Сабъаи Сайёр [Alisher Navoiy]

Сабъаи Сайёр [Alisher Navoiy]
Сабъаи Сайёр [Alisher Navoiy]
Сўзбоши Ўрнида

Навоийнинг «Сабъаи сайёр» деб аталган Баҳромнома бошқа Баҳромномалардан ўзининг икки жиҳати билан фарқ қилади. Буларнинг бири, Баҳром образининг подшо сифатида идеаллаштирилмагани ва иккинчиси, хурофий элементларнинг камайтирилганлигидир. Бунга қаноат ҳосил қилиш учун даставвал Баҳром шахсиятини, сўнгра сайёралар ҳақидаги фикрларнинг пегизини аниқлаш, ундан кейин этти рақами билан боғлиқ ва машҳур бўлган тасаввурлар билан танишиш керак. Бу ҳакдаги маълумотларни Навоийнинг «Хамса»си ва «Маҳбуб-ул-кулуб» даги мунажжимларга Сўлган муносабати нуқтаи назаридан кўриб чиқиш лозим. Шунда Навоийнинг хурофотга, адолацизликка қарши ва ҳакиқат учун олиб борган кураши янада равшанроқ бўлади. Шарқ халқлари ўртасидаги ижтимоий-сиёсий, маданий ва маиший алоқалар заминида пайдо бўлган турли ривоят ва афсонавий эртакларнинг куртаклари узоқ қадимиятга бориб тақалади. Уларда ҳоким синфларнинг ижтимоий мавқеи, меҳнаткаш халқнинг оғир ҳаёти, урф-одати ва халқ қаҳрамонларининг ҳақиқат, адолат ўрнатиш йўлида золим ҳукмдорларга қарши олиб борган матонатли курашлари ўз аксини топган. Шунинг учун халқ оғзаки ижоди ва бадиий адабиётида бу мавзуга доир жуда кўп асарлар яратилган. Уларда жамият ва давлатни қар томондан шаклланган идеал шахс бошқариши лозимлиги уқдирилади. Мана шундай темалардан бири Баҳром Гўр образи билан чамбарчас боғлиқдир.
Баҳром Гўрнинг ҳарбий юришлари, ишқий саргузаштлари ва гайритабиий тарзда ғойиб бўлиши оғиздан-оғизга кўчиб достон бўлиб келган. Шу боисдан ҳам турли халқлар фолъклори ва адабиётида Баҳром Гўр образи билан боғлиқ афсона, ҳикоя ва достонлар жуда кенг тарқалган.
Баҳромнинг ҳаёти ҳақидаги маълумотлар Эрон шоҳлари тарихига бағишланган «Сияру мулук ил-фурс», «Тарихи Табарий», «Тарихи мулуки ажам» асарларида батафсил келтирилган. Уларнинг қисқача мазмуни шундай:
Эрон шоҳи Яздигирд I мамлакатни зулм билан бошқаради. Душманларидан қўрққан подшо ўғли Баҳромнинг тарбиясини Яман подшоси Нуъмонга топширади. У Баҳром учун Ҳаварнақ касрини қурдиради. Нуъмон Баҳромни дов-юрак ва шижоатли қилиб тарбиялайди. Баҳром ов қилиш, чавандозлик, ҳарб ва бошқа қатор фанларни пухта ўзлаштиради.
Баҳромнинг овдаги саргузаштларини рассомлар Ҳаварнақ
деворларида акс эттирадилар. Яздигирд вафотидан сўнг ундан безор бўлган халқ тахтга Xусравни ўтқазади. Тахт вориси бўлган Баҳром бу хабардан воқиф бўлгач, Нуъмон ёрдамида Эронга кўшин тортади. Эрон халқи олдида Ватанни
адолат билан бошқаришга ваъда бериб, уни тахтга ўтқазишларини
илтимос қилади. Xалқ шарт қўяди. Баҳром икки даҳшатли шерни ўлдириб, улар ўргасига қўйилган давлат
тожини олади, шу билан шартни бажаради ва тожу тахтга эришади. Баҳром дастлаб мамлакатни тартибга солади,
адолат ва тадбиркорлик билан иш олиб боради. Лекин кейинчалик айш-ишрат ва овга берилиш натижасида у давлат ишларини унутиб қўяди. Бундан фойдаланган душманлар
мамлакатга ҳужум қиладилар. Баҳром турк қабилалари билан
жанг қилиб, уларни энгади. Византия билан бўлган жангда эса мағлубиятга учрайди. Озарбайжон, Xоразм,
Балх, Яманга юриш қилади. Суданни босиб олиш орзусида бўлади.
Бақромнинг вафоти тўғрисида тарихий манбаларда икки хил фикр мавжуд. Бирида Баҳром қулонларни ов қилиб юргап вақтда қудуққа тушиб кетади. Иккинчи талқин бўйича Баҳром жангда яраланиб, ҳалок бўлади.
Навоий ўзининг «Сабъаи сайёр»ида достоннинг бадиий ва тарбиявий жиҳатларини яна ҳам кучайтирган ва уни ғайритабиий
елементлардан холи қилган. Буни Навоийнинг ўзи асар муқаддимасида айтади. У ўз салафларига жуда юксак баҳо бергани ҳолда камтаринлик билан улар улуғ устозларга хос бепарволик натижасида йўл қўйган камчиликларни ҳам айтиб ўтади. Бу камчиликларнинг бири тарихийликнинг ортиқ бўлиб, руҳий кечинмаларнинг камлигидир:


Бири буким, йўқ анда мояйи дард,
Қилдилар ишқ сўзидин ани фард...
Бўлса тарих аларға гар матлуб,
Анда сўз боғламоқ эмастур хўб.
Яна бири, подшо қизларининг афсона айтишидир. Низомий ва Деҳлавийнинг достонларида этти афсонани унга хотин бўлиб тушган қизлар айтади. Баҳром кун бўйи майхўрлик қилиб, кечаси ухлаш учун уларга афсона айтишни буюради. Навоий буни гайритабиий деб билади:


Бу ажабким, алар дағи дедилар,
Қиссахон қизлари магар эдилар.
Навоий маъкул топмаган яна бир иш маишатпараст, шафқациз ва нодон Баҳромнинг ортиқча мадҳ этилишидир:


Буйла нодон учуи ёзиб авсоф,
Аига қилгайлар ўзларин вассоф.
Мадҳини беҳисоб ёзгайлар,
Балки мавзун китоб эзғайлар.
Энди этти рақами, этти сайёра ва улар билан боғлиқ космогоник тушунчаларга келсак, уларнинг куртаги қадимги Бобилга бориб тақалади. Қадимги Бобилда сайёраларга илоҳий
куч сифатида қаралган. Астрология билан чамбарчас алоқада бўлган Бобил астрономиясининг шуҳрат қозониши ҳам шу билан боғликдир. Бу соҳада бобилликларга ҳеч ким тенг келолмаган. Зиккурат деб номланган ибодатхоналар обсерватория вазифасини ўтаган. Бобилликлар оддий кўз билан самодаги ёруғ жисмларни кузатиб, сайёраларни юлдузлардаи ажрата билганлар.
Шундай қилиб, этти рақами муқаддас рақам сифатида шаклланиб этган. Бу этти самовий жисмнинг таъсир кучини биз Бобил ибодатхоналарининг архитектурасида қам яққол кўришимиз мумкин. Бобилликлар ўз зиккуратларини квадрат формадаги этти зинапоя шаклида устма-уст куриб, унинг деворларини ҳам этти рангга бўяганлар. Европа календарларидаги
ҳозиргача сақланиб келган ҳафта кунларининг этти сайёра ва уларнинг ранглари билан боғлиқлиги ҳақидаги тушунчалар
ҳам Бобил астрологларининг таълимотига бориб тақалади.
Бобилнинг илоҳий хилхонасндаги стти тангрининг ҳар бири,
юқорида баён этилганидек, бир сайёрада мужассамлашган ва
ҳафтанинг бир куни, бир шаҳар ва бир ибодатхонага хос бўлган.
Шундай қилиб Бобилда астрономия ва бошқа фанларнинг тараққий этиши билан бирга астрологик каби хурофий тушунчалар ҳам ривожланган.
Низомийнинг «Ҳафт пайкар»ида этти сайёра, этти ранг, ҳафтанинг этти куни сақланган, лекин уларнинг кўп жиҳатлари бадиий воситага айлантирилган. Деҳлавийда бу ривожлантирилган. Навоийда эса яна ҳам кучайтирилган. «Ҳафт пайкар»да Баҳром ёшлигидаёқ ўзи уйланадиган подшо қизларининг суратини унга атаб қурилган Ҳаварнақ қасрида кўради, хаъто номларини ҳам билади. Бу суратлар Баҳромнинг
сурати билан биргаликда мазкур қасрдаги бир бино деворига мунажжимларнинг башорати билан солинган бўлади.
Аммо Баҳромга айтилган афсоналарнинг бирида мунажжимларнинг
башоратп ноаниқ ҳолда қолади «Ҳашт бе ҳишт»да мазкур башоратлар йўқ. Навоий мунажжимларга
бўлган салбий муносабатини ўзининг «Маҳбуб-ул-қулуб» асарида очиқ айтади. У «Мунажжимки савобиту сайёр назоратидан ҳукм сурар, раммолдекдурким, нуқталари ҳисоби била лоф урар, дейди. Шунинг учун унинг «Сабъаи сайёр»ида астрологик ҳукмларга ўрин берилмаган. Уларнинг ўрнини илмий фантастика эгаллаган. Якшанба куни, сариқ қасрда (иккинчи иқлимдан келган мусофирнинг ҳикоясида), моҳир, лекин қаллоб заргар Зайд ўз шоҳига автоматик равишда ҳаракатга ксладиган ғилдиракли тахт ясаб беради. Унинг зиналари эскалатор сингари ўзи тушиб-ўзи кўтарилади ва автомобилга ўхшаб тахтда ўтирган киши ишора қилган томонга юради.
...Шундай қилиб, улуғ сўз санъаткорлари халқни хурофот гирдобидан ҳақиқат соқилига чиқариш йўлида катта хизмат кўрсатганлар. Бу олижаноб ва хайрли ишга бобокалон шоири-миз Алишер Навоий ҳам салмоқли ҳисса кўшган.

Саидбек Ҳасанов филология фанлари доктори
I

Эй сипосинг демакда эл тили лол,
Элга тил сендин ўлди тилга мақол.
Сендин инсонға тору пуду жасад,
Жасад ичра кўнгул-кўнгулда хирад.
Сен қилиб фарқ уйида пинҳоний,
Коргоҳи димоғи инсоний.
Кўк топиб сайру эр сукун сендин,
Бири саркаш, бири нигун сендин.
Тунд сендин сипеҳр Баҳроми,
Чангзан Зуҳранинг Дилороми.
Чектанг этганда даҳр бунёдин,
Етти гунбад сипеҳри минодин.
Сунъунг этти бу этти кохи рафиъ,
Нажм гавҳаряари била тарсиъ,
Етти кох ичра этти фарзона,
Дегали ҳикматингдин афсона.
Етти афсона барчаси дилбанд,
Иккиси бир-бирига ёъқ монанд.
Етти гунбад агарчи миноранг,
Етти афсона лек ранго-ранг.
Сен чекиб муртафиъ эти афлок,
Мунҳат айлаб бу тийра маркази хок.
Етти гардун демайки этти лаган,
Ҳар бири пари шамъ нур афган.
Ҳар лаган дуржи кавкаб афрузи,
Кавкаби гавҳари шаб афрузи.
Ҳар бирисинда ўзга хосият,
Ўзгача рангу ўзга моҳият.
Арз жирмин қилиб эти тақсим,
Айладинг ҳар бирини бир иқлим.
Ул эти кавкаби жаҳон паймо,
Не жаҳон, балки осмон паймо.
Ким эти кўкта келдилар сойир,
Сувда андоқки, сиймгун тойир.
Ҳар бири солибон қилурда зуҳур
Етти иқлимдин бири уза нур.
Раҳматингдин зиё тутуб ҳар шамъ,
Бир шабистонни ёрутуб ҳар шамъ.
Шамъ ёъқ, этти луъбати раққос,
Ҳафтанииг ҳар куни бирисига хос.
Борча кундуз гули иуҳуфта киби,
Кеча лекин маҳн ду ҳафта киби.
Ҳафтаву ою йилни тез эттинг,
Умр ила ишларин ситез эттинг.
Боғ очилмоқ алар муруридин,
Гул сочилмоқ алар юруридин,
Туну кун адҳамию ашҳабини,
Чархи тавсаннинг икки маркабини,
Ксча кундуз шитоб аро солдинг,
Туну кун изтироб аро солдинг,
Ким қилиб бўйла пўну новард,
Еткуруб кўкка даҳр элидин гард.
Кўкка туфроғини этургайлар,
Туфроғ ичра танин итургайлар.
Ёъқ эди одамики бор эттинг,
Кишилик бирла эътибор эттинг.
Ёъқ ҳам эцанг ани-ўқ этгунгдур,
Бор қилғунгдуру ёъқ этгунгдур.
Адам эрканда айламак мавжуд,
Бўлса мавжуд қилмоғинг нобуд.
Не учун эрканин киши билмас,
Киши ҳар неки ҳақ иши билмас.
Ақлға гарчи бесабаб кўрунуб,
Ясабон бузмоғи ажаб кўрунуб.
Лек чун ақл росткиш зрмас,
Иш анга бир далил, беш эрмас.
Бу иш ўлмоқ қабул ё рад анга,
Ақли бўлғон билурки, ёъқ ҳад анга.
Ақлнинг бор иши табоҳи ўлуб,
Андаким, ҳикмати илоҳий ўлуб.
Чун кўруб ақл ройи мухталифи,
Кўзини кўр этиб қазо алифи.
Кўр билмас ёруғ эканни қуёш,
Кундуз учмоғ ғариб эрур хуффош.
Макманидинки, кундуз учқай бум,
Учушидин амо эрур маълум.
Бум зулмоний ўлди пинҳоний,
Кўр этар они меҳри нуроний.
Сен-сен ул меҳри беадилу бадал
Ким, санга матлаъ ўлди субҳи азал.
Чунки ул субҳ нурунг этти зуҳур,
Ўйлаким, тийра шом жабҳаи ҳур.
Ҳарнеким катми адамда эрди ниҳон,
Хоҳ аҳли жаҳону хоҳ жаҳон.
Бориси кийдилар либоси вужуд,
Буд хайлиға кирди ҳар нобуд.
Зоҳир этти адам шабистони,
Юз минг озод сарви бўстони.
Топти ранги вужуд лолаву гул,
Ҳам ўшул ранг турраи сунбул.
Наргис ул нур бирла очти басар,
Адам уйқусидин кўзинда асар.
Боғи рухсори топти сабзаи хат,
Донаи бирла ул хат ичра нуқат.
Сабза атрофида насими баҳор,
Суману сунбул очти лайлу наҳор.
Ҳаракат бирла ул хужаста насим,
Сочти гул бошиға сумандин сийм.
Туррасиға тўкуб бинафша абир,
Атри этти димоғиға таъсир.
Жола жисмин уруб нигун қилди,
Ким танин зарби нилгун қилди.
Сув ёқосиғаким ёғиб мулдур,
Бу ёқо тугмаси бўлуб ул дур.
Қилгали жилва гулрухи бўстон,
Сунъ машшотаси ясаб дастон.
Ясади беқиёсу андоза,
Сабзадин вусма, лоладин ғоза.
Равшан айлаб зулолдин кўзгу,
Тутти гул чеҳрасин анга ўтру.
Гулга чун берди тоб ҳусну жамол,
Анга булбулни қилди шефтаи ҳол.
Анга ҳар неча обу тоб ортиб,
Мунга ишқида изтироб ортиб.
Бу фиғондин солиб чу рустохез,
Айлабон ул жамоли ўтин тез.
Ул қилиб жилва, бу бўлуб шайдо,
Ишқ бўлди жаҳон аро пайдо.
Бўлди ошиқ бири, бири маъшуқ,
Ёъқки, ул оташину бу маҳруқ.
Ҳам анга ўртамак буюрған ишқ,
Ҳам мунунг жониға ўт ўрған ишқ.
Булбул гул баҳонадур бариси,
Балки сендин фасонадур бариси.
Келди бу икки сарбасар нобуд,
Сенки мавжуд, балки айни вужуд.
Ишқ сен-сен доғию ошиқ сен,
Яна маъшуқлуққа лойиқсен.
Айни маъшуқлуқда жилваи зот,
Ўзини кўргали тилаб миръот.
Ҳуснунга ҳар дам ўзга сурат ўлуб,
Кўзгу такрори ҳам зарурат ўлуб.
Неча ҳусн ичра жилва зоҳир анга,
Кўзгулук айлабон мазоҳир анга.
Ҳуснунг айлаб ўқуш сифот ичра,
Ҳар замон жилва коинот ичра.
Балки мазҳар либосида ёшунуб,
Ўз жамоли зуҳуриға овунуб.
Ўзунга ўзни дарднок айлаб,
Ўзни ўз ҳуснунга-ўқ ҳалок айлаб.
Барқи ҳуснунг чу ҳар нафас чоқнлиб,
Ғайр ўшул барқ ўтиға ёқилиб.
Кулин айлаб фано эли маъдум,
Ким асар андин ўлмайин маълум.
Сен-сену сендин ўзга худ нима ёъқ,
Гар кўрунса сен ўлгунг ул нима ёъқ.
Ҳеч нима ёъқ сен эдинг мавжуд,
Ҳам сен ўлғунг бори бўлуб нобуд.
Васфи зотингда сабт ҳарфи қидам,
Ёъқ вужудунг юзига гарди адам.

