahramand va soʻzumni dilpisand va arjumand toptim. Ruboiy: Gardun gah manga jafou dunluq qildi, Baxtim kibi har ishta zabunluq qildi, Gah kom sari rahnamunluq qildi, Alqissa: base buqalamunluq qildi. Ammo shugʻl va komronliq chogʻida va koʻngul mulki xalq hujumi bulgʻogʻida va goh amorat masnadida oʻlturdum va hukm va hukumat mahkamasida dodxoh soʻrdum va goh podshoh nayobatida taraqqub tuzdum va nazzoragar elga oʻzumni komron koʻrguzdum. Va goh makrumat ayvonini makon qildim va akobir va ashrofni ta’zim yuzidin mehmon qildim. Va goh nishot bogʻida bazm tarhi soldim va soqiy va mutrib bazmu simoidin bahra oldim. Va goh salotni muxolafatlarida arogʻa kirdim va munozaatlarin muvofaqatgʻa qaror berdim. Goh harb ma’rakasigʻa oʻzumni soldim, va jahl va nodonliq tuhmatin boʻynumga oldim. Va goh xayrot ahligʻa oʻzumni qottim va har nav’ xayr buq’alari tuzattim, andoqki, sa’yimdin rabotlar boʻldi va andin musofirlargʻa nishotlar boʻldi. Bayt: Dimogʻima tushubon koʻp tasavvuru pindor, Oʻzumni johu ulugʻluqqa ayladim izhor. Bu muqaddimotdin maqsad bukim, har koʻy va koʻchada yugurubmen va olam ahlidin har nav’ elga oʻzumni yetkurubmen va yaxshi-yomonning af’olin bilibmen va yamonu yaxshi xislatlarin tajriba qilibmen. Xayr va shar’din noʻsh va nish koʻksumga yetibdur va laim va karim zahm va marhamin koʻnglum dark etibdur. Va zamon ahlidin bayozi ashob va davron xaylidin ba’zi ahbobki, bu hollardin xabarsiz va koʻngullari bu xayr va sharrdin asarsizdur. Qit’a: Ne bilgay ul kishikim, shahdu mayni totmaydur Ki, vaslu hajr kibi ul chuchuk durur, bu achigʻ. Bilur zalil musofirki, poʻya aylarda, Qumu toʻzong yumshogʻ, togʻu xoradur qatigʻ. Bu nav’ ashob va ahbobgʻa intiboh qilmoq va alarni bu nav’ holatdin ogoh qilmoq vojib koʻrundiki, har toifa xisolidin vuquflari va har tabaqa ahvolidin shuurlari boʻlganki, munosib el xizmatigʻa shitob qilgʻaylar va nomunosib el suhbatidin ijtinob vojib bilgaylar va bori el bila maxfiy rozlarin soʻzlashgaylar va shayotin va ins makru firibdin boziy yemagaylar. Va har nav’ el suhbat va xususiyatiki, alarga havas boʻlgʻay, bu faqirning tajribasi alargʻa bas boʻlgʻay. Chun bu maqolatning qulubgʻa mahbublugʻi ma’lum boʻldi, anga «Mahbub ul-qulub» ot qoʻyuldi. Va bu bitilgan favoidning kayfiyati chun bilildi, ani uch qism qilindi. Avvalgʻi qism: soir un-nosning af’ol va ahvolining kayfiyati(14). Ikkinchi qism: hamida af’ol va zamima xisol xosiyati(15). Uchinchi qism: mutafarriqa favoid va amsol surati(16). Umid ulkim, oʻqugʻuvchilar diqqat va e’tibor koʻzi bila nazar solgʻaylar va har qaysi oʻz fahmu idroklarigʻa koʻra bahra olgʻaylar, bitguchiga ham bir duo bila bahra yetkurgaylar va ruhini ul duo futuhi bila sevundurgaylar. Avvalgi Qism: Xaloyiq Ahvol Va Af’ol Va Aqvolining Kayfiyati Ul Qirq Fasldur Birinchi Fasl: Odil Salotin Zikrida