Mezon ul-Avzon [Alisher Navoiy]

Mezon ul-Avzon [Alisher Navoiy]

Mezon ul-Avzon[1] Bismillahir Rahmonir Rahim Komil hamd va vofir shukr ul soni’gʻakim inson xilqati baytining nazmin anosir toʻrt rukni bila tuzdi va bu bayt arkonin nazm ahlining solim tab’ va mustaqim zehni ikki misrai bila manzum koʻrguzdi. Va jadid na’t va qarib durud ul nozimgakim, olam ahli intizomi uchun shariat mezonini adl avzoni bila rost kelturdi, to ul rostlik siqli hashr mezonigʻa madad yetkurdi. Ammo ba’d, solim va mavzun tab’ligʻ nazm ahliga va matbu’ tab’ va muloyim zehnlik she’r xayligʻa ma’ruz ulkim, bu banda hazrati sulton us-salotin muizz us-saltanati vad-dunyo vad-din Sulton Husayn Bahodirxon xalladallohu mulkahu va adoma umrahu[2] va davlatahuning har nav’ nazm bobida ta’lim va tarbiyatlari bila va har sinf she’r uslubida tafhim va taqviyatlari bila ajam shuarosi va furs fusahosi har qaysi uslubdakim, soʻz arusigʻa jilva va namoyish berib erdilar, turk tili bila qalam surdum va har nechuk qoidadakim, ma’ni abkorigʻa ziynat va oroyish koʻrguzub erdilar, chigʻatoy lafzi bila raqam urdum. Andoqkim, to bu mazkur boʻlgʻon til va lafz binosidur, hech nozimgʻa bu dast bermaydur va hech roqimgʻa bu muyassar boʻlmaydur. Ammo chun ul Hazratning sharif majlislari maoniy javohirining koni erdi va latif tab’lari nazm qavoidining mezoni va zamon shuarosi oliy dargohda xodim va davron bulagʻo va zurafosi maoliy borgohda mulozim erdilar, mudom nazm va nasrdin soʻz mazkur va aladdavom she’r va muammodin tab’ natoyiji mastur boʻlur erdi va ul hazratning daqoyiqshior tab’lari nazm oyini va intishorigʻa tolib va haqoyiqosor zehnlari she’r tartibi va ishtihorigʻa rogʻib; andoqki, nazm ahlining shakarrezi va muhabbat xaylining otashangezi, dardu shavq tariqining pokravi, ya’ni Amir Xusrav Dehlaviy ravvahallohu ruhahuning gʻazaliyotinikim, toʻrt devongʻa mashhurdur, ulcha sa’y va imkoni bor, qililib, yigʻdurdilar va aning abyoti adadi oʻn sekkiz minggʻa yetti va ani gʻoyati ziynatu zeb va nihoyati takalluf va jadvalu tazhib bila zamon xushnavislarigʻa kitobat qildurdilar va aning rivoj va ravnaqin quyoshdek royi olamoroy mashgʻulliqi bila falakdin oshurdilar. Chun ul malikul-kalom bu fanda mahoratu kamolidin va amiyq tab’u daqiq xayolidin koʻprak bahrda she’r aytibdur va aksar nazm nomatbu’ vaznda debdur va zamon zurafosidin ba’zining solim tab’i aning balogʻatidin qosir va idrokidin mutahayyir, balki mutanaffir erdi. Ul Hazratning humoyun tab’larigʻa gʻarib ixtiroye va ajib ijtihode keldikim, hargiz salotindin, balki shuaroyi nazm oyindin hech kimning xayoligʻa kelmaydur va xotirigʻa xutur qilmaydur. Aning sharhi budurki, ul devonda har gʻazal boshida ul gʻazal ne bahrda va ne vaznda erkanin va arkonigʻa qaysi zihof kirib, ne nav’ tagʻayyur topqanin bitgaylar va sabt qilgʻaylar, to barcha el ul bahr ah-volini va ul vazn ashkolini ma’lum qilgʻaylar