II
Муножоти борий ул бобдаким ўзи айни вужуд дурур ва андин ўзга борча нобуд, балки номавжуд ва ҳожот изҳори ул маънидаким нобудлар гуноҳиға анинг баҳри раҳмати қошида не вужуд бўлғай ва бевужудлар хатоси анинг дарёйи вужуди оллида не мавжудю.


Эй худовандлар худованди,
Ёъқ, худолиқда кимса монанди,
Азамат бобида гумондин улуқ,
Неким, андин улуқ ёъқ андин улуқ,
Жабарутунг ҳавосида хуршид,
Заррадек бўлмайин назарда падид.
Офариншқа тортқанда алам,
Маҳчаси лавҳ ўлуб сутуни қалам.
Қаламингга кеча сипеҳр аро,
Ложувардий давот ичинда қаро.
Лавҳунга бўлмайин рақам маълум,
Ҳарне маълум эмас анга марқум.
Қудратинг оллида фалакка ҳисоб,
Сарсар эсганда олти-етти ҳубоб.
Неки махлуқ ичига қағилған,
Сен яратган — алар яротилған.
Даҳр халқиға сен келиб халлоқ,
Халқ аро холиқи алал-итлоқ.
Кимниким, бут қошида паст айлаб,
Сажда қилмоққа бутпараст айлаб.
Бериб ўз ҳуснунга бут ичра зуҳур,
Айлаб ул ҳусн ила ани мағрур.
Ҳар кишиким, қуёшқа обид ўлуб,
Анга ҳар субҳу шом сожид ўлуб.
Ҳам сенинг талъатинг зиёсинда,
Заррадек чарх уруб ҳавосиида.
Шуълаларға солиб юзунг чу укус,
Куйдуруб ўзни ўт қошинда мажус.
Мазҳари ҳусн чун қилиб гулни,
Ўртабон шуъласиға булбулни.
Шамъ ўтиға куярда парвона,
Ҳам сенинг ишқинг ичра девона.
Ҳам ибодат элига сен маъбуд,
Ҳам таашшуқ элига сен мақсуд.
Ким парастиш қилур худосен анга,
Ким тааллуқ сотар балосен анга.
Ҳар сувар ичра жилвагар ҳам сен,
Жилвагар демайин сувар ҳам сен.
То не этгай ангаки, ўзга илоҳ,
Эл дегай! Лоилоҳа иллаллоҳ,
Жалла олоҳу не ҳаййи қадим,
Амма наъмоуҳу не фарди азим.
Қодиро, ул заифи осиймен,
Ки бошимдин-аёқ маосиймен.
Улки, сендек бошимда холиқдур,
Мен демаклик не беҳаёликдур.
Оёғ остида паст туфроғи,
Лек гардунча уштулум чоғи.
Тоат айларда мўри хаста бзрин,
Лек исён маҳалли шери арин.
Нимжон пашша кўнглум айла гумон,
Зўри нафсим нечукки пили дамон.
Мен бўлуб бўйла пил аёғиға паст,
Поймол айлаб ул мени пайваст.
Мўри мажруҳға не иш этгай,
Ким ани пил поймол этгай.
Мени гар ожиз этти феъли табаҳ,
Хостинг бу эди манга не гунаҳ.
Нафси амморага гар ўлдум асир,
Мен нетай гар будур санга такдир.
Менинг эгрилигим эса санга хост,
Мен не янглиғ ўзумни айлай рост.
Не гузар яхшилиққа бор манга,
Не ёмонлиқда ихтиёр манга.
Сен смон айласанг мени не ҳад,
Айламак сендин ўлған амрни рад.
Яхшилик қилки, нотавонинг мен,
Ёмон ўлсам, сенинг ёмонинг мен.
Бу ёмонингга кўргузуб эҳсон,
Яхши қилмоқ эрур санга осон.
Манга не ҳад демак сангаки, не қил,
Неки, бўлғай санга ризо ани қил.
Лекин эҳсонинга чу ғоят ёъқ,
Лутфу инъоминга ниҳоят ёъқ.
Караминг ганжи юз жаҳон чоғлиқ.
Баҳри фазлинг минг осмон чоғлиқ.
Етишиб мен гадойи мазлуми,
Ҳар не матлуби бўлса махруми.
Лек муътий атоси бепоён,
Ёъқ берурдин хазойиниға зиён.
Тиламак худ гадо шиоридур,
Лек бу эрда изтирорийдур.
Не талаб қилсам ихтиёрим ёъқ,
Чун демас они кирдигорим ёъқ.
Ё раб, ошуфтамен фиғонима эт,
Карам айлаб хатоларим афв эт.
Гарчи бордур жаҳон-жаҳон гунаҳим,
Ҳам сен — ўқсен ниҳон-ниҳон панаҳим.
Юз жаҳон журмум ўлса ҳам не бок,
Баҳри афнунг қошиндадур хошок.
То бу оламғадур асир таним,
Руҳ тўтисиға қафас баданим.
Ул сори мойил эт хаёлимни,
Ким санга тегурай маолимни.
Нега мойилки, бу гадонг ўлғай,
Анга тутким, сенинг ризонг ўлғай.
Хаста кўнглум ишига сомон эт,
Талабинг дардин анга дармон эт.
Нафасим мояи ҳаёт айла,
Рақамимни хати нажот айла.
Ушбу жаннатки, айладим маъмур,
Ҳам қусур анда, ҳам қусур аро ҳур.
Етти қаср анда барчаси дилкаш,
Етти ҳур ул қусур аро маҳваш.
Қасрларни ъназарда марғуб эт,
Ҳурларни кўнгулга маҳбуб эт.
Шуҳратин олам ичра пайдо қил,
Олам аҳлин аларга шайдо қил.
Ўқур эл кўнглига сафо эткур,
Ўқуғандин манга дуо эткур.
Жон қуши жисмдин ҳаво қилса,
Сидра сойи уза наво қилса.
Унсур ажзоси бўлса хок нишин,
Туфроғу ўту суву элга қарин.
Ароларида ҳажр ўлуб воқиъ,
Ҳар бир бўлса аслиға рожиъ.
Ул замон лутф бирла қўлда қўлум,
Доғи ўз жонибингға ёълда ёълум.
Ҳарне журмумки, бўлса ҳам мавжуд,
Қил ҳабибинг туфайлидин нобуд.

III

Ул шоҳи рисолатпаноҳ паътиким, «лавлока» ливойи била «апа афсаҳу» алифи анинг сипоҳи давлатига ливо келди; «ва мо тағо» то ва ғайни била «асро» роси анинг мисоли субутиға туғро ва ул мисолда икки олам салтанати мубайян ва ул мисол юзи мехри нубувват била музайян.

Ё расулаллоҳ, алфа-алфа салом,
Бика мин зил-жалоли вал-икром.
Кураший асл, Абтаҳий маҳмил,
Ҳошимий киш, Ясрибий манзил.
Ул қуёшким, арабқа бердинг зайн,
Ул эифатким араб боши уза айн.
Лек чунким, қуёшинг этти зуҳур,
Қилдинг икки жаҳонни ғарқаи нур.
Бу жаҳондин кетарди чун зулумот,
Ул жаҳон аҳлиға этурди ҳаёт.
Оллоҳ-оллоҳ, не нури воло бу,
Ёъқ эди офаринаш, илло бу.
Асру катми адам қаронқу эди,
Равшан этган чароғ ани бу эди.
Не ажаб меҳри осмон поя
Ким, жаҳондин ёъқ айласа соя.
Чун сени тенгри бебадал қилди,
Ҳар латофат аро масал қилди.
Сояни андин этти қаддинг рад,
Ким гаҳи бўлмағай санга ҳамқад.
Соядин чун қадингға ор ўлди,
Соя эр узра хоксор ўлди.
Кўлаканг топса эрди жирми туроб,
Анга гардундин ўтгай эрди жаноб.
Ҳам жанобинг рафиъ кайвондин,
Ҳам матофинг бу тўқуз айвондин.
Ул кечаким, санга валодат ўлуб,
Матлаи ахтари саодат ўлуб.
Тун ёпиб чун жаҳонга тийра ниқоб,
Туғубон офтоби оламтоб.
Макка ёруб бу нури аълодин,
Тур ул навъким, тажаллодин.
Кўрунуб этти кўк равоқи ҳам,
Бал Мадойин манору тоқи ҳам.
Ўйлзким, туғса меҳри рахшанда,
Тоқ лавҳи бўлур дарахшанда.
Лоту уззоға пур шикаст бўлуб
Ким, бори тийра эрга паст бўлуб.
Сарнигунлуқ аларға зотингдин,
Бош қуйилиқ этиб уётингдин.
Чун улуғроқ бўлуб шубонлиғ этиб,
Қўй гуруҳиға меҳрибонлиг этиб.
Кўзиға меҳр кўргузуб жондин
Ким, набийға гузир змас ондин.
Кўргузуб анда чун яди байзо,
Қўюбон пушти даст юз Мусо.
Бу таназзул шараф қилиб санга фош,
Ҳамал айвонида нечукки, куёш.
Чун шубонлиғ аро бўлуб соий,
Бўлубон олам аҳлиға роий.
Олам аҳли раиятинг бўлубон.
Бориға дин васиятинг бўлубон.
Бу раиятқа раҳмат айлаб илоҳ
Ким, бериб бошлариға сен киби шоҳ.
Ҳуйи жабҳанг аларға мои маин,
Тори зулфунг аларға ҳабли матин.
Ҳуй демай, қатра зулоли ҳаёт,
Тор ёъқ, риштаи каманди нажот.
Дема гисуки, топтинг икки каманд,
Қилғали икки даҳр сайдини банд.
Очиб ул чеҳр дилкушой ичра,
Лайлатул-қадр ики бир ой ичра.
Ё ики афъийи муанбар де,
Ганжи зотингға ики аждар де.
Ё Муҳаммад хуруфи чун очилиб,
Ики мими этаклари осилиб.
Куфр элининг саводи мотами ул,
Дин элининг саводи аъзами ул.
Гар саводинг ёъқ эрса не ғамдур,
Бу саводинг чу андин аъзамдур.
Гар қалам тутмадинг қўлунгға не ғам,
Азбар эттинг чу сирри лавҳу қалам.
Бу азодин қалам бўлуб ғамнок,
Юзин айлаб қаро ёқосини чок.
Хома тутмай вале сурарда мақол,
Нукта элин қилиб қалам киби лол.
«Ана афсаҳ» чу айлабон даъви,
Фусаҳо ўзда топмайин маъни.
Бу хабардин булуб нишоцҳ деҳ,
Сирри фаъту бусуратин мислиҳ,
Чунки лаълинг бу навъ бўлуб дур фош,
Тошдин бас недур дурунгға харош.
Дурру лаълингға чун шикаст қилиб,
Лаъли маҳлул оқиб дурар сочилиб.
Яъни оғзингға-ўқ мусалламдур,
Буки ҳам лаъл сочқаю ҳам дур.
Дурри зотингға этти баҳр садаф,
Бир ўғулдин эти атоға шараф.
Қайси этти атоки, этмиш ато,
Сени бори ўзига этмиш ато.
Балки одам ўғуллуғунгдин шод,
Валадингға жаҳон эди авлод.
Анга зоҳир тақаддуми оти,
Санга лекин тақаддуми зоти.
Сен муқаддам демайки, одамдин,
Қайси одамки, борча оламдин.
Анбиё хайликим келиб мурсал,
Ҳам сен охир аларға, ҳам аввал.
Барчанинг фарқи узра бўлмоқ тож,
Санга фош этти лайлатул-меърож.

IV
Ул мусофири баводий наймо, балки ул рокиби самовот паймо меърожи кечасининг таърификим, буроқи барқ гомлиқ ва пайки буроқ хиромлиқ қилди ва ул рахш била пайк хаёл этмас эргача чопти ва ул чопмоқ била ҳакими хирад фаҳми бовар этмас иималар топти.


Ул кечаким эдн абир сиришт,
Қадр аро ғайрати саводи биҳишт.
Ҳур гисуларин жаҳонга очиб,
Анбару мушкин осмснга сочиб.
Гисуйи мушкбў жаҳонна тутуб,
Мушкининг атри осмонни тутуб.
Ҳалқаи зулфдин рухи анвар,
Ҳарён ул тунда кўргузуб ахтар.
Ёъқки, ҳавро ёйиб жаҳон уза дом,
Юз сори ҳалқа мўйи мушкинфом.
Сувдек ул дом ичинда чеҳра очиб,
Қатра хуйлардин анда дона сочиб.
Ким чу давлат қуши буён этгай,
Бу суву дона бирла сайд зтггй.
Ё туман минг чароғи байзогун,
Ҳаяту табъ ичинда гуногун.
Шом зеболари қилиб зоҳир,
Туп шабистонида бўлуб сойир.
Очибон ҳар чароги кофурий,
Дуд ила бир ииқоби занбурий.
Дуд ёъқ, уду мушк била бухур,
Тун димоги исн била масрур.
Чарх мижмар ёйиб бу дуд узра,
Атри мушку бухур уд узра.
Чархи атласки, бу рнёҳ топиб,
Атласип бўйла мижмар узра ёпиб.
Ер юзига малак бўлуб иозил,
Чарх абвоби фатҳ ўлуб ҳосил.
Юз туман сабзпўши руҳоний,
Зоҳир айлаб фалак шабистони.
Бўйла тун ул маҳи мунири жаҳон,
Уммаҳоний уйида эрди ниҳон.
Даҳр шўру паридин осуда,
Кўнгли уйғогу кўзи уйқуда.
Ким, этиб қосиди жаҳон паймо,
Илгида рахши осмон паймо.
Чун алар этти, хожа очти кўз,
Ер ўпуб қосид айта бошлади сўз.
Ҳақ саломин чу топти маҳбуби,
Бўлди ошиқ висоли матлуби.
Қосид отландуруб ани қўлдаб,
Ёнди келган ёъли сори ёълдаб.
Сурди чун рокиби ҳумоюн фол,
Остида маркаби ҳумоюн бол.
Туфроғу сув юзидин айлаб хез,
Ўтти ўт, элдин ўту элдек тез.
Маркаби урди ой юзига тувоғ,
Ўйлаким, қолди жабҳаси уза доғ.
Чун Уторидқа барқдек сурди,
Хораи сум хомасини синдурди.
Қилди чун Зуҳра сори оҳангин,
Зуҳра ёшурди ваҳмидин чангин.
Меҳр худ кавкаби жалолатидин,
Ерга кирмиш эди хижолатидин.
Савлатиға чу солди кўз Баҳром,
Тиғига берди қин аро ором.
Муштарий тушти минбаридин тез,
Юзни гардидин этти нур омиз.
Зуҳал асбобни айлади бир-бир,
Ҳиндуйидекки, бўлса маъракагир.
Қайси бир кишвар ичраким этти,
Савлати била эҳтисоб этти.
Секизинчи фалакка сурди чу рахш,
Нуридин собитот олди дарахш.
Гавҳарига фалак чу бўлмади дурж,
Қолди ҳар гўшаси аро бир бурж.
Ҳамалу Савр қолди нола қилиб,
Тўшалиққа ўзин ҳавола қилиб.
Бўлди Жавзоға тўрт кўз ҳайрон.
Беш аёғ бирла рахш этиб саратон.
Асад ўзни саги шикори этиб,
Сунбула донасин нисори этиб.
Адлдин ростлиқ топиб мизон,
Нуш Ақраб самумидин резон.
Қавс бўълди ёълида чилла нишин,
Жадй наззорасида қулла гузин.
Далв ёълида сув уруб гоҳи,
Ҳут онсиз сувдин йироқ моҳи.
Чархи аъзам хамиға сургач от,
Ёдин ўқ янглиғ андин ўтти бот.
Қолди Курсию Аршу Лавҳу Қалам,
Борининг авжи узра урди алам.
Рахшин андоқ чу тез пай қилди,
Водийи Ломаконни тай қилди.
Ўтти Рафраф мақомидин чун туз,
Тез ҳамроҳи бўлди узр ангез.
Ҳамраҳи доғи ўзидин борди,
Раҳрави доғи пўядин ҳорди.
Қолдилар чун ёъл узра пайк ила от,
Ёлғуз ул ёълға қўйди юз ҳайҳот.
Ўзидин ўзлуги доғи итти,
Ўздин ўзлук хаёлин оритти.
Топмайин ўзда хожаи сафарий,
Ўту туфроғу элу сув асари.
Ўзлугидин доғи асар топмай,
Балки ўздин доғи хабар топмай.
Не ҳавосида бир не хомис ҳам,
Не жиҳотида бир не содис ҳам.
Қолмайин тўрт жавҳар, олти араз,
Олтию тўртдин бир анга ғараз.
Қўпти ҳадсиз ҳижоби пинҳоний,
Кўпи зулмоний, ози нуроний.
Чун бори бўлди муртафиъ филҳол,
Жилва қилди аён ҳарими висол.
Ул ҳарим ичра доғи урди қадам,
Ҳараму парда борча бўлди адам.
Топтилар васл ошиқу маъшуқ,
Борча холиқ арода ёъқ махлуқ.
Ёр мавжуду анда ёъқ ағёр,
Ёрдин ўзга балки ёъқ дайёр.
Чун карам баҳри мавжзан этти,
Меҳмон арзи илтимос этти.
Ҳеч ҳожатда нукта топмай тул,
Истамасдин бурун бўлуб мақбул.
Ҳожат аввал анга ижобат ўлуб,
Сўнгра изҳори арзи ҳожат ўлуб.
Истабон уммати гуноҳларин,
Оқ тилаб номаи сиёҳларин.
<center></center>
Бўлмай ул ҳожатида шарманда,
Карам айлаб борини бахшанда.
Чарх жавфин тутуб саросар саф,
Юз туман минг малак келиб ҳар саф.
Чун не истаб борин топиб бир-бир,
Ёнмогин ошкор этиб тақдир.
Хожаи комёби арш жаноб,
Бўлубон баҳри васлдин сероб.
Қайтабон минг бу лаҳза борғонча,
Демайин мингки, юз туман онча.
Маркаби бирла ҳамраҳиға этиб,
Юзидин икисин мушарраф этиб
Ики ҳорғон малак ёълида қўпуб,
Бири илгин, бири аёғин ўпуб.
Тоний олмай ҳамул киши эканин,
Бўйла суръат анинг ишн эканин.
Ул яна маркабиға секриб тез,
Чиққанидек қилиб инарга ситез.
Маркаби орқасини айлаб хам,
Ким, анга юкланиб ики олам.
Баҳр сора булут бориб холи,
Тўлуб аммо гуҳар била ҳоли.
Барурида нечукки, сарви равон,
Лек ёнғанда тубийи ризвон.
Хар фалак тушмагига бир поя,
Юзидин ул фалакка пироя.
Малакут аҳли ичра жўш тушуб,
Таҳният айлаю хуруш тушуб.
Юз туман минг малак нечукким, ҳур,
Қўлларида табақ, вале тўла нур.
Барча хуррамлиқ, ошкор айлаб,
Дам-бадам бошиға нисор айлаб.
Гирдида ҳар тараф сипоҳ киби,
Ул мунунгдек сипаҳда шоҳ киби.
Ҳар саф ул эргача бўлуб ҳамроҳ,
Ки қуйи амр қилмай андин илоҳ.
Барча ул юздин ўзин шод айлаб,
Хам қилиб қадни, хайрбод айлаб.
Чунки ҳар саф тутуб ёълида тараф,
Анга қойим мақом ўлуб яна саф.
Қилибон бўйла сайри шоҳона,
Тушти эр қиблагоҳиға ёна.
Қайдаким, бўлди сайри афлоки,
Ҳамраҳ эрди анга тани хоки.
Ким, анга жисм агарчи хок эрди,
Лекин ул хок нури пок эрди.
Ангаким, жисми хоки ўлғай нур,
Руҳини ёъқ демак манга мақдур.
Жисми бирла бориб ёниб келди,
Дўст васлини қазғаниб келди.
Бормоғу келмаги бўлуб ики дам,
Қайси дам бурни эркани мубҳам.
Эй қароғингға сурмаи «мозоғ»,
«Мотағо» маркабингға қўймай доғ.
Анбиёға итоатингға жовид,
Борча боғлаб шафоатингға умид,
Анбиё демайинки, жинси башар,
Ишлари хоҳ хайру хоҳи шарр.
Илтифотингға сарбасар муҳтож,
Сендин олмай назарми ҳар муҳтож.
Ҳар кишиким, жаҳои аро мавжуд,
Борчанинг бахшиши санга мавъуд.
Сен буларға ўкуш тафаққуд этиб,
Ҳарне исёнларин тааҳҳуд этиб.
Бўлса жинси башарға бўйла карам,
Шак эмас андадур Навоий ҳам.

