Sangin mehmon [Abdulhamid Ismoil]

Sangin mehmon [Abdulhamid Ismoil]

Suhrob Surʼatalievni doʻstlari hazillashib Zurab Sereteli deb atashardi. Suhrob chindan ham haykaltarosh esa-da, ammo Zurab Sereteli kabi itu-bitga tanish emas, balki Moskva sanʼat davralarida oʻziga xos «zodagonlar dahosi» sharafiga ega edi. Uning Moskvaga kelganiga ham biror 40-45 yil boʻlib qolgan, shuning uchun oʻzini baʼzan «Anjanning Koʻtanarigʻidan» emas, balki mana shu poytaxtda tugʻilib, loyi shu erdan olingan haykalga oʻxshatardi. Nozik sanʼatlarning bari qoʻshib-chatish, toʻqish haqida emasmi, faqat haykaltaroshlik buyuk Mikelandjeloning taʼbiricha ayrish-ajratishga qurilgan: haykal yasash – bu shaklsiz bir boʻlak moddadan keraksiz qismini ayrib-ajratib tashlashdir. Bora-bora ushbu odat-tabiat ich-ichingga singib ketar ekan: hayotga xuddi oʻsha ayirish-ajratish, saralash koʻzi bilan qaray boshlar ekansan. Puch, zoe, behuda narsalarni koʻngling sigʻdirmay qolar ekan, hamma narsaning oʻzagi, danagi, magʻziga etmoqchi boʻlib qolarkansan. Mayli, bunisi ham bir feʼl-da... Shundan boʻlsa kerak, Suhrobni uncha-muncha taniganlar uni takkaburdan olib qoʻpolga qadar taʼriflashar, va faqat uning siyrak mahramlari boyagi taʼrif biroz yuzaki ekanligini bilishardi. Lekin, keling, biz ham jilla qursa shu hikoyamiz koʻlamida Mikelandjelo qoidasiga sodiq boʻlib, puchanak yoʻllarga kirmaylik-da, gapning indallosiga yopishaylik. Soʻnggi paytlar Moskvaga boshqa kelgindilar qatori qashshoqlashgan oʻzbeklaru tojiklar, qirgʻizlaru ozariylar, xullasi bizning nochoru miskin elat oʻrda-oʻrda boʻlib bosib kelishmadimi... Bir paytlar, Shoʻrolar davrida bularni uchratish uchun atayin yo Qozon vokzaliga, yo VDNXga borishga toʻgʻri kelardi. Bir kuni esa Kreml saroyida balet tomoshasining tanaffusida tomoshabinlar orasida Denov-penovdan adashib kelib qolgan bir nojoʻya kolxozchini qoʻrib qolib, Suhrob-haykaltarosh allamahalgacha oʻziga kelolmay, allaqanday hislar tugʻyonida oʻzining mashhur «Pieta» – «Girʼya»sini yasagan emasmidi... U haykalda xochdan olingan Iso-paygʻambar ustida uning onasi Bibi-Maryamu, maʼshuqasi Mariya Magdalinalar yigʻlab turishar, biroq bularning shakli qishloqi ayollarni eslatib, modda esa oqqan xamirdek chakkilabmi, sim-sim yigʻlabmi yotgan joydan biroz chekada boyagi kolxozchisimon bir kuzatuvchi turardi... Endi esa hamqishloqlar toʻda-toʻda yopirilib, moʻru-malax omborning har bir burchagini bosganidek, Moskvaning har bir hovlisiyu uyidan shumshayib moʻralab oʻtirishar ekan, Suhrob-haykaltarosh bir tur oʻzini yoʻqotgan edi. Gʻalati bir qizgʻonchmi uygʻonardi uning koʻnglida, avvaliga oʻzini kimsan-kim Chingizxonu Amir Temurlarning kamnamoyu antiqa avlodidan deb bilgan Suhrob endi kasodga uchragan chaqa tangadek seza boshladi oʻzini. Endi oʻz-oʻzini «oʻzbek» deb atashmi, yo onda-sonda bazmu-ziyofatlarga gul doʻppisini kiyib borish bir hol uyatli boʻlib qoldi. Unday desak, Suhrobning injuyu daqiyq joʻralari maishiy yumushlardan nolib suhbatlarida albatta «shaharni bedarvoza qilib yuborgan kelgindilardan» shikoyat etishar ekan, Suhrobga yuzlana: «sen oʻzimiznikisanu» degandek, undan ham hamdardligu hamrozlik kutishar edi. Shunday mahallari Suhrob vaqti-bevaqt qizishib ham ketardi, rost, uning achchigʻi koʻpincha oʻsha gashtaklarda emas, ulardan qaytgach, koʻlkadek yuvvosh rus xotini Mashenʼkaga nasib etardi. «Qara, – derdi tutaqib Suhrob, – axir bular yaxshi kunidan kelishmagan-ku bu erga! Agar uylarida hayot farovon boʻlsaydi, oilalarini tashlab, issiq yurtlariyu, meva-chevalarini tashlab, bu qahraton sovuqlarga kelishu, it yotib mirza turishlariga balo bormi?! Anavi kuni «Trud»da oʻqidim, uylarning podvallarida kartondan yotoq yasab, yuz-yuzlab yashashar emish... Yana bir joyda hovli-joyini sotgan bir oʻris oʻsha hovli-joyi bilan birga toʻrtta tovuq, ikkita gʻoz, eski-tuski uy anjomiga qoʻshib bir qarol oʻzbegini ham sotib ketibdi... Tasavvur qilgina! Yigirma birinchi asr boshida-ya!..» Bechora Mashenʼka faqat boshini chayqab oʻtirar, biroq durustki, qizishganida haykaltaroshning qoni