va alhaq bu xayol asru gʻarib va nodir tushubdur, balki jam’i devon tartib bergan shuarogʻa azim haqqe sobit boʻlubdur. Va bu bandaning dagʻi toʻrt devonigʻakim, turkcha til bilan nazm topibdur va abyoti adadi yigirmi besh mingga yaqinlashibdurkim, ul Hazratning humoyun alqobigʻa raqam topibdur va muzayyan boʻlubdur ham ushbu mazkur boʻlgʻon dastur bila tartib berilibdur. Chun ul Hazratning muborak xotirlari she’r buhuru avzonigʻa va nazm qavoidu mezonigʻa muncha moyil erdi, aruz fannida bu muxtasar sabt boʻldi va anga «Mezon ul-avzon» ot qoʻyuldi va necha qoidau doira va vaznkim, hech aruzda, misli fan vozii Xalil ibni Ahmad[3] va ilm ustodi Shams Qays[4] kutubida va Xoja Nasir Tusiy[5]ning «Me’yor ul-ash’or»ida, balki Hazrati Maxdumiy[6] navvara marqadahu nuran «Aruz»larida yoʻq erdikim, bu faqir bu fan usulidin istixroj qilib erdikim, bu kitobgʻa izofa qildim. Emdi Tengridin tavfiq tilab, ul azizlar ruhidin istimdod qilib, shuru’ qililur. Ammo bilgilkim, aruz fannikim, nazm avzonining mezonidur, sharif fandur. Nevchunkim, nazm ilmining rutbasi bagʻoyat biyik rutbadur. Andoqki, haq subhonahu va taoloning kalomi majidida koʻp yerda nazm voqe’ boʻlubdurki, aruz qavoidi bila rostdur. Ul jumladin biri bu oyatdurkim: «Lan tanolluvaal birra hatto tunfiquna»[7]dur, «ramali musaddasi mahzuf» voqe’ boʻlubdur. Va yana budurkim: «Val-mursaloti ur-fan, fal-osifati asfan»[8]kim, vazni: «maf’ulu fo’ilotun maf’ulu fo’ilotun»dur, «muzorei musammani axrab» voqe’ boʻlubdur. Va yana: «Jannoti adnin fadxulluho xolidin»[9]kim, vazni: «mustaf’ilun, mustaf’ilun, mustaf’ilon»dur va «rajazi musaddasi muzol» voqe’ boʻlubdur. Va Kalomullohda koʻp yerda bu nav’ voqe’dur. Va Rasul sallallohu alayhi vassallam ahodisida dagʻi ham bu tariq tushubdur. Ul jumladin biri budurkim, «man akrama oliman faqad akramani»[10]kim, vazni: «maf’ulu mafoilun mafoiylu faul»dur va ruboiy vaznida «hazaji axrabi maqbuzi makfufi majbub» voqe’ boʻlubdur. Va Amir ul-moʻ’minin Ali[11] karramallohu vajhahuning ash’ori koʻpdur, balki devoni bor. Yana mashoyix va aimma va avliyoullohdin ham koʻp azimush-sha’n elning nazmi, balki devoni va masnaviy tariqi bila kitoblari borkim, istishhodgʻa hojat emas, nechunkim, xaloyiq qoshida ravshandurur va ham soʻz tatvil topar. Va bu nazmlarning asli va zobitasi aruz buhur va avzonigʻa mavqufdur. Bas sobit boʻldikim, aruz fani sharif fandur. Va bukim, bu ilmni nechun «aruz» dedilar, muxtalif aqvol bor. Ul jumladin, biri bila iktifo qilidur. Va ul budurkim, Xalil ibni Ahmad rahmatullohki, bu fanning voziidur, chun arab ermish va aning yaqinida bir vodiy ermishki, ani «Aruz» derlar ermish va ul vodiyda a’rob uylarin tikib, jilva berib, bahogʻa kiyururlar ermish. Va uyni arab «bayt» der. Chun baytlarni bu fan bila mezon qilib, mavzunini nomavzundin ayururlar, goʻyoki qiymat va bahosi ma’lum boʻlur, bu munosabat bila «aruz» debdurlar. Baytniki