V
Сўз таърифида бир неча сўз сурмак ва сўз аҳлиға андин неча сўз тегурмак ва коинотқа тақаддумининг сифоти, мумкинотқа тааххурининг исботи ва онинг пардасидин бошқа маоний бикри жилвадин орий ва кўпгул кунжида мутаворий эрканининг изҳори.


Андаким, не жаҳонға эрди вужуд,
Не жаҳон аҳли эрдилар мавжуд.
Истади устоди нақш тироз,
Мунча нақши ғариб қилмоқ соз.
Тортмоқ этти кўкни бўйла баланд,
Бирин ул бирга айламак пайванд.
Айламак паст жирми ғаброни,
Ундур этмак сипеҳри хазрони.
Чунки мавжуд бўлди нуктайи «кун»,
Бўлди мавжуд тоза, ёъқса куҳун.
Сунъ килки варақ нигор ўлди,
Юз ажаб нақш ошкор ўлди.
Бу сифат нуктаники, бўлди аён,
Сўз демак худ бўлур ким эца баён.
Сўзга бас васф будурур мужмал,
Ким, неким аввал ул анга аввал.
Сўз келиб аввалу жаҳон сўнгра,
Не жаҳои, кавн ила макоп сўнгра.
Элга топиб тақаддуми зоти,
Эмди айлай тааххур исботи.
Ҳар киши даҳр аро ҳаёт топиб, .
Сўнгқи дам сўз била нажот топиб.
Англа ул сўзни нуктайи тавҳид,
Вахдат аҳлида ёъқ мунга тардид.
Бас сени аввал ул қилиб зоҳир,
Санға ҳам аввал ўлди ҳам охир.
Аввалу охирингға солғил кўз,
Бил ҳам аввал сўзу ҳам охир сўз.
Топмади кохи олий андоза,
Бир анингдек ҳарифи рў тоза.
Шоҳиди бошидин-аёқ дилкаш,
Ҳусн бозори ичра Юсуфваш.
Очилиб чун ниқоби дебоси,
Бўлубон халқ ҳуши яғмоси.
Демагил ўзу ёт аро ғавғо
Ким, солиб коинот аро ғавғо.
Ҳам нубувват уйида шўр андин,
Ҳам набийға далир мўр андин.
Ҳақки, инсонни қилди маҳрами роз,
Ҳайвондин ул айлади мумтоз.
Шаҳд эрур ул, валек бас ширин,
Лаъл эрур ул, валек бас рангин.
Не латофат дуруки, гоҳи баён,
Кўзга пйнҳон дурур, қулоққа аён.
Мунча ҳусну жамолу зеб била,
Мунча дилкашлигу фириб била.
«Нақши заркаш либос», де они,
Бу либос ичра шоҳиди маъни.
Маъни ул шўхи сиймбар бўлди,
Ким бу кисватда жилвагар бўлди.
Шоҳиди маъни онсизин урён,
Жилвагар бўла олмайин ҳар ён,
Ҳужрайи калб ичинда бош сиғуруб,
Ўзни ул ҳужра кунжида яшуруб.
Чунки андин билинмайин асаре,
Элга маънидин ўлмайин хабаре.
Билик аҳлиға сирри номаълум,
Файзидин аҳли дарк ўлуб маҳрум.
Комиле чунки муддао қилса,
Ким дури маънини адо қилса,
Сўз либосидин этмайин оро,
Хўблар ўйлаким, хазу хоро.
Чиқа олмай оғиз даричасидин,
Нафъ топмай биров натижасидин.
Чун кийиб сўз ҳариру дебосин,
Дилкаш айлаб жамоли зебосин.
Бодадин юзни лаълфом айлаб,
Кўнгул айвонида хиром айлаб.
Чиқса ташқари тан саройидин,
Балки ҳулқум тангнайидин.
Солур андоғ жаҳонда ғавғое,
Коинот ичра бир алолое,
Ким, халойиқни дарки лол айлар,
Лол ёъқ, балки хушмақол айлар.
Бу бири сўзда кўргузур муъжиз
Ким, қилур элни нуктаси ожиз.
Берур ул бир ўлукка жон сўзидин,
Тан аро киргузур равон сўзидин.
Муни дерлар Муҳаммади арабий
Ул бирининг Масиҳ эрур лақаби.
Оллоҳ-оллоҳ, не сўздурур бу сўз,
Мундин ортуқ яна бўлурму сўз.
Жисм бўстониға шажар сўздур,
Руҳ ашжориға самар сўздур.
Гулшане келди жисми инсоний,
Нутқ онинг булбули хуш алҳони,
Бўйла булбул навоси сўздуру бас,
Нағмайи жонфизоси сўздуру бас.
Бўлмаса сўз ажаб бало бўлғай,
Булбули нутқ бенаво бўлғай.
Ё раб! Ушбу ҳадиқайи пургул,
Ким анга нутқ айладинг булбул.
Буйла булбулни бенаво тутма,
Бенаволиғ анга раво тутма!
Хосса сўз булбули Навоий зор,
Ким, анга нукта боғидур гулзор.
Боғиға барг, анга наво бергил,
Барг ила боғини тута бергил!
Айла гулзори гулларин тоза,
Булбулин қил баланд овоза.
Гулининг шамъини мунаввар қил,
Атридин даҳрни муаттар қил.
Булбулиға баланд айла хуруш,
Сол хуруши била улус ара жуш.
Боғи атрини судманд айла,
Қуши лаҳнини дилписанд айла.
Лаҳнин эл кўнгли ичра мақбул эт,
Ҳарне мақбул иш они машғул эт!

VI

Сўз насридин назми хушроқ ва парокандасидин жамъи дилкашроқ эрканин даъво қилмоқ ва бу жамиятни беш ганж жомин Низомий ва ҳинд шакаррези, балки ширин каломига мусаллам тутмақ ва ул баҳрайнга қатра нишон ва ул наййирайнга заррасон ўзин эткурмак


Сўзки, жон гулшанида келди насим,
Бал кўнгул баҳри ичра дурри ятим.
Улки сўз накдиға мубассирдур,
Васфи ичра тили муқассирдур.
Бўйла сўз фаннида чиқарған исм,
Қилди услубини анинг ики қисм.
Ҳар киши қилмоқ истаса маълум,
Бири мансур эрур, бири манзум.
Насру назми ангаки, мудракдур,
Назмининг пояси бийикракдур.
Негаким яхши сўзки, зоҳир эрур,
Лафз таъдодидин жавоҳир эрур.
Худ жавоҳир нечаки, дилкашроқ,
Назм силкига чексалар хушроқ.
Ики сори дури самин яхши,
Орада лаъли оташин яхши.
Кўрунур яхши дурри уммоний,
Бўлса феруза ёнида кони.
Жавҳари бу сифат бериб тартиб,
Айласа риштани анга таркиб.
Жавҳари ҳис ангаки, қойимдур,
Муни англарки, бас мулойимдур.
Ким, жавоҳирни олиға тўкса,
Талли ғафлат киби ани ўкса.
Ҳам ёмон худ кўрунмагай лекин,
Лутфи аввалғича эмас мумкин.
Бас мунунг онча зийнати ёъкдур,
Бир-бирисига нисбати ёъқдур.
Назму наср ичра ҳам бу нисбат бил,
Икисин бу икига нисбат қил.
Наср аро элга худ мақолат бор,
Лек назм ичра ўзга ҳолат бор.
Назмким топти бу сифат таржиҳ,
Ким, эмас анда ҳожати тавзиҳ.
Бўйла назм ичра ҳам эрур неча шақ,
Фаҳм этар ул кишики, бўлса мудақ.
Лекин ул барчадин дағи хуби,
Бор дурур маснавийнинг услуби.
Ўзгаларни гар этмадим мазкур,
Бок эмас, чун бори эрур машҳур.
Маснавийким бурун дедим они,
Сўзда келди васиъ майдони.
Вусъатида юз ўлса маърака гир,
Кўргузур санъатин бори бир-бир.
Бўйла майдонда чусту чолоки,
Рахш жавлон берурда бе боки.
Шаҳсуворики, рахши айласа хез,
Айлагай кўк саманди бирла ситез.
Қилибон тез эканда жавлони,
Ой узорини доғ чавгони.
Қойили хуш каломи зебогўй,
Ки, бу майдон элидин элитти гўй.
Ганжа аҳлиға базла санж эрди,
Даҳр вайронасида ганж эрди.
Килки нугини — нақш этарда варақ,
Нукта айлаб чучуклигидан шак.
Шақидин нукта ёъқ, шакар тўкулуб,
Қора ўрниға мушки тар тўкулуб.
Сафҳани мушк ила шакар тўкари,
Гоҳ мушкин қилиб, гаҳй шакари.
Шакаридин кўнулға ширин ком,
Жонға осуда мушки бирла машом.
Бўйла мушку шакарга ҳамдастон,
Не топиб мулки Чин, не Ҳиндустон.
Килки нугидаги равон дуда,
Шакар олуду мушк андуда.
Нуктаси диққат ичра риштайи жон,
Риштаға чошни сириштайи жон.
Назми авроқи пардайи жондин.
Ҳам сиёҳиси оби ҳайвондин.
Оби ҳайвонға ҳамнишонлиғини,
Фаҳм этиб кўрган эл равонлиғини.
Қилибон хомаси нечукки, жаҳон,
Оби ҳайвон сиёҳи ичра ниҳон.
Элга жон бергали давоти анинг,
Келибон чашмайи ҳаёти анинг.
Килки хизрин аташ қилиб бетоб,
Ҳардам ул чашмадин бўлуб сероб.
Аҳли назм афсаҳулкаломи ул,
«Хамса»нинг нозими Низомий ул.
Хамса ёъқ, панж ганжи Қоруний,
Ейибон элга Ганжа мадфуни.
Лек ҳарким бўлуб жавоҳир санж,
Топиб ул ганжларда юз минг ганж.
Ҳар самин дурри мамлакатга хирож,
Анга лойиқки, бўлғай устида тож.
Сўз ёълин ўйла қатъ этиб чолок,
Ким ипакда югурса гавҳари пок.
Бу югурмакда бўлмайин пайрав,
Анга ҳар раҳрави магар Xусрав
Дема Xусравки, Ҳиндуйи жоду,
Айлабон элни назмига ҳинду.
Дема Ҳинду, қаро бало де они,
Не бало, офати худо де они
Ҳар қачон хома илкига олибон,
Назмидин олам ичра ўт солибон.
Ўтки, оламни ўртабон асари,
Келибон кўнгли ўтининг шарари.
Ишқ оташгаҳишшг ахгари ул,
Балкн ул шуъланинг самандари ул.
Назми рифъат аро сипеҳри барин,
Нукталар анжуми сипеҳр нншин.
Ҳар варақ назми дилкушосинда,
Бир жаҳоне сипеҳр аросинда.
Не жаҳонким, жаҳони. маъни ул,
Лафз жисмида жони маъни ул.
Ҳам биноси фалак ниҳоди киб»,
Ҳам саводи жаҳон саводи кибн.
Не савод ул, висолнинг шоми,
Балки дилдор зулфининг доми.
Чун с.аводи бу навъ қайд ўлғай,
Анда маъни туюри сайд ўлгай.
Не бино солса бурнағи меъмор,
Ул қилиб зебу зийнатин заркор.
Ул очиб юз гули риёзи Эрам,
Гуллар узра бу ёғдуруб шабнам.
Келтуруб ул нигори ру тоза,
Анга суртуб бу вусмаву ғоза.
Ёъқки, ҳар сарв нозким ул экиб,
Яна бир зод сарв ҳам бу чекиб.
Ул не гулрухки, жилвагар айлаб,
Яна бирни бу пардадар айлаб.
Муни кўрган киши ҳамон сагиниб,
Икисин балки тавъамон сагиниб.
Ўзга ҳар роқими ҳунар пиша,
Нозук андешу, чобук андиша.
Кўп уруб сўз демакда тоб ила печ,
Сиға олмай булар аросиға ҳеч.
Гарчи бир нуктагўй Ашраф ўлуб,
Ўзи макдуриға мушарраф ўлуб.
Яхши ёхуд ёмон деди ғам эмас,
Яхши гар бўлмаса, ёмон ҳам эмас.
Мени давона сор бечора,
Ўзум ўз жонима ситамкора.
Қатра ичгунча дастрас манга ёъқ,
Ғайри дарё чекар ҳавас манга ёъқ.
Ёъқ илигимда бир овуч туфроқ,
Ясамақ ком гунбази нуҳ тоқ.
Нома нолича тобу ранж манга,
Аждаҳодек хаёли ганж манга.
Ким ул икки аросиға тушубон,
Юз минг эл можаросига тушубон.
Сўзни айлаб алар сўзига адил,
Балки тағйир этиб, бериб табдил.
Табъи бебоки ноҳаросондин,
Тортиб андоқ сипаҳ Xуросондин.
Ки, қилиб зоҳир ул сипаҳ била зўр,
Руму Ҳиндустонға солиб шўр.
Тутубон Руму Ҳинд кишварини,
Ҳинд ройию Рум қайсарини.
Ёъқ-ёъқ, ушбу ғарибу лоф дурур,
Лоф ёъқ, сар-басар газоф дурур.
Чекса шатранж ики саф оқу қаро,
Хас не қилгай чу тушса арса аро.
Ўзни топқай бисот аро пайваст,
От ила пил аёғи остида паст.
Рум элининг саманди ошуби,
Ҳинд эли пилининг лагад куби.
Ҳам магар мўри ранж парварди,
Топиб андоқ сипоҳдин гарди.
Кўрубон ўз ҳақиру пастлиғин,
Қора туфроққа ҳамнишастлиғим.
Пастлиқдин баландлиқ топқай,
Зўрдин баҳрамандлиқ топқай.
Солғай ошуб шери ғурронға,
Нойиб этгай ўзин Сулаймонға.
Не ажаб гар Навоийи бедил,
Қилса бу навъ коми дил ҳосил.
Ким тутубтур анинг сари ҳиммат,
Қутб тамкину осмон рифъат.