Odilu oqil podshoh ibodullohgʻa zillulloh. Xilofat mulki aning farmonida «inni joilun fil arz xalifa»(1)ning sha’nida. Bukim odil podshoh ta’rifdin biyikroq erur «valadat fiz-zamon as-sulton ul-odil(2)» andin xabar berur. Ulki aning zoti bila mubohidur xojai kavnayn(3) debdurkim, «adli soat xabara min ibodat ul-saqlin»(4). Odil podshoh haqdin xaloyiqqa rahmatdur va mamolikka mujibi amniyat va rafohiyat. Quyosh bila abri bahordek qora tufrogʻdin gullar ochar va mulk ahli boshigʻa oltun bila durlar sochar. Fuqaro va notavonlar aning rifq va madorosidin osuda, zalama va avonlar aning tigʻi siyosatidin farsuda. Hirosatidin qoʻyu qoʻzi boʻri xavfidin emin va siyosatidin musofir koʻngli qaroqchi vahmidin mutmain. Rif’atidin har maktabda atfol gʻavgʻosi va muxofazatidin zuafo hammomida alarning alolosi, haybatidin yoʻllar qaroqchidin xoli va qoʻllar toʻla ulus moli va zabtidin amaldorlar qalami sinuq va sitamkorlar alami yikuq. Jiddidin masojid jamoat ahlidin mamlu va madoris bahs va jadal xaylidin gʻuluv. Qisosi tigʻidin oʻgʻri ilgi el molidin koʻtoh, intiqomi biymidin qoti’ tariq holi adam biyobonida taboh. Tunning koʻpi doʻkonlarda savdo uchun sham’ va avbosh koʻcha gashtidin koʻngullari jam’. Shomdin to sahar xonaqohlar eshigi ochuq va xilvatlar ibodat nuridin yoruq. Shahrda qoʻylar posboni ul, yozida qoʻylar shuboni ul. Raiyyatgʻa saro va bogʻ andin ma’mur va sipohigʻa kom va farogʻ andin mavfur. Andin kechalar atrok zuafosi ishi oʻrgʻushtak va atfol varzishi oq soʻngak. Ajuzlar charx uni maddi bila aning duosigʻa nagʻmasoz va kanizaklar momuq sabamoq uni bila aning olqishigʻa nagʻmapardoz. Fuqaro ishi anga ham duo va ham nozish, aning da’bi fuqarogʻa ham saxo va ham navozish. Ochlar gʻizosi bazl va atosi xonidin, yalangʻochlar libosi xizonai lutf va ehsonidin. Mulk bogʻin ma’mur qilurgʻa abri serob va mulk ahli koʻzin yoruturgʻa mehri jahontob. Oʻzga mulkning raoyo va xalqi aning orzusida va yana kishvar mazlumlari aning adli duosi guftigoʻsida. Yaxshi otigʻa ulamo ishi rasoil tartibi va yaxshi sifotigʻa shuaro varzishi qasoyid tarkibi, mugʻanniylar ishtigʻoli sanosi uchun surud tuzmak va musanniflar maqoli duosi ohangida nagʻma koʻrguzmak. Xalq rizosidin haq rizosigʻa tolib va dodxoh soʻrarda soʻrugʻ kuni vahmi koʻngligʻa gʻolib. Masnaviy: Ulus podshohiyu darveshvash, Anga shohliqdin kelib faqr xash, Jahondorlargʻa sipehr intiboh, Valiy ahli faqr olida xoqi roh, Jahon mulki olinda xoshokcha, Vale bir koʻngul mulqi aflokcha. Bori benavolar navosozi ul, Hamul nav’kim, Shoh Abulgʻozi(5) ul, Kelib ayni insonu insoni ayn, Jahon vorisi Shoh Sulton Husayn Ki, to boʻlsa gardungʻa davvorliq, Anga boqiy oʻlsun jahondorliq. Xaloyiqqa bu shahdin oʻlsun nishot, Dame boʻlmasun xoli andin bisot. Ikkinchi Fasl: Islompanoh Beklar Zikrida Mundoq shohga musulmon