uy oti birla otabdurlar, munosabati muni debdurlarki, uyning chun binosi toʻrt rukn biladur, bu baytning ham binosi toʻrt rukn biladur, bu baytda ham ma’ni haysiyatidin koʻp nimalar boʻlur, hatto uyning mahzunot va maxfiyoti oʻrnigʻa ham munda maxfiy va maktum xayolot va maoni topsa boʻlur, bu munosabatlardin ani «bayt» debdurlar. Ammo ma’lum boʻlsunkin, aruz fani ahli nazm avzoni usulining binosin uch rukngʻa qoʻyubdurlarkim, alarni sabab va vatad va fosila debdurlar. Sabab ikki nav’dur: sababi xafif va ul lafzedur mushtamil: bir mutaharrik va bir sokingʻa, andoqkim, may va nay va gul va mul. Va sababi saqiyl va ul lafzedur mushtamil: ikki mutaharrikka, andoqkim, yuzi va koʻzi va xati va qadi. Va vatad dagʻi ikki qismdur: va vatadi majmu’ va ul lafzedur: ikki burunqi harfi mutaharrik va bir soʻngqi harfi sokin, andoqkim, shajar va samar va Xoʻtan va Adan. Va vatadi mafruq va ul lafzedur: burunqi va soʻngqi harfi mutaharrik va oʻrtanchi harfi sokin, andoqkim, xoma va noma va noqa va foqa. Fosila dagʻi ikki nav’dur: fosilai sugʻro va ul lafzedur: uch harfi mutaharrik va toʻrtunchi harfi sokin, andoqkim, mirakim va yurakim. Va fosilai kubro va ul lafzedur: toʻrt harfi mutaharrik va beshinchi harfi sokindur, andoqkim, yashamagʻan va kisamagʻan. Va bu arkonning majmui bu kalimot tarkibida darajadurkim: «Ul koʻzi qaro dardu gʻamidin chidamadim». Va mavzun kalom ta’lif bu arkonning hech qaysini to yana birigʻa murakkab qilmagʻaylar, mustahsan tushmas. Ne sababdin, andoqkim, bayt: Ey oy, kelkim, yoringdurmen, Furqat shomi zoringdurmen. Va ne avtoddin, andoqkim, bayt: Qadi havosidin gahi shajar sari nazar qilay, Yuzi xayolidin gahi chaman sari guzar qilay. Va ne favosildin, andoqkim, bayt: Mirakim, tilakim chu sen oʻldungu bas, Ne qilay yanalar koʻrarni havas. Pas mavzun kalom ta’lifida bu arkon tarkibidin guzir yoʻqtur va arabu ajam shuarosining jami’ ash’ori murakkab bu arkon ijtimoidindur va aruz ahli ani «afoiyl» va «tafoiyl» derlar va ul sekkiz faslgʻa munhasirdur: Fa’ulun – vatadi majmu’ taqdimi bila sababi xafifqa. Fo’ilun – sababi xafif taqdimi bila vatadi majmu’qa. Mafo’iylun – vatadi majmu’ taqdimi bila ikki sababi xafifqa. Mustafi’lun – ikki sababi xafif taqdimi bila vatadi majmu’qa. Fo’ilotun – vatadi majmu’ kivurmak bila ikki sababi xafif orasigʻa. Mafo’ilatun – vatadi majmu’ taqdimi bila fosilai sugʻrogʻa. Mutafo’ilun – fosilai sugʻro taqdimi bila vatadi majmu’gʻa. Maf’ulotu – ikki sababi xafif taqdimi bila vatadi mafruqqa. Va ulcha bu sekkiz usuldin forsiy she’rda kasirul-vuqu’dur – beshdur: 1) mafo’ilun, 2) va fo’ilotun, 3) va mustaf’ilun, 4) va maf’ulotu, 5) va fa’ulun. Va turkcha she’rda ham ulcha mulohaza qililibdur, bu arkondin oʻzga vuqu’ topmas, magar takalluf bila. Va bu besh aslning har biriga necha far’durkim tagʻayyurlar sababidinki, ani aruziylar «zihof» derlar, hosil boʻlur. Ul jihatdin zihof va furu’ orasida bir fasl tartib berildi. Fasl. Mafo’iylun zihofoti oʻn birdir va furui dagʻi oʻn birdur. Ammo zihofi: 1) «Qabz» – mafo’iylun «yo»sining isqotidur, to mafo’ilun qolgʻay. 