VII

Жаноби сипеҳр макон хизматкорлиги ва саҳоби гавҳар афшон ҳаводорлиғи, яъни ҳазрат шайхул-исломи мавлоно Иуриддин Абдурраҳмон Жомий мадда зиллуҳул-олий мадҳида хома найининг шакар борлиғи ва кўнгул садафинииг гавҳар висорлиғи


Фазл конию илм дарёси,
Баҳру кон сиррининг шинососи.
Илми дарёсиға хубоб сипеҳр,
Ёъқки, ул баҳр ичинда гавҳар меҳр.
Кашфи ҳикмат иши камоҳи анга
Ҳам табиию ҳам илоҳи анга.
Худ риёзида фикри гардунрав,
Айириб чарх мазрани жав-жав.
Арабиятда дарс анинг вирди,
Ибни Ҳожиб камина шогирди.
Ибни Ҳожиб демайки, Жоруллоҳ,
Онча тафсир ишинда ёъқ огоҳ.
Тили зикри каломи раббоний,
Ҳарф бар ҳарф забт этиб оки.
Нуктаи бо «бисм» учун тафсир
Юз мужаллад қила олиб таҳрир.
Ҳам ҳадис ичра сарбаланд шажар
Ким, этишмай анга юз Ибн Ҳажар.
«Арбаин» ики айлабон тартиб,
Арабий бирла форсий таркиб.
Арбаин аҳли даркидин ожиз,
Кўрмайин бўйла «Арбаин» ҳаргиз.
Фақр ичинда имоми олам ул,
Қайси олам, имони Аъзам ул.
Сўзидин фиқҳ элига зебу баҳо,
Масъала деса ҳайратул-фуқаҳо.
Фаръ эдиким, дейилди бу неча фасл,
Илми фақру фано бўлуб анга асл.
Онча айлаб фанода нафйи вужуд,
Ки бўлуб мужиби бақову шуҳуд.
Ўз вужудин шуҳуд аро ёпибон
Ҳақ вужуди аро бақо топибон.
Ўйла ҳақ зоти ичра мустағрақ
Ки, асар қолмайин анга жуз ҳақ.
Чун тасаввуф келиб сифот анга,
Бу фан ичра мусаннафот анга.
Ким қаю бирга кимки, топса вуқуф,
Барча мақсуд анга бўлуб макшуф.
Солди шарҳи Рубоиёт андин,
Рубъи маскун аро ҳаёт андин.
Килкидин чун Лавомиъ этти зуҳур,
Солди офоқ ичинда ламъайи нур.
Табъидин чун Лавойиҳ ўлди падид,
Жилва қилди лавойиҳи тавҳид.
Зоҳир этгач Ашиъатул-ламаот,
Ламъа қилди аён ашиъайи зот.
Тову Мимияғаки чекти рақам,
Ибни Фориз равони дедики там.
Чун Шавоҳидға бўлди нукта тироз,
Қилди юз шоҳид анда жилвайи ноз.
Нафаҳот ичраким футуҳ андин,
Нафҳайи унс топти руҳ андин.
Чун рақам қилди «Туҳфатул-аҳрор»,
Сочти оламға «Махзанул-асрор».
Субҳа иқдиға берди чун тавзиҳ,
Солди хайли малак аро тасбиҳ.
Чунки таҳрик топти Силсиласи,
Телбалик бўлди ақл масъаласи.
Чун рақам қилди Ошиқу маъшуқ,
Бўлди ишқ аҳли ўтидин маҳруқ.
Чун Қасойидға қасд этиб ройи,
Дур сочиб табъи гавҳар оройи.
Ғазалиёти ўт жаҳонға солиб,
Шуъласи юз шарора жонға солиб.
Ўзга ҳар фандаким, расойил анга,
Борча ҳақ васлиға васойил анга.
Гар бории бир-бир айласам тафсил,
Зоҳир айлар калом аро татвил.
Ҳам тааддудда нафъ чандон ёъқ,
Ким, демакдин туганмак имкои ёъқ.
Гар тугансун дағи кутуб оти,
Андин ортуқ анинг камолоти.
Ки, агар мунча юз калом ўлғай,
Васфи зоти анинг тамом ўлғай.
Поясии ҳар киши деса афлок,
Бўлғай афлокни демак хошок.
Ройи покин демакки, меҳри мунир,
Демак ўлғай қуёшни қурси қир.
Илмин онинг тенгизга қилса хитоб,
Мутлақ ўлғай демак тенгизни сароб.
Не камолот аро ниҳоят анга,
Не маротибда ҳадду ғоят анга.
То камол аҳлидин мақол ўлғай,
Одами зийнати камол ўлғай.
Ҳам малак дона чини доми анинг,
Ҳам хирад журъа хўри жоми анинг.
Баҳравар андин одам авлоди,
Олам аҳлиға вилли иршоди,
Майи ҳуш аҳли жонфизойи ҳам,
Жомидин баҳравар Навоий ҳам.

VIII

Бу этти гулшани жаннат осо ва этти қасри сипеҳр фарсо тарроҳлиғининг жиҳати ва меъморлигининг кайфияти ва бисотин тарҳини тағйирлар била хушроқ ва қусур биносин табдиллар била дилкашроқ қилмақ ва густохликлар узрин демак ва бебоклиқлар маъзиратин айтмақ


Бу кечаким, сипеҳри шуъбадабоз,
Олам аҳлиға бўлди шуъбадасоз.
Нилгун арсаға фазо берди,
Булъажаб муҳра анда кўп терди.
Муҳралар хосиятда гуно-гун,
Ҳам талаввун ичинда буқаламун.
Ҳар бири табъи ичра юз найранг,
Булъажаблиққа айлабон оҳанг.
Муни пайдо, ани ниҳон айлаб,
Ҳар бирин фитнайи жаҳон айлаб.
Бирига наҳслиқни одат этиб,
Бирисин машъали саодат этиб.
Қайси бирнинг не бўлса тақдири,
Ёйилиб олам ичра таъсири.
Демайин муҳрабози шуъбада фан,
Балки луъбат намойи луъб афкан.
Юз туман луъбати сиймин пайкар,
Ёъқки, сиймин ниқобу сийминбар.
Барча юз ноз бирла жилванамой,
Жилвайи ҳусн бирла ҳуш рабой.
Пардада қай бири бўлуб мастур,
Парда юзинда ёна бирга зухур.
Бу таажжуб хирадин лол айлаб,
Ҳар нафас ўзга бир хаёл айлаб.
Манга гаҳ ваҳму гоҳ фикрат ўлуб,
Дам-бадам ҳайрат узра ҳайрат ўлуб.
Кўнглум уйинда ёъқ хирадға субут,
Ҳам хирад, ҳам кўнгул бўлуб мабҳут.
Фаҳм қилмай булар ҳақиқатини,
Топмайин фикр ила васиқатини.
Ғолиб ўлғач кўнгул аро қайғу,
Кўз уйин тийра айлади уйқу.
Зоҳир этти хаёли суратгар,
Фикрат уйида гуна-гуна сувар.
Кўрдум ўзни ажаб мақом ичра,
Бир фазо тавфида хиром ичра.
Ул фазо ҳар тараф назарға васиъ,
Етти гунбад бори матину рафиъ.
Топибон ҳар бири ичида мақом,
Лек бирдам бирига ёъқ ором.
Борча кўк гунбади киби дойир,
Бир-бири давриға бўлуб сойир.
Лавн аро ўзга навъ ҳар гунбад,
Ўзга навъ элга ҳар бири маъбад.
Етти гунбаддаким, хиром айлаб,
Етти нодир сифат мақом айлаб.
Ҳар бирига бир иш сари оҳанг,
Тўни ўз гунбади била ҳамранг.
Ранги аввалғининг қаро эрди,
Юзи ҳам бўйла ранг аро эрди.
Яна бир хилъате кийиб заркаш,
Зардваш уй ичра роҳи асфаркаш.
Яна бирнинг макоми хазро ранг,
Тўни ахзар, узори сабзо ранг.
Яна бирга либос ўлуб гулфом,
Ҳам бу ранг уй аро анга ором.
Бири азрақ либосу аҳли хирад,
Бўлуб оромгоҳи кук гунбад.
Бирининг тўни сандали ойин,
Сандали уй аро топиб тамкин.
Яна бирнинг либоси кофури
Ҳам бу ранг ичра байти маъмури.
Ҳафтанинг ҳар куни бирисига хос,
Бўлуб ул кун қадаҳкашу раққос.
Ҳар бири ҳукми ичра бир иқлим,
Хоҳ уммид анда, хоҳи бийм.
Мен чу бу хайл аро гузар қилдим,
Бориға этти кун сафар қилдим.
Ҳар бир уйнинг муқими фарзона,
Манга қилди баён бир афсона.
Ким ўз иқлими ичра воқиъ эди,
Ўзи кўрган ажаб мавоқиъ эди.
Ҳар бир афсонада ғаройиб кўп,
Ҳар ғариб иш аро ажойиб кўп.
Мен бу афсоналарни тутгум ёд,
Айладим жон саҳифасида савод.
Чунки қилдим, бу навъ таҳрири,
Келди олимға хизрваш пири.
Деди: «Эй, сойири фалак паймой!
Чарх гунбадларида жилва намой!
Етти уйда сангаки, майл эрди,
Англадингму булар не хайл эрди?
Етти гунбадда номукаррар лавн,
Лутф аро ўзга навъ ўлуб ҳар лавн.
Анда этти ягонага маскан,
Ҳар бириким, қилиб бир уйда ватан.
Лаҳзаи бўлмайин бирига даранг,
Тўнлари бирла уйлари ҳамранг.
Етти афсонаким, санга дедилар,
Ёд тутгунг борини то дедилар.
Сенки мундоқ ажаб сафар қилдинг,
Бу ғаройиб сари назар қилдинг.
Кайфият нени айладинг мафҳум,
Бўлдиму бу иш ҳақиқати маълум».
Сўрғучиға дедим ниёз била,
Савлатидин юз эҳтироз била:
«К-ей ҳумоюн руҳу ҳужаста жамол,
Ақли кул шахсидин юзунг тимсол.
Мен бу ғурбат ароки, сойирмен,
Эмди этган ҳазин мусофирмен.
Билмадим ҳар не бўлди жилва намо
Ки, демишлар, «ғарибун кал-аъмо».
Санга маълум эса аён айла,
Сиррини шаммайи баён айла».
Деди фаррух суруш руҳони:
«К-ей насибинг бу сирри пинҳони!
Муждаким чархи ложувард андуд,
Ахтари бахтинг айлади масъуд.
Ганжи ганжуриким, чекиб кўп ранж,
Қўймиш эрди жаҳон аро беш ганж,
Ким қилиб Ҳинд соҳири кина,
Ул дағи қўйди онча ганжина.
Ки, эрур онча гарчи онча эмас,
Яхшидур, лек ул деганча эмас.
Ким чекиб сен дағи ики йил ранж,
Ҳосил айлаб эдинг ики-уч ганж.
Вақт бўлдики, тортибон хома,
Эмди тўртунчи ёзғасен нома.
Тўрт гавҳарга бергасен тартиб,
Тўрт унсурни қилғасен таркиб.
Бўлубон бахту давлат иқболи,
Рубъи маскунға бўлғасен воли.
«Ҳафт пайкар» ки, келди мушк сиришт.
Яна онинг ёнида «Ҳашт биҳишт».
Сен дағи топибон фазойи васиъ,
Ўтруда солғасен бинойи рафиъ.
Неки кўргуздилар санга бир-бир,
Айлай они бирин-бирин таъбир:
«Ҳар биридин санга башоратдур,
Ушбу сўз шуғлиға ишоратдур.
Етти гунбадки, англадинг олий,
Етти айвон аро эти воли.
Бу эти гунбади сипеҳр эрди,
Ичида этти меҳр чеҳр эрди.
Санга будур бу қисса исноди,
Ки солиб этти қаср бунёди,
Чун тугатгайсен ул рафиъ қусур,
Солғасен этти қаср аро эти ҳур,
Ул сифатким, алар келиб ҳамранг,
Топқай ул навъ ила булар ҳам ранг.
Етти афсона кўрганин ёна,
Дегасен этти турфа афсона,
Ким, латофатдин элга жон бергай,
Тан аро рухдин нишон бергай,
Ақл оғзиға келтуруб кулгу,
Кўзига руҳнинг солиб уйқу.
Ҳар бири зоти юз ғаройиб ила,
Жилва қилғай ўкуш ажойиб ила.
Сен бу даъвида хуррам ўлғайсен,
Нукта дерда мусаллам ўлғайсен!»
Сўз тугатгач, қошида эр ўптум,
Бўлубон шод, сесканиб қўптум.
Борчани хотиримда тутмиш эдкм,
Пиру таъбирини унутмиш эдим,
Тушума чунки ёъқ эди таъбир,
Юзланиб хотиримға кўп тағйир.
Талаб этгим муаббири комил,
Бори таъбир иши анга шомил.
Топтим ул навъ комили офоқ,
Шарҳ қилдим тушумни боштин-оёқ.
Неки, хотирда эрди топти баён,
Ғайри улким топиб эди нисён.
Нукта пардоз эшитти чун розим,
Бўлди филҳол нукта пардозим.
Борини ўйла айлади таъбир,
Ким, тун оқшом тушумга кирган пир.
Рози боис бўлуб кушодимға,
Тушдаги пир кирди ёдимға.
Сўзи ҳам ким, бўлуб эди масмуъ,
Жилва қилди хаёлима мажмуъ.
Иккиси нуктаси мувофиқ эди,
Бу ҳам андоқ сўзида содиқ эди...
Нуктаким суруш қилди хуруш,
Бу ҳам этти хуруш мисли суруш,
Менки, топтим бу навъ ики далил.
Сўз демак сори айладим таъжил.
Жазм қилдимки, холиқи азалий,
Ким, анинг ҳукми келди ламязалий.
Манга бу мулкин насиб этмиш,
Фатҳ қилмоқни ҳам қариб этмиш.
Улки ҳақдин бировга рўзидур,
Даҳрнинг сози, ёъқ сўзидур.
Неча узр ўлса ошкора анга,
Жуз шуруъ айламак не чора анга,
Табъ ҳам гарчи асру роғиб эди,
Лек кўп эҳтиёт вожиб эди.
Ким, аларким, бурун чекиб хома,
Сайъ ила нақш қилдилар нома.
Нукталар борча сар-басар рангин
Ҳар бири бир нигорхонайи Чин.
Даҳр элиға қабул эрур, рад ёъқ,
Васф қилмоқлари манга ҳад ёъқ.
Дуржи маънини чун очибдурлар.
Олам аҳлиға дур сочибдурлар.
Дурждин ким десунки, баҳр ила кон,
Накдини сочиб ончаким, имкон.
Лек гавҳар сочарда аҳли карам,
Бир сори кўп тушар, яна сори кам.
Ҳар тараф дур сачилмағи яксон,
Эҳтиёт айламай эмас осон.
Кўп киши эрга об пош ўлди,
Кўпдан ози гулоб пош ўлди.
Дурни суфт айламак аро ҳаккок,
Кўп қилур сахв — бор эса бебок.
Кўпрак устоди чобук андеша,
Қилди бебоклик фанин пеша.
Ким маҳорат ани қилиб мағрур,
Воқиф ўлмай тушар ишига қусур.
Лек шогирд эрур ишида ваҳим,
Кўнглида саҳв айламакдин бийм.
Туну кун эҳтиёт қилмоқ иши,
Саҳв озроқ топар ишида киши.
Ул иков устоди моҳир эди,
Ким, маҳорат аларда зоҳир эди.
Чун тузуб бу бисот ўтмишлар,
Қилмайин эҳтиёт ўтмишлар.
Мен де олманки, саҳвлар тушмиш,
Бехабар тушмиш, ул агар тушмиш,
Ким, бу дафтарки, бердилар минг зеб,
Боштин то оёғ фусуну фиреб.
Ясағанда бу турфа афсона,
Ҳазмдин айлаб ўзни бегона.
Неча навъ ишни қилдилар тақсир,
Гар тутарсен қулоқ, қилай тақрир:
Бири буким, ёъқ, анда мояйи дард,
Қилдилар ишқ сўзидин ани фард.
Ким биров меҳрдин бари бўлғай,
Боқма, гар меҳри ховарий бўлғаи!
Бўлса тарих аларға гар матлуб
Анда сўз бағламақ эмастур хўб.
Сўз ясардин чу топти пироя,
Ишқдин хуштур анда сармоя,
Ким, кўнгулга ўти асар қилғай.
Жонга кўйдурмаги хабар қилғаи.
Ёъқса ёлғон демакдаким, базадур,
Чун узоқ чекти асру бемазадур.
Ишкдин сўзи бўлса бок эрмас,
Ўртар оники, сўзнок эрмас.
Яна бир буки анда баъзи иш,
Зоҳиран номуносабат тушмиш.
Бўйла туҳматки, айш учун Баҳром
Ясади этти қаср сургали ком.
Етти иқлим шоҳидин эти қиз,
Ҳар бири лутфу ҳусни ғояциз.
Етти қасри ичига келтурди,
Ком ҳар кун бири била сурди.
Турфа буким, чу бўлди бода параст,
Қилди оқшомға тегру ўзни маст.
Уйқу комни олурға мастона
Шўхларға буюрди афсона.
Бу ажабким, алар дағи дедилар.
Қиссахон қизлари магар эдилар?
Тонгдин оқшомға тегру пай-дарпай,
Улки, ичгай қадаҳ тўла-тўла май,
Анга худ ғафлат ўлди даъбу сифат,
Уйқусиға фасона не ҳожат?
Бўлса ҳам ақл манъ қилмасму?
Қисса айтур киши топилмасму?
Ким, неча нозанин ҳарамларини,
Жон ҳаримида муҳтарамларини
Ки, алар ғамзаси қилиб жоду,
Юз туман кўздан элтигай уйқу.
Лаблари қатл учун шароб олуд,
Кўзлари ишва бирла хоб олуд.
Ҳукм қилғайки, сиз фасона денгиз!
Демангиз, узру, бебаҳона денгиз!
Бўлунг уйғоқлик ичра фарсуда,
Мен бўлай уйқу бирла осуда.
Бўйла таклиф кимса қилғайму?
Одамидин бу сўз очилғайму?
Бўлди, фарзан, бу навъ булъажаб иш,
Булъажаброқ яна бу иш бўлмиш.
Ким мунунгдек ики ваҳиди замон,
Ҳар бир ўз вақтида фариди замон.
Бўйла нодон учун ёзиб авсоф,
Анга қилғайлар ўзларин вассоф.
Мадҳини беҳисоб ёзғайлар,
Балки мавзун китоб ёзғайлар.
Ҳар бир ул назмида кўруб кўп ранж,
Қилғай ўз «Панж ганж» дин бир ганж.
Оллоҳ, оллоҳ! не ганж бўлғай бу!
Сарбасар элга ранж бўлғай бу!
Бўла олмас бу иш магар бу тавр,
Ки, десанг ул ики ягонайи давр.
Баски, устод эдилару комил,
Бўлдилар ғарралиғ била ғофил.
Кимки, бир ишта бўлса мустағни.
Ёшунур кўнглидин басе маъни.
Меники, шогирди бебизоат мен,
Ул иковга мутии тоат мен.
Ваҳмдин ким, тушуб хато ногаҳ.
Етмагай кулфате манга ногаҳ.
Ишим ўлмишдур эҳтиёт этмак,
Нуктанинг тору пудиға этмак.
Мунда дағи ишимға эца кушод,
Ҳам алар руҳидиндур ул имдод.
Табъ бу шуғл ароки озим эди,
Чунки кўп эҳтиёт лозим эди.
Бу сабабдин бу хуш фасона аро,
Балки бу хуш наво тарона аро
Ёъқ эди ҳеч чораву тадбир,
Ким, бирир эрда бўлмағай тағйир.
Айтмақ мунда ҳожат ўлмағуси,
Кимки, ул эрга эца, англағуси.
Ё раб, иш мушкилу бу хаста заиф!
Пашшаға пил иши эрур таклиф!
Чарх томиға нардбон ясамақ,
Меҳр шамъиға шамъдон ясамақ.
Қилибон анкабут ипини каманд,
Айламак аждаҳо анинг била банд,
Келди душвордин дағи душвор,
Лек мен телба масту беҳушвор,
Ким, бу ишга илик нетиб урдум,
Лутфунга эътимод этиб урдум.
Неча иш ранжи беадад бўлса,
Сендин ар лутф ила мадад бўлса,
Заррада меҳрни ниҳон айлай,
Баҳрға қатрани макон айлай!
Хома нуги сафирни айлаб тез,
Салайин олам ичра рустохез!
Килкни чун варақ нигор этайин
Онча аъжуба ошкор этайин!
Ким солай олам ичра офатлар!
Балки зоҳир қилай қиёматлар!
Ҳам ул авлоки бу сифат эъжоз,
Шоҳ мадҳидин этгамен оғоз.
Чун дейилгуси шоҳлар қавли,
Шоҳ мадҳин бурун демак авли.