miyasiga emas, qoʻliga urar ekan, bu gaplar ustida Suhrob qoʻliga bir boʻlak ganchmi, juda boʻlmaganida yaxshi pishmagan nonning xamirsimon magʻzini olib, butun jon-jahdi bilan ularni ezgʻilashgayu, oʻzigayu, oʻz qahriga ayon allaqanday shakllarni yasashga tushardi... Suhrob-haykaltarosh ishga kirishdi deguncha, esimga boyagi qoida tushib: illo, toʻqishu-chatishga borib, bu soʻzlardan Suhrob bir navʼ el qaygʻusidagi millatchi ekan degan farazga bora koʻrmang, demoqchiman. Uning oʻzbekligi boya aytganimdek gul doʻppisini yilda bir kiyishdanu, ustaxonasida kelgan-ketgan mehmon oldiga yozgan bir parcha atlas dasturxonida bir siqim qora mayiz solingan sopol piyolasidan ortiqcha emasdi. Agarda bundan-da keskirroq isbot kerak ekan, uning onda-sonda menga «oʻzbekcha» yozgan xatmi yo nomachalaridan biror koʻchirma keltirishimning oʻzi kifoya. «Assalom aleykum dustim! Men Toirnig loixa xakida Menda tallangan xudojniklar masalʼasi shubxam bor edi. Bazi ulardan Rashidov rejim bilan aralashgan. Xozirgina vafo etgan Konchalovskiyning soʻzi xaelimga kolyapti: xudojniklar katta elgonga katnashishi mumkin emas. Boishka tomondan ularning ibadiy sifati nixotanam ulug mi?» Xudo haqqi, buni kulish yo mazax etish uchun emas, joʻngina dalil sifatida keltirdim xolos. Yaʼni, Suhrobning oʻzbekligi qariyb yarim asrlik Moskva hayotida ishqalana-ishqalana, hatto soʻnggi nuqta – ismu-sharifining, boya aytmish, salkam Zurab Sereteliga evrilishi qadar borib qolgan ahvolda edi. Ana endi bu qisqa debochadan soʻng hikoyaning oʻzini eshiting. Qish kunlarining birida Suhrobning Kievskaya Naberejnayadagi ustaxonasida telefon jiringlab qoldi. Xayriyat, xotini Mashenʼka ekan. «Tinchlikmi?» – deb soʻrasa, «Hozirgina ona qishlogʻingdan birov telefon qildi, seni qidiryapti. Kechqurun keladi deyishimga qoʻymasdan, qoʻlida telefoni yoʻqmi, oʻta zarur ishim bor, – deb qistayapti. Yana besh minutdan keyin telefon qiladi, unga nima deyin deb qoʻngʻiroq qilyapman», – deydi. Gapning ochigʻi, uncha-muncha yirik ish qilayotgani yoʻq edi oʻsha payt Suhrob, biroq uni, neki boʻlmasin, ishdan qoʻyishayotgani, odatdagidek, yoqmadi unga. «Kim ekan oʻzi, telefon qilgan, ismini soʻramadingmi?» – desa, Mashenʼka tabiiy iltifoti ila: «Yoʻq, xayolimga kelmapti. Biroq u hozir qayta telefon qiladi, shunda soʻrab olarman. Tinchlikmikan oʻzi u erda?» – deb soʻraydi eridan yana. «Ha, qiziqmisan, ular bilan men emas, oʻzing gaplashgan boʻlsang, u erda tinchlik-notinchlikni men bilamanmi, yo senmi?» – deb qizishib berdi Suhrob. «Yoʻq, shunchaki, kuyukyapman-da...» – deb javob berar ekan Mashenʼka, shunda Suhrob: «Telefon qilishsa, mayli ustaxona nomerini berginu, bu nomer ustaxonamning nomeri ekanini aytma. Hozir muvaqqat bir joyda edi, telefoni mana shu, deb bergin», – deb tayinladi. Boyada gʻimirsilanib qilayotgan mayda-chuyda ishi ham ketdi qoʻlidan bu suhbatdan keyin. Yarim yoziq qiyiq dastarxonchasidagi sopol idishchadan bir chimdim qora mayiz olganicha oʻyga toldi Suhrob. Kim boʻldi ekan, telefon qilgan kishi? Kimi qolgan edi oʻzi qishloqda? Onasi uning bolaligida oʻlgach, otasi qamalishidan oldin boshqa bir xotinga uylanib, undan ikkitami-uchta bola koʻrgandi. Suhrob voyaga etib harbiy xizmatu, undan soʻng umrbod Moskvaga oʻqishu yashash uchun ketgach, otasi qamalib ketganiniyu, qamoqlarda yoʻq boʻlib ketganini oʻgay onasining xatlaridan bilgan edi. Biroq oʻgay onasini onayu, oʻgay uka-singillarini qardosh bilib ulardan xabar olgani yoʻq. Yozlari choʻl ariqlarida suv quriganidek, oradagi xatlar ham uzildi, Suhrob oʻz qishlogʻiga qaytmagach, qishloqdan uni soʻrab kelganlar ham boʻlmadi. Mana endi esa bu qoʻngʻiroq... Shamoyilsiz bu oʻylardan koʻngli gʻulgʻulaga toʻlib borar ekan, bir mahal telefon jingʻirlab qoldi. «Allo!» – dedi, odatdagidan yoʻgʻonroq ovozda Suhrob. «Suhropokamlani chaqirivoriyng!» – deb, betakalluf buyruq bergandek boʻldi tallafuzi norus boʻlgan bu ovoz. Suhrob bir daqiqa sukut saqlar ekan, xuddi birov uni chaqirayotgandek oʻyin qildi emas, balki bu qoʻpol ovozdan esankirab qoldi chamasi. Baharhol u: «Ha, eshitaman», – dedi-da, qaysarligi tutib: «kim bilan gaplashyapman oʻzi?» – deya, qoʻrslikka qoʻrslik qildi. Telefondagi ovoz birdaniga mayinlashib: «Somalaykim, togʻajoʻn, ma jiyaniyz Sangiyn boʻlaman. Siyniz Farahhi kenja oʻgʻillari-chi...» – «Singlim Farrah?» – deb bexosdan besoʻnaqay oʻzbekchaga koʻchdi Suhrob, – «qanaqa...» – «Bolaluvda realno Faya dirkansizu, oʻshani oʻgʻli-te...» – «Ha, Faya... bilaman. Siz qaerda?» – «Ma shuding Maskavaga ishka keluvduv, efemesi ushavoldi, zakonniy naezjat qilishvotti, dakimentiynʼ yoʻgʻ divotti, shunga oʻziyiz bulaga etip qoʻyasizmi, dakazayt qilish keray-te, jiyan diganini...» – «Siz qaerda hozir?» – «Mana mambu loʻxlaga trupkani beriy…» Shukurki, naryogʻda bir kapitan ruschaga koʻchdi.. Suhrob surishtirib bilsa, boyagi jiyani Sangin yana bir hamyurti bilan Altufʼevodagi Federal migratsiya xizmati boʻlimi tarafidan bozorda xujjatsiz tutilib, jarimaga puli yoʻqligi tufayli avvaliga maʼmuriy qamoqqa, keyin esa oʻz yurtiga haydalish taraddudida ekan. «Ma boʻtga avtoritetniy qarindoshimmikiga kegamman!» – deb, Suhrobning telefoni bilan nomini tumoridan chiqarib tutqazganidan, kapitan har ehtimolga qarshi bunisini ham tekshirib boqmoqchi boʻlgan ekan. «Agar bu daydilar chindan ham siznikiga kelishgan boʻlsa, biz ularni qoʻyib yuborishga tayyormiz, biroq oʻzingiz boʻlimga kelib tilxat yozib ketishingiz lozim» – dedi soʻngida kapitan, va nedandir bu buyruqqa boʻysunibmi, yo boshqa junbushdanmi, umrida koʻrmaganu bilmagan jiyanini qamoqdan qutqarish uchun, Suhrob oʻn daqiqa soʻngra «Kievskaya» metrosiga tushib borib, Moskvaning qoq chekasidagi Altufʼevo tomon yoʻl oldi... Suhrob metroda ayniqsa Moskvaning yobonlariga chiqishni koʻpam xush koʻrmasdi. Soʻnggi paytlar metroda yurish xavfli boʻlib qoldi. Yoʻq, qalangʻi-qasangʻi taqirboshlar moʻysafed Suhrobni tutib urishmas ediyu, biroq uni namat qalpogʻidanu qalin soqolidan bir gurji, bir chechen bilib, yo toʻrt atrofni mensimay boʻralab soʻkishardi, yo yoshroq boʻlganlari «Bin-Lodin» deb mazax qilishardi. Rost, bu safar Moskva qahratonimi bois, u siyraklashgan metroda eson-omongina Altufʼevogacha etib bordi, hatto stansiyaning oʻzida sandiraqlagan uchta-toʻrtta mast-alast yosh-yalang ham oʻzlari bilan oʻzlari ovora boʻlib, unga qarab ham boqishmadi. Tepaga, er ustiga chiqib borsa, qor biram pagʻa-pagʻa yogʻyapti-ki, xuddi eng buyuk haykaltarosh er ustidagi mayda-chuyda borliqni oʻzining belgisiz ganchi bilan qayta bosib tashlagudek... Qor oralab yoʻlovchi bir kampirdan yoʻl soʻragan Suhrob militsiya boʻlimidagi FMS xonasiga kirib borsa, siyqasi chiqib ketgan bir kapitan oʻngida burchakka tiqilib qish chillasida engilgina triko kiygan ikki mitti yigitcha oʻtiribdi. Bularga oʻtkir koʻzi tushishi bilanoq Suhrob birida darrov oʻz otasining shaklu-shamoyilini tanidi. Koʻzlari nogahon chaqnadi shu on, biroq soʻlib oʻtirgan bu oʻspirinlardan biri birdaniga oʻrnidan sapchib, oʻzini Suhrobning quchogʻiga otdi: «Togʻajoʻn, jon togʻajoʻn, qarang mambu jala nma qvotti?! Borakansizu, oka!» Yana mayda-chuyda zoe qogʻozbozligu kompyuterlarga kiritilgan tilxatlarni itqitayligu, biror soatdan keyin bu ikki junjukkan yurtdoshiyu qondoshini Suhrob oʻz uyiga boshlab kelganiga koʻchaylik. Xotini Mashenʼka bularni qish qahratonidan trikolarda kirib kelishganini koʻrib sarosimaga tushdi, bir tomondan ona emasmi, ustilariga poʻstinlar berdi, yugurib-elib choy tashidi, biroq yigitchalarning oylab suvu-sovun koʻrmagan muz etlari eriy boshlagach, xona boʻylab shu qadar qoʻlansa hid tarqala boshladi-ki, Mashenʼkaning nozik didi gʻuluvlandi. Buni Suhrob ham sezdi. Aytmoqchi boʻlganim – Mashenʼka koʻnglidagi bulgʻanishni-da, qazi hidini eslatadigan otdek bu yigitlarning ter boʻyini ham shu topla ilgʻadi Suhrob. Tosh bilan ishlayverganidan yuragi qotadimi haykaltaroshlarning, yo mayin iltifotga roʻyi-xushi qolmaydimi, ne esa-da Suhrob: «Choylarni ichib boʻldinglarmi? Bu poʻstinlarni oʻstingizga tashlang-da, otlaning – bir joyga oborib qoʻyaman, oʻsha erda yotasiz. Maslahatni esa ertalab qilamiz!» – deb