2) «Qaf» – mafo’iylun «nun»uning isqotidur, to ma-fo’iylu qolgʻay. 3) «Xarm» mafo’iylun «mim»ining isqotidur, to fo’iylun qolgʻay va maf’ulun aning oʻrnigʻa bitarlar. 4) «Xarb» – mafo’iylun «mim»i va «nun»ining isqotidur, to fo’iylu qolgʻay va maf’ulu aning oʻrnigʻa bitarlar. 5) «Shatar» – mafo’iylun «mim» va «yo»sining isqotidur, to fo’ilun qolgʻay. 6) «Hafz» – mafo’iylunning oxir juzvining oxir sababi xafifi isqotidur, bas mafo’iylundin mafo’iy qolgʻay va fa’ulun aning oʻrnigʻa qoʻyarlar. 7) «Qasr» – oxir juzvining, ya’ni sababi xafif oxirining isqotidur va maqobilining iskoni bas mafo’iylun mafo’iyl boʻlgʻay. 8) «Hatm» – «hazf» va «qasr» ijtimoi, bas mafo’iylunda mafo’ qolgʻay va fa’ul aning oʻrnigʻa qoʻyarlar. 9) «Jabb» – ikki sababi xafif isqotidur, bas mafo’iylundin mafo’ qolgʻay va fa’ul aning oʻrnigʻa qoʻyarlar. 10) «Zalal» – «hatm» va «xarm» ijtimoidur, mafo’iylunda bas fo’ qolgʻay.[12]) «Batar» – «jabb» va «xarm» ijtimoidur, mafo’iylunda bas fo’ qolgʻay, fa’ aning oʻrnigʻa qoʻyarlar. Ammo furu’i: mafo’ilun – maqbuz; mafo’iylu – maxfuf; mafa’ulun – axram; mafa’ulu – axrab; fo’ilun – ashtar; fa’ulun – mahzuf; mafo’iyl – maqsur; aul – ahtam; faul – majbub; fo’-asall; fa’-abtar. Fo’ilotun zihofoti oʻndur va furu’i oʻn besh. Ammo zihofoti: 1) «Habn» – avval juzvning sababi xafifining sokin harfining isqotidur, bas fo’ilotundin fa’ilotun qolgʻay. 2) «Kaf» – beshinchi harf isqotidur, bas fo’ilotun fo’ilon boʻlgʻay. 3) «Shakl» – «habn» va «kaf» ijtimoidur, bas fo’ilotun fa’ilotu boʻlgʻay. 4) «Hazf» – fo’ilotunda «to» va «nun» isqotidur – fo’ilo boʻlur va fo’ilun aning oʻrnigʻa bitirlar. 5) «Qasr» – fo’ilotunda fo’ilot boʻlur va fo’ilon aning oʻrnigʻa qoʻyarlar va ba’zi hamul «to»gʻa tagʻyir bermay mazkur qilurlar. 6) «Qat’» – fo’ilotunda soʻnggʻi sabab isqotidur va vatad sokinining ham isqoti va moqabli iskoni, bas fo’il qolgay va fa’lun aning oʻrnigʻa qoʻyarlar, ammo ba’zi ani salm debdurlar. 7) «Tash’is» – fo’ilotun vatadining ikki mutaharrikidin birining neqotidur, to fo’otun qolgʻay, yo folotun qolgʻay, har taqdir bila maf’ulun aning oʻrnigʻa qoʻyarlar. 8) «Jahf» – fo’ilotunni xabn qilmoqdur va fosilani isqot qilmoq, tun qolgʻay, fa’ aning oʻrnigʻa qoʻyarlar. 9) «Tasbigʻ» – oxir juzvning sababi xafifigʻa bir harf orturmoqdurkim, fo’ilotun fo’iloton boʻlgʻay, fo’iliyon aning oʻrnigʻa qoʻyarlar. 10) «Rab’» – fo’ilotunda qat’ va habn ijtimoidurkim, faul qolgʻan. Ammo furu’i: failotun – maxbun; fo’ilatun – makfur; fa’ilotu – mashkul; fo’ilun – mahzuf; failun – maxbuni maqsur; fo’ilun – maxbunn mahzuf; fa’lun – maqtu; maf’ulun – musha’as; fa’loi – maqtui musabba’; faul – marbu’; foiliyon – musabbagʻ; faliyon – maxbuni musabbagʻ; fo’ – majhufi musabbagʻ; fa’ – majhuf. Va mustaf’ilun zihofoti toʻqquzdur va furu’i oʻn toʻrt. Ammo zihofoti: 1) «Xabn» – mustaf’ilunda mutaf’ilun boʻlur, mafo’ilun aning oʻrnigʻa qoʻyarlar. 