IX

Салтанат баҳрининг дурри ноби ва хилофат маъданининг лаъли сероби, офариниш тожиға жавҳари зоти зеб ила зайн, муиззус-салтанати вад-дунё вад-дин Султон Ҳусайн Баҳодирхон халлада мулкаҳу ва султонаҳу мидҳати кўсин ўрмақ ва бу баҳона била заррани қуёшқа сагиндурмақ


Сўз демакка қилур ҳаво кўнглум,
Килк унидин тилар наво кўнглум.
Келу ҳужрам супургил, эй иқбол,
Гирд болишт равзан олиға сол.
Човуши бахт эшикда ҳозир бўл,
Ким кирар майли бўлса, узрни қўл.
Эй фалак, хизмат ошкоро қил,
Меҳрнинг сафҳасин муҳайё қил.
Қил давотимин, эй Зуҳал, мамлу,
Ҳайи рухсорадин солиб қора сув.
Муштарий, йиртқил амома учин,
Мен аритмаққа анда хома учин.
Қинға салғил қияични, эй Баҳром,
Фитна хайлиға бер даме ором.
Меҳри сафҳанг юзин дарахшон эт,
Зарварақдин ани зарафшон эт.
Зуҳра, бир лаҳза чалма соз охир,
Чекмагил лаҳни дилнавоз охир.
Эй Ўторид, ўп остонимни,
Қўйгил олимға жузвдонимни.
Эй Қамар, сен қалам тарошим йиғ,
Қил ҳилалингнинг учидан анга тиг,
Бир гаҳ хомам учини айлаб тез,
Қилайин сафҳа узра гавҳар рез.
Дур киби пок нуктаронлиғ этай,
Шоҳ мадҳида дурфишонлиғ этай.
Қай шаҳ улким, азалдин этти илоҳ,
Ани офоқ шаҳлари уза шоҳ.
Дин ливоси, алам тирози ул,
Аҳли дин ичра Шоҳи Ғозий ул.
Шоҳ Султон, Ҳусайн бин Мансур,
Ким бериб нусрати жаҳонға сурур.
Хонлар узра этиб атаси анинг,
Хон бин хон ата атаси анинг.
Ҳам ата хону ҳам анга ана хон,
Ёъқ жаҳонда анинг киби яна хон.
Анга Чингиз улуғ ата келган,
Анаси худ Аланқува келган.
Фахр ёъқ аига салтанат оти,
Ул бўлуб салтанат мубоҳоти.
Шоҳлар қуллуғин кўруб марғуб,
Анга дарвишлик бўлуб матлуб.
Гарчи шаҳларни зирдаст айлаб,
Ўзни дарвишларга паст айлаб.
Аждаҳо зўр вақти илгида мўр,
Қила олмай валек мўрға зўр.
Пили гардун қошинда пажмурда,
Пашша лек ўлмай андин озурда.
Туфроғ айлаб фалакни кин чоғи,
Лекин аҳли ниёз туфроғи.
Разм аро барқи тиғи оламсўз,
Базм аро шамъи ройи меҳр афрўз.
Табъи соҳиб камол ҳар фанда,
Аҳли фанну камол анга банда.
Адлидин онча элга бахшойиш,
Ким раиятқа ёъқ жуз осойиш.
Анда ким, даҳр аро тушуб ошуб,
Сарсари кин бўлуб саломатруб.
Олам аҳли аро тушуб пархош,
Олам ичра қиёмат ўлғай фош.
Жонға тан ичра изтироб ўлғай,
Тан фано селидин хароб ўлғай.
Ики саф бўлғай ики кўҳи бало,
Қуллалар анда рахшлар масало.
Раҳш уза ҳар хадиви тиғ афган,
Рустаму Кўҳа бирла Руйинтан.
Фитна даҳр ичра карру фар солибон,
Чарх жавфида шуру шар солибон.
Бодпо сарсари жаҳон паймо,
Устида рокиби саҳобнамо.
Ёъқ саҳоб айт қатра афшон миғ,
Қатра пайкону барқ ламъайи тйғ.
Барқ ажал чобуки а маркаби тез,
Солибон руҳ хайли ичра гурез.
Жон ботиб жисм захмидин қонда,
Тан бўлуб жони бирла дармонда.
Тиғлар кавкаби хиром айлаб,
Гарди оламни тийра шом айлаб.
Сеи бу зулмат ичинда меҳр киби,
Барқрав ашҳабинг сипеҳр киби.
Тортибон тиғ ўйлаким, Баҳром,
Қаҳр ила айласанг не эрга хиром.
Тиғ ила қонни қилғасен Жайҳун,
Гурз ила тоғни этгасен ҳомун.
Титрагай чарх айлабон шиван,
Бир булутдекки, бўлса нола фикан.
Ул булутдин бу ларз ила нола,
Кавкабин сочқай ўйлаким, жола.
Яъни ул навъ фатҳ қилсанг фош,
Чарх бўлғай бошингға гавҳарпош.
Тиғ селобидин бериб бас кин,
Кин ўти илтиҳобиға таскин.
Қўймайин олам аҳлида бийме,
Фатҳ этиб бир дам ичра иқлиме.
Разм майдонидин ёниб шодон,
Қасри давлатни қилсанг ободон,
Силкибон тийра гард майдонни,
Бода бирла ёруцанг айвонни,
Масканинг бўлса маснади Жамшид,
Қадаҳинг бўлса соғари хуршид,
Даврайи бавминг ичра турған эл,
Шоҳлар қуллуғунгга бағлаб бел,
Ишлари эрга кўз тикиб турмақ,
Кимга ҳад демагунча ўлтурмақ.
Чун бўлуб ҳукм ўлтуруб бори,
Ерлик ўз эрига ики сори.
Тутубон соқийи париваш май,
Гулда шабнам киби узорида ҳай,
Илгидин май чу боданўш олибон,
Май била ул гулоби хуш олибон.
Лек мажлис шукуҳидин не ҳад
Кўзни эрдин олурға аҳли хирад.
Тушгач аҳли наво чалиб дерга
3уҳрани кўктин индуруб эрга.
Ики ёндин муғанний ики хайл,
Жонға тандин чиқарга салиб майл.
Ўнгда туркинавоз уруб дастон,
Қўзғолиб ҳар навода Туркистон.
Тартқан турк нағмасида суруд,
Ақизиб халқ кўзларидин руд.
Сўл сори форси суруду нағам,
Фитнайи Форс, бал Ироқу Ажам.
Кавкаби жом акси ламъафиган,
Тоб аро уйлаким, Суҳайли Яман.
Тоб ила ул Суҳайл ранги раҳиқ,
Чеҳра рангин ясаб нечукии, ақиқ,
Нўш этарда бу роҳи райҳоний,
Юз гул очиб юзунг гулистони.
Базмни бу биҳиштваш бўстон
Айлабон ҳар замон баҳористон.
Ҳам кулуб сен баҳори хандондек,
Ҳам тўкуб ашк абри найсондек.
Ҳар сурудки истимо айлаб,
Бевафо даҳрға видо айлаб.
Бўлубон жисминг ўйла руҳоний,
Ким кўруб даҳр базмини фоний.
Салтанатдин ҳавасин бас айлаб,
Фақр султонлиғин ҳавас айлаб.
Не ҳавас, маҳзи сўзу дард бўлуб,
Бенаволиғ ёълида гард бўлуб.
Онча ҳарён тўкуб ниёз ашкин,
Шамъдек сўз ила гудоз ашкин,
Ким қаёнким, уруб юз ул селоб,
Айлабон мастлиғ уйини хароб.
Чун жаҳон бевафолиғига боқиб,
Кулуб аммо кўзунгдин ашки оқиб,
Кулубон лек ёш тўкуб дурдек,
Гули хандон юзида мулдурдек.
Андаким, тиғи хунфишон олибон,
Тиғ зарби била жаҳон олибон.
Бу нафас кимки, бир тарона чекиб,
Дард ила оҳи бехудона чекиб.
Мунга борин ани нисор айлаб,
Балки қилмай писанду ор айлаб.
Май ичиб беҳисобу маст ўлмай,
Нафс ҳукмиға зери даст ўлмай.
Май санга мужиби фано бўлубон,
Сарбасар нур ила сафо бўлубон.
Не ажаб бўлса бода нуру сафо,
Ким, эрур ҳар қадаҳда истиғно.
Бода моҳиятин табаҳ билмак,
Ичмагин дам-бадам гунаҳ билмак.
Барча мазҳабда фосиқи ранжур
Яхширокдурким, зоҳиди мағрур.
Бўйла май нуш этибки, сурдум сўз,
Мастлиғ уйқусида юмсанг кўз.
Тунқўтар онда бахти бедоринг,
Субҳға тегруким худо ёринг.
Тартқач субҳ муаззини ё ҳай,
Ўчубон кўздин уйқу, боштин май.
Оқизиб узр кўзларидин сув,
Айласанг ул сув бирла пок вузу.
Қиблагаҳ сори рой келтурсанг,
Тенгри амрин бажой келтурсанг,
Чун неким тенгри амри бўлди тамом,
Айласанг адл тахти сори хиром.
Қўюбон бошингға Каёний тож,
Ҳукм қилсангки, сўз десун муҳтож.
Эшитиб ҳукм ҳар тараф мазлум,
Бори омингға айлаганда ҳужум,
Анда ширин калому хандон юз
Бирлаким, халкдин сўрарсен сўз.
Дафъ этиб халқ бошидин бедод,
Берибон додким, қилурсен шод.
Бирнинг айлаб қилурға чорасини,
Бошидин дафъ саршуморасини.
Бирисидин «алафбаҳо» кўтариб,
Сабзайи умри айшдин кўкариб.
Хар бирининг неким бўлуб коми,
Бирдам ичра бўлуб саранжоми.
Ким, йнарлар ўкуш мурод била,
Уқдалиғ ишлари кушод била.
Анда Нуширвон керак баққай,
Бошини ирғатиб авуч қаққай.
Чун қилиб ёд ўз адолатидин,
Мутағаййир бўлуб хижолатидин.
Адлдин токи, бўлғай овоза,
Ҳар кун ўлсун адолатинг тоза.
Шоҳлиқ хилъати қадинг била жуб,
Шоҳлар қадди хам аёғингга кўп.
Доду адлинг била жаҳон обод,
Ким, бу бўлғай жаҳонда адл ила дод.
Мулкунга аршдин келиб бу нидо:
«Халладаллоҳу мулкаҳу абадо».

X

Исмат баҳористоннинг шукуфта боғи ва иффат шабистонининг гавҳари шабчароғи, рўпўшлиғ Қофининг асмон париси, маҳжублиғ сипеҳрининг меҳри ховарийси, ахлоқи ҳамида ва авсофи писандидасидин шаммайи изҳор қилмақ


Чунки наққоши сунъ этарга рақам,
Офаринашға чекти иуги қалам.
Не учун келди гунбади мину,
Ғунчадек неча парда ту бар ту.
Чун тамом ўлди бу рафиъ айвон,
Нега тортилди неча шодурвон.
3аҳ батаҳ пардалар аро парда,
Бир-бир ичра тўқуз саропарда.
Пардалар бир-бирига айланған,
Дури анжумдин инжу турланған.
Малак ушбу рафиъ парда аро,
Эврулуб ул сифатки, хожасаро.
Пардалар даврида муҳофиз ўлуб,
Ташқи ходим киби мулоҳиз ўлуб.
Эсмай ул теграга насими шамол,
Қилмай ул ён хиром пайки хаёл.
Ақл бу фикр аро эди мадҳуш,
Ким нидо айлади хужаста суруш:
Ким, эрур бу тўқуз ниқоби баланд,
Ким, чекилмиш паранд узра паранд.
Бир ҳаримики, анда ёъқ маҳрам,
Демайинки, пари, малойик ҳам.
Анда маснад нишин фалак жоҳе,
Фалаки исмат авжида моҳе.
Ҳам Сулаймони аҳдға ҳамдам,
Ҳамдаму ҳамнишину мунис ҳам.
Чун Сулаймонға ёр эрур не ажаб,
Анга Билқиси соний ўлса лақаб.
Қайси Билқис, Сорайи Узмо,
Қайси Сора, Xадичайи Кубро.
Пок зотики, кўрмайин афлок,
Даҳр баҳрида ўйла гавҳари пок.
Суйи гавҳарининг абри найсондин,
Гавҳари онинг оби ҳайвондин.
Бу жиҳатдин ҳадисидур жонбахш,
Кафининг баҳри дурри Уммон бахш.
Гирдболиштида қуёш кўзгу,
Кела олмай жамолиға ўтру.
Қўзгу ёъқ, эв қизи дурур жовид,
Меҳр деб гоҳ отин, гаҳи хуршид.
Ул чу тутмай юзини пинҳоний,
Хизмати силкидин қовуб оний.
Чун бу навъ ани ўзидин айириб,
Титраб ул сарғарибу эрга кириб.
Барча ходимлари пари янглиғ,
Ёшурун кундуз ахтари янглиғ.
Пари уй қизлиғида хизматкўш,
Не учунким, эрур пари рўпўш.
Исмати боғидин қочиб булбул,
Ёшунуб ғунча гунбади аро гул.
Тутмаса ўзни пардада пинҳон,
Қўрқутуб они сунбулу райҳон.
Ваҳмдин қилса ҳам назора ҳавас,
Кўзни эрдин кўтармайин наргас.
Иффати забтидин жаҳон ичра,
Эл аёли кириб амон ичра.
Ой тун ақшам чу чиқти олам аро,
Дедиким, қилдилар юзини қаро.
Иффати забти андоқ айлар жид,
Ким де олмас кўҳни эл шоҳид.
Итларининг танобидин ҳар тор,
Узулуб чарх сори қилса гузор,
Чарх ани риштайи мадор этгай,
Малак ўз субҳасиға тор этгай.
Эй ҳариминг сипеҳри иззу жалол,
Анда ёъқ ўтгали малакка мажол.
Ою кун ёъқ агарчи монандинг,
Икки саъд ахтар икки фарзандинг.
Фазл аро нодири жаҳон бириси,
Лутф бирла жаҳонға жон бириси.
Бириси тахти маъдалат шоҳи,
Бириси авжи салтанат моҳи.
Тонг эмас бўлсалар Масиҳо дам,
Ким аларнинг анасидур Маръям.
То жаҳон бўлғай ул иков бўлсун,
Қўлларида жаҳон гарав бўлсун.
Сен дурисенки, шаҳға рузисен,
Шоҳнинг дурри шаб фурузисен.
Икн ёнингда оташин гавҳар,
Дур ики ёнида самин гавҳар.
Бахтға тожи торак ўлғайсиз,
Шаҳға ҳар кун муборак ўлғайсиз.
Чатри иқболингиз қилиб олий,
Шоҳи офоқ зилли иқболий,
Чун азалдин шаҳи жаҳон сиз-сиз.
Бўлмасун бир нафас жаҳон сиз-сиз.