yigitchalarni qistay boshladi. Oʻsha kechasi Suhrob oʻz jiyaniyu uning joʻrasini oʻz ustaxonasiga oborib, yotoq oʻrniga ikkita kursiyu, koʻrpasiga – erda yotgan serka terisini tashlab, oʻzi uyiga eng soʻnggi metro bilan tun soat birlarda qaytib keldi. Mashenʼka hali ham uxlamay, unining kelishini poylab oʻtirardi. Boshqa payt ular orasida kechgan taxir suhbatu, kechasi bilan yonboshdan yonboshga agʻdarilgan Suhrobning bedor oʻylarini erinmay yozgan boʻlar edim, biroq boʻynimga tuzoqdek tashlangan qoida – haykaltaroshlik uslubi meni mayda-chuyda oʻnqir-choʻnqirlarga chalgʻimaslikka chorlaydi. Ertalab uyqusizlikdan lanj Suhrob qishki havoda biroz oʻziga kelib, ustaxonasiga aniq qaror bilan kirib bordi. Kirib bordiyu, oʻz qarori toʻgʻriligiga iqror boʻldi: bu ikki bedov toy hamma yoqni agʻdar-toʻntar qilib tashlashgan – kechasi koʻrpa qidirishganmi, yo saharda samovarmi, ne ahamiyat, kitoblar haykallarning qoʻllariga tashlangan, haykal boshlar kitob jovonlariga qoʻndirilgan, bu ham kam esa, qiyiq dasturxonning oʻrtasida toʻrtga boʻlinib sopol idishchaning chil-parchil boʻlaklari qora mayizi aralash agʻdarilib yotardi. Bunisi hali Suhrob koʻzi bilan qarab faqat shakllarni aytyapman, anqigan hidu, bepisand xurrakdan gap yuritganimcha yoʻq... Shunda Suhrobning miyasigami, tiliga tuyqusdan oʻsmirligidan beri qoʻllamagan soʻkinchlar otildi: «He, oneyni...» – deb hayqirgisi keldi, biroq burchakda dong qotgan bu ikki jussachaning ustiga bostirib borarkan, «kusfurush» bilan «qiztaloq» farqida dovdirab, axir: «He, qistalogʻla, tur!» – deb oʻshqirishga oʻshqirdiyu, hayajonidan ovozi boʻgʻilib, qisilib, oʻz qulogʻiga allaqanday shallaqi chiyillashdey tuyuldi. «Shaltogʻingga bulanib yoturasanmi?!» – bolaligidan keldi sado. Anavi ikki dayus istar-istamas yondan yonga agʻdarilishdi-da, biri: «Chvo naxu aroshʼ, chimo?!» – deb gʻudrandi-da, yana uyquga ketdi. Shunda Suhrob ikki qoʻli bilan ikkisining ustidan ikki poʻstinni yulib tashladi-da: «Tur-e, oneyniski!» – deb qichqirdi. Sovuqdan seskanib uygʻongan ikkisi uyqu arimagan koʻzlarini mushtlari bilan uqalab: «E, sizmuvdiyz, oka, shunnogʻ dimiysizmi?» – deya, turishdi. «Mana seniki ikki ming pul, Kazanskiy vokzal borasiz, uyga ketasiz!» Pulni koʻrgach ikkala yigitcha muloyimlashdi: «Xoʻp didivu, kiyinsov boʻladimi, oka?!» – «Davay, tez!» Xullasi, bular bilan choy-poy ham qilgani yoʻq Suhrob, puliga ilovan qoʻllariga ikki shotland sviterini topshirgach, eshikkacha bularni kuzatib bordi-da, eshikni ketlaridan yopgach, jim-jit yolgʻizlikda: «Toʻgʻri qildimmikan?» – degan gumonga bordi. Kim bilsin, boʻlari boʻldi. Har holda hamqishloqlariga sovgʻa-salom, tortiq-taragʻay berib yuborsa boʻlarmidi... Kun boshidan buzulgan edi. Shu tufayli qolgani ham bebaraka oʻta boshladi: timirskilanib Suhrob bulardan qolgan ola-gastonni yigʻishtirgandek boʻldi, ustaxonasini saranjomladi bir navʼ, kitoblarni qayta jovonga tizdi, haykalchalarning changini artdi, boyagi toʻrtta sopolni chegalashga urundi, oʻrniga toʻrt sopol beshga boʻlindi. Unday desa, bu yoqda yuragi chil-parchil boʻlib yotibdiyu... Oʻz-oʻzini muruvvatsizlikda pinhona ayblab, oʻz-oʻzini eb yotganida, telefon jiringladi. Olsa – jiyani Sangin. «Oka, – deydi, – szziyam xet qvordiyu, toka boʻtta bilet zakonniy yoʻgʻaka. Bratanla samoloʻtka chqarvoriyluv diyishvotti. Atvechat qlovuza diyishvotti... Toka jchcha kapista soqqada kerov boʻvotti... Nma qiliynu, oka?» Haykaltaroshlarning qoʻliyam, aqliyam keskir boʻladi emasmi, Suhrob ortiqcha mijgʻovlanmasdan: «Kiev vokzali sogʻati bilasiz, ke, pul tayyor!» – deb buyurdi. Pul ketsa ketsin, ruh tinchligi ketmasin ekan. Xotinidan har oilaviy ehtimolga qarshi yashirib qoʻygan roppa-rosa ming dollar ichidan toʻrt yuzini olib, Suhrob yana qor koʻchaga chiqdi. Kiev vokzalining minorasi tagida yarim soatcha kutib, ikki yigitchaga xufyona toʻrtyuz dollar («uch yuzi biletga, yuziga qishloqqa u-bu narsa olasan» -deya) topshirdi-da, koʻngli toʻlsa-da, orqasiga qayta-qayta alanglab, yana ustaxonasiga qaytdi. Qiziq, yoʻlida uchraganlarning bvri uning koʻziga