bek nabiy xizmatida toʻrt yordin biridek. Nomurodlarning panohi va podshohning davlatxohi. Shohgʻa dunyoda chin soʻz deguvchi va aning oxirati gʻamin yeguvchi. Yomonlar andin haroson va yaxshilar dushvorligʻi oson. El moli tama’i koʻnglida nobud va ayoli xayoli zamirida nomavjud. Murodi raoyo amniyati va maqsudi baroyo jam’iyati. Ul musulmonlargʻa rizojoʻy va musulmonlar anga duogoʻy. Oʻzining zoti tuzuk va sa’yi shoh eshigida tuzukluk. Shoh eshigi mundoq bekdin xoli boʻlmasun va davlatning andin oʻzga intiqoli boʻlmasun. Uchinchi Fasl: Nomunosib Noiblar Zikrida Yolgʻonchi xudnamo noib nisbati musallamai kazzob millati, nubuvvat tuhmatin oʻziga solgʻon va Jabroil(6) vahydin degoni bori yolgʻon. Munga ham shox xususiyati izhori gʻayri voqe’ yolgʻon bori. Yolgʻon hukm yetkururiga bois tama’i shum va oʻtruk parvona yetkururiga sabab hirsi mazlum. Nima olurda yolgʻon anga chin oʻrnigʻa va musulmonlargʻa nuqson anga din oʻrnigʻa, yolgʻon borida anga chin demaki mahol va rishvat olurda oʻzga soʻz deb, ammo koʻnglida oʻzga xayol. Mundoq noibki, bir boʻlmagʻan fe’liyu qavli, shoh eshigidin gum boʻlgʻoni avli. Toʻrtinchi Fasl: Zolim Va Johil Va Fosiq Podshohlar Zikrida Odil podshoh koʻzgu va bu aning uchasidur. Ul yoruq, subh, bu aning qorongʻu kechasidur. Zulm aning koʻngligʻa margʻub va fisq aning xotiriga mahbub. Mulk buzugʻligʻidin zamiriga jam’iyat va ulus parishonligʻidin xotirigʻa amniyat. Obodlar aning zulmidin vayrona, kabutar toqchalari boyqushgʻa oshiyona. Boda seli chun bazmida toʻgʻyon qilib, ul sel mulk ma’muralarin vayron qilib. Suvchi xonasigʻa farsh masjid ravoqi toʻkulgonidin va koʻplari boshigʻa xisht mehrob toqi yemrulgonidin. Agar qon toʻkmak anga pesha, kimki joni bor anga andesha. Agar shurbgʻa mash’uf - koʻy va koʻcha musulmonlargʻa maxuf. Agar fosiq boʻlsa va bad, af’ol - el irzi va ayoligʻa andin biymu nakol. Va sitezaroʻy boʻlsa va xudroy mushfiq Navoiy jonigʻa voy! Oʻz noshoyisti oʻz olida xoʻb va el ma’quli anga mardud va ma’yub. Koʻp xizmat oz sahv bila olida nobud va koʻp haq va rost oz xato bila ilayida nomavjud. Xato royi oʻng kelmasa, daxlsizlarga shirkat, balki naqiz tutqonlargʻa ziyoda tuhmat. Nosavob xayoli tuz chiqmasa, shirkati yoʻqlargʻa itob va balki xabari yoʻqlarga aroda azob. Hayot suyin ogʻu desa, musallam tutmogʻon gunahkor va quyosh nurin qorongʻu desa, tahsin qilmogʻon tiyra roʻzgor. Oʻz jonibidin qatraning daryocha hurmati va zarraning bayzacha qiymati. El tarafidin moli olam bir qora puldin kam va fido qilgʻon joni aziz, oncha yoʻqkim, bir pashiz. Qora quzgʻunni oq tuygʻun desa, qozni yaxshi olur demagan muqassir. Yoruq kunni tiyra tun desa, suho koʻrunadur demagan mudbir. Chin der elga - jon xatari, xayrgʻa dalolat qilgʻuvchigʻa oʻlum zarari. Haq aning qoshida botil, xiradmand aning aqidasida johil. Eldin