Muhokamat ul-Lugʻatayn [Alisher Navoiy]
![Muhokamat ul-Lugʻatayn [Alisher Navoiy]](http://uzsmart.ru/kutubxona/asarlar/muhokamat-ul-lugatayn-alisher-navoiy/muhokamat-ul-lugatayn-alisher-navoiy.jpg "Muhokamat ul-Lugʻatayn [Alisher Navoiy]")
| Muhokamat ul-Lugʻatayn [Alisher Navoiy] |
| Muqaddima Takallum ahli xirmanining xoʻsha chini va soʻz, durri samini maxzanining amini va nazm gulistonining andalibi nagʻma saroyi, yaʼni Alisher almutaxallas bin-Navoiy... mundoq arz qilurkim, soʻz durredurkim, aning darʼyosi koʻnguldur va koʻngul mazharedurkim, jomii maoniyi juzv va kuldur. Andoqki, darʼyodin gavhar gʻavvos vositasi bila jilva namoyish qilur va aning qiymati javharigʻa koʻra zohir boʻlur. Koʻnguldin dogʻi soʻz durri nutq sharafigʻa sohibi ixtisos vasilasi bila guzorish va oroyish koʻrguzur va aning qiymati ham martabasi nisbatigʻa boqa intishor va ishtihor topar. Gavhar qiymatigʻa nechukki, marotib usru koʻpdur, hattoki, bir diramdin yuz tumangacha desa boʻlur. Qitʼa: Injuni olsalar mufarrih uchun, Ming boʻlur bir diramgʻa bir misqol. Bir boʻlur hamki, shah quloqqa solur: Qiymati mulk, ibrasi amvol Soʻz durrining tafovuti mundin dogʻi begʻoyatroq va martabasi mundin ham benihoyatroqdur. Andoqki, sharifidin toʻlgan badangʻa ruhi pok etar, kasifidin hayotliq tangʻa zahri halok xosiyati zuhur etar. Qitʼa: Soʻz gavharidurki, rutbasining Sharhidadur ahli nutq ojiz. Andinki erur xasis muhlik, Koʻrguzgucha durur Masih muʼjiz[1]. Va bu soʻzning tanavvui taaqquldin nari va tasavvurdin tashqaridur. Agar mubolagʻasiz ijmol yuzidin qalam surulsa va ixtisor jonibidin raqam urulsa, etmish ikki navʼ bila taqsim toparida xud hech soʻz yoʻqturki, etmish ikki firqa kalomigʻa dalolat qilgʻay; ammo ulcha tafsiliydur. Uldurkim, rubʼi maskunning etti iqlimidin har iqlimda necha kishvar bor va har kishvarda necha shahr va qasaba va kent va har dashtda necha xil-xil sahronishin ulus va har togʻning qoʻllarida va qullalarida va har bahrning jazoyirida va savohilida ne tavoyif bor[2]. Har jamoat alfozi, oʻzgalaridin va har guruh iborati yonalaridin mutagʻayyir va birnecha xususiyat bila mutamayyazdurki, oʻzgalarda yoʻqtur. Andoqki, tuyur va bahoyim va suboʼning tillarikim, har-birining oʻzgacha xurush va takallumlari bor va gʻayri mukarrar navo va tarannumlari. Ammo chun alfoz va iboratdin murod maʼnidur va mazkur maxluqotdin maqsud insondur va ul mazhari maoniy va bayon, soʻz aning soʻzidadur va takallum aning kalomida borur. Emdi kelduk soʻz bayonigʻa va kalom dostonigʻa: Muncha mutanavviʼ shahr va quro va jibol va sahro va besha va darʼyo xalqikim, bitildi va tanavvuʼ va tagʻayyurini sharh etildiki, majmuida maʼni adosida alfoz tilga kelur va ul alfozdin maʼni fahm boʻlur. Barchasidin arab tili fasohat oyini bila mumtoz va balogʻat tazʼyini bila muʼjiza tirozdurkim, hech takallum ahlining munda daʼvosi yoʻqtur va soʻzi sidq va ishi taslim- oʻqdurkim, maliki allom jalla va aloning kalomi muʼjiz nizomi ul til bila nozil va rasul (alayhis-salavot vas-salom)ning ahodisi saodat anjomi ul lafz bila vorid boʻlubdur. Va avliyoyi kibor va mashoyixi oliy miqdor (qaddasallohu asrorahum) koʻproq haqoyiq va maorifki surubturlar va maoniy zebolarin taqrir libosigʻa kiyurupdurlar ul farxunda iborat va ul xujasta alfoz va ishorat bila voqiʼ boʻlubtur... Mundin soʻngra uch navʼ tildurkim, asl va muʼtabardur va ul tillar iborati gavhari bila qoyilining adosigʻa zevar va har qaysining furui bagʻoyat koʻptur. Ammo turkiy va forsiy va hindiy asl tillarning manshaidurki, Nuh paygʻambar (salavotullohu alayh)ning uch oʻgʻligʻakim, Yofas va Som va Homdur etushur. Va bu mujmal tafsili budurki, Nuh (alayhissalom) toʻfon tashviridin najot va aning mahlakasidin hayot topti, olam maʼmurasida bashar jinsidin osor va inson navʼidin namudor qolmaydur erdi. Yofasniki, tavorix ahli Abut-turk bitirlar, Xito mulkiga yibordi va Somniki, Abul-furs bitirlar Eron va Turon mamolikining vasatida voli qildi va Homniki, Abul-hind debdurlar Hindiston bilodigʻa uzatti. Va bu uch paygʻambarzoda avlod va atboi mazkur boʻlgʻon mamolikda yoyildilar va qalin boʻldilar[3]. Va Yofas oʻgʻlonniki, Abut-turkdur, tarix ahli ittifoqi bila debdurlarki, nubuvvat toji bila sarafroz va risolat mansabi bila qardoshlaridin mumtoz boʻldi. Va uch tilki, turkiy va forsiy va hindiy boʻlgʻay, bu uchovning avlod va atboi orasida shoyiʼ boʻldi... Chun arabiy til va maqol bila kalom va hindiy alfoz bila muzaxrafoti nofarjom, biri gʻoyati sharaf va ulvi manziladin va biri nihoyati nahusat va dunuvvi martabadin oradin chiqtilar. Qoldi turkiy alfoz bila maqsud adosi va forsiy iborat bila kalom maʼnosi. Andoq malum boʻlurki, turk sortdin tez fahmroq va baland idrokroq va xilqati sofrok va pokroq maxluq boʻlubtur va sort turkdin taaqqul va ilmda daqiqroq va kamol va fazl fikratida amiyqroq zuhur qilibdur va bu hol turklarning sidq va safo va tuz niyatidin va sortlarning ilm va funun va hikmatidin zohir durur. Va lekin tillarida kamol va nuqson haysiyatidin fohish tafovutlardurki, alfoz va iborat vazʼ qilurda turk sortqa foyiq kelibdur va oʻz alfozida ishorat, iboratigʻa maziyatlar koʻrguzupturki, oʻz mahalida inshoollo mazkur boʻlgʻay. Yana turkning muloyamati tabʼining sortdin ortugʻlugʻigʻa dalile mundin vozihroq va shohide mundin loyihroq boʻla olurmukim, bu ikki toifaning yigiti va qarisi, balki uluqdin kichik borisi orasida ixtilot alas-saviyadur. Har miqdorki, bu birining u biri bila amizish va guftuguzori bor, ul birning ham bu bir bila hamoncha takallum va guftori bor. Va sort orasida ahli tabʼ va donish va zumrai ilmu zihn va biynish koʻproqdur. Va gurk elida ajlof va soda el sortdin ziyodadur. Ammo turkning ulugʻdin kichigiga degincha va navkardin begiga degincha sort tilidin bahramanddurlar. Andoqkim, oʻz xurd ahvoligʻa koʻra aytaodurlar, balki baʼzi fasohat va balogʻat bila ham takallum qilurlar. Hatto turk shuarosikim, forsiy til bila rangin ashʼor va shirin guftor zohir qilurlar, ammo sort ulusining arzolidin ashrofigʻacha va omisidin donishmandigʻacha hech qaysi turk tili bila takallum qila olmaslar va takallum qilgʻonning maʼnisin ham bilmaslar. Agar yuzdin, balki mingdin biri bu tilni oʻrganib soʻz aytsa ham har kishi eshitsa bilur va aning sort ekanini fahm qilur va ul mutakallim oʻz tili bila oʻz rasvoligʻigʻa oʻzi iqror qilgʻondekdur. Va turkning asli xilqatda sortdin tabʼi muloyimroq erkanga mundin bulʼajabroq tonugʻ yoʻqdurki, hechqaysi muning muqobalasida dam ura olmaslar va sort biajmaihim agar turk iborati adosida ojizdur, muhiq ham bor. Nevchunki, turk alfozi vozii usru koʻp vaqtda mubolagʻa izhori qilib, juzviy mafhumot uchun alfoz vazʼ qilibdurki, sohib vuquf kishi to zohir qilmas, inonsa ham boʻlmas[4]. Andoqki: quvormoq va quruqshamoq va usharmak va jiyjaymoq va oʻngdaymok va chekrimak va doʻmsaymoq va umunmoq va oʻsanmoq va itirmak va egarmak va oʻxranmak va toriqmoq va aldamoq va argʻadamoq va ishastmak va iglanmak va aylanmoq va erikmak[5] va igranmak va ovunmoq va qistamoq va qiynamoq va qoʻzgʻalmoq va sovrulmoq va chayqalmoq va devdashimoq va qiymanmoq va qizgʻanmoq va nikamak va siylanmoq va tanlamoq va qimirdamoq va serpmak va sirmamak va ganorgamak va sigʻriqmoq va sigʻinmoq va qilimoq va yolinmoq va munglanmoq va indamak va tergamak va tevramak va qinggʻaymoq va shigʻaldamak va singramoq va yashqamoq va isqarmoq va koʻngranmak va suxranmoq va siypamoq va qoralamoq va surkanmak va kuymanmak va intramoq va tushalmak va mungʻaymoq va tanchiqamoq va tanchiqolmoq va koʻruksamak va bushurgʻanmoq va boʻxsamoq va kirkinmak va sukadamak, boʻsmoq, burmak, turmak, tomshimoq, qahamoq, sipqormoq, chicharkamak, jurkanmak, oʻrtanmak, sizgʻurmoq, gurpaklashmak, chuprutmoq, jirgʻamoq, bichimoq, qikzanmoq, singurmak, kundalatmak, qumurmak, bikirmak, koʻngurlamak, kinarkamak, kezarmak, doʻptulmoq, chidamoq, tuzmak, qazgʻanmoq, qichigʻlamoq, gantiramak, yadamoq, qadamoq, chiqanmoq, koʻndurmak, soʻndurmak, suqlatmoq. Bu[6] yuz lafzdurki, gʻarib maqosid adosida tayin qilibdurlarki, hech qaysi uchun sort tilida lafz yasamaydurlarki, barchasi muhtojun ilayhdurki, takallum chogʻida kishi anga muhtoj boʻlur. Koʻpi andoqdurki aslo aning mazmunin tafhim qilmoq boʻlmas va baʼziniki, anglatsa boʻlgʻay, har lafz tafhimi uchun necha lafzni tarkib qilmagʻuncha boʻlmas, ul dagʻi arabiy alfoz madadi bila. Va turk alfozida bu navʼ lafz koʻp topilur. Masalan, bu mazkur boʻlgʻon yuz lafzdin bir nechaga mashgʻulluk qilib sobit qilali, to xasm muqobalada ilzom boʻlsunki, oʻzgalarni munga qiyos qilsun. Shuaro akobiridinki, baʼzi «may» taʼrifida mubolagʻa qilibdurlar, va bu muʼtaddun bih amredurki, may ichmoq qavoidida soʻz koʻp surup, zarofat nihoyatsiz zohir qilurlar. Biri sipqarmoq lafzidurki, mubolagʻa mundin oʻtmas. Turkcha nazmda bu matlaʼ bordurkim. Bayt: Soqiyo, tut bodakim, bir lahza oʻzumdin boray, Shart bulkim, har necha tutsang labo-lab sipqaray. Oyo! bu sipqaray lafzi mazmunigʻa etganda, forsiy sheʼrda ne iloj qilgʻaylar. Va tomshimoq ki, gʻoyat; zavqdin bot ichmas va lazzat topa-topa, oz-oz ichar. Bu gʻarib maʼni adosida turkchada bu matlaʼ borkim, Bayt: Soqiy chu ichib, menga tutar qoʻsh: Tomshiy-tomshiy ani qilay noʻsh. Va boʻxsamoq lafzi adosida turk bu matlaʼni debdurki, Bayt: Hajri anduhida[7] boʻxsabmen, bila olman netay, May ilojimdur qoʻpub dayri fanogʻa[8] azm etay. Forsiygoʻy turk beklar va mirzodalar boʻxsamoqni forsiy til bila tilasalarki, ado qilgʻaylar. Va sheʼrning bino va madori ishqqa evrulur va oshiqliqda yigʻlamoqdin kulliyraq va doimiyroq amr yoʻqtur va anda tanavvuʼ bor: yigʻlamsinmoq mazmunidaki, turk mundoq debdurki, Bayt: Zohid ishqin desaki, qilgʻay fosh, Yigʻlamsinuru koʻziga kelmas yosh. Va ingramoq va singramoqkim, dard bila yashurun ohista «igʻlamoqdur va oralarida tafovut oz topilur. Turkchada bu matlaʼ borkim, Bayt: Istasam davr ahlidin ishqingni pinhon aylamak, Kechalar gah ingramakdur odatim, gah singramak. Forsiyda bu mazmunki boʻlmagʻay, shoir ne chora qilgʻay? Va siqtamoqkim, yigʻlamoqda mubolagʻadur, turk bu nav ado qilibdurki, Bayt: Ul oyki, kula-kula qirogʻlatti meni, Yigʻlatti meni demayki, siqtatti meni. Yana biyik un bilaki, iʼtidolsiz oshub[9] bila yigʻlagʻaylar, ani oʻkurmak derlar va turkchada ul maʼnida ou matlaʼ borkim, Bayt: Ishim togʻ uzra harʼyon ashk selobini[10] surmakdur. Firoq oshubidin hardam bulut yangligʻ oʻkurmakdur. Chun oʻkurmak muqobalasida forsiy tilda lafz yoʻqtur, forsiygoʻy shoir muningdek gʻarib mazmun adosidin mahrumdur. Yana yigʻlamoqning oʻkurmaki muqobalasida inichkirmak dagʻi bor va ul inchka un bila yigʻlamoqdur va ul turk lafzida bu navʼ tarkib bila ado topibdurkim, Bayt: Charx zulmidaki, boʻgʻzumni qirib yigʻlarmen, Igirur charx (urar) inchkirib yigʻlarmen. Ammo yigʻlamoqta hoy-hoy lafzin (adoda) oʻzlarin turkiygoʻylarga sharik qilibdurlar va bu lafz ham aslan turkiy uslubdur, va faqirning bu maqtai[11] mashhurdurkim, Bayt: Navoiy ul gul uchun hoy-hoy yigʻlama koʻp, Ki he deguncha ne gulbun[12], ne gʻuncha, ne gul bor! Yana turk alfozida qimsanmoq va qizgʻanmoq ikki gʻarib lafzdurki, aning adosi bu baytda borki, Bayt: Uzoringni ochargʻa qimsanurmen, Vale el koʻrmagiga qizgʻanurmen. Forsiygoʻy shuaro mundoq xoʻb mazmun adosidin mahjur[13]durlar: Oshiq ayogʻigʻa tikan kirmakka alar «xor» lafzi bila taarruz[14] qilibdurlar. Ammo chukurki muʼlimroqdur[15], bu lafzlari yoʻqtur va bu turkchada mundoq ado topibdurkim, Bayt: Choʻkurlarkim, sening yoʻlingda tevralmish ayogʻimgʻa, Chekib ul koʻy gardin surma tortarmen qarogʻimgʻa. Yana ishq tariqida mahbub nazzorasi muyassar boʻlsa, oshiqning niyoz yuzidin telmurmagi usru munosib ishdur, va bu lafz alarda yoʻqtur, va munungdek lafzlari ham yoʻqtur va bu turkchada mundoq diyilibdurki, Bayt: Toʻkadur qonimni har dam koʻzlaring boqib turub, Kim necha yuzumga boqqaysen yiroqdin telmurub. Yana turk lafzining mahbub jonibidin yasanmogʻi muqobalasida sort lafzida orosta va oroyish lafzi bor. Ammo bezanmak muqobalasida demaydurlar va ul yasanmogʻning mubolagʻasidur va ani mundoq debdurlarkim, Bayt: Erur bas chu husnu malohat senga, Yasanmoq, bezanmak ne hojat senga. Va xoʻblarning koʻz va qoshlari orasinki, qabogʻ derlar, forsiyda bu uzv[16]ning oti yoʻqtur. Masnaviy[17]da bir jamoat xoʻb taʼrifida mundoq deyilibdurkim, Bayt: Mengizlari gul-gul, mijalari xor, Qabogʻlari keng-keng, ogʻizlari tor. Yana ishq atvoridakim, ashk va yigʻlamoq muqobalasida oh va issigʻ dam umda[18]dur. Turklar damni choqingʻa, ohni ildirimgʻa nisbat berib debdurlarkim, Bayt: Firoqing ichra ulus oʻrtamakka, ey mohim, Choqin durur damimu ildirim durur ohim. Sort tilida choqin va ildirimdek mutaayyin va muʼtabar ikki nimagʻa ot qoʻymaydururlar va arab tili bila barq va soiqa bila ado qilibdurlar. Va husn taʼrifida ulugʻroq xolgʻakim, turklar meng ot qoʻyupturlar, alar ot qoʻymaydurlar. Turk bu taʼrifni bu navʼ ado qilibdurkim, Bayt: Aningkim, ol enginda meng yaratti, Boʻyi birla sochini teng yaratti. Agar[19] birin-birin alfoz vazʼidakim, alar taqsir qilibdurlar, taarruz qililsa, soʻz uzar. Nevchunki, koʻp voqiʼdur. Yana sheʼrda barcha tabʼ ahli qoshida ravshan va majmuʼ fusaho ollida mubarhandurki, tajnis va iyhom bagʻoit kulliytur. Va bu farxunda iborat va xujasta alfoz va ishoratda forsidin koʻproq tajnis omiz lafz va iyxom angez nukta borki, nazmgʻa mujibi zeb va ziynat va boisi takalluf va sanʼatdur. Masalan: ot lafziki, bir maʼnisi alamdur, yana bir maʼnisi markabdur va yana bir maʼnisi amrdurki, toshni yo oʻqni ot, deb buyurgʻaylar. Bu tajnisda mundoq deyilibdurkim. Bayt: Chun pariyu hurdur oting, begim, Surʼat ichra dev erur oting, begim, Har xadangikim, ulus andin qochar, Notavon jonim sari oting, begim. Va bu ikki baytki, tajnisi tomdur, ham turk shuarosi xos sasidurki, sortda yoʻqtur va muni tuyugʻ lerlar. Va muning taʼrifin «Mizonul-avzon» otligʻ aruzga bitilibdur, anda qililibdur. Yana it lafzi va anda dogʻi bu navʼ uch maʼni bor, andoqki Bayt: E raqib, oʻzni anga tutsang ham it, Bizga rahm aylab uning koʻyidin it. Garchi bor dezaxcha ishqing shuʼlasi, Bizni oʻz ilging bila ul sori it. Va tush lafzida ham bu navʼ uch maʼni bor. Va yana yon lafzida va yoq lafzida ham bu holdur va bu navʼ lafziki, anda uch maʼni boʻlgʻay, had va hasr[20]din koʻprak topilur. Va xili lafz ham topilurki, toʻrt maʼnisi boʻlgʻay, andoqki, bor lafziki, bir maʼnisi mavjudlugʻdur va bir maʼnisi amrdur boruvgʻa va bir maʼnisi yukdur va bir maʼnisi samardur[21]. Va andoq lafz ham topilurki, besh maʼnisi boʻlgʻay: sogʻin lafzidekki, bir maʼnisi yod qilmoqqa amrdur va biri sutluk qoʻy otidur va ishq masti va majnuni va bemori muqobalasida sogʻin desa, har biriga itloq qilsa boʻlur. Yana andoqki, tuz lafziki necha maʼni iroda qilsa boʻlur. Biri tuzki, oʻq yo nayzadek nimani derlar- Yana — tuz hamvor[22] dashtni derlar. Yana tuz—rost kishini derlar. Yana tuz—sozni tuzmakka amr qilmogʻni, yana tuz — ikki kishi orasida muvofaqat solmogʻni (derlar). Yana tuz — bir majlis asbobini ham desa boʻlur. Va koʻk lafzin ham necha maʼni bila istiʼmol qilurlar. Biri koʻk—osmonni derlar. Yana koʻk ohangdur. Yana koʻktegrada koʻklamdur. Yana koʻk qadogʻni ham derlar. Yana koʻk sabza va oʻlangni dogʻi derlar. Bu navʼ alfoz hamki, uch maʼni va toʻrt maʼni va ortugʻroqkim, iroda qilsa boʻlgʻay, koʻp borki, forsiy alfozda andoq yoʻqtur. Va maʼruf va majhul qofiyada «voviy», «yoyiy» hamki, forsiy ashʼorda voqiʼ boʻlur, ikki harakatdin ortuq boʻlmas[23], «voviy»; andoqki xoʻd va dud na zoʻr va nur, va «yoyiy»; andoqki: pir va sher. Va turkiy alfozda bu maʼruf, majhul harakat toʻrt navʼ topilur ham «voviy» va ham «yoyiy»si. «Voviy»si andoqki, oʻtki shayʼi muhriqdur[24] va oʻt murur[25] maʼnisi bila va oʻt muqammirgʻa burd jihatidin amr[26], va oʻtki boridin iriq[27] harakatdur, kallani oʻtgʻa tutup, tukin aritur maʼnidadur. Yana bir misol: toʻrki, domdur[28] yana toʻrki, andin daqiqroq[29]durki, qush oʻltur yigʻochdur, toʻrki, andin daqiqroqdur: uyning toʻridur va toʻrki, barchadin irikdur: toʻrlugʻni yo eshikni toʻrmak oʻydur. Va yoyiy misol uch harakatdin ortuq topilmas bezki sort «qadud»; der va bizki «mo»; va nahnu[30] maʼnisi biladur va biyzki «darafsh»; derlar. Yana bir misol: Terki, termak maʼnisi biladur. Terki, andin daqiqdur, uldurki, sortlar ani «araq»; va «xay»; derlar. Va tir ki, boridin iriqdur, oʻq maʼnisi biladur. Va bu navʼ alfoz koʻp, uch harakat bila vazʼ qilibdurlarki, holo shoyiʼdur. Va necha hurufqa iborat vusʼati uchun, balki qofiya suhulati uchun bir-biriga shirkat beribdurlar. Ul jumladin biri, «alif» bila «ho» orasida munosabat va mushorakat beribdurlarki, bir lafzni ham oxiri alif lafz bila qofiya qilsa boʻlur[31]. Andoqki, «aro» lafzin «saro» va «daro» bila qofiya qilsa boʻlur, «sara» va «dara» bila ham qofiya qilsa boʻlur. Yana bir misol: andoqki «yado» lafzin «sado» bila qofiya qilsa boʻlur, «boda» bila ham qilsa boʻlur. Va «vov» bila «zamma»[32] orasida ham ul navʼ shirkatdur. Andoqki, «erur» lafzin «hur», «dur»[33] lafzi bi-la qofiya qilsa boʻlur, «gʻurur» va «zarur» lafzi bila ham joyizdur. Va «yo» bila «kasra»[34] orasida dogʻi bu navʼdur. Andoqki, «ogʻir» va «bogʻir» alfozin «sodir» va «qodir[35]» alfozi