oʻzbek boʻlib koʻrinar, yo chindan ham shundaymidi oʻzi? Ustaxonasiga qaytgachoq, Suhrob oʻzining soat ostidagi besoʻnaqay xatti-harakatlarini eslar ekan, koʻz oldida yana oʻsha ikki boʻz bola gavdalandi-da, Suhrob birdaniga labini tishladi. Jiyanining egnida ertalab berilgan shotland sviteri bor esa-da, panaroqda turgan joʻrasi allaqanday juldur kastimda edi. Kastim tagida esa oʻsha-oʻsha yagʻir triko... Bularning baridan alahsish uchun Suhrob loy qordi, ox deganda oʻzining bugungi beqarorligidan bir narsa undirmoqchi boʻldi, qayda deysiz, qoʻli biron shaklga bormadi, loy qoʻlida qotib, uni ham oqibat chil-parchil uvalashga toʻgʻri keldi. Piyoz archganingda birinchi qat poʻchoqdan chuqurroq olsangoq, koʻzingdan yosh sirqiraganidek, allaqanday yigʻloqi kayfiyatda edi Suhrob. Toʻgʻri qildimi boshidan, yo yigitchalarni kelgan eriga haydashdan koʻra ularga el qatori ish-pish topib berish kerakmidi? Axir doʻstlari boʻlsa bor, istagan eriga qoʻli etadi, jilla qursa Sanʼat uyiga qorovul-porovulmi, yo elektrik-pelektrik qilib joylashtirib qoʻysa ham boʻlardiyu... Moskvada oʻzbek qorovuli kammi, yana bitta-ikkita qoʻshilsa... Qiziq, haykaltarosh xalqi odatda armonu-pushaymnlardan yiroq boʻladi: toshning bir parchasi uchdimi – uni joyiga qaytarolmaysan, shaklni yangidan moslash qoladi xolos. Lekin nega u bir yoshga etganida kundalik odatlariga xilof qayta-qayta kalovlanib oʻtiribdi? Axir oʻlimga yo doʻzahga joʻnatgani yoʻq-ku jiyanini – oʻz ona yurtiga, vataniga joʻnatdi! Baribir koʻnglidagi bu loyqalik tarqagani yoʻq, baribir koʻngil sopolini ham bir-biriga chegalolmay qoldi Suhrob... «E, shoir boʻlib ket-a!» – deb, soʻnggi xayoliga kulib qoʻydi u qv birdaniga boyagi qotgan burda-surda loylardan nima yasashini anglagandek boʻldi... Qishning erta kechi ham kira boshladi. Boyagi boʻlaklarni ulashga nihoyat yangi loy qorimoqchi boʻlib turganida yana telefon jiringladi. «Somalaykim oka, ayrapoʻttan tlpon qvomman. Boʻtta bittasi atvichat etvotti bu soqqanga diydi indiniga belat bo, blya, bugun zakonniy ketmoxchi boʻsang, diydi, oʻzim chqarvorama, axuet qmasta yana kapustaynda iikiyuz tasha, dvotti... Nma qlovuza, oka? Bratanimi sogʻat teyiga joʻnaturiymi? Paashrat qvoriyn, oka, sovop boʻlyadi...» Suhrob javob bermasdan goʻshakni tashladi-da, qoʻllari hanuz loy, oʻylanib qoldi. Qoʻllari mayliya, goʻshakka ham loy tegib, u endi tinimsiz chiyillar edi. Goʻshakni yana olib, zarda bilan telefonga urgan edi, loylari har tarafga sochilib, darz ketgan goʻshak ham jimidi. Qoʻlini apil-tapil yuvib, yana boyagi xazinasidan ikki yuz dollar oldi-da, bir zumga oʻylanib unga yana ikki yuz qoʻshdiyu, ustiga poʻstinini tashlaganicha, qayta qorburon koʻchaga chiqdi. Qiziq, bu safar kutgani ham yoʻq, soat tagida pisibroq, bir oʻzbek turardi. Bunising ham turqi Suhrobga koʻpam yoqqani yoʻq. Yaqinroq kelsa – qish havosi emasmi, undan arzon pivo hidi anqib turibdi. Teri kurtkasining ostidan esa Suhrobning ertalabki shotland sviteri koʻringandek... «San kim?» – deb, na salom, na alik qilib soʻradi Suhrob. «Somalaykim, oka, jiyaniyz yuvoruvdi. Babloʻdan jichcha beradi, duvdi...» – «Ey, bala, buni qaerga olding?» – Suhrob qoʻlini kurtka ostidai sviterga uzatgan edi, yigitcha chap berib, Suhrobning qattiq panjalari uning teri kurtkasiga yopishdi. – «Oʻ, blya, oka nma qvossiz oʻzi? Buni kojinkya diydi, yirtvorasizu, nma bespredelmi sizga? Munga axuenni pul chochkammiz...» – Bir zumga Suhrob, poʻchogʻ archgandek, uning kurtkasini yulib tashlashga hozir edi, kasbiy odatlari junbushidan qat ostidan qat qidirib bu yigitchaning yalangʻoch magʻziga etmoqchidek edi. Biroq shu payt panada turgan melisaning gulduros ovozi ishga aralashdi: «Vы chto eto, yoptatʼ, zdesʼ besporyadok razvodite?! Ponaexali tut, chernojopыe!»