XI

Шоҳ Баҳром достониға шуруъ қилурдин бурун бир неча сўзга муртакиб бўлмак, ва ул достонда тагйир ва табдил воқиъ бўлғаннинг узрин қўлмақ ва ҳар ганжға бир уй макон бўлғандек ҳар достонни бир байтда ниҳон қилмақ


Сўз тилисмидин улки, очти ганж,
Бўлди мезон табъи гавҳар санж.
Бу жавоҳирға тузди чун мезон,
Буйла қилдй жавоҳирин резон,
Ким, туғатти чу сунъ меъмори,
Тарҳ этиб коинот бозори.
Ер тутуб эл бошида савдолар,
Тушти бозор ичинда ғавғолар.
Ақл саррофи бу ғулу ичра,
Очти дўконни чорсу ичра:
Терди ҳарён қафасда гавҳари пок,
Бир тараф тўкти лаъли оташнок,
Чун жавоҳир ҳақойиқин билди,
Сирридин бу сифат хабар қилди:
Ким жаҳон бажри ичра ҳар луълу,
Ки, эриб обутобидин мамлу.
Киши фаҳм эца асл ила будин,
Англар ул дурни қатрайи сувдин.
Яна ёқуту лаъли тобанда,
Борча хородин ўлди зоянда.
Қайси жавҳарки, ёъқ баҳоси анинг
Кон ана, тоғ эрур атаси анинг.
Неча хороға шиддат ўлса аён,
Андин ўлмас жавоҳириға зиён.
Одами ҳамки, келди жавқари пок,
То билур кимки, айласа идрок.
Ота дуну ўғул шариф ўлмоқ,
Бу латиф ўлмоқ, ул касиф ўлмоқ.
Ким Xалилулло Озар ўғлидур,
Буцҳикан кўрки, бутгар ўғлидур.
Бу сифат келди нисбат ичра тамом,
Тавр аро Яздажурд ила Баҳром.
Ул келиб тийра ру садаф монанд,
Тонг ёъқ, ўлмақ садафға дур фарзанд.
Ҳар не ул бузди, бу борин тузди,
Бу борин тузди, ҳар нс ул бузди.
Кимни ўлтурди ул қилиб мажруҳ,
Бу қўюб марҳам, ўлди жисмиға рух.
Шоми дайжур зулмати кетти,
Тийра тундин қуёш тулуъ этти.
Бу қуёш ўйла бўлди нур афган,
Ки, жаҳон мулкин айлади равшан.
Ўйлаким, меҳр тиғу, жом била,
Тутти олам юзини ком била.
Салтанат тахти узра топти нишаст,
Кимда кўрди бийиклик этти паст.
Гарчи саркашни зарби паст этти,
Пастларии фалак нишаст этти.
Ким қуюндек эди ғубор ангиз.
Ани туфроққа паст айлади тиз.
Аёғ остида чун гуҳар кўрди,
То авжиға они тегурди.
Мулк боғин баҳори адл била,
Сувариб жуйбори адл била.
Ўйла сарсабз қилдию тоза,
Ким жаҳон бўлди жаннат овоза.
Ҳар не вайрон қилиб эди бедод,
Дод ила қилди барчасин обод.
Улча ул қилди комронлиғидин,
Шоҳлар ичра паҳлавонлиғидин.
Ҳеч тарих аро топилмас нақл,
Бўлса ҳам нақл, бовар этмас ақл.
Роқимиким, бурун қалам чекти,
Номасиға анинг рақам чекти,
Қилди тарихини чу элга аён,
Ишларин этти шарҳ бирла баён.
Қилди татвил ила чу ул такмил,
Мен не такмилға берай татвил.
Бир деганни ики демак хуш эмас,
Сўз чу такрор топти дилкаш эмас.
Айтмаққа агарчи қалғум ёъқ,
Ки, ул айтғанча айта алғум ёъқ.
Лек ҳам ўцам айламай мазкур,
Мени табъ аҳли тутмағай маъзур.
Бас бу авло дурурки, аввали ҳол
Сўз жамолиға бергамен ижмол:
Ҳар не бир достонға солди садо,
Мунда бир байт бирла тапқай адо.
Мужмал онинг сўзин қилиб такмил,
Ўз ҳадисимға бергамен тафсил:
Шоҳ Баҳром анинг киби шаҳ эди,
Ким сипеҳр анга хоким даргаҳ эди.
Аввал ўлғач Суҳайлдек толиъ,
Бўлди мулки Яман уза ломиъ.
Чун Яман бўлди нури ичра ғариқ,
Туфроғи мушку тоши бўлди ақиқ.
Шоҳ Нуъмон атабек ўлди анга,
Шафқат ичра атадек ўлди анга.
Бўлди Мунзир рафиқу дамсози,
Ҳамнишину надиму ҳамрози.
Араб ичра тутуб мақом аввал,
Каъбада мисли Аҳмади мурсал.
Ҳам Ажамдип қплиб Арабда мақом,
Ҳам Арабдпн этиб Ажамға хиром.
Ишратиднн Яманға равнақ ўлуб,
Қасри айши анинг Xаварнақ ўлуб.
Бўйла қасрии ясар замои меъмор,
Чарх меъморидск келпб Синмор.
Иши ов овломоқта чекмак жом,
Тортибон жом, қилмақ овға хиром.
Ов аро коми борча бодавд руд,
Бодавд руд аро нишоту суруд.
Гарчи жуз жом дам-бадам чекмай,
Адл қонунидин қадам чекмай.
Овдаким. шер қилди гўрға зўр,
Зўр ила шер уйини айлади гўр.
Ики шер олидин чу тож олди,
Отаси мулкидин хирож олди.
Шерлар олидин чу олди кулоҳ,
Шервашларни айлади рубоҳ.
Аждар ўлтурди чунки тортиб ранж,
Топти ул ранж даст музди ганж.
Кишваридин кетарди чун торож,
Етти йиллик маоф тутти хирож.
Ким эти йил кетарса элдин ранж,
Не ажаб эца тенгридин анга ганж,
Хайли гардун сифатлиғ айладилар,
Хасмиға якжнҳатлиғ айладилар.
Кишварин олди, ўлғач ул пинҳон,
Неча юз минг черик била хоқон.
Неча юз кимса бирла гоҳи ситез,
Бир шаби хун чу айлади ангез.
Ўйла хоқошш торумор этти,
Ким сипеҳр олидин фирор этти.
Асаре қолмади бу тўфондин,
Не сипоҳидину не хоқондин,
Бўлмади бўйла фатҳ дамсози
Ғайри Баҳрому хусрави ғози.
Топти чун хасмидин бу навъ кушод,
Онча олам элига айлади дод.
Ким наво топти баски, нозу наим,
Секиз учмоқ киби эти иқлим.
Достонларки, айтгим мужмал,
Манга ёъқ ҳеч анда баҳсу жадал.
Де олурменки, борча рост дурур,
Ўйладурким, кўнгулга хост дурур.
Нимак-им, ростдур демиш ул иков.
Булъажаб ростгўй эмиш ул иков.
Нимаким, анда иштибоҳ ўлғай,
Солиб ўцам, манга гуноҳ ўлғай.
Ложарам анда айлагум печиш,
Айблиғ бўлмасун дебон ҳеч иш.
Сўзда тарих ихтилофи бор,
Аҳли тарихнинг хилофи бор.
Буки мен айлагум дурур мастур,
Бўлмади эркин ул замон манзур.
Бу таворих ким манга тушмиш,
Илгима улча муддао тушмиш.
Кош аларға ҳам ўлғай эрди насиб,
Ким, фасона дегайлар эрди ғариб,
Чун бу дафтар эмиш манга рўзи,
Етти бўстони мажлис афрўзи.
Авли улким, наво кетургаймен,
Тенгри шукрин бажо кетургаймен.
Истабон тенгридин сўзумға кушод,
Достон тарҳин этгамен бунёд.
Чун бу маъни кўнгулга ком ўлди,
Сўзга бу эрда ихтитом ўлди.
Э Навоий, не бўлса гуфторинг,
Айла бунёдким, худо ёринг.

XII
Достон огози ва шоҳ Баҳромнинг сайдга парвози ва Монийи суратгардек ғариб қушни сайд қилғини, балки анга сайд бўлғини, ва Моний фалаки нақшбоздин ажаб сурат юз кўргузгандек Дилоромнинг дилрабо суратин кўргузгани ва Баҳромнинг риштайи тоқатин ул суратдин узгани