bila qofiya qilsa boʻlur, «taʼxir» va «tagʻyir» alfozi bila ham boʻlurki, forsiy alfozda bu suhulatlar[36] yoʻqtur. Va bu alfoz voziʼlari koʻp nimada juzʼiyotqa taarruz qilib, gʻarib mazmun va mafhumlar uchun alfoz vazʼ qilibdurlar[37]. Andoqki, baʼzi masodirda[38] oʻtti. Yana gʻizo[39] va har taomki, esa boʻlur, eguluk derlar, va sort elnning koʻpi, balki barchasi emakni ham va ichmakni ham «xoʻrdani»lafzi bila ado qilurlar. Va uluq qardosh va kichik qardoshni ikkalasin «brodar» derlar va turklar ulugʻni — «ogʻa» va kichikni «ini» derlar, va alar ulugʻ, kichik qiz qardoshni ham «xohar» derlar. Va bular ulugʻni — «egachi» va kichikni «singil» derlar. Va bular otaning ogʻa-inisin «opagʻa» derlar. Va onaning ogʻa-inisin — «tagʻoyi» (derlar). Va alar hechqaysigʻa ot taʼyin qilmaydurlar va arab tili bila «em»; va xol derlar va koʻkaltoshni turkcha til bila derlar. Va atka va enagani ham bu til bila ayturlar. Bir mutaayyin nimakim «oq uydur», anga «hargoh» ot qoʻyupturlar. Ammo aning ajzosining[40] koʻpini turk tili bil ayturlar. Andoqki, tungluk va uzuk va toʻrlugʻ va bosrugʻ va chigʻ va qanot va koʻznak va uvugʻ va bogʻish va boʻsagʻa va erkina va alo hozal-qiyos[41]. Va ov va qushki, salotin odob va rusumida har qaysi boshqa mutaayyin ishitur, ikalasin, «shikor» derlar. Va ovda umdaki[42] kiyikdur, turk aning erkakin «huna» va tishisin «qilchoqchi» der. Yana suyqunning ham erkakin «bugʻu» va tishisin «maral» der. Sort ohu va gavazndin oʻzga nima demas. Va bir shoʻru shaynligʻ[43] ovki, toʻngʻuz ovidur, aning ham erkagini «qobon», tishisin «megachin» va ushogʻin «choʻrpa» derlar. Va sort barchasin «xuk» va «guroz» lafzi bila aytur. Va kelduk qushqaki, anda muqarrar va mashhur ilbosun oʻrdakdur. Va sort el ilbosunni xud bilmas. Togʻi turk oʻrdakning erkagin «soʻna» va tishisin «boʻrchin» der. Va sort munga ham ot qoʻymaydur. Va nar va moda ikkalasin «murgʻobi»der. Va oʻrdakning anvoi bilur qushchilar qoshida, masalan, joʻrka va erka, suqtur va olmabosh va chokirqanot va temurqanot va aldaldagʻa va olapuka va bogʻchol va bu yoʻsunluq derlarki, etmish navʼ boʻlurkim, sort borisin murgʻobi-oʻq der. Va agar bir-biridan mutamayyaz qilsa[44], turkcha ot bila-oʻq aytur. Yana ot anvoidaki, tubuchoq va argʻumoq va yaka va yobu va totu yoʻsunliq—borini turkcha-oʻq ayturlar. Va otning yoshin dagʻi koʻprakin turkcha ayturlar. Bir qulunni «kurra» derlar. Oʻzga: toy va gʻoʻnan va doʻnan va tulan va chirgʻa va langʻa deguncha fasihroqlari turkcha derlar va koʻpragi muni ham bilmaslar. Va otning iyarin agarchi «zin» derlar, ammo koʻprak ajzosin, misli: jibilgir va hano va toʻqum va jorligʻ va ularchogʻ va gʻanjugʻa va jilboʻr va qushqun va qantar va tufak va toʻqa yoʻsunluq koʻpin turkcha ayturlar va qamchini agar «tozyona» derlar, ammo buldurgasin va chubchurgʻasin turkcha ayturlar. Va jiba va javshan va koʻha va qolgʻanduruq va qorbichi va kechim va oha yoʻsunluq urush asbobin ham turk tili bila ayturlar. Va maʼhudiy albisadin[45] misli: dastor va qalpoq va navroʻziy va toʻppi va shirdogʻ va dakla va yalak va yogʻligʻ va terlik va qur yoʻsunlugʻ—nimalarni borisin turk tili bila ayturlar. Yeguluklardin agarchi qoʻy muchalaridin baʼzigʻa ot quyupturlar, ammo orqani va oshugʻlugʻ ilikni va yon soʻngakni va qoburgʻani va ilikni va oʻrta ilik va boʻgʻuzlagʻuni turkcha ayturlar. Va yana baʼzi emaklardin qaymogʻ va qatlama va bulamogʻ va qurut va uloba va mantu va quymogʻ va urkamochni ham turkcha ayturlar. Va qimizni va suzmani va boxsumni va boʻzani dagʻi turkcha ayturlar. Yana tutmoch va umoch va kumoch va tolgʻonni ham turkcha ayturlar. Va bu navʼ juzʼiyotqa mashgʻulluq qilsa bagʻoyat koʻp topilur. Ammo kulliyrak kalimotni ado qilali: arab tilining sarfiy istilohining abvobida bir bobdurki, anga — mufoala bobi ot qoʻyupturlarki, lafz bir mazkur boʻlur, ammo ikki kishi feʼligʻa mushtamildurki, bir navʼ voqiʼ boʻlgʻay. Andoqki, «muoraza» va «muqobala» va «mushoara» va «mukolama» va kulliy bobdur va munda azim favoid hosil. Va forsiygoʻylar muncha fasohat va balogʻat daʼvosi bila bu foydadin mahrum. Ammo turk bulagʻosi bu foydagʻa taarruz qilibdurlar. Va masdargʻa bir «Shin» harfi ilhoq «ilmoq bila ul maqsudni topibdur[46]. Andoqki, «chopishmoq» va «topishmoq» va «quchushmoq» va «oʻpushmak» va bu shoyiʼ lafzdur. Va bu lafz[47] vozii azizlargʻa joyi taslim va tahsindurki, bagʻoyat xoʻb qilibdurlar. Va bu fasohat bila sort, fusahosidan tamom sijilibdurlar. Yana arabiy sarf istilohda ikki mafʼulluq feʼllar borki, aning adosi dogʻi muʼtabar va kulliydur. Andin dogʻi sortlar oriy qolibdurlar. Va atrok anga ham xoʻbroq vajh bila mutobaat qilibdurlar. Arabiy andoqki, «Aʼtaytu Zaydan dirhaman», bu tarkibda uch lafz mazkur boʻlur. Alar lafzgʻa bir harf orturgʻon bila munga oʻxshash bir zamirni orturubturlar, bagʻoyat muxtasar va mufid tushubtur[48]. Andoqki, yugurt va qildurt va yashurt va chiqart. Yana bir adolari borki, baʼzi alfozning soʻnggʻida «ch, i» ki, «chi» lafzidur, ortturlar, yo mansabning yo hunarning yo peshaning[49] izhori uchun; forsiyda yoʻqtur, balki alar ham turkcha ayturlar. Mansabda andoqki, qoʻrchi, va suvchi va xizonachi va kerak-yarogʻchi va chavgonchi va nayzachi va shukurchi va yurtchi va shilonchi va axtachi yoʻsunlugʻ koʻptur. Hunar va peshada andoqki, qushchi va borschi va qoʻruqchi va tamgʻachi va jibachi va yoʻrgʻachi va halvochi va kemachi va qoʻychi. Andoqki, qush hunarida dogʻi bu istiloh bordur, andoqki, qozchi va quvchi va turnachi va kiyikchi va tovushqonchiki, sort lafzida yoʻqtur. Va alar mazkur boʻlgʻonlarning koʻpin turkcha ayturlar. Yana bir navʼ iborat va adolari borkim, birovdin bir ishni gumon eltmak bila ul ishni ul kishiga nisbat guna[50] berurlar, yoʻqki, tahqiq yuzidin, balki mazanna[51] va gumon haysiyatidin[52], ammo munda diqqat[53] koʻptur Andoqki: borgʻudek va yorgʻudek va kelgudek va bilgudek va aytqudek va qaytqudek va urgʻudek va soʻrgʻudek va bu forsiyda boʻlmas. Va baʼzi alfozning oxirida bir «chim» harfi vasl qilurlar[54] va aning bila ul fiʼlda suʼrat yoʻsunluq iroda qilurlar. Andoqki, tegach va aytgach va borgʻoch va yorgʻoch va topkoch va sotqoch, yana bir «re» harfiki, baʼzi lafzning oxirigʻa ilhoq qilurlar, andin mubolagʻa va saʼy iroda qilurlar, andoqki, bilakoʻr va qilakoʻr va ketakoʻr va etakoʻr. Va yana bir rang yo bir sifatning shumuli xoligʻa mubolagʻa uchun aning avvalida avval harfigʻa bir «p» yo «mim» izofa qilib, ul shayʼgʻa zoid qilurlar; «p» misoli: op-oq qap-qaro, qip-qizil, sap-sarigʻ, yup yumaloq, yap-yassi, opochugʻ, chup-chuqur, bu navʼ xili ham topilur, «mim» misoli: koʻm-koʻk, yam-yashil, boʻm-boʻz[55]. Yana bir «vov» va «lom» baʼzi lafzgʻa ilhoq qilib bir maxsus sifatqa taʼyin qilurki, salotinning xoh razm asbobi uchun va xoh bazm jihoti uchun muʼtabardur[56]. Andoqki, hirovul, qarovul va chingdovul va yankovul va soʻzivul va patovul va kitpovul va yasovul va bakovul va shigʻovul va daqavul kim, alar mundin ulviy[57]durlar. Yana baʼzi lafzgʻa bir «lom» ilqoq qilurlarkim, ul shayning ul sifatda rusuxigʻa[58] dalolat qilur. Andoqki, qahol va yasol va qabol va tunqol va birqol va toʻsqol va sevargʻol. Bu alfoz va iboratda bu navʼ daqoyiq koʻpdurkim, bu kunga degincha hech kishi haqiqatigʻa mulohaza qilimagʻon jihatdin bu yashurun qolibdur. Va hunarsiz turkning sitam zarif[59] yigitlari osonliqqa boʻla forsiy alfoz bila nazm ayturgʻa mashgʻul boʻlubturlar. Va filhaqiqat agar kishi yaxshi mulohaza va taammul[60] qilsa, chun bu lafzda muncha vusʼat[61] va may- donida muncha fushat[62] topilur. Kerakkim[63], munda har navʼ suxanguzorligʻ va fasihguftorligʻ va nazmsozligʻ va fasona pardozligʻ osonroq boʻʼlgʻay va voqiʼ osonroqdur. Andin soʻngrakim, turk tilining jomiiyati[64] muncha daloil bila sobit boʻldi, kerak erdikim, bu xalq orasidin paydo boʻlgʻon tabʼ ahli salohiyat va tabʼlarin oʻz tillari turgʻoch, oʻzga til bila zohir qilmasa erdi va ishga buyurmasalar erdi. Va agar ikkalasi til bila aytur qobiliyatlari boʻlsa, oʻz tillari bila koʻprak aytsalar erdi, va yana bir til bila ozroq aytsalar erdi. Va agar mubolagʻa qilsalar, ikkalasi til bila teng aytsalar erdi. Bu ihtimolgʻa xud yoʻl bersa boʻlmaskim, turk ulusining xushtabaʼlari majmui sort tili bila nazm aytqaylar va bilkul turk tili bila aytmagʻylar, balki koʻpi ayta olmagʻaylar va aytsalar ham sort turk tili bila nazm aytqondek fasih turklar qoshida oʻquy va oʻtkara olmagʻaylar va oʻqusalar har lafzlarigʻa yuz ayb topilgʻay va har tarkiblarigʻa yuz eʼtiroz vorid boʻlgʻay. Bas bu haysiyatlardin andoq malum boʻlurkim, bu tilda gʻarib alfoz va ado koʻpdur. Muni xush oyanda tartib va raboyanda tarkib bila bogʻlamogʻining dushvorligʻi bor. Mubtadiy tabʼi ul nazmni dushvorligʻ bila bogʻlamoqdin koʻft topib, mutanaffir boʻlur va osonroq sari mayl qilur. Chun necha qatla bu navʼ voqiʼ boʻldi, tabʼi xoʻy qildi. Chun tabiat muʼtod boʻldi, oʻz muʼtodin qoʻyub gʻayri muʼtodgʻakim, mushkilroq ham boʻlgʻay, mayl qilmogʻi mutaazzirdur. Yana ulkim, fahm jinsi ojizlarni ham moyil, balki mushtagʻil ushbu navʼgʻa koʻrar va iymon va rasm ahli tariqidin chiqmogʻni munssib koʻrmas, va bu navʼ bila qolur. Va mubtadigʻa yana odatdurkim, tabʼidin ul nima bosh ursa, chun oʻz zodai tabʼi oʻziga mahbub ekanga majbuldur, tilarki, ani bu fan ahligʻa arz qilib jilva bergay. Chun bu fan ahli forsiygoʻydurlar va turk alfozidin bahramand emaslar, tabʼi ul jonibdin iʼroz qilib, bu fangʻa mashgʻul el sari mayl koʻrguzur. Emdiki mayl koʻrguzdi, munosabatlar topib ham bu xayldin boʻlur. Andoqki, bu zamonda boʻlubtur. Bori har taqdir bilaki bor, bovujud turk alfoznning forsiygʻa muncha maziyati va nafs amrda muncha diqqati va vus’ati nazm tariqida shoyiʼ emas erdi va kitmon nihon xonasigʻa tushub erdi, balki matruk boʻlurgʻa yovushub erdi [65]. Bu xoksorgʻa sabo avoilidakim, ogʻiz huqqasidin biror gavhar zohir boʻlaboshlar, ul gavharlar hanuz nazm silkiga kirmaydur erdikim, zamir darʼyosidin nazm silkiga tortilgʻon gavharlar tabʼ gʻavvosi saʼyi bila ogʻiz sohiligʻa kelaboshlamoq koʻrguzup erdi. Chun mazkur boʻlgʻon qoida bidakim, ado topti—mayl forsiy sari boʻldi. Ammo chun shuur sinnigʻa qadam voʻyuldi, chun hak subhonahu va taolo tabʼgʻa gʻarobat sari maylni zotiy va diqqat va dushvorpisandliqqa shuruʼni jibilliy qilib erdi, turk alfozigʻa dogʻi mulohazani lozim qoʻruldi — olame nazargʻa keldi, oʻn sakkiz ming olamdin ortuq; anda zeb va ziynat sipehri tabʼgʻa malum boʻldi, toʻqquz falakdin ortuq; anda fazl va rifʼat maxzani uchradi, durlari kavokib gavharlaridin raxshandaroq va gulshani yoʻluqti, gullari sipehr axtaridin duraxshandaroq; harimi atrofi el ayogʻi etmakdin masun va ajnosi gʻaroyibi gʻayr ilgi tegmakdin maʼmun. Ammo maxzanining yiloni xunxor va gulshanining tikani behad va shudgor. Xayolgʻa keldikim, hamonoki, bu yilonlar neshi nashtaridin tabʼ ahli xiradmandlari bu maxzandin bahra topmay utupturlar. Va koʻngulga andaq evruldikim, goʻyo bu tikanlar sarzanishi zararidin nazm xayli guldastabandlari bu gulshandin bazm tuzgucha gul iliklay olmay yoʻl tutupturlar. Chun bu tariqda himmat oliy erdi va tabʼ bebok va louboliy, oʻtarga qoʻymadi va tamoshosidin toʻymadi. Ul olam fazosida gabʼ sipohi turktozligʻlar tuzdi, va ul sipehr havosida xayol qushi baland parvozligʻlar koʻrguzdi va ul ganj javohiridin zamir sayrafisi nihoyatsiz qiymatligʻ laʼl va durri samin oldi. Va ul gulshan rayohinidin koʻngul gul chini had va gʻoyatsiz nakhatligʻ gul va yosman qoʻynigʻa soldi. Chun bu muvohib bila gʻinolar va bu gʻanoyim bila istigʻnolar muyassar boʻldi, muning natoyiji gullari roʻzgor ahligʻa behad va mikdor ochilaboshladi va boshlarigʻa beixtiyor sochi-la kirishti. Ul jumladin biri - «Gʻaroyibus-sigʻar» devonidurkim, kichik yoshda tahririm guzorish va tahririmdin nngorish topibdurkim, maoniy gʻurabosidin gʻarib alfoz libosigʻa kiyurupmen va xalq koʻnglin ul gʻaribston ahli oʻti bila koʻydurup men [66]. Yana «Navodirush-shabob» devonidurki, yigitlik avoyilida bayonim kilkidin namoyish devonigʻa va oroyish boʻst;onigʻa kiribdurkim, ul navodir tamoshosidin yigitlik mulkida gʻavgʻo solibmen, va mulk yigitlari koʻnglidin orom va qarorni olibmen. Yana «Badoyiul-vasat» devonidurkim, umr avsatida hayolim xomasi aning zebigʻa naqshbandligʻ va ziynatigʻa sihrpay-vandligʻ qilibdurkim, ul badiʼlar vositasidin shaydo koʻngullar eshigin ishq toshi bila qoqibmen va ul uyga fitna va ofat oʻtin yoqibmen. Yana «Favoidul-kibar» devonidurkim, hayot avoxirida taxayyulum xomasi ani rashki nigorxonai chin va gʻayrati xul-di barin qilibdurkim, anda ulugʻlargʻa foidalar zulolin etkurupmen va havaslari shuʼlasigʻa nasoyih zulolidin suv urupmen. Bu toʻrt devon ovozasin chun rubʼi maskungʻa etkurupmen, «Xamsa» panjasigʻa panja urubmen. Avvalkim, «Hayratul-abror» bogʻida tabʼim gullar ochibdur, Shayx Nizomiy ruhi «Maxzanul- asror» idin boshimgʻa durlar sochibdur. Yana chun «Farhod va Shirin» shabistonigʻa xayolim yuz tutubtur. Mir Xusrav dami «Shirin va Xusrav» oʻtidin charogʻimni yorutubtur. Yana chun «Layli va Majnun» vodisida ishqim poʻya urub, Xoja Himmatin «Gavharnoma»sidin nisorimgʻa gavharlar etkuruptur. Yana chun «Sabʼai Sayyora» rasadin zamirim bogʻlabtur, Ashraf «Haft paykar»ining etti hurvashin peshkashimgʻa yarogʻlabtur. Yana chun «Saddi Skandariy» asosin xotirim muhandisi solibdur, Hazrati Maxdum «Xiradnoma»sidin koʻsi isloh va imdod cholibdur. Bu «Xamsa» shugʻlidin chun farogʻat topibmen, taxayyulum geti navardin salotin taʼrixi dashtigʻa chopibmen, chun noma savodi zulmatidin «Zubdatut-tavorix» adosin tuzupmen, salotin oʻlgan otin bu hayvon suyi bila tirguzupmen. Chun «Nasoyimul-muhabbat» nafahoti bayonidin kilkim fayzrason boʻlubtur, avliyo-ullo muqaddas ruhi fayzidin olam toʻlubtur [67]. Chun «Lisonut-tayr» ilhoni bila tarannum tuzupmen, hush tili ishorati bila haqiqat asrorin majoz suratida koʻrguzupmen. Chun «Nasrul-luoliy» xazoyini tarjimasigʻa, ettim, «Nazmul-javohir» bila maʼni abkorin hullalarin murassaʼ ettim. Chun «Mizonul-avzon» bahrlarida gʻavvos boʻldum, ul miʼyor bila Nasiri Tusiy uzrin qoʻldum. Yana dogʻi rasoyilgʻa qalam surupmen va mukotibgʻa raqam urupmenki, forsiy sihrsozlar va pahlaviy afsona pardozlar ham anda avroq orosta va ajzo pirosta qilibdurlarkim, dom hakam adolat yuzidin koʻz solsa va burungʻi forsiy va soʻnggʻi turkiy latoyif va daqoyiqidin bahra olsa, hukm soʻrar zamonida va har qaysining martabasini taʼyin qilur ovonida umidim uldur va xayolimgʻa andoq kelurkim, soʻzum martabasi avjdin quyi inmagay va bu tartibim kavkabasi aʼlo darajadin oʻzga erni beganmagay. Bu soʻzlardin xasm mundoq bilmasun va muddaiy bu navʼ gumon qilmasunki, mening tabʼim turk alfozigʻa muloyim tushgan uchun taʼrifida mubolagʻa izhor qilurmen, va forsiy iboratqa munosabatim ozroq uchun inkor va nafyigʻa isror koʻrguzurmenkim, forsiy alfoz istiyfosin va ul iborat istiqsosin kishi mendin koʻproq qilmaydur erkin va saloh va fasodin mendin yaxshiroq bilmaydur erkinkim, umrum gulshanining toza bahorining tarovati chogʻi va hayot ravzasining navras sabzazorining nazohati vaqtikim, oʻn besh yoshtin qirq yoshqachadurki, inson xaylining tabʼi bulbuli har gul jamoligʻa shefta va ruhi parvonasi har shamʼ husnigʻa firefta boʻlur, vaqt bu avqotdur. Va bu avqotda koʻp gʻarib voqiʼ hodisdurki, ul voqia birov husn va nozin yo oʻz ishq va niyozin sharh etarga bois boʻlur. Va bu hol gʻazal tariqida munxasirkim, yo ayturgʻa mutaammil boʻlulgʻay yo oʻqurigʻa mushtagʻil. Oʻqurigʻa davovindin bu faqir mutolaasigʻa koʻp mashgʻul boʻlmagʻon devon oz erkin. Bataxsis ishq va dard ahlining rahbar va peshravi Amir Xusrav Dshlaviy devonikim, oshiqliqda dard va niyoz va soʻz va gudoz tariqin ul muntashir qildi va oning ishqi mashʼalidin bu partav olam tiyra xokdanigʻa yoyildi. Yana haqiqat ahlining sarxayl va sarafrozi Xoja Hofiz Sheroziy nukot va asrorinki, anfosi ruhul-qudsdin nishon aytur va ruhullo anfosidin asar etkurur [68] Yana bu faqirning piri va ustozi za tariqat ahlining sohibi irshodi, jamiʼ ahlulloning muqtado va shayxul-islomi... Mavlono Abdurrahmon Jomiyning ruhparvar latoyifi va ruh gustar zaroyifikim, andin har gʻazal kalvahyil-munzal va har risola kal-ahodisin-nabiyi mursal oliy shon va rafi makondurkim, alardin har lafz qiymatda durri samindin obdorroq va hirqatda laʼli otashindin barq kirdorroq. Va ikkalasi mazkur boʻlgʻon aziz kalomi muʼjiz nizomidin anda choshni va nasib va oʻz ishq va kamoloti va nihoyati holoti munga izofaki, hozo shayʼun ajib! Barchasigʻa koʻp qatla utupmen, balki koʻpin yod tutupmen, va qasoyid va gʻazaliyotlarining gʻarib va latofatin bilibmen, balki gʻaribroq va latifroqlarigʻa tatabbuʼdagʻi qilibmen. Qasoyiddin Amir Xusravning «Darʼyoyi abror»ikim, mashhur mundoqdurki, der emish boʻlgʻayki, «yuz ming baytdin ortugʻ devonlarim gʻazaliyoti va qasoyid va masnaviylarim abyoti agar olam sahifasidin yuyulsa va davron safihasidin mahv boʻlsa, va bu qasida qolsaki, anda maʼni istiyfosi vofiydur, bu fan ahligʻa me-ning fazoyilim daliligʻa kofiydur». Matlai mashhurdurkim, Nazm: Koʻsi shah xoliyu bongi gʻulgʻullaash dardi sarast Har ki qoniʼ shud baxushku tar, shahi bahru barast. Bu sheʼrgʻa Hazrati Maxdumiy Nuran javob