[1] Suhrob umrida melisa bilan yuzma-yuz bunqangi holatda yoʻliqmagan edi, shuning uchun ham u oʻzini yoʻqotib qoʻydi. «Ya vot tut, tovariщ serjant, rodstvennikam xotel denʼgi peredatʼ…» – «Tovariщ starshiy serjant!» [2] – deb toʻgʻirladi uning xatosini melisa. «Denʼgi govorishʼ, kakie denʼgi?!» – «Da vot, bratishka uletaet v Tashkent, xotel peredatʼ...» – deb, Suhrob choʻntagidan toʻrt yuz dollarini chiqazdi. – «Ax, tы, yobtatʼ, tak tы tut eщyo kontrabandoy promыshlyaeshʼ?! Nebosʼ za anashu platishʼ?!» [3] – deb, katta serjant oʻdagʻaylab ketganida, Suhrob qay ahvolga tushganini anglab etdi Hozir hoynahoy mana bu shumshoq oʻzbekning choʻntagidan nasha-pasha topiladigan boʻlsa bormi, rasvosi chiqdi Suhrobning. «Oka, loʻx boʻmaynʼ, yuztasini qstriynʼ...» – deb imladi oʻzbekchasiga anovi isqirt. Umrida birovga pora bermagan Suhrob bir zumga boʻkib, allambalo bexushlikda qoʻlidagi puldan yuzini melisaga uzatdi. – «Tы chto, yobtatʼ, pravooxranitelʼnыe organы na vzyatku… pri ispolnenii slujebnыx obyazannostey… Da tы znaeshʼ, chto tebe za eto budet?!» [4] – deb, melisa jazavasiga tushganida, anavi oʻzbek Suhrobning qoʻlidan bor pulini olib, melisani qoʻltigʻidan ushladi-da: «Ticho nachaynik, davay baklanim kak svoy-svoy» [5] – deb, chekaga tortdi. Melisa gʻudurlab-gʻudurlab, uning ketidan devor orqasiga tisarildi. Shu top Suhrob qiziq ahvolda qoldi. Tuyqus tuygʻu unga: «Ket!» – dedi, biroq u qochishdan uyaldi. Undan keyin pul masalasi hal boʻldimikan? Unday desa, barining shaltogʻi chiqib boʻldi. Anavi oʻzbek ham melisa bilan bir boʻlsa-ya?! Yaxshisi ketgani maʼqul. Bu fikrda Suhrob soat tagidan jila boshladi. Gʻira-shira quyuqlasha boshlagan, chiroqlar esa hanuz yoqilmagan, yana yigirma-oʻttiz qadamdan keyin yoʻlovchilarga aralashib ketadi. Endigina shunday deb, qadamlarini tezlashtirgan edi, ketidan: «Oʻoʻv, oka, qaqqa ketvossiz?» – degan oʻzbekcha hayqiriq uzaldi. Suhrob taqqa toʻxtadi. Nazdida endi melisa tugul, Kiev vokzali atrofidagi moʻl oʻzbeklar u tomon yopirilishib keladigandek... Yoʻq, boyagi chalamast yigitchaning oʻzi unga yaqinlashdi xolos: «Oka, unaqamaste, sizam atvichat qliynʼ, anuv pidaras musarga ikkiyuzzi berduv, ukayz yana bazar qbyurmasi...» Suhrob bosh irgʻitdi-da, xayr-maʼzursiz oʻzini koʻm-koʻk qorgayu, qor oralab tushayotgan qorongʻuga urdi... Ustaxonaga qaytgach ancha paytgacha uning qoʻllariyu yuragi titradi, muzlatqichdan negadir yarimtalab qolgan aroqni olib temir krujkaga quydi-da, ikki hoʻplamda gazzakisiz otdi. Ichi qiziy boshladi. Shu payt uni seskantirib yana jingʻiroq jiringladi. Telefon emas, badtari – eshik jingʻirogʻi. «Melisamikan?!» – deb choʻchidi avvaliga Suhrob, birov melisa odatda eshikka qoqadi emasmi, – dedi unga shoshqin ongi. «Yana pulga kelishdimi?» – deb havotirlandi u ketin. Biroq ikkinchi jingʻiroq tarabchan emas, baroz uzrnok yangraganidan: «Nima boʻlsa boʻldi!» – deya, u voʻlida temir krujkasiniyu yarim shisha arogʻini tutganicha, eshikka yuzlandi. Ochsa – ikki notanish inson. Bir erkagu, bir ayol. Erkagi: «Mister Suhrab?» – deb soʻragachoq, Suhrobning esankiragan esiga bu soatga Nʼyu-Yorkning Metropoliten muzeyidan aziz mehmon kelishi kerakligi tushdi. Esiga tushdiyu, qoʻlida temir krujkayu yarim shisha aroq, Suhrob ushbu muhtaram juftga na kiring deyishini bilmay, na salom uchun qoʻl uzatolmay, dovdirab qoldi. Anavilar esa amerikaliklar emasmi, sharaqlab kulishdi-da, Suhrobning elkasiga qoqqanicha, inglizchasiga: «Ilhom parisini ushlabsanmi?» – qabilida bir narsani chugʻurlashib, ortiqcha takallufsiz ichkariga kirib kelaverishdi... Chogʻimda yana adabiy yoʻllarga chalgʻib ketdim. Aytmabmidim – haykaltaroshlardan oʻrnak olib, hodisalarning poʻstu-poʻchogʻiga alahsimasdan, magʻzini chaqaman deb. Shu bois Suhrob anchadan beri kutib yurgan oʻsha ardoqli juft bilan boʻlgan uzun suhbatning jimjimalarini aytib oʻtirmay-da, faqat Suhrob ustaxonasidagi aroq hidiyu anavi ikki sayoqdan qolgan besaranjomlikni qanchalik xaspoʻshlashga harakat qilmasin, amerikaliklar shunchalik uni yupatisharu, «rus ruhining unga ham yuqqanligini» allaqanday gʻarbona takabburlik bilan kechirishgandek boʻlishganini aytay... Yoki, mayli-da, kechasi soat oʻn birlarda bularni kuzatib, Suhrob oʻz uyiga, moʻmina Mashenʼkaning oldiga qaytib kelganiga toʻgʻri oʻta qolay. Mashenʼkaga kun davomida boshidan oʻtganlarini gapirib oʻtirgani