koʻnglida kiynasi - maxfiy xazinasining dafinasi. Qatl uchun jon bermak shiori, el molu jonigʻa qasd - shikori. Bu yomon podshohki, boʻlgʻay vaziri ham yomon, andoqki, Fir’avn nayobatida Homon(7). Bayt: Uylakim shoh morgʻa boʻlgʻay mumid ham ja’fariy, Yo vaboyi xalqqa toun ham oʻlgʻay bir sari. Tengri mundoq balolarni adam chohidin vujud taxtgohigʻa kelturmasun va yoʻqluq zindonidin borligʻ shahristonigʻa yetkurmasun. Beshinchi Fasl: Vuzaro Zikrida Vazir vizrdin mushtaqdur va bu fe’l aning zotigʻa ahaq va alyaqdur. Bu ishni pisandida qilgʻon Osaf(8) ermishkim, nigini naqshi «qad rahimallohu man in-safa»(9) ermish. Hamonoki, Osaf bordi, insofin olib bordi va insof gavharin bu noinsoflar orasidin chiqordi. Kishi agarchi oʻzin yeldek har yon solgʻay, Osafni bu xokdonda qayda topa olgʻay. Dahr elida birovki Osaf nihoddur, bilgaykim, Sulaymon taxti barboddur. Bu zolimlar - mulkni barbod berguvchilardur va mulk ahli yigʻishturgʻonlarin bitirguvchilardur. Avlo ulkim, bular zikrida kishi xoma surmagan va bu xomadek qora yuzluklar otin qalam tiliga kelturmagay. Zahr berib bemor oʻlturguvchi tabib, bularning holigʻa mushobehdur va qarib. Bu ikki xayldin har biri bir af’i, shohgʻa vojibdur bularniig daf’i. Bular, jumlasi chiyonlar, xaloyiqqa yetkurur ziyonlar. Kilklari noʻgʻi aqrab nishi, raiyat jonigʻa ul nish tashvishi. Necha bu nish mazlumlargʻa sanchilgʻay, umid ulki, boshlari ajal toshi bila yanchilgʻay. Masnaviy: Bulardin gar a’lo gar adno durur Kim, andin xaloyiqqa izo durur. Shah oʻlturmas avlodur ul elni bot Ki, debdur nabiy «iqtilso almu’ziyat»(10) Oltinchi Fasl: Noqobil Sadrlar Zikrida Bediyonat sudur bid’ati sayyiadur bilo-zarur. Bu nokas agar omiydur fisqu fujur aning komidur. Majlisida nagʻmanavozliq ilm va taqvo azosigʻa - navhasozliq. Ulamo kelturgan gulob shishalariki xoli qolib, boda solurgʻa ani mulozimlari olib. Bu kelturgan nabot gazak uchun ushalib, vazifa vajhlari oʻzga asbob uchun saygʻolib Badkirdor anda gʻalaba va poykor anda talaba. Navkarlariga osh xonaqoh rotibasidin va chuhralarigʻa maosh shayx va mudarris vazifasidin. Bazmigʻa may kelturgali muhtasib rozi va maygʻa bodapolo rishi qozi, kishvarki, anda manohiy mundoq behisob boʻlgʻay, islom va shariatgʻa ne izzat va ne hisob boʻlgʻay. Sadr kerak ulamogʻa dastyor boʻlsa va mashoyixqa korguzor va xizmatkor va sodotgʻa mumid va fuqaro xizmatida mujid. Zulm rishtasin uzguvchi va avqof buzugʻin tuzguvchi va ziroat kasratida sa’y koʻrguzguvchi. Masnaviy: Yoʻq ulkim fosiqu xammoru zukka Ki, buzgʻay garchi boʻlgʻay xoja dukka. Rikobi naqshi kimsonligʻ sarosar Toʻnida ortiq ondin zebu zevar. Qit’a: Keraki boshigʻa qoʻysa aloqalik dastor, Yana rido ham aning egnida mavoliydek. Yoʻq ulki, markabi boʻynigʻa bogʻlab ossa qoʻtos, Osilgʻay oʻzining oʻz boʻgʻzidin saqolidek.

Muallif: Alisher Navoiy