aytubdurlar, va otin «Lujjatul-asror» bitibdurlar. Va matlai budurkim, Bayt: Kunguri ayvoni shah kaz koxi kayvon bartarast, Raxnho don kash badevori hisori din darast ki, agar ul darʼyoyi abrordur, bu abri bahordurki, martabada andin balandroq va bahrada andin foydamandroqdurki, aning ustiga soya solurgʻa yoyila olur va boshigʻa dur afshonligʻ dogʻi qilaolur. Faqir ikkalasi buzurgvori rafiʼ miqdorgʻa niyozmandligʻ va gadoligʻ yuzidin tatabbuʼ qilibmen va otin «Tuhfatul-afkor» deb men. Va matlai budurkim, Bayt: Otashin laʼle ki, toji xusravonro zevarast Axgare bahri xayoli xom puxtan dar sarast [69]. Va koʻp maʼni angez iborot va taʼmiya amez ishorot izofa qilibmenki, bu fan ahlining mohirlari musallam tutupturlar. Va har «ishiga bu bobda taraddud boʻlsa Hazrati Mahdumiy Nuranning «Bahoriston» otligʻ kitobinkim, ani «Bahoristoni hayot va nigoristoni najot» desa boʻlur, bu matlaʼni bitibdurlar va ietishhod yuzidin taʼrifin aytibdurlarki, bu manshuri davlat sipehr taqigʻa osilsa eri bor va bu tugʻroyi saodatni Mushtariy boʻynigʻa oviza qilsa mujibi mubohot va iftihordur. Ul kitobni oldik va bu mahallini topib nazar soldik va bildikki, ulcha men taʼrifida tahrir qilibmen, taqsir qilibmen. Yana Mir Xusravning «Mirʼotus-safo» otligʻ qasidasigʻakim, xalloqul-maoniy Xoqoniy Shervoniy tatabbui qilibdur va matlai budurkim, Bayt: Dilam tiflastu piri ishq ustozi zabon lonash, Savodulvajh sabaqu, maskanat kunji dabistonash. Va Hazrati Maxdumiy Nuran aning javobida «Jilour-ruh» otligʻ qasidani debdurlar va matlai budurkim, Bayt: Muallim kist, ishqu kunji xomoʻshi dabistonash, Sabaq nodoniyu dono dilam tifli sabaqxonash. Va faqir ham «Nasimul-xuld» qasidasin ikalasi buzurgvorgʻa tatabbuʼ qilibmen va matlai budurkim, Bayt: Muallim ishqu piri aql don tifli sabaqxonash. Payi taʼdibi tifl inak falak shud charxi gardonash. Bu qasidagʻa dogʻi koʻp maoniy gavhari darj va umr naqdi xarj boʻlubdur [70]. Yana «Ruhul-quds» qasidasin baland ovoza qilibmenki qudsiylar ruhin andin toza qilibmen va matlai bu dururkim, Bayt: Zihi baxomai qudrat musavvar ashʼyo, Hazor nakshi ajab har zamon azoʻ paydo. Yana «Aynul-hayot» qasidasi zulolin etkurupmenki, gʻaflat ahlining oʻluk badanlarigʻa jon kiyurupmen va matlai budurkim, Nazm: Hojiboni shab chu shodirvoni savdo afganand, Jilva dar xayli butoni moh siymo afganand. Yana «Minhojun-najot» qasidasida hidoyat tariqin tuzupmen va zalolat ahligʻa najot shahrohin koʻrkuzupmen va matlai budurkim, Bayt: Zihi az shamʼi roʻyat chashmi mardum gashta nuroniy, Jahonro mardumi chashm omadi az ayni insoniy. Yana «Quvvatul-qulub» qasidasinki, kilkim sabt etibdur, haqiqat yoʻlida zaʼfligʻ koʻngullarga ul qutdin quvvat etibdur va matlai budurkim, Bayt: Jahonki, marhalai tangi shohrohi fanost, Daroʻ masoz iqomatki, rohi shohu gadost. Bu olti qasida hamd va naʼt va sano va mavʼizatdur va ahli tasavvuf va haqiqat tili bila maʼrifat. Yana zohir shuarosi tariqida ham toʻrt qasidaki, «Fusuli arbaa»gʻa mavsumdur va andin toʻrt fasl: harorat va burudat va rutubat va yabusati kayfiyati maʼlum, xomam raqam qilibdurki, toʻrt fasl xosiyati asaridek rubʼi maskungʻa yoyilibdur [71]. Yana suxanpardoz ustozi oliy shon Xoja Kalimiddin Salmonki, qasida maydonining chobuk suvoridur va oʻz zamonining benazir suxanguzori, mashhurdurki, chun masnuʼ qasidasi tartibigʻa qalam surubtur, oʻn sekkizda itmom etkurubdur. Voqian ishi qilibdurki, nazm ahli aning taammuqida hayron va taammulida sargardondurlar. Tarsiʼ sanʼatikim, matlaʼdin oʻzga baytda boʻla olmas, ul qasidaning agarchi mustaxraj matlai rostdur, ammo asli matlaʼda avvalgʻi misraʼning bir lafzida taxalluf qilibdur va matlai budurkim, Bayt: Safoyi safvati roʻyat birext obi bahor Havoyi jannati koʻyat ba bext mushki tator. Bu matlaʼgʻa tatabbuʼ qilgʻon koʻp suxanvarlar va nazm gustarlar chun muqobalada debdurlar, lat ebdurlar. Bu faqirning matlai budurkim, Bayt: Chunon vazid ba boʻston nasimi fasli bahor, Kazon rasid ba yoron shamimi vasli nigor. Basorat ahli mulohaza qilsalar bilurlarki, bu matlaʼ-tarsiʼgʻa voqiʼ bulur, aybdin muarro va murassaʼgʻa kelur, eʼtirozdin mubarrodur. Bu navʼ sheʼrning taʼkid va mubolagʻasi uchun yana bir ruboiy ham debmenki, to Xalil binni Ahmad ruboiy qoidasin vazʼ qilibdur, tarsiʼ sanʼatida ruboiy aytilgʻon eshitilmaydur, balki yoʻqtur va ul budurkim, Bayt: E roʻyi tu kavkabi jahon oroyi, Ve boʻyi tu ashhabi ravon osoyi. Be moʻyi tu, yorab chunon farsoyi Gisoʻyi tu chun shabi figʻon afzoyi. Yana forsiy gʻazaliyot devoni Xoja Hofiz tavridakim, jamiʼ suxan adolar va nazm pirolar nazarida mustahsan vaʼ matbuʼdur, tartib beribmenkim, olti mingdin abyoti adadi koʻprakdurki, koʻprak ul hazrat sheʼrigʻa tatabbuʼ voqiʼ boʻlubtur. Va baʼzi Hazrati Shayx Muslihiddin Saʼdiy (quddisa sirruhu)gʻakim, gʻazal tavri muxtariidur. Va baʼzi Mir Xusravgʻakim, ishq otashkadasining shuʼla angezidur va dard gʻaribxonasining ashkrezi. Va baʼzi Hazrati Maxdum Nurangʻakim, kamol avjining mehri lomiidur va mazkur boʻlgʻon azizlar holotining jomniki, bu devon xaloyiq orasida shoyiʼdur va roʻzgor ahlining tabʼlari ul sari rojiʼ va anda kup turluk dilkash adolar va dilpazir maʼnolar voqiʼdirki, tafsili bu faqirdin munosib emas. Va anda har navʼ nazm asnofidin, misli: muqattaot va ruboiyot va masnaviy va taʼrix va lugʻaz va ul jumladin besh yuzga yaqin muammokim, koʻpi Hazrati Maxdumiy Nuran muborak nazarigʻa etibdur va ul hazratning isloh va tahsini sharafin kasb etibdurkim, xomamdin roʻzgor safhasigʻa yozilibdur va qalamim layl va nahor avreqida naqsh qilibdur [72]. Bulardin dogʻi boshqa, yigitligim zamoni va shabob ayyomi ovonida koʻprak sheʼrda sihrsoz va nazmda fusun pardoz shuaroning shirin ashʼori va rangin abyotidin ellik mingdin ortuq yod tutupmen va alar zavq va xushholligʻidin oʻzumni ovutupmen va saloh va fasodlarigʻa fikr aytibmen, va maxfiy daqoyiqigʻa taamul va tafakkurlar bila etibmen, va forsiy alfez ayb va hunari mulohazasi idrokida tabim oʻzin solmaydur, balki ul vodiy qatʼida kilkim ravandasi tez gomligʻ bila qadam urmagʻon er qolmaydur. Va oʻttuz yildin ortuq va qirq yilgʻa yaqindurkim, Xuroson mulkikim, fazlu kamol ahligʻa olam mamelikining misri muazzami va savodi aʼzamidur, bu mulkning jamiʼ nazm ahli shuaroyi shirin kalomi va fusahoyi vojibul- ihtiromi har ne har maʼni bilakim, avroq yuziga oroyish va har alfoz bilakim, ajzo izorigʻa namoyish beribdurlar, bu faqir suhbatigʻa etkurubdurlar va bu zaif ollinda oʻtkaribdurlar va hak va isloh iltimosin qilibdurlar, va xotirgʻa qilgʻon nuktaki, aytilibdur, insof yuzidin musallam tutupturlar va agar baʼzi ibo qilibdurlar daloyil bila alargʻa xotir nishon qililibdur, andin soʻngra qabul qilib, oʻzlarin shokir va mamnun bilibdurlar. Va baso maoniy ahli xurdadonlar va daqoyiq xayli daqiq bayonlarki, Anvariy va Salmon sheʼrida har biri birining jonibin tutub bahslar qilib, soʻzlari bir-biridan oʻtmagandin soʻngra bu faqir olligʻa muhokama uchun kelturuptururlar va har ne hukm topib dururlar musallam tutub, munoqashalari bartaraf boʻlubtur. Va gʻazalda Mir Shohiy va Mavlono Kotibiy va alar gʻayri tarafidin dogʻi bu yoʻsunluq va masnaviyda hazrat Shayx Nizomiy va Mir Xusrav Dehlaviy jonibidin dogʻi bu dasturlugʻ koʻp noqiʼ boʻlupdur [73]. Barchadin kulliyrok sanad bukim, hazrati irshod panohi... Nuranki,... forsiy soʻzda jamiʼ alar soʻzidin yuqoriroq soʻz yoʻqtur, koʻprak kutub va rasoil va gʻazaliyot va kasoyiddaki, maoniy gavharlarin nazm silkiga kiydurur erdilar va zamir nihonxonasidin anjuman tamoshogohigʻa jilva berur erdilar, aning musvaddasin burunroq bu faqirgʻa iltifot va eʼtikod yuzidin berur erdilarkim: «Bu avroqni ol va boshtin oyogʻiga nazar sol, xotiringgʻa har ne aytqudek soʻz kelsa ayt», deb va har neishorat boʻlgʻonikim, mazkur boʻldi, zohir qilsam maqbul tushar erdi. Bu daʼvogʻa dalil bukim, oʻndin ortuq kutub va rasoilda ul hazrat bu faqirning otin mazkur qilibdurlar. Va koʻpi tabʼ va idrok va munga munosib nimalarga nisbat berib, mastur qilibdurlar. Bu qabul nazari asaridin bir qarndin ortuq sultonus-salotin sipehr oyin suhbatlarida va firdavs tazʼyin xidmatlaridakim, ahli kalomdin va maqoldin fazl va kamol zumrasining majmaidur va ilm va fazlning manbaidur, bu faqirnnng soʻziga martaba rafiʼ va maqola vasiʼ erdi, va oʻziga soʻz jihatidin azim eʼtibor va ooʻziga oʻz jihatidin biyik poya va miqdor. Va sultonus-salotinki, mazhari lutfi ilohiy va mazhari anvori haqoyiqi nomutanohiydur va farxunda zamiri: ulum gavharining darʼyosi va xujasta xotiri xoksor bandalar zotining kimiyosidur, bu toyifaning koʻprak istiloh va qavoididin oliy majlisda soʻz oʻtsa muxotab bu faqir, fasohat va balogʻat ahli natoyiji tabʼidin har ne mazkur boʻlsa mushorun ilayx bu haqirni qilur erdilar. Va ul miqdor bu tufrogʻning rutbasin falakka etkurup va oncha bu zarraning poyosin quyoshdin oshurup erdilarkim, oʻzlarining xurshed fayz tabʼlaridin zuhur qilgʻon risolaki, oʻz gavharrez qalamlaridin nigorish topibdur va oʻz kamohii holatlari kayfiyatida guzorish surati tutupdur, bu boyri bandalarini nazm tariqining barcha navʼida taʼriflar bitib, «sohibqiron»liq laqabi bila sarafroz qilibdurlar va bemisl va anbozligʻ vasfi bila mumtoz etibdurlar va muqarrardurki, humoyun tabʼlari zamon mushkilotining miʼyoridur, farxunda zihnlari olam daqoyiqining halloli va sohib asrori. Bandai-xoksor agarchi tufrogʻdin oʻksuk erdim, ammo ul quyosh tarbiyati bila rango-rang gullar ochtim va bu afgandai beiʼtibor agarchi zarradin kamroq erdim, ul sahob taqviyati bila gunogun durlar sochtim va dilsoʻz abʼyotim munojot ahligʻa oshub va gʻavgʻo soldi va bazm afroʻz gʻazaliyotim xarobotiylargʻa oh va vovaylo soldi. Hosili kalom andin soʻngrakim, muncha qaviy daloil va azim shavohid bila bu faqirning vuqufi, balki mahorati bu fanning forsiy va turkiy nazmida sobit va ravshan boʻldi, agar birni yana birga tarjih qilsam kerakki, bu toyifadin hech kishiga musallam tutup sidq demakdin oʻzga maqol va majol boʻlmagʻay. Bataxsiski, muncha burhoni qotiʼ bila ham qatʼ topqay va istishhodga bu musvaddaning ham lafzi yoʻqki, har harfi farʼyod urgʻaylar va gʻavgʻo koʻtargaylar [74] Yana bir kulliya bu kim, to mulk arab xulafosi va salotinida erdi, falak ul vaqtda nazm dabirigʻa arab tili bila jilva berdi, andoqki, Hasson Sobitdek va Laqitdek malikul-kalom suxan guzorlar va maʼniy ofarin fasohat shiorlar paydo boʻldilar va oʻz tillari bila nazm adosining dodin berdilar. Bu munosabat bila arab salotini dogʻi Ibrohim Mahdiydek va Maʼmun xalifadek va bulardin oʻzga ham salotinzodalar gʻarro nazmlardin qasoyid ayttilar va favoid zohir qildilar. Chun mulkdin baʼzi aqolim va kishvarda sort salotini mustaqil boʻldilar, ul munosabat bila forsiygoʻy shuaro zuhur qildilar. Qasidada Xoqoniy va Anvariy va Kamol Ismoil va Zahir va Salmondek va masnaviyda ustozi fan Firdavskiy va nodiri zamon Shayx Nizomiy va joduyi hind Mir Xusravdek va gʻazalda muxtarii vaqt Shayx Muslihiddin Saʼdiy va yagonai asr Xoja Hofiz Sheroziydekki, bularning taʼrifi yuqoriroq chun shammai surulupdur va vasflarigʻa qalam urulupdur. Soʻzni uzotmoq hojat emas va kalom tatvilin maʼni ahli mustahsan demas. Va bu munosabat bila sort salotinidin ham Sulton Tugʻruldek va Shoh Shijoʼdek oliy qadr podshohlar va rafiʼ martaba anjum sipohlar rangin abʼyot va shirin gʻazaliyot ayttilar va zamonlarida mashhur boʻldi va roʻzgorlari avroqida adastur. To mulk arab va sort salotinidin turk xonlarigʻa intiqol topdi, Halokuxon zamonidin sultoni sohibqiron Temur Koʻragon zamonidin farzandi xalafi Shohrux Sultonning zamonining oxirigʻacha turk tili bila shuaro paydo boʻldilar. Va ul hazratning avlod va ahfodidin ham xush tabʼ salotini zuhurgʻa keldi: shuaro Sakkokiy va Haydar Xorazmiy va Atoiy va Muqimiy va Yaqiniy va Amiriy va Gadoyideklar. Va forsiy mazkur boʻlgʻon shuaro muqobalasida kishi paydo boʻlmadi, bir Mavlono Lutfiydin oʻegakim, birnecha matlaʼlari borkim, tabʼ ahli qoshida oʻqusa boʻlur. Ul jumladin biri budurkim, Bayt: Ulki husn etti bahona elni shaydo qilgʻali, Koʻzgudek qildi seni oʻzini paydo qilgʻali. Va salotindin ham oʻlgucha tabʼ asari hech qaysidin zohir boʻlmadi va varaq yuziga naqsh qilgʻucha nima qolmadi, Sulton Bobirdin oʻzgakim, bu matlaʼ alar tabʼi asaridurkim [75]. Bayt: Necha yuzung koʻrub hayron boʻlayin, Ilohi men senga qurbon boʻlayin. To bu vaqtqachakim,... Abulgʻozi Sulton Husayn Bahodirxon... Ruboiy: Kim to falak ofoq uza davr qilur, Anjum guli har tun bu chamandin ochilur, Ne shoh aning zoti kibi yod bilur, Ne tabʼ aning tabʼidek istab tapilur. Digar: To kim falak evrulur davom oʻlsun anga Iqbol bisotida maqom oʻlsun anga Ham nutq bila jonbaxsh kalom oʻlsun anga Ham nazm kalomi mustadom oʻlsun anga. jahonbonliq taxtida maqom tutti va kishvar sitanliq mas-nadida orom topti,— mulk silkiga amniyat gavharlarin chekti, va jahon mazʼraida jamʼiyat donalarin ekti, chun salim qalbi gavhari koni masniy erdi va mustaqim zihni mavridi fayzi subhoniy, kalom ahligʻa tarfiya va ibtihojlar va kalom xayligʻa ravnaq va rivojlar dast berdi. Va har ilmda mufid taʼliflar va har fanda muntij tasniflar qildilar va gʻarib rasoyili maʼnaviy zuhur qpldp va ajib davovin va gʻazal va qasoyid va masnaviy yoyildi. Va oʻz sharif tabʼ va latif zihnlaridin dogʻi, agarchi ham forsiy demakka qodir va ham turkcha aytmoqqa mohir erdi, ammo asli tabʼ iqtizosi va shoyiʼ takallum munosabati adosi bila turkiy devon tadvinigʻa mayl qildilar va dilpazir abʼyot va benazir gʻazaliyot tartib berdilar... Hosilki, turkcha til bila bu navʼ devonki, mazkur boʻldi va taʼrifi bu sifat va oyin bilaki, mastur boʻldikpm, bu yoʻsunluq gʻaroyib yoʻqki, salotini mukarrami doro hashamdin, balki shuaroyi qudsiy nafasi masih damdin voqiʼ boʻlmaydur va oragʻa kirmaydur, voqiʼ boʻldi va orata tushti va aning zuloli hayotining fayzi quyosh chashmasidin oʻtgali yovushti va bu toifaning bebahralari bu ruh naqdidin bahrayob va lab tashnalari bu obi hayotdin serob boʻldilar. Bovujud bu sultonus-salotinning kimiyo asar xotiri za xurshed osor zamiri dogʻi munga moyilki, turk nozimlari oʻz alfozlari bila sheʼrgʻa mashgʻulluq qilgʻaylar va koʻngul gʻunchasi dogʻidinki, pechlar chirmanibdur bahor nasimidek anfos bila guldek ochilgʻaylar. Va iltifot va ihtimom yuzidin baʼzi maʼnilar topib nazm qilurgʻa hukmlar ham jori boʻldi va soʻz uslubigʻa taʼyinlar va adosigʻa taʼlimlar ham izhori boʻldi [76]. Turk ulusi aning xush tabʼ beklari va mirzodalari va sohibi zihn pok tabʼlari va ozodalari andoqki, kerak mashgʻulluq asbobin tuza olmadilar va ul navʼ tabʼ natijasi koʻrguza olmadilarki, andin xushgoʻyluq umidi tutsa boʻlgʻay, balki bu umidni alarning roʻzgori holigʻa yovutsa boʻlgʻay. Turfaroq bukum, bu navʼ podshohi suxandon targʻibi va talqini va ihsoni va tahsini qoidai mutobaat va muvofaqatni unutub va joddai nofarmonligʻ va zalolatni tutub koʻpi, balki borisi forsiygʻa moyil boʻldilar va ul til bila nazmgʻa qoyil. Bu ish mundin oʻzga boʻlaolmaski, turk tili taʼrifida andoqki, yuqoriroq mazkur boʻldi: bovujud alfoz kasrati va iborot vusʼati va maoniy gʻarobati va ado salosati dilpazir bogʻlamoqta suubat bor, va dilpisand tartib bermakta tabʼ ranj va uqubat topar, lozim qurundi turk tili sharhida birnecha varakqa zeb-oroyish bermak va anda hazrati sultonus-sa-lotin muloyamati tabʼ va mahorati zihnlarin sharh etmak va humogon raʼylari tartib bergan devon bobida birnecha soʻz gustoxligʻ yuzidin soʻrmak va ul hazrat kamoli donolik va vuquf tavonoligʻ nihoyatidin bu fan ashobigʻa va bu fazl arbobigʻa taʼlimlar berib va talqinlar qilib, bular ul hazratning daqiq soʻzin yo anglamay, yo anglasalar buyurulgʻon yoʻsun bila amal qilmay, yo qilaolmay. Va bu zaifi xoksor ul hazratning qudsiy nafasi posini asrap va vojibul-izʼon hukmlarigʻa itoat va farmonbardorliq qilib, koʻnglumdin va tilimdin kelgancha va qalamim va iligimdin quvvat fahm qilgʻancha ul hazratqa bovujud bandaligʻ va ul bandaligʻ bila saodatmandligʻ va farxundaligʻ — shogirdlikka dogʻi oʻzumni musharraf va arjumand va mubohiy va sarbaland qildim. Va yillar turk tili va nazmi qoida va uslubida bilmaganlarimni soʻrup va mushkillarimni halloli mushkilotim tobugʻida arzgʻa etkurup, foydalar topib, kulliy natijalar koʻrdum. Ul hazratning taʼlimi va tarbiyati bila va rahnamoyligʻi va taqviyati bila ishim ul erga ettikim, ul hazrat oʻz pok tabʼlari natijasidin zohir boʻlgʻon risolaki, oʻz maorif nigor kilki tahriri erdi va oʻz latoyif osor nutqi taqriri, alqobimni yuqori ado qildimki, ne unvon bila sabt qildilarki, mukarrar qilmoq hojat ermas [77] Bu bandagʻa ham chun bu navʼ azim davlatki, haq subhonahu va taoloning «Al-mutakallim» degan ismigʻa mazhariyat boʻlgʻay va xaloyiq orasida takallumda aqron va amsoldin imtiyoz va eʼtibor va ulugʻ ot bila ovoza va ishtihorgʻaki, ul hazratning inoyat va ihtimomlari bois boʻldi, va yuqori mazkur boʻlgʻon davovin va masnaviy va soyir kutub va rasoyili maʼnaviyki, to olam binosidur bu toyifadin hech kimga ijtimoi dast bermaydur va ixtiroi muyassar boʻlmaydur, dast berdi va muyassar boʻldi. Agarchi borchani ul hazratning sharif ismigʻa muxayyal va humoyun alqobigʻa muzayyal qilibmen, bularni soyir iioyatlar muqobalasida tutup «Al-mutakallim» ismigʻa mazhariyatim