Муъбадиким вараққа чекти рақам,
Ким, не навъ ўттилар мулуки Ажам.
Шоҳ Баҳром ишин қилиб оғоз,
Қилди тарих сафҳасиға тироз.
Бўйла ёздики: чун сипеҳри баланд,
Қилди жоҳин анинг фалак пайванд.
Салтанат сурди моҳ то моҳи,
Моҳ то моҳи эл шаҳаншоҳи.
Руму Чин бўлдилар анга маҳкум,
Балки хоқони Чину, қайсари Рум.
Шамъи давлат фалак ёрутти анга
Рубъи маскун қарор тутти анга.
Саркаш эл қилди сарфигандалиғин.
Етти иқлим шоҳи бандалиғин.
Тожварларға бож этиб таъйин,
Шоҳларға хирож этиб таъйин.
Мулк аро қўйди бу сифат дастур,
Ки, «агар ройи ҳинд, агар фағфур.
Ҳар неким, қилдилар қабули хирож,
Кимса бормоққа бўлмайин муҳтож,
Ҳар йил они хизона қилғайлар,
Тахт сори равона қилғайлар».
Жонға миннат кўюб бу ишда мулук.
Тутубок бу тариқни маслук.
Неки дастур эди билурлар эди.
Ҳар йил они адо қилурлар эди.
Яна ҳар туҳфайи гарон моя,
Ким, бўлур шоҳларға пироя.
Қайси мулк ичра не бўлур ҳосил,
Бўлур эрди хизонаға восил.
Озу кўп ҳарне бўлса қиймат аро
Тутулур эрди молдин можаро.
Шаҳғаким, ишрати мудом ордк,
Соз бирла суруд ком эрди.
Кўп эди хизматида руд аҳли,
Базмида жонфизо суруд аҳли.
Ҳар тараф ҳамки, бўлса эрди бу хайл,
Ҳозир этмакка айлар эрди майл.
Шавқида ихтиёри ёъқ эрди,
Кўрмай они қарори ёъқ эрди.
Сайдсиз бўлмас эрди ороми,
Анда руду суруд эди коми.
Ўқи ҳар сайд сори топса кушод,
Захмидин сайд эмас эди озод.
Тўкубон сайд қони пай-дарпай,
Анга ҳамранг тортар эрди май.
Сайд айлаб ўтар замон ногоҳ,
Бўлса сарманзиле анга дилхох.
Тушубон топиб анда кому срараҳ,
Айш этиб тортар эрди неча қадаҳ.
Лаҳни чаигу рубоб эди ҳарён,
Сайд этидйн кабоб эди бирён.
Бир кун ушбу сифат шикор айлаб,
Бир бийик пуштаға гузор айлаб.
Топибон жонфизо ҳавосин анинг,
Кўрубон дилкушо фазосин анинг.
Базм асбобин айлаб омода,
Тушуб анда ичар эди бода.
Ҳам муғанний чекиб фалакка хуруш,
Ҳам этиб кўкка бонги нушо-нуш.
Шаҳни май ул бисоти хуррам аро,
Солибон ҳардам ўзга олам аро.
Кўрубон олам ичра шоҳ ўзин,
Олам аҳлиға қиблагоҳ ўзин.
Ҳам димоғини бода айлаб хуш,
Ҳам қулоғида нағмайи дилкуш.
Чун тааммул қилиб бу жоҳу жалол,
Кўнглига ҳар дам ўткариб бу хаёл:
«Ким, бу шукронағаким, қилди илоҳ,
Мени бу навъ олам аҳлиға шоҳ,
Элни шод айламак керакдурмен,
Адлу дод айламак керакдурмен.
Комсиз комин айламак ҳосил,
Бенаволарни айламак хушдил».
Ишни мундоғ шумора айлар эди,
Лек ҳар ён назора айлар эди.
Бўйла ишлар тутар эди ўзига,
Дашт аро учради биров кўзига,
Ким, борур эрди ёълға солиб хез,
Лаҳза-лаҳза хиромин айлаб тез.
Шаҳ хаёл эттиким эрур иоком.
Яяқ этмак бу навъ .ёълга хиром.
Кўнгли майл айлади багоят аига,
Айламак истади риоят анга.
Бир мулозимға ҳукм, қилдики: «Бот
Миниб отингға элт яна бир от.
Ул мусофирни отға миндургил,
Чоптуруб хизматимға эткургил».
Қосид улён чу маркабин сурди,
Шаҳ буюргандек они кедтурди.
Шоҳ чун сўрди лутф этиб они,
Ўпти эр сойири биёбоний.
Қўптию сурди сўз фасоҳат ила,
Сўзида чошни малоҳат ила.
Бўлубон сўз демакка афсун соз,
Қилди андоқ санову мадҳ оғоз.
Ким, эшитганлар офарин дедилар,
Пок лафзин дури самин дедилар.
Кўрмади шаҳ муносиб ул турмоқ,
Яқинида буюрди ўлтурмоқ.
Қўюб олиға гуна-гуна таом,
Егач-ўқ туттилар тўла-тўла жом.
Чун мусофир бошиға чиқти май,
Шаҳ сўрар эрди нукта лай-дарпай.
Неки шахдин бўлуб хитоби анинг,
Шаҳ писанди тушуб жавоби анинг.
Билди шаҳким, ҳарифи дашт навард
Бор эмиш кордону олам гард.
Сўзда чун кўп ғаробатин кўрди,
Яна ондин ғариб сўз сўрди:
«К-ей жаҳон мулкига қадам урған,
Пушти по бал жаҳонға ҳам урған,
Уйла маълум ўлур каломингдин,
Яна сарсар киби хиромингдин.
Ким санга кўп улум эрур маълум,
Ҳам урубсен басе маконға қудум.
Ҳам ўз аҳволинг эт аён бизга,
Ҳам ани айлагил баён бизга.
Ким чу урдунг мусофиратға қадам
Шаҳр қатъ эттингу, биёбон ҳам.
Шак эмаским, басе ғариб умур,
Санга бўлмиш сафар аро манзур.
Неки андин ғариб кўрмайсен,
Турфа андоқ ажиб кўрмайсен,
Ўзунга бизни соҳиб асрор эт,
Ул ниҳон нуктадин хабардор эт.
Сенки, борсен замон элида ғариб,
Санга бўлғон жаҳон ичинда ажиб.
Ики бас турфа ҳол бўлғусидур,
Иш алардек маҳол бўлғусидур.
Икисин деки бархабар бўлали,
Ики нодирға баҳравар бўлали».
Ер ўпуб раҳрави жаҳон паймо,
Деди: «К-ей комрони лутфнамо,
Гарчи бу сўз демакда ожизмен,
Демас эрдим бу сўзни ҳаргиз мен.
Ким ниҳони ривоятим бордур,
Бас ажойиб ҳикоятим бордур;
Менки, бу дашт раҳнавардимен,
Ўз ишимда замона фардимен.
Бўлмади кимса ёру дамсозпм,
Демадим ҳам кншига ўз розим.
Асрадим ҳам ўзумни пинҳони,
Ҳам бу розеки, айтқум они.
Ғаразим бу эдики, пўя уруб,
Даштлар қатъ айладим югуруб,
Шоҳ Баҳромким, жаҳон шаҳидур,
Чарх анинг ғубори даргаҳидур,
Даргаҳига ўзумни эткурсам,
Туфроғиға кўзумни эткурсам.
Ҳам анга айтибон нишонимни,
Ҳам десам нуктайи ниҳонимни.
Анга этмай бу сўзни сўрдуиг эен,
Булъажаб иш манга буюрдунг сен.
Демасам, сендин асру мамнунмен,
Десам, ўз мақсадимга мағбунмен.
Гарчи сен ҳам азим шон кишисен,
Олам аҳлида шаҳ нишон кишисен.
Анга ўхшарки, бўлмасанг Баҳром,
Санга ҳам бас баланд келди мақом.
Шибҳисен, гар ёъқ эҳтимоли анинг,
Мисли сен, гарчи ёъқ мисоли анинг.
Баски, мардумлуғунг манга этти,
Мен киби турфа қушни сайд этти.
Лек мақсудум ўзга ҳол эрди,
Анинг олинда қийлу қол эрди.
Кўнглума қўйдунг ики ғам доғи,
Демасам ҳам ёмон, десам доғи».
Шаҳ бу сўздин очилди боғ киби,
Тил чекиб шуълайи чароғ киби.
Деди: «К-ей, дашт аро шитобанда,
Билки жуянда, келди ёбанда.
Бахт комингни айламиш ҳосил,
Ким топибсен мурод, сен ғофил.
Ташна лаб бўлма, баҳр ёнинда,
Қилма шеван, тараб маконинда.
Нукта сурғилки, ҳосил ўлмиш ком,
Ким топибсен, гар истадинг Баҳром».
Билди раҳравки, гарчи чекмиш ракж,
Рўзи ўлмиш анга не янглиғ ганж.
Саждайи шукр айлабон тоза,
Деб дуо беқиёсу андоза.
Ер ўпуб, ўлтуруб адаб бирла,
Қилди оғоз сўз тараб бирла:
«Ким, шаҳ ики ҳадис қилди савол,
Бир бу эрдики: «Айт ўзунгдин ҳол».
Мустамиъ бўлса арз этай они,
Мени дерлар жаҳон эли Моний.
Кўп билик бирла хотирим маъмур,
Лек тасвир ила бўлуб машҳур».
Шаҳ худ эркан дурур анга толиб,
Шавқи васлига асру кўп роғиб.
Кўнглини ўйла шодмон топти,
Дегасен ўлмиш эрди жон топти.
Қучуб этти кўп илтифот анга,
Янги боштин бериб ҳаёт анга.
Лутфу эҳсон ила кўп этти карам,
Сўрди лекин икинчи сўзни ҳам.
Берди рови фасонаға тақсим,
Деди: «Сайр айладим эти иқлим.
Ҳар не офоқ аро ғариб эрди,
Они кўрмак манга насиб эрди.
Онча эрмас эди булар бори,
Ким чу қилдим гузар Xито сори.
Тожире этти моли ҳаддин кўп,
Моли кўп тожире ададдин кўп.
Дур ила лаъли баҳру кон чоғлиқ.
Қадри юз хожайи жаҳон чоғлиқ.
Нақди юз минг тумандин ортуғрақ,
Жинс анга худ дегандин ортуғрақ.
Ҳар сифат туҳфаси ниҳояциз,
Бебаҳо лаълу дурри ғояциз.
Лек бир дур бўлуб анга рўзи,
Қайси дур, моҳи мажлис афрўзи.
Маҳваши луъбати хитойи зод,
Кўруб андин Xитову Чин бедод,
Ҳуснича одами нишон бермай,
Киши кўрмай аники, жон бермай.
Кўрган ўлмакка қилмаса оҳанг,
Вой ул дамки, олса илгига чанг.
Чанги чун жонфизо садо чекса,
Ўзи ул савт ила наво чекса.
Кўрса ёхуд эшица ким они:
Қолмағай бир, гар ўлса минг жони.
Мен киби кимса чекса юз минг тил,
Бўлмағай васфи шарҳи юз минг йил.
<center></center>
Хожа зебин анинг изофа ясаб,
Сандалу уддин маҳофа ясаб.
Пўши дебофи чин, вале нсча ранг,
Ким анга атласи фалак ҳамранг.
Лаълу дурдин мукаллал ул дебо,
Ичида моҳ пайкари зебо.
Уду сандал била ясаб анга чанг,
Зуҳраваш чалмағ айлабон оҳанг.
Хожа байъин тилаб паривашнинг,
Зухра бир, муштари вале юз минг.
Бўлуб аҳли ғино жавоҳир санж,
Ҳаддин ортуғ тўкуб жавоҳиру гаиж.
Ганжу гавҳар анга баҳо бўлмай,
Муштари ҳожати раво бўлмай.
Васлига элнинг эҳтиёжи бўлуб,
Анга қиймат Xито хирожи бўлуб.
Майл қилди бурун Xито хони,
Байъ қилмоқ бериб баҳо они.
Бўлмай аркони давлати хушнуд,
Дедиларким: «Бу ишда ёъқтур суд.
Ким чу сен бу хирож анга бердинг,
Бўлғонингни анга баҳо бердинг.
Ўзунг ўлдунг сипоҳ маҳжури,
Шаҳ худ истар хирож дастури.
Яғи ўлсанг анга сипоҳинг ёъқ.
Бўлса ҳам разму дастгоҳинг ёъқ.
Нафс комиға изтироб этма,
Ўзнию мулкин хароб этма».
Шаҳ бу сўзни эшитгач, ўлди хамуш,
Халқ бемоя хожа сайр фуруш.
Менки, бор эрди хизматинг комим,
Ёр ўлуб бахти нику фаржомим.
Қуллуғунг сори чун мурур ўлди, .
Туҳфаи тапмағим зарур ўлди.
Ранг ҳайвон сувиға зам қилдим.
Ул пари суратин рақам қилдим.
Гар биайниҳ ул ўлмаса бори,
Шак эмаским эрур намудори»,-
Деб чиқарди ҳарир чини соз,
Ким юеинда рақам эди бу тироз,
Кўзи бирла аритти гардив агашг,
Қўпти филҳол очиб навардин анинғ.
Қўйди шаҳ хизматида фарзона.
Шаҳ пари кўргач, ўлди девона.
Мавҳ ўлуб кимса бирла демади сўз,
Андин ақшамғача кўтармади кўз.
Тинмайин айлар эрди наззора,
Шоҳин қилди ишқ бечора.
Жониға сурати бало тушти,
Булъажаб сурате анга тушти.
Кўрди Моний чу ҳолида тағйир,
Деди: «Шоҳо ишингға қил тадбир,
Ким фалак ҳодисотидин ногоҳ,
Бўлмағай амре ўлғуча огоҳ.
Гар иликдин ўшул пари кетгай,,
Анга улдам илож ким этгай?»
Деди шзҳ: «К-ей бу ғамда дармоним,
Роҳати жону офати жоним!
Мени бу сурат айлади шайдо,
Ақл шайдоға, бўлмағай пайдо.
Ҳам сен-ўқ меҳнатимга парво қил,
Дардманд айладинг, мудово қил!
Айтким, найламак керакдур бот,
Ким висолиға этгамен ҳайҳот!»
Деди Мони: «Йибарайин кишилар,
Чобук андешу хурдабин кишилар.
Анга ҳар кимнинг ихтиёжидур,
Байъи онинг Xито хирожидур.
Гар санга ул пари висоли керак,
Назаринг олида жамоли керак.
Қиймати чун топибдурур таъйим,
Бера олурсен ўтунга таскин.
Ёки бир йил Xитой молидин ўт,
Ё Xито луъбати хаёлидин ўт».
Деди шаҳ: «Гар будур кўнгул ҳоли,
Не Xито моликим, жаҳон моли.
Бергамен қиймат ўлса жононға,
Миннатин дағи қўйғамен жонға»,—
Дебон амр айладики, юзча киши,
Донишу поклик аларнинг иши,
Неча хожасарой бирла каниз,
Тутқали сарв сиймбарни азиз.
Бот Xито кишвариға барсунлар,
Ойни ул уқдадин чиқарсунлар.
Нома хоқонға даги топти вуқуъ
Анга бўлди баҳо ҳусули ружуъ.
Билиб ул хайл азм ишин лозим,
Бўлдилар айтқан тараф озим.
Қолди Баҳрому нотавон жони,
Илгида сурат, олида Моний.

XIII

Дилоромнинг дилоро ҳусни камолинда сўз сурмак ва ани Баҳроми бедилға эткурмак ва васл шамъин ишрат шабистонида равшан қилмақлари ва ҳажр хазонидип сутулуб, висол баҳорида ғунчадек кўнгулларининг гул-гул ачилмағлари


Чун ул эл урдилар Xито сори гом,
Ўйлаким ҳукм этиб эди Баҳром.
Манзил ўлғоч аларға ул кишпар,
Азм этиб ул гуруҳи донишвар.
Кўрубон хонни бердилар нома,
Туздилар ул сўз узра ҳангома.
Хон илик кўзга қўйди миннат ила,
Юз мубоҳот этиб бу хизмат ила.
Йибориб хожани талаб қилди,
Сўзда изҳори юз тараб қилди,
Айлади байъ завқу ҳолатидин,
Сарв гулрухни шаҳ ваколатидин.
Жонни ёрмоққа сотти хожайи хас,
Ким бу савдони тожир этгаю, бас.
Чун баҳоси хирожи мулк эрди,
Ҳам қабул этти, ҳам борин берди.
Айлаб ул элга дағи кўп инъом,
Сарвға равза сари берди хиром.
Ёнди ул хайл ҳам қилиб таъжил,
Қатъ ўлур эрди дашт мил-бамил.
Шаҳки ҳижрондин оҳ тортар эди,
Нолайи умркоҳ тортар эди.
Заъф этиб эрди жисмини қилча,
Ҳар кун эрди кўзига бир йилча.
Туну кун афғони зор чекмак ила,
Мехнати интизор чекмак ила.
Кўнгилдин сабр чун канора қилиб,
Яна сурат сори назора қилиб,
Кўрубон чун ҳабиб суратини,
Рафъ этиб ҳажрининг кудуратини,
Қучмоғиға очар зди оғуш,
Гоҳ беҳушу гоҳ кўнглида ҳуш.
Уйда бир соат ўлтура олмай,
Қаср ё боғ аро тура олмай.
Қаср уза базм ошкора этиб,
Ўлтуруб ёъл сари назора этиб.
Кўрунуб гард ё қаро кўзига,
Бир нафас келмай эл аро ўзига,
Заъфдан титрамак танин йиқибон,
Зилзила эски масканин йиқибон.
Ўзига чун келиб тани зори,
Кимсалар озим айлаб ул сори,
Чунки топмай нишона жонондин,
Яна ўтлуғ фиғон чекиб жондин
Тура олмай нишотхонасиға,
Бўлубон рокиб ов баҳонасиға.
Лекин айлаб Xито ёъли сари азм,
Хабаре ёрдин топай деб жазм.
Кўзига ҳар сифат кўрунса киши,
Хабарин сўрмоқ ўлуб онинг иши,
Дилбари мулкидин фасона сўруб,
Неча топса жавоб яна сўруб.
Моний ошуфта шоҳ ҳолатидин
Мутаҳиййир бўлуб малолатидин.
Ҳар замон ўзга нукта соз айлаб,
Яна бир нақшни тироз айлаб.
Бериб афсоналар адосида тул,
Шоҳ кўнглин қилай дебон машғул.
Ёрдин ўзга ҳар не деб Моний,
Эшитиб, лек англамай они.
Кимки, ишқ ичра мубтало бўлғай,
Ҳар не жуз васл, анга бало бўлғай.
Ҳажр ўти неча қўйса жониға доғ,
Сабр қилмоқ эрур ул ўт уза ёғ.
Ҳажр қилмас нечаки, зор айлар,
Улча ошиққа интизор айлар.
Ҳосилан неча вақт чун Баҳрам,
Ишқ дардидин ўлди беором.
Етти ногаҳ раванда қосид анга,
Ҳосил айлаб бори мақосид анга.
Шаҳға эткурди муждайи мақсуд,
Ки мадад қилди толиъи масъуд.
Ул қуёшдин ким, эрди шаҳ маҳжур,
Солғуси тийра шоми ҳажриға нур.
Шоҳ жисмиға изтироб ўлди,
Кўнглининг ҳола худ хароб ўлди.
Ошиқи хастаға малол чоғи,
Ҳажр муҳлик дурур, висол чоғи.
Қилди алқисса сарв сиймин тан,
Шоҳнинг шоми ҳажрини равшан.
Еттилар ул гуруҳким, бори,
Азм этиб эрдилар Xито сори,
Келибон бахтдин кушод била,
Кўрдилар шоҳни мурод била.
Қилдилар арз хон мақолотин,
Ҳар нечук туҳфа бирла савғотин.
Они ҳамким, хирож қилди қабул,
То суманбар баҳоси топти вусул.
Они ҳамким, париваши гулчеҳр,
Байъиға муштари анинг юз меҳр.
Келди бўлмай сафардин озурда,
Гули иссиқ ҳавода пажмурда.
Шоҳ аларға кўп айлаб эҳсонлар,
Онча юз ким, гумон этиб онлар.
Ҳукм қилдики: «Сарв раънони,
Олам аҳлиға шўру яғмони
Ҳарами хос аро тушурсунлар.
Ҳужрайи хос аро киюрсунлар».
Уйлаким, шоҳ ҳукми қилди зуҳур,
Равза ичра мақом тутти ҳур.
Ҳур чун равзани мақом этти,
Хусрав онинг сари хиром этти.
Қасри зарринға зоҳир этти шитоб,
Жисми бетоб, лек кўнглида тоб.
Ишқдин масту, бодадин сархуш,
Кирди ул уйгаким, бути маҳваш.
Топти жаннатда қасри пур зийнат,
Қаср ичинда вале яна жаннат.
Қайси жаинатки, ҳури руҳоний,
Демагил ҳур, меҳри нуроний.
Фарқидин то қадам фусуну фириб,
Бошидин то аёғи зийнату зеб.
Юзи ёнида гисуйи мушкин,
Келтуруб корвон нофайи чин.
Ёъқки, ул корвони мушк сиришт,
Манзил айлаб фазойи боғи биҳишт.
Зулф ёъқ, лайлким, очиб ики дом,
Лек ҳар доми лайлдин бир лом.
Доми остида лолаву насрин,
Тушуб анда ики ғазолайи чин.
Кўзи жайран, қароси мушки хўтан,
Томизиб холи мушкин ул жайран.
Нуктайи холи ранги шоми висол,
Юзининг субҳи нуқтаси ул хол.
Юзи гулзору ики лаб анда,
Ики гулбарги булъажаб анда.
Ҳар бири тўла ширайи жондии,
Эзилиб шира оби ҳайвондин.
Кимки, они шакарфишон топибон,
Нечаким, ўлган эрса, жон топибон.
Лаблари ичра оғзи ўйла нуҳуфт,
Ким дегайсен, бу лаъл топмади суфт.
Турфароқ буки, сўзга чун очилиб,
Нукта ўрниға борча дур сочилиб.
Лаъл ким кўрди дурфишон мундоқ,
Гулда жон шираси ниҳон мундоқ.
Лаълни қўйки, жон бўлуб лаб анга,
Жонға нун даври тавқи ғабғаб анга.
Жон ёзар чоғда котиби такдир,
Нуни сиғмай, қуйи қилиб таҳрир.
Зақани даври нун бўлуб не ажаб,
Нукта кўргузса ул чаҳи ғабғаб.
Тишлари лаъл ичинда риштайи дур,
Ёки ҳайвон суйи аро мўлдур.
Қошлари дайр тоқидек пайваст,
Тоқлар ичра икки кофири маст.
Тоқни қўйки, анбарин меҳроб,
Устида холи анбарина зубоб.
Ҳар қулоғида дурри рахшанда,
Икки кавкаб киби дурахшанда.
Мехр атрофида макон айлаб,
Фитна қилмоқ учун қирон айлаб.
Дема қад, нозанин ниҳоли биҳишт,
Руҳ сармоясидин анга сиришт.
Жилва қилмоқтаким, равон кўрунуб,
Руҳдин гўйиё нишон кўрунуб.
Беликим, риштайи хаёл келиб,
Топмоқ ул риштани маҳол келиб,
Торким, ёъқ келиб назир ичра,
Яшуруб ҳуллаву ҳарир ичра.
Келиб улким, ҳарир гулнори,
Ҳулла онинг юзида зангори.
Бу гулу сабзаким, келиб зебо,
Тўни лекин бунафшагун дебо.
Ани тарсиъ этиб жаводир ила.
Жавҳари руҳға мазоҳир ила.
Тўни ранги хираддин олиб ҳуш,
Руҳ жавҳарлариға ҳалқа багўш.
Ҳур ёъқ, ёъқ, не ҳур, балки пари,
Не пари, балки офати башари.
Лаби сўз дерда элдин олиб жон,
Лабларин чун кўруб уялиб жон.
Ҳам лабидин ҳаёт нўши оқиб,
Ҳам кўзидин ажаб хаданги ёғиб.
Мунчаву мунча юз жамол била,
Яна юз ғанжу юз далол била
Шаҳни чун кўрди, қўпти сарв сиҳи,
Шаҳиға банда, банда анга шаҳи.
Упти эр юз туман лиёз била,
Ҳар ниёзи сиришта ноз била.
Шаҳ чу кўрди нигори зебони,
Ондин ўз кўнгли ношикибони.
Сурати қилди кўнглини беҳол,
Онча юзким, варақдағи тимсол.
Улки, қоғазда сурати бежон
Не қўюб эрди жисм анга, не жон.
Асл суратга боқа олғайму,
Боқса доғи ўзида қолғайму.
Ҳосилан шоҳ топти чун комин,
Демагил комким, Дилоромин.
Хилват эрди нечукки, матлуби,
Яна маҳкуми амри маҳбуби.
Не де ўзга, не қилди пинҳони
Ки, топар улки, фикр этар они.
Найлайинким, не бўлди улдам ҳол,
Етмади анда чун насиму шамол.
Ёр маҳваш ҳариф ошиқу шаҳ
Қилганин билмаган эрур аблаҳ.
Элга сўз дер маҳал бу эр ўқдур
Манга лек ул салоҳият ёъқдур.