2) «Tay» – mustaf’ilunning toʻrtunchi harfining isqotidur, musta’ilun qolur, mufta’ilun aning oʻrniga qoʻyarlar. 3) «Qat’» – mustaf’ilunning «nun»ining isqotidur va «lom»ining iskoni, mustaf’il qolur, maf’ulun aning oʻrnigʻa qoʻyarlar. 4) «Taxli’» – mus-tafi’lunda «xabn» va «qat’» ijtimoidur, mutaf’il qolur, fa’ulun aning oʻrnigʻa qoʻyarlar. 5) «Hazaj» – mustaf’ilunning vatadi isqotidur, mustaf qolur, fa’lun aning oʻrnigʻa qoʻyarlar. 6) «Raf’» – bir sababi; xafif isqotidur, ul juzvdinkim, avvali ikki sababi xafifdur, bas mustaf’ilundin taf’ilun qolgʻay, foilun aning oʻrnigʻa qoʻyarlar. 7) «Xabl» – mustaf’ilundin «sin» va «fo» isqotidur, ya’ni «xabn» va «tay» ijtimoidur, muta’ilun qolur, fa’ilatun aning oʻrnigʻa qoʻyarlar. 8) «Izola» – mustaf’ilunning oxiridagʻi vatadi majmu’gʻa bir sokin ortturmoqdur, mustaf’ilon boʻlur. 9) «Tarfil» – mustaf’ilunning vatadi majmu’igʻa bir sababi xafif izofa qilmoqdur, mustaf’ilotun boʻlur, mustaf’ilotun aning oʻrnigʻa qoʻyarlar. Ammo aning furu’i: mafoilun – maxbun; muftailun-matviy; maf’ulun – maqtu’; faulun – muxalla'; fa’ilun – mahzuz; foilun – marfu’; failatun – maxbul; mafoilon – vatviyi muzol; mustaf’ilen – muzol; failaton – maxbuni muzol; mafoilotun – maxbuni muraffal; muftailotun – matviyi muraffal; musta’ilotun – muraffal. Maf’ulotu zihofoti toʻqquzdur va furu’i oʻn toʻrt. Ammo zihofoti: 1) «Xabn» – maf’ulotuda maf’ulotu boʻlur va mafo’ilu aning oʻrnigʻa qoʻyarlar. 2) «Tay» – maf’ulotuda maf’ilotu boʻlur, foilotu aning oʻrnigʻa qoʻyarlar. 3) «Xabl» – maf’ulotuda «xabn» va «tay» ijtimoidur, ma’ilotu boʻlur, failotu aning oʻrnigʻa qoʻyarlar. 4) «Vaqf» – maf’ulotu «to»sining iskonidur, maf’ulon aning oʻrnigʻa qoʻyarlar. 5) «Kashf» – maf’ulotu «to»sining isqotidur, maf’ulun aning oʻrnigʻa qoʻyarlar. 6) «Salm» – maf’ulotu vatadining isqotidur – maf’u qolur, fa’lun aning oʻrnigʻa qoʻyarlar. 7) «Jad’» – maf’ulotuning, ikkala sababining isqoti va «to»sining iskonidur – lot qolur, fo’ aning oʻrniga qoʻyarlar. 8) «Nahr» – maf’ulotuning ikkala sababi va «to»sining isqotidur – lo qolur, fa’ aning oʻrniga qoʻyarlar. 9) «Raf’» – maf’ulotuning burunqi sababining isqotidur, ulotu qolur, maf’ulu aning oʻrnigʻa qoʻyarlar. Ammo aning furu’i; mafoiylu – maxbun; foilotu – matviy; failotu – maxbul; maf’ulon – mavquf; maf’ulun – makshuf; faulun – maxbuni maqshuf; faulon – maxbuni mavquf; fa’lun – aslam; foilon – matviyi mavquf; foilun – matviyi, makshuf; failun – maxbuni matviyi makshuf; maf’ulu – marfu’; fo’ – majdu’; fa’ – manhur. Va faulunning zihofoti oltidurur, furu’i ham olti. Ammo zihofoti: 1) «Qabz» – faulunda faulu boʻlur, «lom» zammi birla. 