uzrigʻa turkiy va sort lugʻati kayfiyati va haqkqati sharhida bu risolani jamʼ qilib bitidim. Va anga «Muhokamatul-lugʻatayn» ot qoʻydum, to turk eli tnli fasohat va diqqati va balogʻat va vusʼatiki, ul hazrat bu til va iborat bila nazm bisoti tuzupdurlar va masiho anfosi va hizr zulolidin oʻluk tirguzmak tariqin olam ahligʻa koʻrguzupdurlar, zohir qildim. Va xayolimgʻa mundoq kelurkim, turk ulusi fasihlarigʻa ulugʻ haq sobit qildimki, oʻz alfoz va iboratlari hahiqati va oʻz til va lugʻatlari kayfiyatidin voqif boʻldilar va forsiygoʻylarning iborat va alfoz bobida taʼn qilur sarzanishidin qutuldilar. Alar dogʻi ranj va mashaqqatim muqobalasida, chun bu maxfiy ilmdinki, zohir qilibmen, vuquf topsalar, umid ulkim, bu faqirni xayr duosi bila yod qilgʻaylar va ruhumni aning bila shod qilgʻaylar [78]. Ruboiy: Bu nomaki, yozdi qalamim tortib til Taʼrixin aning jumodiyul-avval bil, Kunning raqamini chorshanba kilgʻil, Toʻqquz yuz yildin oʻtub erdi besh yil[79]. Kitobda Misol Va Dalil Tariqasida Keltirilgan Soʻzlar Roʻyxati (Alifbe tartibida) aylanmoq aytqudek aldaldagʻa arqa argʻumoq atka axtachi bakovul bezanmoq biz, biyz bikirmoq bilakoʻr bilgudek birqol bichimoq bor borschi borgʻoch borgʻudek bosrugʻ boxsum bogʻish bogʻchol bulamogʻ buldurga burmoq burchin bushurgʻanmoq bugʻu boʻza boʻmboʻz boʻsmoq boʻsagʻa boʻxsamoq boʻgʻuzlogʻu gavazn gangiramoq ganorgamoq guroz gurpiklashmoq dakla daqovul dastor devdashimoq doʻmsaymoq doʻnon doʻptulmoq eguluk etakoʻr yobu yodamoq yolinmoq yon yon soʻngak yoogʻoch yorgʻudek yoshurt yoshqamoq yoq yogʻligʻ javshan jarligʻ jiba jibachi jibilgir jiyjaymoq jilbur jirgʻamoq jurka jurkanmoq zin igirmoq ilbosun ildirim ilik iglanmoq igranmoq nngramoq ingranmoq indamoq ini nnkamok isqormoq inchkirmak it ishonmoq yigʻlamsinmoq yoʻrgʻachi kezarmoq, gezarmok kelgude kemachi kerak-yaroqchi kechim ketakoʻr kiyik kiyikchi kinorkamoq kirkinmoq kitpovul kumoch kundalatmoq kurra koʻzanak koʻk koʻkaltosh koʻmkoʻk koʻmurmoq koʻngranmoq koʻngurdamoq koʻndurmoq koʻruksamoq koʻha langʻa maral megachin meng mengiz montu munglanmoq mungʻaymoq murgʻobi navruziy nayzachi ovunmoq olapuxa olmabosh op-ochugʻ op-oq opogʻa orgʻadamoq ot oshugʻlugʻ ilik oq uy ogʻa oha ohu pitovul sap-sarigʻ sevargʻol serpmok sizgʻurmoq siylanmoq singil singirmoq singramoq sipqarmoq sirmamok siqtamoq sigʻinmoq sigʻriqmoq sovrulmoq sotqoch sogʻin suvchi sudamoq suyqun surma surgʻudek suxranmoq suqlatmoq suqtur soʻzovul soʻna soʻndurmoq tamgʻachi tanlamoq tatmoch tagʻoyi tevramoq tegach telmurmok temur qanot ter tergamoq terlik tovushqonchi toy tolgʻon tomshimoq tonchiqamoq ton iqolmoq topishmok topqoch torimoq totu tubuchoq tuz tulon tungluk tunqol turmoq turnachi tusqol tufak tushalmoq tuyugʻ toʻzmoq toʻngʻuz toʻppi toʻr toʻrlugʻ toʻqa toʻqum uzuk ularchogʻ uloba umoch umunmoq urgamoch urgʻudek ushormoq uyushmoq uvugʻ xazonachi xor xuk chavgonchi chaykalmoq chekrimoq chidamoq chingdovul chirgʻa chicharkomok chiqonmoq chiqort chigʻ chopishmoq choqin choqir qanot chubchurgʻa chuprutmoq chup-chuqur choʻkur choʻrpa shilonchi shirdogʻ shigʻaldamoq shigʻovul shukurchi egarmak egachi enaga erikmok erka erkana etgach yugurt yup-yumaloq yurtchi yasovul yasol yaka yalak yam-yashil yankovul yap-yassi yasanmoq oʻkurmoq oʻngdaymok oʻrdak oʻrta ilik oʻrtanmoq oʻsanmoq oʻt oʻxranmok qaboq qabol qadamoq qaymogʻ qaytqudek qalchoqchi qamchi qanot qantar qarovul qatlama qahol qahamoq qizgʻanmoq qiymanmoq qiynamoq qikzanmoq qilakoʻr qildurt qilimoq qimiz qimirdamoq qimsanmoq qingʻaymoq qip-qizil qistamoq qichigʻlamoq qoburgʻa qobon qozchi qozgʻonmoq qolpoq qolgʻonduruq qarbichi quvormoq quvchi quymogʻ qurut quruqshamoq quchushmoq qushchi qushqun qoʻzgʻalmoq qoʻr qoʻrchi qoʻruqchi qoʻy muchasi qoʻychi gʻanjugʻa gʻoʻnon halvochi hano hirovul huna Asarda Keltirilgan Kishi Ismlari Abdurrahmon Jomiy, Nurul-millati vad-din, mavlono Abul-furs (Som) Abulgʻozi Sulton Husayn bahodurxon Abul-hind (Hom) Abut-turk (Yofas) Alisher Navoiy Almutakallim (Navoiy) Amiriy Anvariy Atoiy Ashraf Bobir, Sulton Gadoiy Yofas Zahir Ibrohim Mahdiy Kalimiddin Salmon, xoja Kamol Ismoil Kotibiy, mavlono Laqit Lutfiy, mavlono Mir Shohiy Maʼmun Xalifa Muslihiddin Saʼdiy, shayx Muqimiy Navoiy Nasir Tusiy Nizomiy, shayx Nuh paygʻambar Sakkokiy Salmon Som Sohibqiron (Navoiy) Sulton Toʻgʻrul Temur Koʻragon, sohibqiron Firdavsiy Xalil binni Ahmad Xoja Xofiz Sheroziy Xoja Himmatiy Xoqoniy Shirvoniy, xalloqul-maoniy Xusrav Dehlaviy, amir Shohrux sulton Shoh Shijoʼ Yaqiniy Hazrat Maxdum (Jomiy) Haydar Xorazmiy Hasson Sobit Hom Kitob Nomlari Koʻrsatkichi Aynul-hayot — Navoiy Badoyiul-vasat — Navoiy Bahoriston — Jomiy Gavharnoma — Xoja Himmatiy Darʼyoyi abror — Amir Xusrav Devon — Amir Xusrav Dehlaviy Jilour-ruh — Jomiy Zabdatut-tavorix — Navoiy Layli va Majnun — Navoiy Lisonut-tayr — Navoiy Lujjatul-asror — Jomiy Masnuʼ kasida — Xoja Kalimiddin Salmon Maxzanu-asrar — Nizomiy Mizonul-avzon—Navoiy Minhojun-najot — Navoiy Mirʼotus-safo — Mir Xusrav Muhokamatul-lugʻatayn — Navoiy Navodirush-shabob — Navoiy Nazmul-javohir — Navoiy Nasimul-xuld — Navoiy Nasoyimul-muhabbat — Navoiy Nasrul-luoliy Ruhul-quds — Navoiy Sabʼai Sayyora — Navoiy Saddi Skandariy— Navoiy Turkiy Devon — Sulton Husayn Tuhfatul-afkor — Navoiy Favoidul-kibar — Navoiy Farhod va Shirin — Navoiy Fusuli arbaa — Navoiy Xamsa — Navoiy Xiradnoma — Jomiy Shirin va Xusrov — Mir Xusrav Quvvatul-kulub — Navoiy Gʻazaliyot devonn — Navoiy Gʻaroyibus-sigʻar — Navoiy Hayratul-abror — Navoiy Haft paykar — Ashraf Lugʻat A Abvob — boblar, eshiklar (bob soʻzining koʻpligi) Abdolvash — qalandar tabiat, darvish sifat, avliya. Abyot — baytlar (bayt soʻzining koʻpligi) Abkor — qizlar, toza, koʻl tegmagan Abnoyi jins — qarindosh-urugʻ, tengqur maʼnosida Abr — bulut; abri bahor - bahor buluti Abtar, abtarvash — dumi yuliq, kesik, ishi notamom, ishi yurishmagan. Abutturk — turk otasi Abulfurs — forslar otasi Abulhind — hind otasi Avbosh — sayoq, daydi, past, tentak tabiat. Avlo — yaxshiroq Avoyil — boshlarda, boshdaroq (avval soʻzining koʻpligi) Avoriz — hodisalar, tasoduflar, toʻsiqlar Avoxir — oxirlar, oxirroq (oxir soʻznning koʻpligi) Avroq — varaqlar (varaq soʻzining koʻpligi) Avsat — oʻrta Avsof — sifatlar Avsotun-nos — oʻrtacha, oʻrta tabaqadagi kishi Avqot — vaqtlar (vaqt soʻzining koʻpligi) Avqof — vaqflar (vaqf soʻzining koʻpligi) Adam — yoʻqlik Advor — muzika nazariyasi Adil — baravar, teng Adimul-misol — misli yoʻq, oʻxshashi yoʻq Ado — ifoda; ado etish—ifodalash, aytish, soʻzlash Ajz — ojizlik, kuchsizlik Ajzo — boʻlaklar (juz soʻzining koʻpligi); ajzo pirosta — juzlari tayyorlangan Ajlof — quyi, past (odamlar) Ajnos — jnnslar (jins soʻzining koʻpligi) Az rang — rangdan, goʻzallikdan Azim — ulugʻ, katta; azim favoid—katta foydalar. Azl qilmoq—oʻrindan, ishdan, mansabdan olmoq Azm etish — intilish, urinish, qasd qilish Azhar — zohirroq, ochiqroq, ravshanroq Ayyom — kunlar Ayyosh — maishatparast Akmal — komilroq, toʻliq Akobir — kattakonlar, buyuklar, ulugʻlar Alam — kishi yoki biror narsaning oti, ismi; bayroq; dard Allassaviya — baravar, teng Albisa — liboslar, kiyimlar (libos soʻzining koʻpligi) Almutakallim — soʻzlovchi, soʻz egasi Almutaxallas — taxalluslangan, nomlangan, laqab qoʻyilgan Alohozalqiyos — shunga oʻxshashlar, shuning kabilar Alfoz — soʻzlar (lafz soʻzining koʻpligi) Alqob — laqablar (laqab soʻzining koʻpligi) Amal — kuy Amvol — mollar (mol soʻzining koʻpligi) Amjod — eng sharafli, eng ulugʻ Amin — ishonilgan, xazinachi, poyloqchi Amirul-umaro — amirlar amiri, buyuk amir Amik — chuqur Aʼmoliq — koʻrlik Amorat — amirlik Amorat devoni — amirlik mahkamasi Amr — buyruq, ish Amsol — misollar, tenglar, hamʼyoshlar (misl soʻzinnng koʻpligi) Anbar — xushboʻylik Anbiyo — paygʻambarlar Anboz — sherik, juft Anvoi niyozmandlik — benihoyat zorlanish Andalib — bulbul Anduh — gʻam, kulfat . Anjuman — majlis, yigʻin Anoniyat — oʻz soʻzlik, oʻjarlik, egoizm Anodil — bulbullar Anfos — nafaslar Arabiyat — arabcha Arbain — qirq, «chilla» Arjumand — aziz, baland darajali Arza dosht — ariza berish, arz qilish, ariza Arsa — maydon Arzol — past tabaqalar, tubanlar, razillar Asnof — sinflar, guruhlar, kosiblar Asolat — asillik Asror — sirlar Asfar — sariq Ashob — egalar; suhbatdoshlar Atvor — feʼl-harakat, koʻrinish, yurish-turish. Atibbo — tabiblar Atboʼ— tobiʼlar, qarashlilar Atorud, Itorid — yulduz nomi (Merkuriy planetasi), qalam ahllarining homisi emish. Atrok — turklar (turk soʻzining koʻpligi) Atfol—bolalar (tifl soʻzining koʻpligi) Afganda—ojiz, kuchsiz Afzo — orttiruchi Afzun — ortiq Afozil—fozillar, olimlar Afsonapardoz — afsona aytuchi, goʻzal soʻzlovchi Axtar — yulduz Ashk — koʻz yoshi Ashkrez — koʻz yoshi toʻkuchi Ashʼor — sheʼrlar (sheʼr soʻzining koʻpligi) Ashrof — yukori tabaqa, oqsuyaklar Ashrofi oliy—podshoh huzurida yuqori bir mansab Aqida — eʼtikod, ishonch Aqolim — iqlimlar, qitʼalar Aqro — yaqinlar Aqso bilod — uzoq shaharlar Ahli biynish — koʻzli, hushyor; koʻz egasi Ahfod — keyingi avlod, navaralar, farzandlar B Bad —yomon Badzabon — tili yaramas Badiʼ — goʻzal Badmaosh — xulqi yomon, buzuqi Badiha — oʻylab turmasdan, darhol sheʼr yoki soʻz aytish, ekspromt. Bayoz — oq Bajid—jiddiy Bazl—himmat, qoʻli ochiqlik, gʻayrat Bazm afroʻz — bazmni qizituchi Baliyat — azob, qiynalish Balobil — bulbullar Balohat — zihni pastlik, aqli zaiflik Balogʻat — badiiylik, goʻzallik, ixchamlik Bar — meva, samara, natija Barin — oliy, yuksak Barot — yorliq, yozuv, sanad, hujjat Barq — chaqmoq, barq kirdor — chaqmoqqa oʻxshash Barham — birga, korishiq Basirat — koʻrish, ziyraklik Baso — koʻpgina, talay Basorat — ochiq, oʻtkir koʻz, basorat ahli — ochiq, oʻtkir koʻz egasi. Bast — xursandchilik Batavaqquf—toʻqtash blan, sekin-asta Bataxsis — xususan Baqo — boqilik, abadiylik Bahli—ovchilarning qush qoʻndiradigan charm qoʻlqopi Bahoyim — toʻrt oyokli hayvonlar Bahr — darʼyo; bahri ummon — ulugʻ dengiz Beandom — nomaʼqul. noloyik, yaramas Bebok — koʻrqmas, botir Bedod — zulm Benazir—mislsiz, tengsiz Besomon — kambagʻal, narsasiz Betaayyun — betaʼyin Bexeshona — bexudlik, oʻzida yoʻqlik Besha — oʻrmon, daraxtzor Behijob — pardasiz, uyat Biajmanhim — jamʼlari, hammalari Biaynihi — aynan, xuddi oʻziday Bizoat — sarmoya; kobiliyat; bilim Biym — qoʻrkuv Bilkul — butunlay Bilod — shaharlar Bino—qurulish, tuzilish, bino va mador—tuzilish va borib taqalgan joy Bisot — maydon, joy; mol, sarmoya Bittabʼ—tabiat, xarakter boʻyicha Bodiya —choʻl, dasht Bok — zarar, ziyon Botin — ich, ichki Bohir — ravshan, belgiln, aniq Buzurgvor — hurmatli, ulugʻvor Buzurgzoda — ulugʻ kishi bolasi Bulʼajab — qiziq, ajoyib Bulagʻo — soʻz ustalari Burudat — sovuqlik Burhon — dalil; burhoni qotiʼ —keskin dalil Buqʼa—joy, oʻrin, bino Buqoʼ—buqʼalar, binolar V Vajhi maosh—kun kechirish mablagʻi Vajdi hol — koʻngil rohati, huzur Vazʼ—qoʻyish, qoʻyilish; tarz, ravish Vazorat — vazirlik Vale — lekin, broq. Valodat — tugʻilish Valoyat—valilik, avliyalik, karomat koʻrsatuchilik Varaqulxayol — nasha, bang Vasat — oʻrta Vasila — vosita Vasl qilish — qoʻshush Vasf—bayon qilish, maqtash Vaqfa — turish, toʻqtash Visoq — uy, turar joy Vobasta — bogʻlangan, bogʻli Vojib — lozim; vojibul-ihtirom—hurmati lozim boʻlgan, hurmatli; vojibul-izʼon — boʻysunish lozim boʻlgan; vojiburrioya — rioya qilinishn, qarab turilishi lozim. Vozih—ochiq, ravshan Voli — hokim Volid — ota Volida — ona Vofiy — toʻliq, etarli; vafoli Voqif — xabardor Vuzu — tahorat Vusʼat — kenglik Vuquf—xabardorlik G Gavhari zebanda — yarashadigan, bezaydigan gavhar Gazand — ziyon, zarar Ganj — xazina. Garm va purshoʻr — qizgʻnn va sergʻavgʻo Gisu — kokil, choch Gudoz — ernsh; erituchi. yondiruchya Guzida atvor — xoʻsh xulq demak Guzorish — oʻtkazish Gulbong—bulbul ovozi, sayrashi. Gulbun — kizilgul daraxti Guna-guna — rang-barang Guruha kamon — toʻgarak, aylanma kamon Gustoxona, gustoxliq — beadablik, qoʻpollnk, hurmatsizlik Guftor — soʻz, soʻzlashish, suhbat Goʻyanda — hikoyachi, qissa aytuchi Goʻsha — burchak, chet joy D Daʼb — odat Davovin—devonlar, toʻplamlar (devon soʻzining koʻpligi) Dayr — butxona; dunʼyo, mayxona Dayri fano — yoʻqliq dunʼyosi Dalir — botir, yurakli, koʻrqmas Daloil — dalillar (dalil soʻzining koʻpligi) Darafsh — bigiz Darʼyoyi abror—yaxshiliklar darʼyosi Darj - qistirish, qoʻshish Darzilik — tikuchilik Dafʼi malolat—malollik, zerikishni yoʻq qilish Dafina — koʻmugʻliq xazina Daqiq — nozik, ingichka (koʻpligi—daqoyiq) Devonxona — mahkama Diljoʻyliq—koʻngil soʻrashlik Dilpazir—koʻngilga yoqimli Dilpisand — koʻngilga yoqimli Dilfirib — koʻngilni aldovchi Diram — aqcha, tanga Diqqat — noziklik, ingichkalik Dom — tuzoq, ovchilar toʻri Donish — bilim Dorus-saltanat — poytaxt Dorul-qazo — qozixona Doxil—kirgan Dorugʻa— shahar boshligʻi Dudmon—nasl, oila, dongdor nasl Dunuv—past; dunuvi martaba—martaba pastligi Dur — marvarnd. inju; durafshon — dur sochuchi; durri samin—qiymatli dur Duraxshanda — toblanuchi, yarqirovchi Durud — maqtov Dushvor — qiyin ogʻi; dushvorpisandligʻ—qiyinliqni enguchi maʼnosida Yo Yormoq—aqcha Yosman - gulning oti; rangi: qizil, oq sarigʻ, gunafsha J Javonib—tomonlar Javor — atrof, doira Javhar — qiymatbaho tosh Jadval tortmoq—kutob varaqlari atrofiga chiziq tortmoq Jadd — bobo Jazaba — soʻfilarning zikr-samoʼda oʻzini yoʻqotish darajaga borishi Jazoir — orollar (jazira soʻzining koʻpligi) Jayb — yoqa; choʻntak Jald — chaqqon Jaʼli — soxta Jalo — vatandan ketish, koʻchish Jalodat — botirlik, kuchlilik Jamiyat—toʻplanish; toʻlalik; kenglik Jamoati kasir—koʻp kishi, toʻda Jibilliy — aslida bor, tabiiy Jibol — togʻlar (jabal soʻzining koʻpligi) Jovidon — abadiy Joda, jodda — yoʻl, koʻcha Jodu — sihr; joduyi hind—hind jodugari (ustasi) Joyiz — mumkin, ijozat berilgan Jomabof—toʻn toʻquchi Jomiʼ — toʻplovchi; jomii maoniy—maʼnolarni jamʼlovchi, toʻplovchi, oʻz ichiga oluchi Jonib — tomon Joroʻbkash — xizmatkor maʼnosida Juzʼ—mayda boʻlak; juzʼiy mafhumot— kichik, mayda maʼnilar; juz va kul—mayda va butun Juzʼiy — mayda, bir qism, ozgina Juzʼiyot — mayda narsalar Jumlatul-mulk—mol-mulk va barcha narsada ishonilgan, ixtiyor berilgan demak. Junun — jinnilik Z Zabun — ojnz, zaif. xor Zabon—til, zabon bast—tili bogʻli Zadu xoʻrd — urush, mushtlash Zayl—etak, oxir Zaylucha — palos, gilam Zayn —ziynat, bezak Zalolat — koʻrlik, adashganlik Zam — qoʻshish Zamir — koʻngil, ich Zarif, zarifvash — nozik, yoqimli, nozik akllch Zaroyif -ajoyib Zarofat—donolik, ziyraklik, xushtabʼlik Zaʼf — kuchsizlik Zevar—ziynat, bezak Zin—egar Zihi— qanday yaxshi, ofarin Zoid — ortiqcha, zoid qilish—orttirish Zoyil boʻlmoq — yoʻq boʻlmoq; ketmoq Zohid — dunʼyodan kechgan, soʻfi Zuljalol — azamat, shavkat egasi Zulol — shirin va tiniq suv Zulqofiyatayn—ikki qofiyali Zumra — guruh, toʻda, kishilar Zurafo — zariflar, nozik aqllilar Zufunun — koʻp hunar egasi Zuhd — zohidlik, taqvodorlik I Ibra—iʼtibor, qiymat Ibtido — boshlash Ibtihoj — xursand, tik Idbor — baxtsizlik (iqbol soʻzining qarshisi) Iyodat — kasal koʻrish Ijmol — qisqalik, qiskacha Ijtimoʼ—jamʼlash, toʻplash; toʻplanish Izom — kattalar, ulugʻlar; soʻngaklar Iydgoh — hayit nomoz oʻqiladigan, bayram oʻtkaziladigan joy Iktisob — kasb qilish, qoʻlga kiritish Iktiro— kifoyalannsh Ilzom — ishontirish, janjalda engish Ilik, ilk—qoʻl Iltizom — oʻziga lozim koʻrish, oʻzini majbur qilish Ilhon — sayrash, yaxshi ovoz Imdod — yordam Imsok — oʻzini saqlash, baxillik Imtidod — choʻzilish Imtilo — toʻlish, toʻlalik; toʻqlik, toʻyish Inzivo - chekilish, chetga chiqish Inkor — tonish, munkir boʻlish Intishor — tarqalish, yoyilish Intiqol — koʻchish, bir joydan-bir joyga koʻchish Insho fani — nasriy asar, proza Inqitoʼ—kesilish, qatʼ boʻlish, uzilish Inhirof — chetlanish, chetga chikish; tushkunlik Iʼroz qilish — olinish, sovunish, qaytish Irfon — bilish, tanish Irshod — yul koʻrsatish Isnod — bir narsani bir narsaga suyantirish, nisbat berish, manbaʼga suyanib oʻz soʻzini quvvatlash Isror—turib olish (soʻz ustida) Istiyfo — koʻlga kiritish, qamrab olish Istilohot — istnlohlar, terminlar Istitoat — kuch, quvvat, qudrat Istixroj — chiqarish, chiqarib yuborish, natnja chiqarish Istishhod — dalil keltirish Istiqror — qaror topish Istiqso — koʻp talab qilish va surushtirish Istigʻno — tortinish, ixtiyojsizlnk Istigʻroq — hammani oʻrab olish Iʼtndol — muʼtadil, normal, oʻrta Iʼtiroz — qarshilik Itloq qilish — qoʻllanish Itmom — oxir, soʻng, tamomlash Itnob — koʻp soʻzlik, choʻzilish, keraksiz tafsnlot Ixroj — chiqarish, haydash, chiqarib yuborish Ixtilot — aralashish Ixtisor — qisqartish Ixtifo — yashirinlik, maxfiylik Ishtiboh — shubha Ishtigʻol — shugʻullanish Ishtihor — shuhrat qozonish Iyasiz — egasiz Ihonat — past koʻrish, haqoratlash Ihtisob — tergash, kuzatnsh; sanash K Kavkaba — yulduz Kavokib — yulduzlar; birligi - kavkab Kadxudo—ega, uy egasi, erkak Kalimot — soʻzlar Kalom — soʻz Kalomi muʼjiz — muʼjizali soʻz Kasrat — koʻplik Kasrati nishot — koʻp shodlik Kasrati hasab— ahvolning har tomonlama yaxshiligi, etukligi Kaffa — palla, torozi pallasi Kibari sin—yoshi ulugʻlik Kilk—qalam Kiromiy — qadrli, qiymatli Kisva — kiyim Kissadoʻzlik sanʼati — hamiyon