yoʻq, joʻngina: «Jiyaningni joʻnatdingmi?» savoliga: «Joʻnatdim», – deb qoʻyaqoldi-da, koʻproq amerikalik mehmonlar hikoyasini qildi. Ular bilan boʻlgan uzun suhbatning jimjimalarini soʻzlar ekan, Suhrob bexosdan oʻzining ham anavilardek bir navʼ «gastarbayterligiyu», tilanchiligini sezgandek boʻldi. Axir bu juftga yoqib, oʻz mehnatini qimmatroq bahoda sotishga tirishmadimi u? Ular hozirgi kunda sanʼatga pul ajratilmayotganiga gapni burishsa, Suhrob oʻzining noyobligini pesh qilmadimi? Bu pinhoniy tilanchilikda anavi oʻzbeklardan qaeri ortiq ekan uning?! Xaridorining oʻris emas, amerikalik boʻlganimi xolos?! Bu oʻylarda yana allamahalgacha uxlamay, koʻrpayu choyshabini doʻk-doʻk tepib yotdi Suhrob. Lekin bunisi ham bir sira adabiyot... Ertasi... ertasi hech narsa boʻlgani yoʻq. Telefon ham jiringlamadi, melisa ham qidirib kelgani yoʻq. Amerikaliklar ham ortiq qorasini koʻrsatmadi. Indinisiga ham kun boʻm-boʻsh oʻtdi. Uchinchi kunga borib ustaxona endi yigʻishtirilgan, sopol siniqlariyu boʻsh aroq shishalari axlatga tashlangan, qiyiq atlas dasturxoncha ustida bir hovuch mayiz toʻntarilgan gul doʻppi ichida qorayib turardi. Suhrob esa xazinasidagi qolgan ikki yuz dollarini olib, uni shu kecha Mashenʼkaga sovgʻa-salom uchun topshirishga shaylangan, hozircha esa oʻzining tinchlana boshlagan koʻngliga quloq tutib, yangi haykal loyihasini xayolida pishitar edi. Balki-da «Gastarbayter» deb nomlaydimi uni... Har nechuk... Oʻsha kuni kechvurun uyiga qaytib, Mashenʼkaga dablurustdan ikki yuz dollarni hadya etgach, ikkisi bir shisha arzanda fransuz sharobini ermak qilib, televizorga tikilib oʻtirishar ekan, yangiliklarda shahar melisasi markazda buzilishga rejalangan bir eski uyni oʻzlariga mehmonxonayu yotoqxona qilib olgan 68 oʻrtaosiyolik noqonuniy migrantni tappa bosganini koʻrsatishdi. Yoʻq, bularning orasida – Suhrob qancha tikilmasin – Sangin jiyani chiqib qolgani yoʻq, biroq bu oltmish sakkiz insonning it yotib mirza turishini koʻrgan Suhrobning koʻngli yana gʻashlikka toʻldi. Kechasi yana uxlayolgani yoʻq. Bedorligini oʻtkir sharobdan koʻrdi, boyagi suratlardan koʻrdi, Mashenʼkaga qilgan riyokorligidan koʻrdi – fikri bularning orasida chuvalanib, baribir uyqu bermadi. Bir paytlar yoshligida, Moskvaga endigina kelgach, oʻzi ham it yotmagan erlarda tunab qolganlarini, biroq kunlari bir inson anatomiyasini, bir rasmkashlikni, bir tosh yoʻnishu, loy qorish sanʼatlarini mukkasidan tushib oʻrganganlarini esladi u. Oʻylab boqsa, boyagi aziyatlari bugungi martabaga erishish uchun chekilgan ekan, ammo Suhrob-haykaltaroshning bugungi martabasi uni tosh haykal kabi oʻtu-choʻgʻdan asrashga qodirmi?! Qayda?! Oʻzi beqarorlikda oʻtu-choʻgʻ boʻlib yonib yotibdiyu! Yoshligidan hayotning maʼnosini ish ustiga ulugʻvor ish bilan oʻlchagan Suhrob endi mayda-chuyda yumushlarga em boʻlmayaptimi?! Yo bu mayda-chuyda yumushlarda oʻziga oro topyaptimi?! Gap kelib-kelib, bir insonning shisha qalbini sindirmaslik haqida ketyapti emasmi?! Farishta Mashenʼkasini esladi ilk on Suhrob. Tanimagan singli Farrahni esladi, uning avbosh oʻgʻli Sanginni... Nima qilsa bularning barini baxtli qila olarkin? Oʻylab-oʻylab bir jihoz kashf etdi. Zambaraksimon bu jihozni dengiz sohiliga joyladi. Ichiga singlini kirgʻazib, choʻzma otgandek uni uzoq dengizga otdi. Singli ozod parvozda dengizga shoʻngʻidiyu, dengiz koʻpigidan mukammal haykal boʻlib chiqdi, ilohiy Afrodita boʻlib chiqdi... Amerikaliklarga sotsammi bu jihozni? Pulga koʻmadi-ku bu jihoz uni... Ertalab qishki tarqamas gʻira-shirada uygʻonsa, tun boʻyi alahsirabdi anavi jihoz kuyida: tush boʻlinsayam, jihozni qurish ishtiyoqi tun boʻyi davom etgan ekan... Kulishini ham bilmadi oʻsha tong Suhrob, yigʻlashini ham... Ustaxonasiga etib borgach ham tush qaygʻusi tarqagani yoʻq: qoʻlu xayolining biror ishga borgisi kelmadi. Yana oʻziyu, oʻz xayoti haqidagi oʻylarga toldi Suhrob. Shunday esa-da, biz boʻsh kelmaylik, bergan ahdimizda mustahkam turaylik: haykaltaroshlik dedikmi, uning yoʻriqlariga sodiq qolaylik. Soat oʻn ikkilarmi edi, telefon jiringladi. Notanish