2) «Qasr» – faulunda faul boʻlur, «lom» sukuni bila. 3) «Hazf» – faulunda fau boʻlur, faul aning oʻrnigʻa qoʻyarlar. 4) «Salm» – faulunda «fo» isqotidur, ulun qolur; fa’lun aning oʻrnigʻa qoʻyarlar. 5) «Sarm» – : faulunda «fo» va «nun» isqotidur, ulu qolur, fa’lu aning oʻrnigʻa qoʻyarlar. 6) «Batar» – faulunda vatadi majmu’ isqotidur, lun qolur, fa’ aning oʻrnigʻa qoʻyarlar. Ammo aning furu’i: faulu – maqbuz; faulu – maqsur; faul – mahzuf; fa’lun – aslam; fa’lu – asram; fa’ – abtar. Fasl. Chun avzon va ba’zi zihofot furu’ikim, muhtojun ilayh edi, bilindi. Emdi bilkim, buhureki ba’zining takrori va ba’zining tarkibi ba’zi bila hosil boʻlur, oʻn toʻqquzdur, ba’zi arabqa maxsus va ba’zi ajamqa maxsus va ba’zi mushtarak va turk shuarosigʻa millati isti’moldin hech qaysi bu vaqtqa degincha maxsus emas ermish va muloyim tab’ligʻ nozimlar har bahr va vaznda kayfa mattafaq nazm aytur ermishlar va aruz qoida va zobitasidin bevuquf ermishlar, to bu vaqtda Tengri inoyatidin turk tili bila she’r ajam shuarosigʻa maxsus buhur va avzon dagʻi nazm silkigʻa kirdi. Ammo buhur asomisi: tavil, madid, basit, vofir, komil, hajaz, rajaz, ramal, munsarih, muzori’, muqtazab, mujtass, sari’, jadid, qariyb, xafif, mushokil, mutaqorib, mutadorik. Ammo tavil va madid va basit binosi ikki muxtalif juzvgʻadur, biri xumosiy va biri suboiy. Tavil ajzosi ikki qatla: «faulun mafoiylun (faulun mafoiylun)»dur, andoqkim bayt: Desam orazu zulfung ul oʻtdur, tutundur bu, Der ondin sanga kuymak, bu birdur qaro qaygʻu. «Fo’ilotun fo’ilun»dur, andoqkim, bayt: Chehradin burqa’ ochib oʻtqa kuydurdung mani, Chun kul oʻldi paykarim, koʻkka sovurdung mani. Va basit ajzosi ikki qatla: «mustaf’ilun fo’ilun mustaf’ilun fo’ilun»dur, andoqkim, bayt: Ishqing meni tunu kun majnunu zor aylamish, Koʻnglumni zoru hazin, jismim nizor aylamish. Vofir va komil binosi subonyotgʻadur: murakkab besh mutaharrik va ikki sokindin. Vofir ajzosi musaddasda olti qatla «mafoilatun», andoqkim, bayt: Na furqat erur sensizin oʻrtanur yurakim, Ne boʻlgʻay agar manga guzar aylasang, mirakim. Va komil ajzosi ham musaddasda olti qatla «mutafo’ilun»dur, andoqkim, bayt: Ne balo emish sening ul xirom ila qomatiig, Gahi sur’ating, gahi noz birla iqomating. Va ajam shuarosigʻa bu besh bihordakim, mazkur boʻldi, nazm oz voqe’ boʻlmish boʻlgʻay. Ammo hajaz va rajaz va ramal binosi tavil va madid va basitning suboiyotigʻadur. Hazaji musammani solimda sekkiz qatla «mafo’iylun»dur, va rajaz ajzosi sakkiz qatla «mustaf’ilun»dur va ramal ajzosi sakkiz qatla «fo’ilotun»dur. Va bu bahrni bir doiragʻa qoʻyubdurlar va ul doirani «Mu’talifa» debdurlar. Va ul bu surat bila durur: Munsarih va muzori’ va muqtazab va mujtass va sari’ va jadid va qariyb va xafif va mushokil binosi suboiyotqadurki, anda ixtilofdur, salimlarin bir doirada jam’ qilmaydurlar. Ammo munsarihi matviy va muzori’i matviy va makfuf va muqtazabi matviy va mujtassi makfuf va