tikish hunari Kitmon — yopish, bekitish Kitoba — yozuv, toshga qazilgan yozuv Kitobat — yozish; xat, maktub Kishvar—oʻlka, mamlakat; Kishvar sitan—mamlakat oluchi Komil — toʻlik, etuk Kosagar — kosa yasovchi, idish-oyoq yasovchi Kofiy — kifoya, etarli Koshif — ochuchi, kashf qiluchi Kohin — majusiylarda din boshligʻi; folbin Kulliya — yakun, xulosa Kulogʻ — qargʻa, quzgʻun Kungur — kungira Kunj — burchak Kutub — kitoblar Kushta — oʻlgan Kuhulat—qarilik Koʻs — katta nogara Koʻft topish — zerikish, qiynalish L Lavand — maishatga berilgan yolqov, ishʼyoqmas, bevosh, daydi. Lavn — rang, tus Lajoj — oʻjarlik Layl — kecha, tun Laʼl — qiymatli qizil tosh Latoyif — latifalar, qiznq soʻzlar Latofat — noziklik, nafislik Lafz—soʻz (ogʻizdan chiqqin soʻz) Laqva marazi—soʻlak oqish kasali Lison — til Lojaram — binobarin, noiloj, albatta Loyih — ochiq, ravshan Loubaliy — beparvo Loyuaddu — adadsiz, sanoqsiz Loyuhso — behisob Lugʻaz — chiyston M Mavzun — vaznli, tartibli Mavʼiza — vaʼz, nasihat Mavlud — tugʻilgan, yangi tugʻilgan yosh bola Mavoliy — doʻst, ega maʼnolarida boʻlgan «mavlaviy, mavlo» soʻzlarining koʻpligi; muʼtabar kishilar nomi oldidan koʻpincha «mavlono» shaklida qoʻllaniladi. Mavolivash - mavlavi tabiat, fozillar Mavrusiy — mirosga tegishli, miros. Mabhutliq — hayratda qolish, hayronlikda qolish Madoris — madrasa soʻzining koʻpligi Maʼdum—yoʻq, yoʻq boʻlgan maʼnosida, mavjudnnng qarshisi Majbul — yaratilgan tabiiy Majlubi solik — soʻfilik yoʻlidagi, jazabali Majoz — soʻzni oʻz manoʼsida ishlatmasdan, oʻxshatish yoʻli blan ishlatish Majolis — majlislar, yigʻinlar Majhul — belgisiz, noaniq; maʼlumning qarshisi Mazbut — zabt qilingan, qoʻlga olingan, qamrab olingan Mazorot — mazorlar Maʼzul — azl qilingan, tushirilgan, oʻrnidan olingan Makotib — maktublar, xatlar, yoznshmalar (maktub soʻzining koʻpligi) Malik — podsho, malikul-kalom — soʻz podshosi Maliki allom — koʻp biluchi podshoh Malohat — tuzlilik, mazali, yoqimli; qora toʻridan kelgan odam, yaltiroqlik Mamduh — madh qilingan, maqtalgan Mamolik — mamlakatlar, oʻlkalar (mamlakat soʻzining koʻpligi) Mamlu — toʻla, toʻlatilgan Mamluk — qul maʼnosida Maʼmun — taʼminlangan; omon, saqlangan Maʼmura — obod joy Manish — kishining tabiati, feʼli, xarakter; buzurg manish — ulugʻ tabiat, ulugʻvor. Manosib — mansablar Manshaʼ — kelib chiqqan joy Manshur — farmon, yorligʻ; manshuri davlat—davlat farmoni, yorligʻi Manqabat — madhlash, maqtash, maqtov Maoniy — maʼnolar (maʼni soʻzining koʻpligi) Maosh — kun kechirish, tirikchilik vositasi Maʼraz — hol, ahvol Marbut — bogʻlangan, bogʻliq Mardud — rad qilingan, qabul kilinmagan, qaytarilgan Marʼi — rioyat qilingan, eʼtiborga olingan Markab — miiiladigan narsa, ot-ulov Marotib — martabalar, darajalar Maʼruz — arz qilingan, oʻrtaga qoʻyilgan, arz Marqad — qabr, goʻr, mazor Margʻub — yoqimli Masalgoʻy — qissa, doston aytuchi Masokin — uy joylar; miskiilar, gʻariblar. Masluk — bosilgan, yurilgan, sinashta (yoʻl). Masnad — tayanch; taxt; yuqori daraja Masoba — daraja, qator Masrif — sarf, chiqim Masrur — shod, sevinchli Mastur — yozilgan Masx — bir shakldan boshqa shaklga oʻzgarish; quti uchish Matbuʼ — payravlik qilingan, iyarilgan; yoqimli Matlab — maqsad Matlub — talab qilingan, korakli Maʼfu — afv etilgan, kechirilgan Matʼun — taʼnaga uchragan, ayblangan Mafʼul — toʻldurgʻich (sarfiy termin) Mafhum — mazmun, maʼni Maxzan — xazina Maxmur — xumori, mastlikdan ksyingi betoblik Maxodim — maxdumning koʻplign Mashoyix — shayxlar Mashohir— mashhur soʻzshshng koʻpligi, shuhratlilar Mashmumot — xushboʻy narsalar, hidlar. Mashogʻil — mashgʻulot Mashrab — feʼl, mizoj Mashʼuf — berilgan Maqdur — qudrat, kuch-quvvat Maqsodi maʼnaviy — maʼnaviy maqsadlar Maqtul — qatl kilingan, oʻldirilgan Maʼyub — aybdor Mahalli muzoyaqa — tanglik, siqilish payti, joyi: siqiladigan payt Mahdi ulʼyo — podshohning bosh xotini Mahdi — yoʻl koʻrsatuchi; 12 nchi imomning oti Mahz — sof, xolis Mahjur — ayrilgan, ajratilgan Mahzun — gʻamgin qaygʻuli Mahlaka – halokat, qoʻrqunch oʻrin Maholot — birligi: mahol, muhol; imkonsiz Mahfuza — saqlangan, muhofazali Meng - kattaroq xol Mehtar — katta, buyuk Miod — vaʼdaning vaqti va joyi Moda - urgʻochi Molomol — liq toʻla, limmalim Mohi tobon — toblanuchi, toʻlin oy Muaddab — adabli, tarbiyali Muaddi — ado qiluchi, etkazuchi Muaddo — ado qilingan, oʻtalgan; mafhum, mundarija Muʼjib — takabbur, xudbin Muazzam sadr — buyuk sadr Muarrif — tanituchi, bildiruchi, taʼriflovchi Muarro — yalangʻoch, xoli, boʻsh Muassir — taʼsirli Mubaddal — olmoshtirilgan Mubki — yigʻlatuchi Muboshir — boshqaruchi Mubohi — faxrlanuchi Mubohot — faxr, faxrlanish Mubtadi — yangi boshlovchi, oʻqishga yangi kirgan Muadny - biror voqiaga sudrovchi, sabab boʻluchi Muvajjah — vajhi; eʼteborga loyiq, maʼqul Muvallad — tugʻilgan joy Muvoadat — vaʼdalashish Mudovot — biror ishga davom etish Mufrit — oʻrta darajadan oshgan, haddan oshgan. Muja — kiprik Mujallid — muqovachi, muqovasoz Mujarrad — yalangʻoch, sof, xolis, aralashmagan, turmish koʻrmagan: boʻydoq Mujib — sababchi Mujibi bast — shodlik keltiruchi Mujibi ajab — ajablantiruchi Mujid — ijod Mujovir — qoʻshni, qoʻshnilik qiluchi, biror muqaddas mazor yaqinida turuvchi Mujtamiʼ — toʻplanuchi Muzayyal — ilova qilingai, toʻldirilgan, sharhlangan Muzaxrafot - chinga aylantirilgan yolgʻonlar, behuda soʻzlar Muzd — ish haqi Muztarib — iztirobli Mukallal — toj kiydirilgan, bezalgan, ziynatlangan Mukarram — hurmatln, aziz Muknat — kuch-quvat Mukobara — kibrlanish, oʻzini yuqori tutish Mulzam — munozarda engilgan, jim boʻlgan Multafat — iltifot qilingan, yaxshi muomala qnlingan Muloyamat — muvofiqlik, uygʻunlik, yumshoqlik, noziklik Mulhimi gʻayb - gʻoyibdan ilhom olguchi. Munbasit — yoyilgan, keigaygan, koʻngli ochiq, shod Munofi — zid, qarshisi, aksi Munsif — insofli Muntaj — natijali Muntashir — tarqalgan Munfail — taʼsirlangan, xijolat boʻlgan Munxaliʼ — ketkazilgan, sidirilgan Munqatiʼ — kesilgan, tamom boʻlgan Munharif — oʻzgargan, oʻzgaruchan Muolaja — davolash Muorir — asrdosh Muof — kechirilgan, afv etilgan Muraxxas— ruxsat qilingan Murtakib — kirishgan, shugʻullangan Murtoz — yomonlikdan saqlanuchi Murshid — yoʻl koʻrsatuchi, piyr Musallam — maqbul, maʼqul Musannafot — tasiiflar, asarlar, ijodlar Musalsal — bir-biriga zanjir kabi ketma-ket bogʻlangan Musannif— asar yozuchi, avtor Musin — yoshi katta Musofarat musofirlik, safarga chiqish Musohib — hamsuhbat, suhbatdosh Mustavjib— sazovor, loyiq, munosib Mustavli — yoyilgan, qoplangan Mustazhir — suyangan, tayanchli, orqa kilgan Mustamand — alamli, qaygʻuli, ihtiyojli Mustaʼsal — yoʻq qilib yuborilgan Mustagʻalot — vaqf qilingan er Mustagʻni - muhtoj emas, ehtiyojsiz, badavlat Mustairaq — oʻrab olgan, yalpi Mustahsan — maʼqul koʻrilgan, yoqtirilgan, maqtalgan Mutaazzir — qilinishi qiyin va imkonsiz Mutaayin — aniq; belgili, tanilgan Mutaallaq — munosabatli, bogʻlanishli, qarashli Mutabarrak — tabarruk, qutlugʻ Mutavajjih — tavajjuh etgan, bir tomonga yoʻnalgan Mutavalli — vaqf ishlarini boshqaruchi Mutavattin — biror joyni vatan qilib turib qolgan Mutavori — yashiringan, yashirin Mutadayyin — dindor, taqvodor Mutadovilot — madrasada oʻqiladigan rasmiy dars kitoblari Mutaoqab — orqama-orqa, ketma-ket Mutalavvin — rang-barang toblanuchi, qarorsiz Mutamaddun alayh — oʻziga ishonilgan, eʼtinod qilingai Mutamakkin - oʻrnashgan, makon qilgan, bir joyda turgʻun Mutanabbih — ogohlangan, hushyor Mutaanni — ogʻir, sabrli, vazmin Mutaraddid — taraddudda boʻlgan, biror narsaga qaror bermagan Muʼtariz — etiroz qiluchi, qarshi Muʼtarif — eʼtirof qiluchi, tanuchi, boʻyniga oluchi Mutasavvar — tasavvurlangan Mutasarrif — tasarruf etuchi, biror narsaga egalik qiluchi Mutaxayyila — xayolga keltirish, xayol, fikr kengligi Mutaxalliq — biror feʼl, xarakter, qobiliyatiga ega Muʼtaqid — eʼtiqodli, ishonchli, ishonuchi Mutagʻayyir — oʻzgargan, oʻzgaruchi Mutoyaba — hazil-mazoq Mutoyib — hazl qiluchi Muttasif — biror sifatga ega Muttafiq — birlashgan, ittifoq Muttaqi — taqvo qiluchi, diniy buyruqlarni bajaruchi Muttaham — tuhmat qilingan Mufavvaz — topshirilgan Mufid — foydali Mufrit — oʻrta darajadan oʻtuchi, haddan oshuchi Muxotab qilmoq — xitob qilmoq, undamoq Muxtariʼ — ixtiroʼchi, oʻylab topuchi Muxtasar — qisqacha Musharraf — sharofatli, sharafli Mushk — xushboʻylik Mushorun ilayh — ishorat qilingan, mazkur Mushrif — yaqin; nazoratchi Muqayyad — bogʻlangan, qayd qilingan Muqarrabi boriy — xudoning yaqini Muqobala — qarshilik Muqtado — orqasidan ergashilgan, rahbar Muqtazo — taqozo qilgan, zaruriy, kerakli Mugʻaylon — bir xil tikanli buta Muhavval — havola etilgan, topshirilgan, oʻzgartilgan Muhaqqar — tahqirlangan, arzimas, kichik, pastak Muhovara — soʻzlashuv, suhbat Muhovarot — gap-soʻzlar, suhbatlar Muhofazat — saqlash, qoʻriqlash Muhtasib — tekshiruchi, tosh-torozini nazorat qiluchi Moʻʼlim — alamli, ogʻrituchi N Navvob— noiblar, podshoh nomidan gapirishga haqli boʻlgan katta mansabdor Navisanda — yozuchi Navo — kuy, sayrash, tirikchilik kerak-yaraqlari Navodir — kamʼyob, qiziqliklar (birligi — nodir) Navohi — atrof, tomonlar Navras — yangi etilgan, maysa Nadimvash, nadimsheva — suhbatdosh, hamdam, oʻrtoq. Nayobat — noiblik Nazir —teng Nazm — sheʼr, tizma, nazmsozligʻ—sheʼr aytish Nazoyir — naziralar Nazokat — noziklik, ingichkalik Nazofat — tozalik Nazohat — yomonlikdan uzoq boʻlish, pokizalik Nakhat — yaxshi hid Nakoʻhida — malomat qilingan, yomon, xunuk Namudor — koʻrinish Nar — erkak Nasoyih — nasihatlar (birligi—nasihat) Natoij — natijalar (birligi — natija) Nafy — yoʻq deyish, ketkazish Naʼsh — tobut; oʻlik Nashast — oʻtirish Nashotliq — shodlik Nashtar — kishidan qon olishda qoʻllanadigan tigʻcha, nishtar Nashʼu namo — oʻsib-unish, kun kechirish Naqshbandligʻ — naqqoshlik Naqshburligʻ — oʻymakorlik Nagʻmasaro — sayrovchi, sayroki Nahnu — arabcha: «biz» demak Nahor — kunduz Nauzu billoh — panoh tilaymiz xudodan, xudo saqlasin Nafahot — yaxshi hidlar Nesh — nayza Nigorish — naqsh solish, yozish Niyoz — zorlanish, ehtiyoj Niyozmand — soʻrovchi, istovchi, muhtoj Nizom — tartib, qoida Nikot — tushunilishi qiyin nozik soʻzlar Nifoq — ikki yuzlilik Nishot, nashot — shodlik, sevinch Nodir — kamʼyob, yagona Nodiran — kamdan-kam, baʼzan, ahyonda Nozil — ingan, tushgan Nomavzun — oʻxshovsiz Nomaʼdud — behisob Nomurod sheva — tilagiga erishalmagan, baxtsiz Nomutanohi — nihoyatsiz, soʻngsiz Nofarjom — ishining oxiri yomon Noshoyista — noloyiq Nohamvor — nomaʼqul, yaramas; noqulay Nukta — yashiriqcha aytilgan yaxshi soʻz, nozik soʻz Noʻsh — ichish Nuhusat — nahslik O Obdor — suvli, oʻtkir, maʼnoli Obo — ota-bobolar Oviza — osinliq; oviza qilish - osish Ovon — vaqt, zamon, payt Odamizoda — odam sifat, odmi Ozodavosh — erknn tabiat Olida, oldida — oldida, huzurida Oliy shon — yuqori darajali Olufta — olifta, satang, rind Omizish — aralashish Om firib — koʻpchilikni aldovchi Oriy — tashqari, xoli, yalangʻoch Oraz — yuz, chehra Oroyish — bezash, ziynatlash, yasanish Orosta — bezalgan, yasangan Osor — asarlar (asar soʻzining koʻpligi) Otashnok — oʻtli, qizgʻin, alangali Otashkada — aslda oʻtga choʻqinuchilar ibodatxonasi, bu erda oʻtxona, olov sochuchi maʼnosnda Ofarinish — yaratilish Ofiyat — sogʻlik, tinchlik, esonlik Ofoq — ufuqlar (ufuq soʻzining koʻpligi), olam, dunʼyo Oshub — gʻavgʻo, toʻpalon, fitna Oshufta — berilgan, oshiq Ogʻoz — boshlash, boshlangʻich P Payrav — ergashuchi, izidan boruchi Pandnazir — nasihatpi qabul qnluchi Parvonachi — podshohlar huzurida bir mansab Pargola — parcha, boʻlak Parcham — zulf, kokil Pesh salot — boshlovchi, oldinda yuruchi maʼnosida Piyrosta — bezalgan, tartibga solingan Pisandida — maqullangan Poydor — asosli Purgoʻylik — koʻp gapiruchnlik, ezmalik Purkor — ishchan Poʻya urish — qadam tashlash R Raboyanda — yoqimli, oʻziga tortuchi Rabt — bogʻlash, bogʻlanish Ravanda — oʻtuchi, ketuchi Ravza — bogʻ Ravzai jinon - jannat bogʻi Rayohin — rayhonlar, umuman hidln koʻkat, gul, may Razm — urush Ranj — mehnat, mashaqqat Rasoyil — rnsolalar, broshyuralar (birligi — risola) Raʼs — bosh Rafiʼ— yuqori; rafiʼ miqdor—yuqori daraja Raxshanda — toblanuchi Rashod— toʻgʻri yoʻlda ketish; rashod talqin—toʻgʻri yoʻlga undash Raqam — yozuv, raqam urush—yozish Rahba—boʻsh er, sahn Rahnamoyliq — rahbarlik Resh — yara Rind, rindvash — tabiati noznk, hech narsani yoqtirmaydigan, tajang, injiq. Risolat — elchilik Rifʼat — yuqorilik Rihlat — ketish, joʻnash; oʻlish Rojiʼ — qaytuchi, tegishli Roz — sir Rozi nihon — yashirnn sir Roy — fikr, xayol Rosix - malakali, asosli, mahkam Rogʻib — ragʻbatli, moyil Rubʼi maskun — dunʼyoning odamlar yashaydigan quruqlik qismi maʼnosida Ruboiyot - toʻrtliklar Rujuʼ — qaytish, chekinish, berilish Rusux — mahkam turish Rutba — daraja, martaba Rutubat — nam, namgarlik Rushd — toʻgri yoʻlda boʻlish, balogʻatga erishish. Ruqʼa — xat, maktub Roʻzgʻor havodisi — turmush hodisalari. S Sabaq — dars Sabo — shamol (sharq tomondan esuchi) Sabt etish—yozish, qayd qilish Sabukruh — engiltak Savod — qora, qora rang Savodi aʼzam — ulugʻ mamlakat, shahar Savohil — qirgʻoqlar (birligi — sohil) Savq—tabʼ maʼnosida Sadorati oliy — oliy sadolik mansabi Saʼy — harakat, gʻayrat, tirishish Sayd — ov Sayraf — yaxshi-yomonnn ajratuchn, sarrof Salim tabʼ — sogʻlom fikrli Salim fitrat — tabiati sogʻlom Salis — ravon, tekis Saliqa — zavq, intilish Salosat — ochiqlik, aniq va ravshanlik Salotin — sultonlar. podshohlar (birligi — sulton) Saloh — yaxshi, tuzuk Salohiyat — qobiliyat Samar — meva; yuk; mol Samoʼ — eshitish. ashula-muzika; eshonlarning zikrn Sanad — dalil, hujjat Sanoyiʼ — sanʼatlar Sarnigun — boshi quyi, ostin-ustin- Sarafroz — boshi yuqori, buyuk, yuqori koʻtarilish Sarzanish — taʼna qilish, oʻpkalash, minnat qilish Sariul-kalom — tez aytuchi, tez soʻzlovchi Saromad — oldingi, peshqadam Saroyanda — kuylovchi Sarxush — oʻta mast Sarchashma — buloq boshi Sarfitna — fitna boshi, fitna qoʻzgʻatuchi Safina — kema; toʻplam, devon Safih — aqlsiz, tentak Safihona — aqlsizlarcha Safha — sahifa, bet Sagʻirus-sin — kichik yosh Sahv — yanglish Sahob — bulut; sahobi gavharposh—gavhar sochuchi bulut Sahoyif — sahifalar, betlar Sahhof — muqovachi; kitobfurush Siboʼ — yirtqich hayvonlar. Siyoh jarda — qoramtil, qoracha Sijillot — mahkama daftar va sanadlari oʻrami Siyrat — kishining feʼl-atvori Silk — qator, tizim Sin — yosh Sipah — askar Sipahbud — sar askar, askar boshligʻi Sipahdor — qoʻmondon. Sipehr — osmon Sipohiy — jangchi, askar Sitez, siteza — nizoʼ, janjal, dushmanlik, kurash, zoʻrlash, zulm. Sichilib — ajralib, farq qilib Siqa el — ishonchli kishilar Sigari sin—kichik yoshlik Sobit qilmoq — isbot qilmoq Sodot — sayidlar Soyir— boshqa; sayr qiluchi Soimud-daxr — doimiy roʻza tutuchi Soiqa — yashin Sokin— turuchi, turgʻin Solik — yoʻl tutuchi. biror maslakni ushlovchi Somonliq — tinch, intizomli Sor—soʻzga qoʻshilib «oʻxshash, namo» maʼnolarida keladi. Sogʻar— may qadahi, piyola Sohib—ega; sohib vuquf—ong egasi, toʻgʻri tushuvchi, xabardor; sohibi ixtisos—ixtisos egasi. Sohibqiron—baxtli, enguchi, qahramon, Amnr Temurga berilgan laqab; shoirlikda yuksak oʻrin tutgani uchun Navoiyga ham bu laqabni berilgan. Sudur — mansab nomi Suluk — yoʻl, yoʻl tutish, biror maslakni ushlash Sumum — zaharlar; samum — issigʻ shamol. Sunʼ — yaratish Suporish — topshiriq Surohn — may idishi Surud — qoʻshiq, muzika, oʻyin-ashula Sufrat — sarigʻlik Suubat — qiynlik, ogʻir pik. Suxan—soʻz, soʻzlashish; suxanguzorligʻ—soʻz aytuchilnk; suxan pardoz—soʻz ustasi; suxanvar— soʻzamol. Suxandon — soʻzga usta, soʻzamol, sanʼatkor Suyurgʻol — podshoh tomonidan oʻz yaqiniga beriladigan er-suv, mulk. Suhulat — engillik, osonlik. Soʻz — kuyish; soʻzu gudoz—quyish-erish, yonish Soʻznok—koʻydiruchn, alamli T Taayyun — annqlik Taallum — oʻrgannsh, ilm olish Taammul qilish — oʻylash, fikrlash Taammuq — chuqur qarash Taarruz — iʼtiroz qilish, qarshilik Taaqkul — aqlga keltirish, oʻylash, fikrlash. Tabl boz — ovda qush solish vaqtida cholinaligan kichkina dovul Tabobat — tabiblik, davolash Tabʼ osori — qobiliyat belgilari Tabʼ parast — shoir, sheʼr aytuchi maʼnosnda Tabx — ovqat pishirish Tavajjuh — biror tomon yoki narsaga yoʻnalish Tavakkul — tavakkal, xudoga sigʻinish Tavliyat — mutavallilnk, vaqf ishiga qarash vazifasi Tavoyif — xalqlar, qabilalar, gruhlar (birlngi: toifa) Tavorix — tarixlar (birligi: tarix) Tavorud — tasodifan bir-biriga toʻgʻri kelish, mos tushish Tavochi — xabarchi, chopar Tavfiq — muvofiq, muvofaqat, uygʻun, uygʻunlik Tavhid — bnrlashtirish, bir boʻlish Tadvin — devon tuzish, toʻplash Tadfin — dafn qnlish, koʻmish. Tajammul — hashamat, savlat, goʻzallik Tajarrud—yalangʻochlik, yalgʻizlik, hamma narsadan ayrimlik, boʻydoqlik Tajnis — sheʼrda shakldosh soʻzlar qoʻllab turli maʼnolarni ifodalash, tuyugʻ Tajnis omiz — tajnisli Tajhiz — jihozlash, tayyorlash Tajhil—biror kishini bilmaslikka nisbat berish, bilmaslikda ayblash Tazyin — ziynatlash Tazhib qilmoq — oltin koplamoq Tay qilmoq — yurmoq, kezmoq Takallum — soʻzlashish; takallum ahli — soʻz ahli, yozuchi Takmil — toʻldirish Talaf — yoʻq boʻlish, halok boʻlish Taʼlif — tuzish, asar