rasmiy ovoz: «Bu Falonchi Falonchievning telefonimi?» – deb soʻradi. – «Ha, Suhrob Surʼataliev men boʻlaman», – deb javob berdi Suhrob. – «Sizning qaramogʻingizda Sangin Surʼataliev degan odam boʻlganmi?» – deb soʻradi ovoz. – «Kechirasiz, men... nimaydi...» – deb, mijgʻovlandi allaqanday ehtiyotkorlikmi, raddibalolikda Suhrob. Naryogʻdagi ovoz qogʻozlarga koʻmilgandek boʻldi. Goʻshakni tashlab, boshqa koʻtarmasamikan – degan oniy xayolga bordi Suhrob. Yana bir baloga giriftor qiladi-yoʻv bu bezori kelgindi... Biroq bu sukunatga chidolmay, u: «Kechirasiz, tinchlikmi oʻzi?» – deb soʻradi. – «Yoʻq, gap ayni shundaki, tinchlik emas-da!» – deb javob berdi iltifotsiz ovoz va zugʻumida davom etdi: «Bu qanaqasi oʻzi? Axir mening hamkasblarimga nima deb vaʼda bergan edingiz? Oʻzim qarayman, oʻzim adabini beraman demaganmidingiz?!» – «Kechirasiz, nima boʻldi oʻzi?!» – deb toqatsizlandi Suhrob. – «Aeroportdagi kazinoda oʻynashga siz pul berganmidingiz? Yutqazib, janjal koʻtarib ur-toʻpolon qilganida sizni otingizni...» – «Nima deyapsiz?! Qanaqa pullar?!» – «Siz nima, meni soʻroqqa tutyapsizmi? Aksincha, azizim, men sizni soʻroqqa tutishim kerak!» Shu erda ichi shuv etib boʻshadi Suhrobning. Tizzalari titradi. Majolsizlikdan u ganch haykalning tizzasiga oʻtirgan edi, haykal chirs etib sindi... Tonishdan endi foyda yoʻq... «Kechirasiz, oʻrtoq katta... ismi-sharifini nima dedingiz... Ha, ha, oʻsha Sanginga bu pulni men uyiga qaytib ketishi uchun bergan edim... U... yaramas... ablah esa...» Shunda soʻnggi kunlari gazak tortib yurgan qahru-alami ochildi Suhrobning. Joʻshib-toshib koʻnglini yordi bu notanish ovozga. Dastlabki qutqarishi ham qolmadi, ustaxonasidagi agʻdar-toʻntaru, ularga bergan qimmatbaho shotland sviterlari, xotinidan berkitgan eng soʻnggi pullariyu, bularning hech qanday qarindosh emasligi – barini agʻdardi Suhrob qizigan goʻshakka. «Mening bunday qarindoshim yoʻq, nima qilsangiz qilavering uni!» – deb yakunladi u oʻz taloshu-shikoyatini... Qiziq, odatda rasmiylar chidamsizroq boʻlishadi, biroq bunisi Suhrobning gapini boʻlmasdan boshdan oyoq tinglab turdi. Hatto Suhrob xunibiyronligini tugatgach ham, biroz tavozeʼlik ila sukut saqlab turdi-da, keyin: «Kechirasiz, ammo qiladigan narsamiz qolgani yoʻq. Qamoqxonamizda uni bir telba taqirbosh pichoqlab qoʻydi. Jasadini olib ketasizmi, – deb telefon qilayotgan edim» – dedi. Dekabrning oʻsha qorsiz kechasi Suhrob Mashenʼka bilan Domodedovo aeroporti tomon yoʻlga chiqishgan ekan, misliki osmon haykaltaroshi sepayotgan ganchini yigʻishtirib, ishidan qoʻl uzgan chogʻi, men ham oʻz ahdu-shashtimdan qaytdim. Qoʻy, – dedim oʻzimga oʻzim, – oʻz adabiyotimdan qolmay. Shafqatsiz ekan bularning kasbu-kori: toshni yoʻnibmi, yogʻochning qat ketidan qat poʻstlogʻini ajratibmi, oʻzakmi, magʻziga etaman degani shu boʻlsa, haykaltarosh Suhrob Surʼataliev Moskvaning qahraton tunida oʻzining bebosh jiyanining muzdek qotgan jasadini sangin haykaldek qamoqdan oʻlik tashuvchi mashinaga olib chiqayotganini koʻrmayinam-kuymayin. Shumidi umriniyu koʻnglini timdalagan oʻsha eng mutlaq haykal?! Shumidi uning intilishlariyu junbushlarining oʻzagiyu magʻzi?! Yalangʻoch, keskir haqiqat shu ekan, – deyman oʻzimga oʻzim, – mening ham oʻzimga noxos ishdagi mardikorchiligimdan chiqishim maʼqulu, oʻz iliq va pahmoq toʻqimalarimga oʻralganim tuzukroq emasmi? Keling, oʻz yoʻlimda qaytadan boshlay: Suhrob Surʼatalievni doʻstlari hazillashib Zurab Sereteli deb atashardi... ↑ «Voy, onayni, sizlar bu erda nimaga oʻr-toʻpolon qilyapsizlar? Bosib ketdinglaru bu erni, qora koʻtlar!» ↑ «Men qarindoshlarimga pul bervormoqchiydim, oʻrtoq serjant». – «Oʻrtoq katta serjant». ↑ «Pul deysanmi, qanaqa pul?!» – «Shu deng ukam Toshkentga ketayotgandi, shunga pul...» – «Oʻv, onayni, san hali bu erda kontrabanda bilan shugʻullanyapsanmi? Hali nasha uchun toʻlayotgan boʻlmagin?» ↑ «Sen, onayni, huquqni saqlash organlarini poraga olmoqchimisan... xizmat chogʻidaya... bilasanmi senga nima boʻladi?!» ↑ «Nachalniy, ke oʻzaro gaplashiyluv»

Muallif: Abdulhamid Ismoil