maxbunniki, musammanul-ajzodurlar, bir doiragʻa qoʻyub, ul doirani «Muxtalifa» debdurlar. Bu surat biladur: Va sari’i matviy va jadidi maxbun va maqbuz va qariybi makfuf va matviy va xafifi difis maxbun va maqbuz va mushokili makfufu maqsurki musaddasul-ajzodurlar, bir doiragʻa qoʻyub, ul doirani «Mun-tazia» atabdurlar. Bu surat biladur: Va mutaqorib va mutadorik ajzosi xulosiyotqadurki, murakkab uch mutaharrik va ikki sokindindurlar. Mutaqorib ajzosi sekkiz qatla «fa’oʻlun» va mutadorik ajzosi sekkiz qatla «fa’ilun» va bu ikki bahrni bir doirada qoʻyub, otin «Muttafiqa» debdurlar. Bu surat biladur: Agar munsarih va muzori’ va muqtazab va mujtass baxrigʻa zihofot yoʻl berib, musamman qilib, bir doira qoʻyubdurlar va sari’ va jadid va qariyb va xafif va mushokil bahrigʻa dagʻi zihofot doxil qilib, yana bir doira qoʻyubdurlar. Ammo bularning soliminiki, anga hech zihof kirmamish boʻlgʻay, hech doiraga tartib bila zabt qilmaydurlar. Bu mazkur boʻlgʻan toʻqquz asl bahrning soliminiki, zihofot duxulidin salomat qolmish boʻlgʻaylar, bir doirai azimada jam’ qilib, har birining oʻrnigʻa alohida misol kelturub, toʻqquztasini yana bir misra’din ham istixroj qilib, ul «Doirai mujtamia» deyildi va bu doira rasmi zamon zurafosidin ba’zining xayoliga kelib erdi, ammo faqir anga tartib berdim va ul bu nav’ surat biladur, hokazo: Va komil bahri bila vofir bahrida chun nazm kam voqi’ boʻlubdur, agar solim va matbu’ bahrlardur, ammo doirasigʻa oz ta’arruz qilibdurlar, ul ikki bahrgʻa dagʻi doira qoʻyuldi va aning otin «Doirai muxtalita» deyildi, bu surat biladur: Ammo tavil va madid va basit bahri arab shuarosining maxsusidur, alar aruzlarida doiragʻa kiyurubdurlar va ajam shuarosi anga mashgʻul boʻlmaydurlar, alarni dagʻi bir doiragʻa kiyurub, bu muxtasargʻa doxil qilildikim, ul doiradin oriy boʻlmagʻay va ani «Doirai mushtabiqa» debdurlar, bu surat biladur: Fasl. She’r taqti’i iborat andindurkim, bayt alfozini bir-biridin ayirgʻaylar, ul nav’kim, baytning har miqdori teng tushgay ul bihorning afo’iylidin birigakim, ul bayt bahrda voqi’dur va tariqi budurkim, mulohaza harakatning nafsigʻa voqi’ boʻlgʻay, yoʻqkim, ahvoligʻaki, ul fatha va zamma va kasradur va malfuz e’tibor qilgʻay, yoʻqki maktub va har harfki lafzda kelgay, agarchi kitobatda boʻlmagʻay, taqti’da hisobgʻa kirgay, nechukkim, mushaddad huruf va «alif»dekki, «hamza» ishbo’idin hosil boʻlur, andoqkim, misra’: Ketti ulkim, sendin orom istagayman, ey koʻngul. Taqti’i: Ketti ulkim – foilotun – sendin orom – foilotun – istagaymen, foilotun – ey koʻngul – foilun – kim mulohaza qililsa bu misra’da oʻn toʻrt harfi taqti’ qilurda xorij boʻlur. Va ul «yo»larkim, xastaye va bastaye va yoraye va ovoraye va yonaye lafzidek tankir va sifat holida zohir boʻlur, taqti’ chogʻi doxil qilurlar, andoqkim, bayt: Xastayekim, bastai ul zulf erur, Uyla yoʻq devonai farzonaye.

Muallif: Alisher Navoiy