yozish. Tamavvul — moʻllik, boylnk Taʼmiya amiz — muammoli Tanavvuʼ— turlantirish, turlash Tanazzul — inish, pastga tushish Tanand — oʻta yalqov Tarannum — kuylash, sayrash. Tarahhum — rahm kilish Tarjih kilish — bir narsann bir narsadan ustun qoʻyish Tariq — yoʻl Tarkib — bogʻlash, qoʻshish. Tarovat — tozalik, hoʻllnk Tarsiʼ — biror narsa ustiga qiymatli toshlar oʻtqaznsh; sheʼrda birinchi-yoʻldagn soʻzlar bilan ikkinchi yoʻldagi soʻzlarni vazndosh, qofiyadosh qilish. Tarfiya — osoyish, tnnchlik, tinchlik berish, xushvaqt qilish Tasannun — sunniylik mazhabiga kirish Tasarruf — egallash, egalik kilish Tasnif — sinflarga ajratish, tuzish, toʻplash Tatabbuʼ— payravlnk qilish, ergashish Tatvil — choʻzish, uzaytirish Tafahhus — sinchkilab tekshirnsh Tafhnm — fahmlash, tushunnsh; tafhim qilmoq—faxmlamoq Taxayyul — xayolga keltirish, hayot Taxalluf - xilof qilish, bajarmas Taxsis — xususan Takfin — kafanlash, kafan. Tashvir — tashvish. Tashniʼ — ayblash, soʻkish Tayammun — tabarruk, qutlugʻ sanash Taqarrub — yaqinlik, yaqinlashish Taqviyat— quvvatlash, himoya qilish Taqvim — ilm hayʼat va nujumni oʻz ichnga olgan kalendarʼ Taqrib — yakinlashish. Taqrir — qaror berish, ogʻzaki aytish. Taqsir - kamchilik Tagʻayyur - oʻzgarish Tagʻyir — oʻzgartish Tahassur - hasratlanish, qaygʻirish Tahattuk — besabrlik, rasvolik Tahvildor — xazinachi Tahsil — hosil qilpsh, ilm olish Tahsin — maqtash Tiyr andozliq — oʻq otish, merganlik Tiyra roʻzgʻor — ahvoln tang, turmushn yomon Tilovat — Qurʼon oʻqnsh Tiraz — naqsh, bezak Tifl — yosh bola Tozʼyona — qamchi Toun — vabo Tul — uzun Tumon — oʻn ming Turbat - qabr Turktoz — talon, toroj Turfa — qiziq Tufuliyat — bolalik, yoshlik Tuyugʻ — sheʼr parchalarida (har yoʻlning oxirrogʻida) shakldosh soʻzlar keltirib, harbiridan boshqa maʼni ifodalash sanʼati (tajnis) Tuyur - qushlar, parandalar (birligi tayr) Tugʻro — nishon, belgi, tamgʻa Toʻtiyo — koʻzga tortiladigan surma U Ujb — shuhratparastlik, manmanlik. Ubudiyat — bandalik, qullik Uzv — aʼzo Uzlat — chekinish, kishilardan qochish Uzor, izor — quloq orqasi, yuzning ruxi Ulviy — yuqori; ulvi martaba — yuqori martaba; Ulvi nasab — yuqori, oliy nasab Ulum – ilmlar Ulumi botiniy — ichki ilmlar, tasavvuf bilimlari Ulumi zohiriy — yuzadagi ilmlar malum fanlar Ulus — xalq Umda — ishonurli, tayanch, asos Ummon - daryo nomi, umuman daryo Usr — qiyin, qattiq Usru, asru - juda, koʻp, benihoyat Ushogʻ – bola Uqubat — azob. F Favoid - foydalar Fazoyil — fazilatlar (fazlning koʻpligi) Fazul — ezma Fayz rason — fayz etkaruchi Falak — osmon Fano domgohi — yoʻqlik dunʼyosi. Fano dorul-gʻururi - yoʻqlik gʻurur uyi, dunʼyo maʼnosida Farjom — Oxir, xotima, natija Farid — yagona Farsuda — eskirgan, toʻzngan Farxunda - yaxshi, goʻzal, qutlugʻ Fasih — adabiy, goʻzal; fasih guftorligʻ—badiiy; goʻzal soʻzlik Fasona — afsona; fasona pardozligʻ—afsona aytuchilik Fasohat — ixchamlik, soʻzda badiiylik; fasohatoyin—fasohatli, goʻzal va ixcham soʻzlovchi Fikrat — fikr, oʻy, fikrlash Filvoqiʼ - haqiqatan Filjumla - qisqasi Filhaqiqat — haqiqatan Filhol — darhol Firdavs — bogʻ; jannat; firdavs taziyn—jannatga oʻxshash bezalgan Firifta - aldanish, aldangan Firosh — toʻshak Firoq — ayriliq, etisholmaslik Fnrqa — xalq, millat maʼnosida Fiqh - diniy huquq, shariat qoidalari Foiq — ustun, yuqori Foni - fano (yoʻq) boʻluchi Foni mashrab — foni (soʻfi) tabiat Forigʻ—boʻsh, qutilgan Foxish - yomon Fuzalo — fozillar, ilm ahllari Funun — fanlar; hunarlar Furuʼ - shoxobcha; (farʼ soʻzining koʻpligi) Fusaho — fasihlar; badiiy soʻz egalari Fusul - fasllar Fusun — afsun X Xabis — yomon, yaramas Xadang — oʻq Xazoyin - xazinalar (birligi xazina) Xayl - toʻda, gruh Xaymadoʻz — chodirdoʻz Xalaf - keyindan keluchi, farzand, avlod Xalloq — yaratuchi, xalloqul-maoniy—maʼnilar yaratuchi (shoir Xoqoniynnng laqabi) Xamriy—mayxoʻr, ichuchi Xarvor— ogʻirlik oʻlchovi (tax. 18 1/2 pud.) Xargoh — chodir Xarobotiy — mayxona, Kimorxonaga mansub knshi (devona) Xasm — karshi tomon, dushman Xatib — xutba oʻquchi, minbarda vaʼz soʻzlovchn Xiffat — engillik, engiltaklik Xojavor — takabburlik blan Xonzoda — oila. xonadon Xoksor — tuproqqa oʻxshash, kamtar Xoma — qalam Xoriji mabhas — mavziʼdan tashqari Xor — tikon Xossa — xususiyat Xotam — uzuk, muhr Xoharzoda — singil bolasi. jiyan Xud oroyliq — oʻzni bezash Xudrayliq — oʻz soʻzlik, oʻjarlik Xuk — toʻngʻuz Xulafo—xalifalar, noiblar, oʻrinbosarlar Xurdabin - mayda narsalarni koʻruchi, ziyrak Xurdadon — nozik fahm, farosatli Xuruj — chiqish Xutba — minbarda soʻzlanadigan nutq, vaʼz Xubaso — xabislar, yomonlar, yaramaslar Xutut — xatlar, yozuvlar Xush mashrab — yaxshi tabiatli Xush muhovara — yaxshi soʻzli, suhbati shirin Xushnavis — yaxshi yozuchi, xushxat Xushraftor — yaxshi yurishli Xujasta — qutlugʻ Xoʻrd — hol, ahvol Ch Chavgon — toʻp oʻyinida ishlatiladigan uchi egri tayoq /goʻy va chavgon/ Charx — osmon; yigiradigan charx; gʻildirak Chatrgoh — chodir qurilgan joy Chehra - yuz, bashara; chehra kushoy—yuzi ochiq, yoqimli, kelishgan Chobuk—chakqon; chobuk suvor — chavandoz Cholok — chaqqon Choshni—maza, taʼm Chogʻir — may, ichkilik Sh Shaaf — doʻstlik, berilish Shabarang — qora munchoq rangln Shabgun — kechasiga oʻxshash qora, qopqora Shabistan — kechasi yotiladigan yotaq; podshohlarnnng ichkari hovlisi Shabob — yoshlik Shavohid—shohidlar; dalillar /birligi: shohid/ Shayʼ — narsa; shayʼi muhrik - kuyduruchn narsa Shaydo — berilgan, devona Shammai — biroz Sharif — yaxshi, sharofatli Sharr — yomonlik Shahroh — keng va katta yoʻl Shahkor — epchil harakat; shakkok Shefta — oshiq, hushsiz, berilgan Shigraf — katta, yaxshi, ajoyib Shigof — yoriq Shikanja — iskanja, azob Shikastalik — siniqlik, duduqlik Shikor — ov Shoyiʼ — tarqalgan, yoyilgan; shoyiʼ boʻld i—yoyildi Shokir — shukr qiluchi, rozi Shomma — hidlik, hissi shomma—hid bilish sezgisn Shohvor — podshohlik. shohona, aʼlo darajada Shuaro — shoirlar (birligi shoir) Shuʼbadabozliq — nayrangbozlik, hiylakorlik Shuʼla angez — shuʼla sochuchi Shuur — anglash, tushunish, shuur sinni—anglash, tushunish yoshi Shuruʼ — kirishish Shoʻru shayi — toʻpalon, gʻavgʻo E Evrulish — tuyulish, aylanish Eʼlom va irsol — bildirish va etkazish Erdam — fazilat; mardlik; harbiy mahorat Eʼtidol — oʻrtacha, normalʼ Yu Yubusat — quruqlik Yumn — qutlugʻ, muborak, barakat Ya Yakdast — ravon, silliq Yak kalama — butunlay, batamom, yoppasiga Yasol — askar safi, tuzumi, otryad Yasoq — jazo, hukm maʼnosida Oʻ Oʻkmoq — maqtamoq Oʻksuk — kam, oz Oʻksulmak — kamaymoq Q Qaboljot— sanad va muhrli qogʻozlar Qaviy — quvatli Qavoid — qoidalar; birligi qoida. Qaziya — ish, masala Qazo—qozilik; vaqt-soat, taqdir Qazoqligʻ — qochqinlik. darbadarlik Qalamzan — yozuchi, kotib Qalamrav — biror podshoh yoki amirning qoʻlosti Qari — 10 yil, 30 ynl, bir asr maʼnalarida keladi Qarobat — yaqinlik, qarindoshlik Qasaba — shaharcha, katta qishloq Qatʼ topish — kesilish, uzulish Qiblatul-kuttob — kotiblarning ilgʻori maʼnosida Qiroat ilmi—qurʼonni toʻgʻri va qoidaga muvofiq oʻqish Qoziyul-quzot — bosh qozi, qozi kalon Qoyil — soʻzlovchi. Qubbatul-islom - islom gumbazi Qosir — kamchilikli Qudsiy — pok, pokiza, Qulla — choʻqqi; qullai gardunxarosh—osmonga etuchi Quro - qishloqlar; birligi qarʼya. Qurro — korilar Qurchuk - kigizdan ishlangan kuloh (boʻrk) ustidan darveshlar chulgʻab yuradigan jun salla. Qut — oziq Qoʻlmoq — istamoq, soʻramoq, uzrin qoʻldim — uzrni soʻradim. Gʻ Gʻavvos suv ostiga shoʻmgʻuchi (vodolaz) Gʻazaliyot — gʻazallar Gʻavr — tag, ost Gʻazalfurushlik— ish sotuchilik Gʻaybat — gʻoyib boʻlish Gʻayri mukarrar — takrorlanmaydigan Gʻayri muʼtod — odatdan tashqari, odatlanilmagan Gʻanim — qarshi, dushman Gʻarib maqosid — qiziq maqsadlar. Gʻanoim — gʻanimatlar, oʻljalar Gʻarobat — qiziqliq, kamʼyoblik Gʻarobatjoʻy — ajib, qiziq narsalar qidiruchi Gʻaroyib — ajoyib, qiziq Gʻaromat — pushaymonlik Gʻino - boylik Gʻurabo — gʻariblar, faqirlar (gʻarib soʻzining koʻpligi) H Habib — doʻst, seviklp Havoshi — hoshiyalar, sharhga bogʻlangan sharhlar Had — chek, chegara Hadiqa — bogʻ Hajr — ayriliq Hazzol — qiziqchi Hayvon suvi — tiriklik suvi Haysiyat — jihat Hakam — hukm qiluchi, oʻrtadagi daʼvoni bitiruchi Hak — taroshlash, tekshirish Hakimvash — hakimnamo Hallol — hal qiluchi Hallul-mushkilot — mushkillarni (qiyinchiliklarni) haʼl qiluchi Halovat — shirinlik Hamvor — tekis Hamida — yaxshi, goʻzal Hamnoy — yoʻldosh, sherik maʼnosida Harim - atrofi oʻralgan, hovli Harif — hamkasb, oʻrtoq, doʻst Harorat — issiqlik Hasab — shaxsiy qadr-qiymat, fazilat Hasbi hol — bayoni hol Hasr — oʻrab olish, maxsuslik, tegishli boʻlish Haqir — qadrsiz, kichik, haqirul-jussa—kichik gavdali Haqoyiq — hakiqatlar Haqshunoslik – haq tanish Hilm — yumshoqlik Hirmon – mahrumlik, umidsizlik Hirfa — kasb, hunar Hirqat— kuyish, kuydirish Hodiyi tavfiq — insofga yoʻl boshlovchi Hoziq — mohnr, epchil Hozo shaiʼun ajib — arabcha undov gap, «bu qizik iarsa», demak Holo — hozirda Hofiza — eslash, unutmaslik, yodda saqlash quvvasi Huvaydo — oshkor, ochiq, namoyon Hudqa - quyuq chang, koʻzga qora koʻrinish Huzabr - kuchli, shijoatli Hukkom— hokimlar Hullabofligʻ — ipakli mata toʻquchilnk Hulʼya, hilya, - yaxshi kiyim, bezak Humoyun — qutlugʻ, sharafli Humrat — qizillik Huqqa — marvarid va kiymatli toshlar solinadigan quticha ↑ Soʻz ahli xirmonining boshoqchisi va soʻz qiymatbaho toshlari xazinasining poyloqchisi va nazm gulistonining sayroqi bulbuli; yaʼni Navoiy deb taxalluslangan Alisher shunday arz qiladiki, soʻz bir dur boʻlib, uning darʼyosi koʻngildir. Koʻngil shunday bir oʻrin boʻlib, unda mayda va yirik maʼnolar toʻplangandir.Bu shunga oʻxshaydiki, gavhar darʼyodan gʻavvos vositasi blan chiqaziladi, uning kiymati esa, toshiga qarab maʼlum boʻladi. Soʻz duri ham koʻngildan soʻzga pechan kishi vositasi blan nutq sharafiga erishadi, uning qiymati ham oʻzining darajasiga qarab shuhrat qozonadi va hamma yokqa yoyiladi. Nechunki, gavhar qiymat yuzasidan juda koʻp darajalarga boʻdinadi, hatto bir diramdan yuz tumangacha desa boʻladi.«Marvaridni dorivor uchun olganda, mayda-mayda qilinib, bir misqolini bir diramdan sotiladi. Agar podshoh kuloqqa soladigan boʻlsa, butun holida olinadi, demak, qiymati mulkligiga va eʼtibori molligiga qarab boʻladi».Soʻz durining ayirmasi bundan ham cheksiz va darajasi bundan ham nihoyatsizdir. Shundayki, yaxshi soʻzdan oʻlgan badanga toza ruh etadi, yomon soʻzdan tirik tanga oʻlduruchi zahar xosiyati paydo boʻladi.«Soʻz shunday gavhardirki, martabasini aniqlashdan nutq egalari ojizdirlar: martabasi — yomon soʻzning halok qiluchanligidan tortib, yaxshi soʻz blan Isoning mu'jiza koʻrsatishiga qadar boradi». ↑ Bu jumla Istambul va Qoʻqon bosmadarida quyidagicha buzib berilgan: «Har xaylda necha kishvar bor, va har kishvarda necha shahr va qasaba va kent bor; va har dashtda necha xil sahronishin ulus va har togʻida necha tavoyif bor». ↑ Soʻzning turlari shu kadar koʻpki, oʻylash va tasvirlab chiqish mumkin emas. Agar mubolagʻa qilmasdan yuzaki bayon kilinsa va qishaliq blan yozib chiqilsa, etmnsh ikki navʼga boʻlinib, etmish ikki xil xalqning soʻziga aylanishida hech bir soʻz yoʻq, lekin bundan ham koʻpdir. U, shundayki, er yuzining etti iqlimining har birida necha mamlakat bor, harbir mamlakatda necha shahar, shaharcha va kent bor va har dashtda necha xil sahronishin xalq, harbir togʻning kamarlarida va yuqorisida, harbir darʼyoning orolida va qirgʻogʻida necha guruh odamlar bor.Harbir jamoaning tillari oʻzgalaridan va har guruhning soʻzlashuvlari yana birlaridan oʻzgacha va birnecha xususiyatlar blan farhlidirki, bu ayirma oʻzgalarda yoʻqdir.Shundanki, qushlar, hayvonlar va yirtqichlarning ovoz chiqarishlarida harbirining oʻzgacha qichqiriq va aytimlari hamda qaytalanmaydigan navo va xonishlari bor. Ammo soʻz va gapdan maqsad maʼni va mazkur maxluqlardan maqsad insondir va u — maʼni va nutqning egasidirki, shuning uchun, bizning soʻzimiz uning soʻzi ustida boradi.Endi soʻzni bayon qilishga kirishaylik: yuqorida turliligi va bir-biridan ayirmasi aytilgan turli shahar, qishloq, togʻ, oʻrmon. va darʼyo xalqlarining hammasida maʼnini soʻzlar orqali ifoda qilinadi va u soʻzlardan maʼni anglanadi.Bu tillarning barchasidan arab tili nafislik blan ajralgan va badiiylik bezagi blan muʼjiza koʻrsatuchandirki, bunda hechbir til ahllarining daʼvosi yoʻq, soʻzi, toʻgʻri, deyish va ishi taslim boʻlish, xalos.Chunki biluchan buyuk podshoh (xudo)ning muʼjizali soʻzi oʻsha tilda ingan va paygʻambarning saodatga eltuchi hadislari oʻsha tilda aytilgandir. Buyuk avliyolar va baland darajali mashoyixlar surgan haqiqat va maʼrifatlarini, tahrir kiyimiga kiyintirgan maʼni goʻzallarini koʻproq oʻsha muborak ibora va qutlugʻ soʻz va ishoralar blan ado qilibdirlar.Bundan soʻngra uch navʼ til, borki, bular hamma tillarning aslidir va bu tillarning harbiri oʻz gapiruchilarining soʻzlashuvlariga mosdir. Bu tillarning shaxobchalari benihoyat koʻpdir. Ammo turki, forsi va hindi tillari asl tillarning chiqish oʻrnidirki, Nuh paygʻambarning uch oʻgʻli: Yofas, Som va Homga borib etishadi.Bu qiska soʻzning tafsili shuki, Nuh toʻfon fitnasidan xalos topganda va uning halokatidan qutulganda, dunʼyo yuzida bashar jinsidan asar va inson navʼidan namuna qolmagan edi. Bu vaqtda Yofsani — uni tarixchilar Abut-turk deb yozgan—Xitoy mamlakatiga yubordi. Somni — uni Abul-furs deb yozganlar — Eron va Turon mamlakatlarining oʻrtasiga hokim qildi. Homni esa — uni Abul-hind deb otaganlar — Hindiston mamlakatiga uzatdi. Bu uch paygʻambarzodaning avlodlari va oʻzlariga qarashlilari mazkur mamlaqatlarda yoyildilar, u erlarda zichlanib ketdilar. ↑ Abuturk deb atalgan Yofas tarixchilarning bir ogʻizdan aytishiga koʻra, paygʻambarlik toji blan ustun va elchilik mansabi blan qardoshlaridan imtiyozli boʻldi. Uch til: turki, forsi va hindi tillari bu uchovining avlod va qaramlari oʻrtasida tarqaldi. Arab tili blan soʻzlash va hindi soʻzlar blan voldirash masalasi — biri gʻoyatda sharaf va yuqori darajadan va biri nihoyatda nahslik va past martabadan — oradan chiqdi. Endi turki soʻzlar blan maqsad ifodasi va forsi ibora blan soʻz maʼnosi masalasi qoldi. Maʼlum boʻlishicha, turk sart (fors)dan koʻra tezfahmroq, tushunchasi yuqorirok, yaratilish jihatidan sofroh va tozaroq boʻlgan. Sart turkka kamol (etuklik)da chuqurroq tushunchali boʻlib etishgan. Bu hol esa, turk qaraganda fikrlashda va ilmda nozik nuqtalarga erishuchan, fazl va rostlik, soflik va toʻgʻri niyatidan, sartlarning ilm, fan va hikmatidan maʼlumdir. Broq tillarida ortiqliq va kamchilik jihatidan zoʻr farqlar borki, turklar soʻz tuzishda sartlarga ustoʻn kelganlar va oʻz soʻzlarida belgilar ishlatishda ortiqlik koʻrsatganlarki, biz buni xudo xohlasa, oʻz joyida ayturmiz. Yana turkning sartga qaraganda yumshoq koʻngullilikda ortiqligʻiga bundan koʻra ochigʻroq dalil va ravshanroq guvoh boʻlishi mumkinmiki, bu ikki xalqning yigiti va qarisi, balki kattadan- kichigi—borisi orasida aralashish babbarobardir. Bu biri blan u biri oʻrtasida harqancha aralashish, oʻzaro soʻzlashish boʻlsa, u birining ham bu biri blan oʻshancha anglashish va soʻzlashishi bor. Sartlar orasida kobiliyat, bilim ahllari va ilm, zihn hamda oʻtkir koʻz egalari koʻproqdir. Turk xalqida toʻng va sodda dillar sartdan koʻra ortiqroqdir. Ammo turkning kattadan kichigigacha, xizmatkoridan begigacha sart tilidan bahramanddirlar. Shundayki, oʻz tirikchiliklariga oid ahvollar ustida soʻzlasha olurlar, balki baʼzilari adabiy ravishda soʻzlashaolurlar. Hattoki turk shoirlari forsi tilida rangdor sheʼrlar va shirin hikoyalar yuzaga chikaraolurlar. Ammo sart xalqining quyi tabaqasidan yuqori tabaqalarigacha, savodsizidan bilimdonigacha hech qaysisi turk tilida soʻzlasha olmaydi va soʻzlaganning soʻziga ham tushunolmaydi. Agar yuzdan, balki mingdan biri bu tilni oʻrganib soʻzlashaboshlasa, eshitgan kishi bilib qoladi — uning sart ekanini tushunib oladi... Turkning asl yaratilishida sartdan koʻra yumshoq koʻngulli ekaniga bundan ham ravshanroq belgi yoʻqki, hechkim buning qarshisida dam ura olmas. Sartlarning hammasi agar turkcha soʻzlashda ojizlik qilsalar, xaqlari ham bor Chunki turk soʻzlarini yaratuchi juda koʻp vaqtda mubolagʻalar qilib mayda ifodalar uchun soʻzlar yasabdirki, to biluchi kishi anglatmasa, bunday narsalarga ishonish ham mumkin boʻlmaydi. ↑ Q. b. — erikmak suzi tushib qolgan. ↑ Bu yuzta soʻzni ingichka maqsadlarni ifodalash uchun belgilabdirlarki, bularning hechbiri uchun sart tilida soʻz yasamabdirlar. Lekin bularning barchasiga kishining ehtiyoji tushadi, soʻzlashish chogʻida kishi unga muhtoj boʻladi. Bularning koʻpi shunday soʻzlarki (forschada), uning mazmunini aslo anglatib boʻlmaydi. Baʼzisini anglatsa boʻladi, lekin bir soʻzni tushuntirish uchun birnecha soʻzni tizmaguncha boʻlmandi, Bu ham arabcha soʻzlar yordami bilan boʻladi. Turk tilida bu xil soʻzlar koʻp topiladi. Masalan, yuqorida mazkur boʻlgan yuzta soʻzdan birnechasi ustida shugʻullanib, isbot qilaylik, toki daʼvogar qarshilik koʻrsatganda uyalib qolsin, shuning blan boshqalarini ham bunga solishtirsin. Shoirlarning kattalaridan baʼzilari «may» taʼrifida mubolagʻa qilibdirlar. Bu narsa odat boʻlib ketganki, may ichmoq qoidalari toʻgʻrisida koʻp soʻzlar yurguzib, nihoyatsiz xush tabʼlik koʻrsatadilar. ↑ Hajr anduhi — ayriliq qaygʻisi. ↑ Dayri fano — yoʻqlik dunʼyosi. ↑ Iʼtidolsiz oshub — haddan ortik hayajon, toʻlgʻanish. ↑ Ashk selobi — koʻz yoshi seli. ↑ Maqtaʼ — sheʼrning oxiri (matlaʼning qarshisi) ↑ Gulbun — gul daraxti. ↑ Mahjur — mahrum maʼnosida. ↑ Taarruz qilmoq — toʻqinmoq. ↑ Muʼlim— alamli, ogʻrituchi. ↑ Uzv — aʼzo. ↑ Masnaviy — ikkilik, yaʼni bir baytda ikki misraʼning qofiyadosh boʻlib kelishi. ↑ Umda — muhim. ↑ Agar ular (forslar) bajarolmagan soʻz yasash toʻgʻrisida birin-birin toʻxtalaberilsa, soʻz uzayib ketadi, chunki bu juda koʻpdir.Yana, barcha shoirlar qoshida ravshan va hamma soʻz ustalari oldida aniq maʼlumdirki, sheʼrda «tajnis va iyham» (misralar oxnrida jinsdosh, shakldosh soʻzlar ishlatib, turli maʼnilar chiqarib, soʻz oʻyini qilish) qoidasi umumlashgandir. Bu chiroylik ibora va goʻzal belgilarda forsidan koʻra (turkchada) koʻprok tajnisni bildiruchi soʻz va iyhamni anglatuchi nuqtalar borki, bu nazm (tizma soʻz)ni bezantiradi va sanʼatli kiladi.Masalan: «ot» soʻzini olaylik, ism (birovning ismi), minadigan ot, toshni yoki oʻqni ot, deb aytilgandagi buyruk maʼnolarida keladi. ↑ Had va hasr— chek va chegara. ↑ Samar— meva. ↑ Hamvor — tekis. ↑ 21 Maʼruf— (belgili) va majhul (belgisiz) qofiyadagi «voviy (oʻ, u) va «yoyiy» (i, e) qofiyalar forsiy sheʼrlarda kelsa ham, ikki belgidan (oʻ-u, i-e) ortiq kelmaydi. ↑ Shayʼi muhriq — yondiruchi narsa. ↑ Murur — oʻtish. ↑ Muqammirga burd jihatidan amr— qimorbozga yutish jihatidan buyruq. ↑ Iriq — nozik, ingichka. ↑ Dom — tuzoq. ↑ Daqiqroq — nozikroq, ingichkaroq. ↑ «Mo» forscha, «nahnu» arabcha koʻplik, kishilik olmoshi (biz). ↑ «Va bu nav»... — bu xilda koʻp soʻzlarni uch harakat (uch xil unli) blan yasabdirlarki, hozirda ham tarqalgandir. Jumlani kengaytirish va qofiyani osonlashtirish uchun birnecha harfni bir-biriga sherik kilibdirlar. Shu jumladan «alif» blan «ho» (alif—o; ho—soʻz oxirida keladigan a demak) orasida sheriklik va munosabat paydo qilibdirlarki, bir soʻzning oxirini alif (a) blan qofiya qilsa boʻladi. ↑ «Vov» — qalin «u» unli tovushi (undosh «v» ga ham aytiladi) «zamma» esa — ingichka «u» tovushining belgisi. ↑ Arab harfi blan yozganda «hur», «dur» soʻzida vov (u) yoʻq, «zammali» soʻzdir. ↑ «yo» — «i» unli tovushi («y»ga ham aytiladi), «kasra» esa — pngichka «i» tovushining belgisidir. ↑ «Sodir» va «qodir» soʻzlarida «yo» (y) qoʻyilmaydi, «kasrali»dir. ↑ Suhulat — engillik. ↑ «Va bu alfoz...» — Bu soʻzlarni yasovchilar koʻp joylarda juda mayda narsalarga toʻxtalib, qiziq mazmun va maʼnilar uchun soʻzlar yaratibdilar. ↑ Masodir — masdarlar. ↑ Gʻizo — eguluk. ↑ Ajzo — juzlar. ↑ Va alo hozal qiyos—va shunga oʻxshashlar. ↑ Umda — ahamiyatli. ↑ Shoʻru shayn — toʻpalon va gʻavgʻo. ↑ Mutamayyaz qilsa — ajratsa. ↑ Maʼhudiy albisa— maʼlum kiyimlar. ↑ Ammo yirikroq soʻzlar toʻgʻrisida aytaylik: arab sarfi atamasining boblarida bir bob borki, uni «mufoala bobi» deb ataydilar. Bunda bir soʻz aytilsa ham, ikki kishining ish-harakatini oʻz ichiga oladi, oʻzi bir xilda keladi, masalan «muoraza» (arz qilishmoq), «muqobala» (qarshilashmoq), «mushoara» (sheʼr aytishmoq), «mukolama» (soʻz aytishmoq), bu keng bob boʻlib, bunda koʻp foydalar bor. Forscha yozuchilar shuncha ustalik va mohirlik daʼvosi blan bu foydadan mahrumdirlar. Ammo turkning soʻz ustalari bu foydaga qoʻl uzatib, masdarga bir «shin» («sh») harfi qoʻshish blan oʻsha maqsadni topganlar. ↑ «Va bu lafz...» — Bunday soʻzlarni yasagan ulugʻlarga, shunday yaxshi ish qilganlari uchun, rahmat aytish kerak. Bu ustalik blan sortning soʻz ustalaridan tamom ustun chiqibdirlar. ↑ Yana arab sarfi atamasida ikki mafʼullik (ikki ishlovchili) feʼllar borki, uning ishlatilishi ham muʼtabar va kengdir. Bundan ham sortlar chetda qolganlar, turklar esa bunga ham juda yaxshi ravishda iyarganlar. Masalan, arabcha: «Aʼtaytu zaydan dirhaman» (Zaydga aqchani berdim) tarkibida uch soʻz bor, ular (turklar) soʻzga bir harf ortdirganlaridek, arablar, bir zamir (harf)ni ortdirganlar, buning blan juda ixcham va foydali boʻlib chiqqan. ↑ Pesha — hunar. ↑ Guna — oʻxshash, dek. ↑ Mazanna — shubha, shak. ↑ Haysiyat — jihat. ↑ Diqqat — noziklik. ↑ «Chim» harfi vasl qilmoq — «ch» harfi qoʻshmoq. ↑ Yana bir rang yoki bir sifatni aslidan ortdirish uchun avvalidagi birinchi harfiga bir «pe» («p») yoki «mim» («m») koʻshnb, u narsada ortiqliqni bildiradilar. ↑ Yana bir «vov» («v») va «lom» («l»)ni baʼzi soʻzga qoʻshib, bir maxsus sifatni belgilaydilar, bunday soʻzlar podshohlarning urush asboblari yoki bazm ishlarida qoʻllanadi. ↑ Ulviy — yuqori. ↑ Rusux — mahkam turish. ↑ Sitam zarif — bechora, xushfeʼl. ↑ Taammul — fikrlash, oʻylash. ↑ Vusʼat — kenglik. ↑ Fushat — ochiqliq. ↑ Kerakki, bu tilda har navʼ soʻz ayta olish, goʻzal narsalar yozish, sheʼrlar yaratish va chiroyli hikoyalar ijod qilish osonroq boʻladi, voqiʼda ham osonroqdir. ↑ Jomiiyat — toʻliqlik. ↑ Bas, yuqoridagi sabablardan shunday malum boʻladiki, bu tilda ajoyib soʻzlar va ifodalar koʻpdir. Buni yoqimli tartib va oʻziga tortuchi tarkib blan bogʻlamoq (tizmoq)ning kiyinligi bor. Yangi boshlovchining koʻngli u sheʼrni qiyinlik blan bogʻlamokdan zadalanib, nafratlanadi va engillik sari mayl qiladi. Shunday ish birnecha marta voqiʼ boʻlgach, tabiati unga tortilib qoladi va odatlangan narsasini qoʻyib, mushkul boʻlgan va odatlanmagan narsaga mayl qilmoq ogʻir boʻladi. Yana shunisi ham borki, fahmli kishilar ushbu xildagi ishga kuchsizlarning ham moyil, balki mashgʻulligini koʻrgandan keyin zamonning rasm va odatidan chetga chiqmoqni munosib koʻrmas va shu yoʻlda qolar. Yangi boshlovchida yana shunday odat borki, tabʼidan biror narsa bosh ursa, yaʼni ijod qilsa, u ijodning oʻziga sevimli bulishi tabiiy, uni hunar egalariga arz qilib, chiroylik koʻrsatishni istaydi. Hunar egalari forsicha kuylovchi boʻlganlaridan va turk tilidan bahrasiz ekanliklaridan, uning tabʼi u tomondan qaytib, bu hunar blan mashgʻul kishilar sari mayl qiladi. Shu tomonga mayl qilgandan keyin, turli yoʻllar orqali shu guruhdan boʻlib qoladi. Chunonchi, bu zamonda shunday boʻlgandir. Harqanday boʻlsa boʻlsin, har holda turk tilining forsiga qaraganda bu qadar ortiqligi va haqiqatda muncha noziklik va kengligi sheʼr sohasida yoyilmagan va bekiklikning yashirin uyiga tushib qolgan edi, balki tashlandiqlik holiga yaqinlashgan edi. ↑ Bu kamina hali yoshlik chogʻimda, ogʻiz qutichasidan biroz gavhar koʻrinaboshlab, u gavhar hanuz nazm (sheʼr) ipiga tizilaolmagan paytda, koʻngil darʼyosidan nazm ipiga tortilgan gavharlar tabʼ gʻavvosi harakati blan ogʻiz sohiliga kelaboshlamoqni istab qoldi, lekin yuqorida aytilgan qoidaga muvofiq forsichaga tomon buruldi. Ammo tushunish yoshiga qadam qoʻyilganda, tangri aslda tabʼimizda gʻaroyib narsalarga maylni va nozik ham qiyin narsalarni anglashga kirishishni tabiiy qilgani uchun, turk soʻzlari ustida ham mulohaza yurgizishni lozim koʻrildi. Bu holda shunday bir olam namoyon boʻldiki, oʻn sakkiz ming olamdan ortiqroq. U erda tabʼga zeb va zinat osmoni malum boʻldiki, toʻqquz falakdan ortiqroq. U erda fazilat va yuqorilik xazinasi uchradiki, marvaridlari yulduzlar gavharlaridan koʻra yaltirogʻichroq; bir chamanzor yoʻluqdiki, gullari koʻk yulduzlaridan koʻra ochilganroq. Bu xazina va chamanzorning atrofi el oyogʻi etishdan asralgan va qiymatbaho narsalari boshqalarning quli tegishidan saqlangan edi. Ammo xazinasining iloni qonxoʻr va chamanzorining tikoni son- sanoqsiz edi. Xayolga keldiki, hamono, tabʼ ahllari (shoirlar) bu ilonlarning nayzasidan qoʻrqib, bu xazinadan bahra ololmay oʻtgan ekanlar va koʻngilga shunday tuyuldiki, goʻyo, nazm toʻdasining guldasta bogʻlovchnlari bu tikanlar sanchilishi zararidan hadiksirab, bu chamanzordan gulni qoʻlga kiritolmay yoʻl tutgan ekanlar. Bu yoʻlda himmat oliy va tabʼ botir va parvosiz boʻlgan uchun, oʻtib ketalmadik va tamoshosidan toʻyalmadik. U olam tevaragida tabʼ qoʻshuni xujumga kirishdi va u osmon havosida xayol kushi yuqori uchishlar koʻrsatdi, u xazinaning qiymatbaho toshlaridan koʻngil sarrofi nihoyatsiz qiymatli laʼl va marvaridlar oldi, koʻngil gul teruchisi u chamanzordagi gullardan son-sanoqsiz hushboʻy gullar terib qoʻyniga soldi. Bu olingan hadyalar orkali boy.tik va gʻanimatlar blan koʻngil toʻqligʻi muyassar boʻlgach, bu natijalarning gullari zamon ahliga benihoyat va bemiqdor ochilaboshladi va boshlariga beixtiyor sochilaberdi. Shu ijodlardan biri: «Gʻaroyibus-sigʻar» («Bolalik qiziqliklarn») devoni — kichik yoshlikda yozilgan va tahririm orqali ziynat topgandirki, bunday ajoyib maʼnolarni qiziq soʻzlar libosi blan kiyintiribman va xalq koʻnglini undagi gʻaribiston ahli oʻti blan kuyduribman. ↑ Yana: «Navodirush-shabob» («Yigitlik nodiralari») devoni — bu, yigitlik davrlarimda qalamim bayonidan namoyish yigʻiniga va bezanish gulzoriga kirgandirki, u ajoyibotlar tamoshosi orqali yigitlik dunyosiga gʻavgʻo solibman va dunʼyo yigitlari koʻnglidan orom va qarorni olibman. Yana: «Badoyiul-vasat» («Oʻrta yosh badialari») devoni — buni xayolim qalami umrimning oʻrtalarida bezashga naqqoshlik va pardozlashga sihrbozlik qilgandirki, u badialar orqali shaydo koʻngillar eshigini ishq toshi blan qoqibman va u uyga fitna va toʻpalon oʻtini yoqibman. Yana: «Favoidul-kibar» («Qarilik foydalari») devoni — uni hayolim qalami tirikligim oxirlarida chin suratxonasining rashkini keltiruchi va jannatga tenglashuchi qilibdirki, unda ulugʻlarga foidalar toza suvini etkazibman va havaslari shuʼlasiga nasihatlar zulolidan suv uribman. Bu toʻrt devon ovozasin butun dunʼyoga etkizganimdan soʻng, «Xamsa» panjasiga panja uribman. Birinchidan: «Hayratul-abror» («Yaxshilar hayratlanishi» bogʻida tabʼim gullar ochib, Shayx Nizomiy «Maxzanul-asror»i («Sirlar xazinasi»)dan boshimga marvaridlar sochilibdir, Yana — «Farhod va Shirin» shabistoniga hayolim yuz tutganda, Mir Xusrav nafasi «Shirin va Xusrav» oʻti blan chirogʻimni yoritibdir. Yana: «Layli va Majnun» vodisida ishqim kezib, Xoja Himmatiy «Gavharnoma»sidan keng yoʻlimga gavharlar etkizgandir. Yana: koʻnglim «Sabʼai sayyora» («Yetti uchar yulduz») rasadini bogʻlab, Ashraf «Haft paykar»idan etti hur yuzlini huzurimga taqdim etibdir. Yana xotirim muhondisi «Saddi Iskandariy» asosini solib, Jomiyning «Xiradnoma»si orqali tuzatish va yordam nagorasini chalibdir. «Xamsa» ni yozish ishidan boʻshaganimdan keyin, xayolimning dunʼyo kezar otini podshohlar tarixi dashtnga qarab chopibman, shunday qilib yozuv qorasi zulmatidan «Zubdatut-tavorix» («Tarixlar xulosasi»)ni chiqazib, podshohlarning oʻlgan nomini bu tiriklik suvi blan tirgizibman. «Nasoyimul-muhabbat» («Muhabbat shabbodalari») hidlari bayonidan halamim yaxshiliklar keltirgach, avliyolarning muqaddas ruhi foyzidan dunʼyo toʻlibdir. ↑ «Lisonut-tayr» («Qush tili») ovozi blan qoʻshiq aytib, haqiqat sirlarini qush tili ishorati blan majoz suratida koʻrsatibman. «Nasrul-lualiy» («Marvaridlar sochmasi») xazinalarining tarjimasiga etganimda, «Nazmul-javohir» («Javharlar tizmasi») blan yaʼni qizlarining kiyimlarini bezantirdim. «Mizonul-avzon» («Vaznlar torozisi») darʼyolarida gʻavvos boʻlib, bu yoʻl blan Nasir Tusiydan uzr tiladim. Yana tagʻin bundan boshqa risollar ustida qalam tebratganmyan va turli maktublar yozganman, xuddi shuningdek forsi soʻz ustalari va afsonalarga pardoz beruchilar ham varaqlar bezaganlar va tayyorlaganlar, agarda dona hakam toʻgʻrilik blan koʻz solib, burungi forsi va soʻngi turkining yumshoqlik va nozikliklaridzn bahra olib, harbirining bahosini va darajasini aniqlagan vaqtida, umidim shunday va xayolimga bunday kelurki, soʻzimning martabasi yuqorilikdan quyigʻa inmas va bu tizmalarim (ijodlarim) yulduzlari eng oliy darajadan oʻzga erni qilmas. Bu soʻzlardan xasm (qarshi) bunday anglamasmi va daʼvogar bunda gumon qilmasinki, tabʼim turk tiliga mos tushgani uchun, uni maqtashda mubolagʻa koʻrsatmakdaman va forsi tiliga munosabatim ozroq boʻlgani uchun uni inkor qilish va yoʻqqa chiqarishga tirishmoqdaman. Forsi soʻzlarni va iboralarni hechkim menchalnk koʻproq oʻzlashtirmaydi va qoʻlga olmaydi, yaxshi va yomonini hechkim mendan koʻra yaxshiroq bilmaydi. Umrim bogʻi toza bahorining qirchillama chogʻi va hayot bogʻchasi yangi oʻsgan sabzazorining tobiga kelgan vaqti oʻn besh yoshdan qirq yoshgachadir, bu paytda kishilar toʻdasining koʻngil bulbuli har gul jamoliga berilgan va ruhi parvonasi (kapalagi) har shamʼ husniga aldanuchan boʻladi, vaqtning yaxshisi mana shu vaqtlardir. Bu vaqtlarda koʻp qiziq voqialar yuzaga keladi, u voqia birovning husi va nozini yoki ishq va umidini bayon etishga sabab boʻladi. Bu hol gʻazal (ishqiy sheʼrlar) yoʻli blan boʻladi, kishi yo oʻzi ijod qiladi, yoki boshqalarnikini oʻqish blan mashgʻul boʻladi. Shoirlarning devonlaridan men mutolaasi blan shugʻullanmagan toʻplam juda oz; xususan, ishq va dard ahlining rahbari va ilgʻori Amir Xusrav Dehlaviyning devoni oshiqlikda dard va zorlanish, kuyunishni u tarqatdi va uning ishq mashalasidan tushgan yorugʻlik qorongʻi dunyoning hamma eriga yoyildi. Yana hakiqat ahlining sarxili va qadrlisi Xoja Hofiz Sheroziyning toza ruhdan nishon beruchi nafasidan chiqqan ingichka va nozik sirlarini oʻkudim. ↑ Yana bu faqirning piri va ustozi, tariqat ahlining toʻgʻri yoʻl koʻrsatuchisi, xudoga yakinlarning yoʻl boshlovchisi va shayxul-islomi Abdurahmon Jomiyning ruhparvar latifalarini va jon bogʻishlovchi asarlarini oʻqiganman, u kishining harbir gʻazali xudodan ingan vahydek va harbir risolasi paygʻambarning hadisidek yuqori darajali va yuksak oʻrinlidir. Har soʻzi qiymatda asl marvariddan yuksakroq va toblanishda oʻtli laʼldan koʻra yonuchanroqdir, bunda yuqorida mazkur boʻlgan ikki azizning muʼjizali soʻzidan taʼm va bahra bor, bunga oʻzining ishq etukligi hamda etishgan kayfiyati qoʻshiladiki, bu juda kiziq narsa! Mana shularning barchasini koʻp qatla oʻqib oʻtganman, balki koʻpini yodlaganman. qasida va gʻazallarining ingichka nuqtalarinn va nozikliklarini bilganman. Balki qiziqroq va nozikroqlariga payravlik qilganman. Qasidalardan Amir Xusravning «Darʼyoyi abror»ini tekshirganman. Bu qasida toʻgʻrisida shunday soʻz mashhurdir, Amir Xusrav: «Koʻz ming baytdan ortiq boʻlgan devonlarimning gʻazallari, qasida va masnaviylarimning baytlari dunʼyo yuzidan yuvulib ketsa va zamon betidan oʻchib yoʻq boʻlsa, lekin bu qasidam qolsa (buning oʻzi hamma mazmunni oʻz ichiga olganligidan) shuning oʻzi mening fazilalarimga dalil boʻlaoladi», deyar ekan. U qasidaning boshlanmasi mashhurdir: «Podshoh nogʻorasining ichi boʻshu, shovqun-suronn bosh ogʻrigʻidir. Hoʻl-kuruqqa qanoat qilgan kishi darʼyo va quruqlikning podshohidir» Bu sheʼrga qarshi hazrati Maxdumiy (Jomiy) darhol javob aytibdirlar va, otini «Dujjatul-asror» («Sirlar teranligi») deb yozibdirlar. Boshlanmasi bunday: «Podshoh saroy ayvonining jimjimasi eng yuqoridagi yulduzning peshtoqidan yuksak boʻlganda ham, bilgilki, undan din qalʼasining devoriga raxna paydo boʻladi». Agar u (Xusrav sheʼri) yaxshilar darʼyosi boʻlsa, bu bahor bulutidirki, martabada undan balandroq va bahrada undan foyda beruchanroq boʻlib, soya solish uchun uning ustiga yoyilaoladi va boshiga marvaridlar ham sochaoladi. Faqir yuqori martabalik ulugʻlarning har ikkovlariga muhtojlik va gadolik yuzidan payravlik qilibman va otini «Tuhfatul-afkor» («fikrlar sovgʻasi») debman, boshlanmasi shunday, «Podshohlar tojini zinatlovchi yolkinli laʼl toshi Ularning boshida xom xayollarni pishiruchi oʻtdir». ↑ Bunda koʻp maʼni beruchi ibora, muammoga oʻxshash (bekitiqchi) ishoralar qoʻshganmanki, bu fan ahlining .mohirlari qoyil qolibdirlar. Har kishining bu xususda shubhasi boʻlsa, hazrati Maxdumning (Jomiyning) «Bahoriston» nomli kitobini koʻrsin, u kitobni «hayot bahoristoni va najot naqqoshxonasi» desa boʻladi, ana oʻsha kitobda bu boshlanmani bitibdirlar va uni dalil yuzasidan keltirib maqtabdirlarki, bu davlat yorligʻini osmonning peshtoqigʻa osilsa arziydi va bu saodat tamgʻasini Mushtari yulduzi boʻyniga ilib qoʻyilsa faxrlanish va shodlikka sabab boʻladi. U kitobni oldik, bu joyini topib koʻzdan kechirdik va bildikki, men boshda taʼriflab yozganmanu, lekin taʼrifimda kamchilik qilibman. Yana Mir Xusravning «Mirʼotus-safo» (Tozalik oynasi») nomli qasidasiga xalloqul-maoniy (maʼnilar yaratuchi) Xoqoniy Shervoniy payravlik qilgandnr. Boshlanmasi bunday: «Koʻnglim yosh boladir, ishqning piri til oʻrgatuchi muallimdir, yuz qoralik undagi dars boʻlib, miskinlik maktabning burchagidir». Hazrati Maxdumiy uning javobida «Jilour-ruh» («Ruh ravshanlngi») nomli qasidani aytibdirlar va boshlanmasi bunday: «Muallim kim? — Ishqdir, xomushlik (jimlik) burchagi uning maktabidir, undagi dars—nodonlik boʻlib, dona dilim maktabning sabaq oʻrganuchi bolasidir», Faqir ham «Nasimul-xuld» («Jannat shamoli») qasidasi blan har ikki ulugʻlarga payravlik qilibmen, boshlanmasi budir: «Muallim ishqdir, aqlning piri saboq oʻquchi boladir, bolaga odob berish uchun falak aylanuchi charx boʻldi». Bu qasidaga ham koʻp maʼnilar gavhari kiritilgan va umr mablagʻi sarf qilingandir. ↑ Yana «Ruhul-quds» («Toza ruh») qasidasining ovozasini koʻtaribman, buning blan qudsiylar (pok kishilar) ruhini toza qilibman, boshlanmasi budir: «Qanday yaxshiki, qudrat qalami blan narsalar tasvirlandi, u qalamdan har zamon ming xil qiziq naqshlar paydo boʻladi». Yana, «Aynul-hayot» («Hayot chashmasi») qasidasi tiniq suvini etkazib, gʻaflat ahlining oʻluk badanlariga jon kirgizibman, boshlanmasa budir, «Kecha posbonlari qora chodirlarini toʻshaganlarida, oy yuzli goʻzallarga jilva tashlaydilar». Yana, «Minhajun-najot» («Qutulish yoʻli») qasidasida toʻgʻrilik yoʻlini tutib, adashganlarga qutulishning katta yoʻlini koʻrsatibman, boshlanmasi budir: «Kishilarning koʻzi nurlandi yuzing ravshanligidan, Jahon koʻz qorachigʻi boʻlding, ayni insonlikdan». Yana, «Quvvatul-qulub» («Yuraklar quvvati») qasidasini kalamim bitib, haqiqat yoʻlida kuchsizlik kilgan koʻngillarga oʻsha quvatdan oziq etibdir, boshlanmasi bunday: «Jahon — fano katta yoʻlining tor manzilidir, U erda turma, chunki shoh va gadoning oʻtar yoʻlidir». Bu olti qasida: hamd, naʼt, sano, vaʼz ham tasavvuf va haqiqat ahli tili blan aytilgan maʼrifatdan iboratdir. Yana, oddiy (tasavvufchilardan tashqariga) shoirlar yoʻli blan issiq, sovuq, namgarlik va qurgʻoqlik ahvollari bilinadigan toʻrt faslli «Fusuli arbaa» («Toʻrt fasl») nomli qasidani kalamim yozgan va toʻrt fasl xosiyatining taʼsiriga oʻxshash butun dunʼyoga yoyilgandir. ↑ Yana soʻz pardozchisi ulugʻ ustoz Xoja Kalimiddin Salmon qasida maydonining chavandozi va oʻz zamonining mislsiz soʻz ustasidir, mashhurdirki, sanʼatli qasidasini tuzishda qalam surib, oʻn sakkiz yoshida tamomlabdir. Haqiqatan shunday ish kilibdirki, nazm ahli uning tagiga etishda hayron va uning ustida fikr yurutishda sargardondirlar. Tarsiʼ (sheʼrda bir misradagi hamma soʻzlarni ikkinchi misradagi soʻzlao blan ohnagdosh, qofiyadosh qilib keltirish) sanʼati boshlanmadan keyingi baytlarda boʻlaolmaydi, u kasidaning vaznga solinishi toʻgʻri boʻlsa-da, ammo asl boshlanmada avvalgi yoʻlning bir soʻzida kelishmaganlik bordir. Boshlanma shunday: «Yuzing sofligi bahorning yuzi suvini toʻkdi, jannatdek joyingning havosi xushboʻy hid tarqatdi». Bu boshlanmaga taqlid qilgan koʻp soʻzchanlar va nazmchilar unga qarshi aytgan boʻlsalar ham, lekin lat egandirlar. Bu faqirning boshlanmasi shudir: «Bogʻchaga bahor faslining mayin shamoli shunday esdiki, Undan ogʻaynilarga seviklining yoqimli isi etishdi». Oʻtkur koʻz egalari mulohaza qilsalar biladilarki, bu boshlanma tarsiʼ yoʻli blan aytilgan boʻlib, aybdan xoli va tarsiʼ sanʼatiga toʻgʻri keladi, hamda buning ustida hechkim qarshilik koʻrsatmaydi. Bu xildagi sheʼrning taʼkid va mubolagʻasi uchun yana bir ruboiy ham aytganman. Ruboiy qoidasini yaratgan Xalil binni Ahmaddan tortib, tarsiʼ sanʼati blan ruboiy aytilgani eshitilmagan, balki yoʻqdir. U ruboiy shudir: «Ey, sening yuzing jahonga ziynat beruchi yulduzdir, Ey, sening hiding xushboʻylikda jonning rohatidir, Sening sochingsiz kishiga aftodalik ketadi, Qora kokiling xuddi figʻonli kechaga oʻxshaydi». Yana soʻz ustalari va nazmchilar tomonidan yaxshi va maʼqul deb topgan Xoja Hofizning yoʻli blan forsicha gʻazallar devoni tuzganmanki, bandlari olti mingtadan koʻproqdir, bu gʻazallarning koʻprogʻida u hazratning sheʼriga taqlid voqiʼ boʻlgandir. Baʼzisida gʻazal yoʻlining yaratuchisi Shayx Muslihiddin Saʼdiyga va baʼzisida ishq oʻtxonasining shuʼla sochuchisi va dard gʻaribxonasining yosh toʻkuchisi Mir Xusravga va baʼzisida etuklik yuksakligining nurli quyoshi hazrati Maxdumga payravlik voqiʼ boʻlgandir. Yuqorida aytilgan azizlarning ahvollari toʻplangan bu devon xaloyiq oʻrtasida yoyilgan va zamon ahlining tabʼlari u asarga qaratilgandir. Unda koʻp turli dilkash ifodalar va koʻngilga yoquchi maʼnolar bordirki, tafsili bu faqirdan munosib emas. U devonda harxil nazm turlaridan, muqattaot, ruboiyot, masnaviy, tarix, lugʻoz va shu jumladan besh yuzga yaqin muammo tilimdan tirikchilik sahifasiga yozilgan va qalamim kecha-kunduz varaqlariga naqsh qilgandir, bularning koʻpi Hazrati Maxdum (Jomiy) nazariga etishib, u xazratning tuzatish va maqtashlari sharafiga erishgandir. ↑ Bulardan boshqa, yigitligim zamoni va yoshligim kunlari davrlarida koʻprak sheʼrda oʻyin koʻrsatuchi va nazmda afsunbozlik qiluchi shoirlarning shirin sheʼrlaridan va rangdor baytlaridan ellik mingdan ortiqrogʻini yodlaganman. Ularning zavq va quvonchidan oʻzimni ovutibman. U sheʼrlarning yaxshi va yomon tomonlari ustida fikr yurutibman. Maxfiy nozikliklariga oʻylash va fikrlash orqali etishibman. Forsi soʻzlarning ayb va hunarini oʻylab, tushunishda tabʼim oʻzini qaytarmaydi, balki u vodini kezishda qalamim chopari yoʻrgʻalik blan qadam etkizmagan eri qolmagandir. Oʻttiz yildan ortiq va qirq yilga yaqindirki, bilim va hunar ahli oldida dunʼyo mamlakatlarining buyuk shahri va ulugʻ oʻlkasi boʻlib tanilgan Xuroson mamlakatining barcha nazm ahli, shirin soʻzli shoirlari, hurmatga loyiq adiblari, har mazmunda varaqalar yuzida bergan znynatlari va har turli soʻzlar blan juzʼlar yuzasida qilgan bezaklarini bu faqir suhbatiga etkazgan va bu kuchsiz huzuridan oʻtkazgan, yaxshi-yomonini ajratish va tuzatishni iltimos qilgan, xotirga kelgan nuqtalarni aytilganda, insof yuzasidan qabul qilgandirlar. Agar baʼzilari tortingan boʻlsalar, dalillar blan eslariga tushirilgan. Shundan soʻng qabul qilib, oʻzlarini rozi va xursand bilgandirlar. Zarralarni koʻruchi koʻpgina maʼni ahllari va ingichka nuqtalar ustida soʻz yurutuchi nozikfahm guruhlar Anvariy va Salmon sheʼri ustida ikki tomon boʻlishib bahslashganda, bir-birlariga soʻz oʻtkazolmagandan keyin, bu faqir oldiga muhokama uchun keltirib turar va harqanday bir hukm topganlarida taslim boʻlib, janjallari biryoqliq boʻlgandir; Gʻazalda Mir Shohiy va Mavlono Kotibiy va boshqalar toʻgʻrisida bu yoʻsinda, masnaviyda hazrati Shayx Nizomiy va Mir Xusrav Dehlaviy toʻgʻrisida ham bu mazmunda koʻp voqiʼ boʻlgandir. ↑ Barchasidan muhimrok hujjat shuki, toʻgʻri yoʻl koʻrsatuchi hazrat Jomiy, forsi soʻzda u kishining soʻzidan koʻra yuqoriroq soʻz yoʻqdir, koʻproq kitob, risola, gʻazallar va qasidalarda maʼni gavharlariga nazm ipiga taqqan va koʻngil maxfiy uyidan xaloyiq tamoshogohiga jilvalantirganlarida, oʻshalarning qoralamasini ilgariroq bu faqirgʻa iltifot va ishonch yuzasidan berar va: «Bu varaqlarni ol, boshdan-oyoq qarab chiq va xotiringga harqanday aytadigan soʻz kelsa ayt», der edilar. Yuqorida aytilgandek, mulohazalarimni aytsam, maqbul tushar edi. Bu daʼvoga dalil shuki, oʻndan ortiq kitob va risolalarida ul hazrat bu faqirning otini mazkur qilibdirlar va koʻpida fahm, idrok va shunga munosib soʻzlarga nisbat berib, yozibdirlar: Bu yaxshi qarash taʼsiri blan soʻz ahllaridan adib va shoirlar guruhining yigʻin joyi va ilmning manbai boʻlgan podshohlar podshohining koʻkka etar suhbatlarida va jannat ziynatli xizmatlarida oʻttiztan ortiq bu faqirning soʻziga yuksaklik va erkinlik, oʻziga suhbatidan ulugʻ eʼtibor va soʻziga oʻzi jihatidan buyuk martaba va daraja berilar edi. Xudo iltifotining egasi va bepoyon haqiqat nurlarining manbai, muborak koʻngli ilmlar gavharining darʼyosi va goʻzal xotiri tuproqqa teng bandalar zotining kimʼyosi boʻlgan podshohlar podshohi oliy majlisida bu guruhning atama va qoidalari toʻgʻrisida soʻz boʻlganda, koʻproq bu faqirga xitob qilar, adib va shoirlar ijodi toʻgʻrisida birar narsa aytilsa, soʻzni bu kaminaga qaratar edilar. Bu tuproqning martabasini osmonga shuncha koʻtarib, bu zarraning qadrini quyoshdan shu qadar oshirib edilarki, oʻzlarnning quyoshni ravshanlantiruchi tabʼlaridan yuzaga chiqib, oʻz gavhar sochuchi qalamlaridan naqsh topgan va oʻzlarining ahvollari kayfiyatini batamom tasvirlagan risolalarida bu bayri qullarini sheʼr yoʻlining barcha sohasida maqtab yozib, sohibqironlik laqabi blan faxrlantirgan va mislsiz, tengsiz kabi sifatlar blan imtiyozlantirgandirlar. Aniqdirki, oliy tabʼlari zamon mushkillarining oʻlchovi, muborak zehnlari olam nozikliklarining hal qiluchisi va sirlarini biluchisidir. Bu kamtar banda agarchi tuproqdan tuban boʻlsam ham, ammo ul quyoshning tarbiyalari blan rang-barang gullar ochdim va bu beiʼtibor agarchi zarradan kamroq esam ham, ul bulutning quvvatlashlari blan turli-tuman durlar sochdim va dilsoʻz baytlarim yolvoruchilar oʻrtasida fitna va gʻavgʻo soldi, bazmni qizituchi gʻazallarni ishq ahllariga oh va vovaylo soldi. Soʻzning qisqasi, muncha kuchli dalillar va buyuk shohidlar orqali, bu fanning forsicha va turkcha sheʼri bobida bu faqirning maʼlumotliligi, balki mohirligi aniq va ravshan boʻlgandan keyin, agar birini boshqa biriga ortiq koʻrsam, bu toifaning kishilaridan hechkimsaga taslim boʻlish va «toʻgʻri» deyishdan boshqa soʻz va majol qolmasa kerak. Xususan, muncha qatʼiy dalil blan aniqlangach, shohidlik yuzasidan bu qoralamaning soʻzi emas, balki har harfi farʼyod uradilar va gʻavgʻo koʻtaradilar. ↑ Yana bir xulosa shuki, mamlakat arab xalifalari va sultonlari qoʻlida ekan, falak u vaqtda shoirlarga arab tilida jilvalandi, chunonchi, Hasson Sobit va Laqitdek soʻz podshohi suxandonlar va maʼni yaratuchi goʻzal soʻz egalari paydo boʻldilar va oʻz tillarida sheʼr aytishning dodini berdilar. Bu munosabat blan arab podshohlaridan Ibrohim Mahdiy, Maʼmun xalifadek va bulardan boshqa podshohlar va podshohzodalar sheʼrlar va qasidalar aytdilar, foydalar keltirdilar. Dunʼyoning baʼzi iqlim va oʻlkasida sort podshohlari mustaqil boʻlgandan keyin, shu munosabat blan forsiguy shoirlar paydo boʻldilar. Qasidada: Xoqoniy, Anvariy, Kamol Ismoil, Zahir va Salmon; masnaviyda fan ustozn Firdavsiy, zamonining nodiri Shayx Nizomiy va hind hunarmandi Mir Xusrav; gʻazalda oʻz vaqtining yaratuchisi Shayx Muslihiddin; va asrining yagonasi Xoja Hofiz Sheroziy kabilar etishdi. Bularning taʼrifi yuqorida bir ozgina aytilgan va sifatlari toʻgʻrisida qalam urulgandir. Soʻzni choʻzmoqning hojati yoʻq, uzundan-uzoq soʻzlashni maʼni ahli yaxshi hnsoblamaydi. Bu munosabat blan sort podshohlaridan ham sulton Tugʻrul va Shoh Shijoʼdek yuqori qadrli podshohlar va baland martabali yulduz sipohlar rangdor baytlar, shnrin gʻazallar aytdilar, asarlari oʻz zamonlarida mashhur boʻldi va turmushlari varaqlarida yozildi. Mamlakat arab va sort sultonlaridan turk xonlariga oʻtgandan soʻng, Halokuxon zamonidan soʻngra sulton sohibqiron Temur-Koʻragan zamonidan tortib farzandi Shohrux sulton zamonining oxirigacha turk tilida yozuchi shoirlar, shu jumladan ul hazratning avlodlaridan ham xushtab podshohlar paydo boʻldilar. Shoirlardan Sakkokiy, Haydar Xorazmiy, Atoyi, Muqimiy, Yaqiniy, Amiriy va Gadoiy kabi. Lekin yuqorida aytilgan forsi shoirlar qarshisiga chiqaoladigan, yolgʻiz Mavlono Lutfiydan oʻzga kishi paydo boʻlmadi, u kishining tabʼ ahli qoshida oʻqusa boʻladigan birnecha boshlanmalari bor. Podshohlar ichidan ham, sulton Bobirdan boshqa, hechqaysisidan sheʼriy asar yuzaga chiqmadi va varaq yuziga naqsh qilarli biror narsa qolmadi… ↑ To bu vaqtgachaki... Abulgʻozi Sulton Husayn Bahodirxon..: podshohlpk taxtiga oʻturgach va mamlakat soʻrovchilik oʻrinda orom topgach, mamlakat ipiga tinchlik gavharlarini tizdi, jahon ekinzoriga jamʼiyat urugʻlarini ekdi. Sogʻ qalbi maʼnilar konining gavhari... boʻlgani uchun, soʻz ahlini yuqori darajaga koʻtarish va rivojlantirish yuz berdi. Har ilmda foydali asarlar, har fanda natijali yozishmalar yaratdilar, qiziq kitoblar va ajoyib devon, gʻazal, qasida va masnaviy kabi sheʼr turlari yuzaga chiqdi va hamma yoqqa yoyildi. Oʻzlari ham, garchi ham forsi, ham turki tilida aytmoqqa qodir boʻlsalar-da, ammo asl tabʼlarining tortishi va shu tilning tarqalgan boʻlishi munosabati blan turki tilda devon yaratishga mayl qildilar va koʻngulga yoquchi baytlar, tengdoshi yoʻq gʻazallar tuzdilar. Aytib oʻtilgan, bunda koʻrsatilgan sifat va tartibda taʼrifi yozilmagan va boshqa podshohlar, balki pok nafasli shoirlar tomonidan voqiʼ boʻlmagan bu xildagi turkcha devon yuzaga chiqdi va oraga tushdi, uning toza hayotining fayzi quyosh chashmasidan oʻtib ketdi va bu toifaning bebahralari bu ruh ozigʻidan bahramand va lab tashnalari bu tiriklik suvidan serob boʻldilar. Shuning blan birga podshohlar podshohining muborak xotiri, quyoshday ravshan koʻngli shunga ham moyilki, turk shoirlari oʻz tillarida sheʼr aytishga mashgʻullik qilsinlar va qatma-qat boʻlib chirmashgan koʻngil gʻunchalari bahorning yoqimli shamoliga oʻxshash nafaslar blan guldek ochilsinlar. Iltifot va gʻamxoʻrlnk yuzasidan baʼzi sabablar topib sheʼr aytishga hukmlar ham joriy boʻldi, soʻz uslubini belgilashlar va aytilishi ustida taʼlimlar izhor qilindi. ↑ Turk xalqining hush tabʼ beklari, mirzadolari va qobiliyatli zihn egalari bu yoʻlda kerak darajada mashgʻullik qilolmadilar va u xilda ijod natijalarini koʻrsataolmadilar, ulardan yaxshi aytaolish umidini qilsa boʻlar, balki bu umidni ularning turmush ahvolnga yaqinlashtirilsa boʻlar edi. Qiziqrogʻi buki, bilarman podshohnipg bunday targʻib va undashi, muruvvat va maqtashiga iyarish va muvofiqlashish qoidasini unutib, bosh tortish va adashish yoʻlini tutib, koʻpi, balki borisi forsiga moyil va u til blan sheʼr aytuchi boʻldilar. Buning sababi shundan oʻzga boʻlaolmas: turk tili taʼrifida yuqorida aytilgandek, agarchi soʻzlar koʻp, ibora (jumla qurulishi) keng, maʼnolar ajoyib, aytilishda ravonlik boʻlsa-da, koʻngilga yoquchi qilib tuzishda qiyinlik bor va diltortar qilib tartib berishda tabʼ mehnat va azob chekar. Turk tili sharhida birnecha betni bezash va pardozlashni, unda hazrat sulton tabʼlarining yoqimliligi va zihnlarining mahoratini sharh etmoqni va oliy raʼylari tartib bergan devon toʻgʻrisida beadablik qilib birnecha soʻz aytmoqni lozim koʻrildi. Ul hazrat borib turgan donolik va benihoyat chuqur tushunish yuzasidan bu fan egalariga va bilim arbobiga taʼlimlar bergan va bu yoʻlda undaganlar, lekin bular ul hazratning nozik soʻzini yo anglamay, yo anglasalar ham buyurulgan yoʻsunda amal kilmay, yoki qilaolmay keldilar. Bu kamtar ul hazratning pok nafasi xotirasini saqlab, ijrosi lozim boʻlgan hukmlariga boʻysunib va farmonbardorlik qilib, koʻnglimdan va tilimdan kelguncha, qalamim va qoʻlimda kuch bor deb sezguncha ul hazratga qullik qilib va u qulliq blan oʻzimni saodatli va xursand sezib, hatto shogirdlik blan oʻzimni sharafli, aziz, faxrli va boshi koʻkka etgan deb bildim. Yillar boʻyicha turk tili va nazmi qoida va uslubi toʻgʻrisida bilmaganlarimni soʻrab, qiyinchiliklarimni, mushkullarimni hal qiluchi huzurida arz qilib, buyuk foydalar topib, zoʻr natijalar koʻrdim. Ul xazratning taʼlimi va tarbiyasi blan, yoʻl koʻrsatishi va quvvatlashi blan ishim ul erga etdiki, oʻz pok tabʼlari natijasidan chiqqan oʻz maorifparvar qalamlari tahriri va oʻz yoqimli nutqlarining yozmalari boʻlgan risolalarda, yuqorida aytganimcha, mening laqablarimni qanday nomlar blan yozganlarki, qaytarib aytshnning hojati yoʻq. ↑ Bu bandaga ham xudoning ismi boʻlgan «Almutakallim» («soʻzchan») unvoniga ega boʻlish, xaloyiq orasida soʻzchanlikda tengdosh va qurdoshlarimdan farq va eʼtiborga, ulugʻ nom blan ovoza va shuhratga ega boʻlish ul hazratning marhamat va gʻamxoʻrliklari orqasida yuz berdi. Yuqorida mazkur boʻlgan va to shu damgacha bu guruhdan hech kimga toʻplash yuz bermagan va ixtiroi muyassar boʻlmagan devon, masnaviy va boshqa kitob va risolalarni tuzish va ijod qilish mumkin va muyassar boʻldi. Agarchi barcha narsani ul hazratning sharafli ismiga bogʻlagan va oliy laqablariga qoʻshgan boʻlsam ham, bularni boshka marhamatlari qarshisida qilib, «Almutakallim» ismiga erishuvimga uzr aytish yuzasidan turkiy va sort tili orasidagi ahvol va haqiqatni izohlab, bu risolani tuzdim va unga «Muhokamatul-lugʻatayn» («Ikki til muhokamasi») deb ot qoʻydim, Buning blan turk tilining oʻtkurlik va nozikligini, etuklik va kengligini... koʻrsatdim. Xayolimga shunday keladiki, turk xalqining soʻz ustalari oldida ulugʻ vazifani bajardim, buning blan ular oʻz soʻzlari iboratlari haqiqatidan va oʻz til va lugʻatlari kayfiyatidan xabardor boʻldilar va forsigoʻylarning nutq va soʻz bobida qilib kelgan taʼna va sarzanishlaridan qutuldilar. Ular ham shuncha mehnat va mashaqqatlar blan yuzaga chiqarganim bu maxfiy ilmdan xabardor boʻlsalar, umidim shuki, bu faqirni yaxshi duo blan yod qilgʻaylar va ruhimni aning blan shod qilgʻaylar… ↑ Ruboiyda aytilishicha, asarning yozilish tarixi jumodil-avval oyi chorshanba kuni, 905 hijriy yilidir. Bizning hozirgi hisobimizcha, 4 dekabrʼ, 1499-nchi yil boʻladi (oyning nechanchisi ekani koʻrsatilmagani uchun birinchi chorshyanba olindi). |
| № | Eng ko'p o'qilganlar |
|---|---|
| 1 | Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 62712 |
| 2 | Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 59957 |
| 3 | Gʻazallar [Nodira] 40602 |
| 4 | Guliston [Sa’diy] 37048 |
| 5 | Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 24030 |
| 6 | Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 23717 |
| 7 | Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 23410 |
| 8 | Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 19894 |
| 9 | Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 18936 |
| 10 | Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 14684 |
Tush.UZ - Tushlar tabiri