XIV

Моҳи Зуҳра жабиннинг нағмаси шаҳни зор силғани ва кўнгли қуши анинг чанги ришталариға гирифтор бўлғани ва чангдек кўнглин анинг ғайридин холи силиб жон ришталаридин фиғон тортқани ва анинг захмаси илгидин, балки илги захмасидин жони ришталарининг фиғони дам-бадам артқани


Чун шаҳи комёбу ком раво,
Топти ул навъ васл бирла наво.
Анга иш ўзга жому руд эрди,
Бодайи ноб ила суруд эрди.
Гоҳ жаннат мисол гулшан аро,
Қасри жаннат намуна маскан аро.
Соз этар эрди базми шоҳона,
Равза ул ҳурдин парихона.
Сарви гулрух жамолиға шайдо,
Дам-бадам ҳушу ақли нопайдо.
Сарв қад олса эрди майдин ком,
Настаранни чу айлабон гулфом.
Чанг олиб торини тузар эрди,
Лек жон риштасин узар эрди.
Демагил чанг, солики хам қад,
Чанг қадлар била бўлуб ҳамқад.
Бўлубон ул сулукдин мухбир,
Бош қуйилиқда бўлмоғи зокир.
Ердин олмай қадам, юругали ёъл,
Лек ўлуб сойири мақомот ул.
Чун ибодатга қоматин хам этиб,
Ики-уч эрда белни маҳкам этиб.
Дема солик, дегил хароботий,
Савтидин дайр эли мубоҳоти.
Кўргузуб дайр сори ёъл элга,
Неча зуннор боғлабон белга. .
Ҳар қачон ун чекиб, тарона тузуб,
Базм аро нағмайи муғома тузуб.
Ҳар қаён ул муғона нағма бориб,
Элни ёъқ динки, ақлдин чиқориб,
Ёъқни, қақнус дурур намудори,
Косасидин ажуба минқори.
Суқба минқори ичра сар-тосар,
Ки бўлуб анда торларға гузар.
Тор ила нағма беадад бўлубон,
Тор ёъқ, нағмаларға мад бўлубон.
Чунки ҳар суқбадин чиқиб бир лаҳн,
Бўлубон пур садо этинчи саҳн.
Чунки қақнуслиқ айлабон изҳор,
Ўт солиб олам ичра қақнусвор.
Суқбадин лаҳни зорлар билиниб,
Секрибон ўтки, торлар билиниб.
Буйла қақнусқа бу сифат товус,
Ҳамнаволиғ аро бўлуб маънус.
Гарчи товусдек жамоли анинг,
Булбул алҳон ила мақоли анинг.
Булбул осо чекиб чу минг дастон,
Бўлубон қақнус анга ҳамдастон.
Ул наволардин ўртаниб олам,
Хоссаким булбул ўлса, гулрух ҳам.
Шоҳ Баҳром ўйла зори анинг,
Ки ёъқ онсиз дами қарори анинг.
Кўзни олмай лиқосидин бир дам,
Қулоғин ҳам навосидин бир дам.
Кўз юзида, кулоқ навосинда,
Жон ғамида, кўнгул ҳавосинда,
Бўлубон жонсиз, ўлмайин онсиз,
Онсиз ўлғон замон, бўлуб жонсиз.
Туну кун лаҳни бирла бода ютуб,
Юзидин базми айшини ёрутуб.
Кўрмаса они қолмайин жони,
Кирибон жони кўргач-ўқ они.
Май ичардип ғараз навоси анинг,
Жилвайи ҳусни жонфизоси анинг.
Гоҳ бўстони дилкушо ичра,
Қасру айвони жонфизо ичра.
Шаҳ тузуб базм ул пари бирла,
Чарх хуршиди ховари биряа.
Ул наво чекса, бу фиғон тортиб,
Ул чу рухсор очиб, бу жон тортиб.
Гоҳ саҳро наварду, дашт хиром,
Ичибон сайднинг нишотиға жом.
Онда ҳам ҳажрин иттифоқ этмай,
Они ўздин даме йироқ этмай.
Аслида ул ғазолайи мушкин
Чин фазосида эрди ҳажла нишин.
Ҳам Xўтан даштида мақом этган,
Ҳам гулу сабзада хиром этгаи.
Дашт узра ғазоли мушкин бў,
Лолаву сабза узра қилғон хў.
Чун анга бу сифат шамойил эди,
Дашт сайриға асру мойил эди.
Шаҳға худ дашт сори иш чопмоқ,
Сайд қилмоқ била фараҳ топмоқ.
Икиси табъиға мулойим сайр,
Бу жиҳатдин аларға доим сайр.
Сайр аро шаҳга сайд эди ойин,
Ҳамроҳи моҳрўйи маҳднишин.
Нечаким, шоҳ сайд этар эрди,
Шаҳни ул моҳ сайд этар эрди.
Қайси бир сайдким, шаҳ эца ҳалок,
Нағмае тортиб ул бути чолок
Шўру ғавғо жаҳонға солур эди,
Бал шаҳи комронға солур эди.
Шавқ ўти ичра шоҳи озода
Маҳвашидин тилар эди бода,
Ки ўтин бу сув бирла паст этгай,
Шуъла ул сув била нишаст этгай.
Май бўлур эрди худ шарар ангиз,
Шавқининг шуъласин қилур эди тиз.
Нағмадин ўти дам топар эрди,
Бод.адин ёғ ҳам топар эрди.
Чунки бу ўт забона тортар эди,
Нолайи бехудона тортар эди.
Манзиле топибон тутуб ором,
Диллари васлидин топар эди ком.
Не учун ҳосил ўлмағай коми,
Кимки, ҳамроҳидур Дилороми.
Нечаким комёб ўлуб афзун,
Кунглига изтироб ўлуб афзун.
Васл аро кўнгли изтироб айлаб,
Фурқати худ ани хароб айлаб.
Бўйла машъуф анга шаҳи олий,
Васлу ҳажрида бу эди ҳоли.
Ут солиб жониға висоли онинг,
Ҳажри ёдин не эҳтимоли анинг.
Ёри ул эрдию аниси ҳам ул,
Ҳамраҳи ул эрдию жалиси ҳам ул.
Уйла хўй этти ой жамоли била,
Бўлди машъуф анинг висоли била,
Ки даме онсизин ҳалок эрди,
Ёқа ўрниға кўкси чок эрди.
Иш анга эттиким, бу янглиғ шоҳ,
Мулк ишидин эмас эди огоҳ,
Бақмайин мулк ила сипоҳ сори,
Қилмайин майл додхоҳ сори.
Ўтти уч-тўрт йил бу ҳолат ила,
Ҳолатидин улус малолат ила,
Эл бу ишдин шикоят айлар эди,
Ҳар киши бир ҳикоят айлар эди.
Ишқ ила кимки, ошно бўлди,
Офият мулкидин жало бўлди.
Ишқ хайли чу турктоз этгай,
Фарқ шоҳу гадода оз этгай.
Сарсари ишқ чун этар бебок,
Тенгдур учмоғда тоғ ила хошок.
Ишқ сели йиқарда кошона,
Тенгдур обод бирла вайрона.
Мўр этар топса аждаҳо янглиғ
Шоҳин зор этар гадо янглиғ.
Ҳосил ул навъ шоҳи оламгир,
Ишқ хайлиға уйла бўлди асир,
Ким чиқиб дудлар ниҳодидин,
Чиқти мулку сипоҳ ёдидин.
Иши ул ой била хиром этмак,
Ҳар замон ўзга эр мақом этмак.
Сайд этиб айламак ани дилхуш,
Токи ул чекса нағмайи дилкаш.
Сабаб ўлғай тарабға омода,
Ичгай ул ҳусну ун била бода.
Бодаким олса ихтиёр элдин,
Не ажаб чиқса ҳар не бор элдин.
Ишқ ҳам майға айласа имдод,
Тонг эмас борса бору ёъқ барбод.

XV

Баҳромнинг ишқ тўфони туғёнидин бехирад ва май ўти ҳарорати ғалаёнидин бехуд бўлғани ва ўз ғазоли шер афганига газол атқанида таҳсин силмағандан оҳугирлик башлағани ва домға беркиган кийикдек ани ўз камандиға беркитиб, кийиклар куномида ташлағани


Шаҳгаким бўлмиш эрди ошиқу маст,
Булъажаб ики иш бериб эди даст.
Шаҳ чу ул лаҳв ила бўлуб машъуф,
Ишидан топмас эрди ҳеч вуқуф.
Мулк иши забту рабциз бўлди,
Салтанат амри забциз бўлди.
Қилмади шаҳ чу додхоҳни ёд,
Эл илик сунди қилғали бедод.
Мулк чун шоҳ адлидин қолди,
Қилди ҳар ким неким қила олди.
Ҳам қаламзан тушуб ҳавола аро,
Бўлубон халқ рўзгори қаро.
Ҳам қароқчи узотти ҳар сори қўл,
Банд бўлди алар қўлидин ёъл.
Чек ти ғавғо баланд бодапараст,
Бўлди муъзин била имом уни паст.
Сўфи ибриқиға халал бўлди,
Бода тунги била бадал бўлди.
Қуртдек бўри бирла тўлди ёбон,
Дема қўй, балки туъма бўлди шубон.
Бир неча маҳрами тилаб хилват,
Қилдилар арз шаҳға бу ҳолат,
Ки халойиқда қийлу қол недур.
Мулк бирла улусқа ҳол педур.
Шаҳ чу билди, тааммул этти басе,
Ишга чора тахайюл этти басе.
Лек ошиқ ишига не чора,
Ишқ этар ул элни бечора.
Не ул ойсиз анга қарор эрди,
Не илигинда ихтиёр эрди.
Билдиким мулк иши хароб ўлмиш,
Мулк эли ҳоли изтироб ўлмиш.
Ишқдин гарчи хаста ҳол эрди,
Лек кўнглнда бу хаёл эрди,
Ки не навъ ишга айлагай тадбир,
Ки бу тавриға айлагай тағйир
Мулкдин ёъқ гузир анга ҳосил,
Ёрдин худ гузир эрур мушкил.
Лек кўнгли чу беҳузур эрди,
Анда ҳар лаҳза бу хутур эрди.
Ки: «Агар бўлса шоҳлиғ боқи,
Топилур буйла моҳваш соқи.
Буки васлини топмишам пайваст,
Шаҳлиғ ўлмаса бермас эрди даст.
Мулк эли бўлмаса не ул бордур,
Не тириклик уйига ёъл бордур.
Лек то бўлғусидур ул мавжуд,
Не анинг ғайридур эрур нобуд.
Икисини ким деса қилойин жамъ,
Шуша муздин дегай ясаймен шамъ.
Кўнгли чун мулк ила хизона тилаб,
Ишқ тарк этгали баҳона тилаб.
Ишқ ила шоҳлиғ мувофиқ эмас,
Ишқ лофида шоҳ содиқ эмас.
Ишқ учун бедили керак фони,
Ўртаган шавқ шуъласи они.
Кун аро навбати фано урған,
Ики оламға пушти по урған.
Жон бериб ёри муддаоси учун,
Балки юз жон анинг ризоси учун.
Вақф этиб дилбариға жон мулкин,
Садқа айлаб ики жаҳон мулкин.
Шоҳким мулк очарни қилса насақ,
Юз туман қон тўкар бари ноҳақ.
Ошиқ ўлғонки, кечмагай жондин,
Ишқ беҳад йироқ дурур ондин.
Шоҳ алқисса бу тахайюл ила,
Айш айлар эди тааммул ила.
Иши доим шикор бирла эди,
Чапмағи ўз қарори бирла эди,
Ичибон ёр илгидин майи ноб,
Салтанат фикридин вале хуноб.
Бир кун ов ичра шоҳ эди сархуш,
Ёнида эрди ул бути маҳваш.
Кўрди раъно ғазоли чобук хез,
Суръати кўк ғазоли янглиғ тез.
Шаҳ ўқ атмаққа уйла қодир эди,
Сайд урмаққа уйла моҳир эди,
Ким не навъ ўлса элга рағбату тавъ,
Ўлтурур эрди сайдни ул навъ.
Қай тукин сайднинг нишона қилиб,
Ўқи ул эрни ошёна қилиб.
Деди гулрухқа: «К-ей пари талъат,
Бу ғазолики, кўргузур суръат,
Не эрига десанг хаданг урайин,
Ул сифатким, буюрсанг ўлтурайин».
Шўхнинг табъида чу диққат эди,
Рамз ила нуктайи дақиқ деди
Ки: «Бурун сол ики қўлиға шикол,
Ўйлаким турғай ўз эрида ғазол.
Сўнгра отмоққа яхши кўзла ани,
Ҳам йироқтин туруб бўғузла ани».
Шаҳ чу билди санам таманносин,
Топти филҳол анинг муаммосин.
Демади нозанин ҳадисини ёъқ,
Чекти ул садоқдин иничка ўқ.
Сайд сори чекиб даранг била,
Тикти ики қўлин хаданг била,
Ким ул ўқ ўтмади яросидин,
Тери бирла сўнгак аросидин.
Чунки бўлди ғазол қўллари банд,
Ёйиға кайбур айлади пайванд.
Урди ул навъ бўғзиға они,
Ки кесилдию оқти ҳам қони.
Не хаёлики, айлаб эрди моҳ,
Борисини бажо кетурди шоҳ.
Қилди бир ишки кимса бермас ёд,
Кимса ёъқким, сипеҳри кўҳна ниҳод.
Шаҳ чу кўргузди ишда бу ойин.
Тамаъ этти нигоридин таҳсин.
Анга чун ҳусндин бор эрди ғино,
Келди ҳусн иқтизоси истиғно:
Шаҳ дуосиға чекмади тилини,
Ўпмади шоҳи комрон элини.
Деди: «Ҳар ким бир ишни варзиш этар,
Иш камолини кўр, не эрга этар!»
Демади шоҳники: «еттинг хўб»,
Ишни идмонға айлади мансуб.
Шўх бу нукта айлагач тақрир,
Шаҳ мизожиға топти ёъл тағйир.
Қошининг ёси узра солди гириҳ
Ким пари чеҳрадип эшитмади зиҳ.
Шўх кўрдики шаҳ итоб этти,
Деди ислоҳ этай, хароб этти.
Дедиким: «Шаҳға не итоб дурур,
Ким бу сўзким дедим савоб дурур.
Менки бир нағма соз қилсам чанг,
Руҳ чиқмоқ сари қилур оҳанг,
Ёъқ эди бу мулоямат бирла,
Мунга этти мудовамат бирла.
Шоҳким бир кийикка урди хаданг
Десам идмонни ишга келди батанг».
Шаҳким исмои бу мақол этти,
Ғазаби ўти иштиол этти.
Ики қаттиқ ҳадис эшитти ажаб,
Ихтиёрин иликдин олди ғазаб.
Шоҳким қаҳри ўлди муставли,
Ул диёр ичра бўлмамоқ авли.
Салтанат ғайрати чу зўр этти,
Лутфу эҳсон кўзини кўр этти.
Истади қатл айламак они,
Кесмак озод сарви раънони.
Деди баъзи: «Бу навъ дилкаш эмас,
Зуафо катли тиғ ила хуш эмас».
Дедиким неча хориж андиша,
Қатл аларға ҳунар неким пеша,
Махддин ойин чиқирдилар,
Бир биёбонға элта бордилар.
Ҳар гиёҳи анинг нечукким ўк
Даврида неча кунчилик сув ёъқ.
Жонивар умрини қилурға табоҳ
Бутмай анда багайри заҳр гиёҳ.
Ики гисусидин каманд айлаб,
Ташладилар ғулула банд айлаб.
Гисусиким, улусқа эрди каманд,
Оқибат бўлди ўз ҳалокига банд.
Ёнибон сурдилар ватан сорн.
Келдилар шоҳи жавр фан сори.
Шаҳки бу даҳшат айлади ул дам,
Беҳуд эрди маю ғазабдин ҳам.
Ул кун оқшомга тегру ичти май.
Ғазаби ортар эрди пай-дарпай.
Шомким бодадин хароб ўлди.
Масти май, балки масти хоб ўлди.
Субҳ роҳ истаб этти майли сабуҳ,
Ёнидин ғойиб эрди роҳати руҳ.
Сўрдиким: «Моҳваш қаён кетмиш?»
Бехабарким не шоҳ кор этмиш.
Дедилар қилганин неча маҳрам,
Тийра бўлди анга ёруғ олам.
Қуйи солиб бошини фикр этти,
Қилгани борча кўнглига этти.
Билдиким қаҳр сарсари эсмиш,
Ўз қўли бирла ўз бошин кесмиш.
Деди: «Ушбу замон ўзум борайин,
Ул биёбонни бир-бир ахтарийин.
Қайда бўлса топай нигоримни,
Қилайин садқа жони зоримни.
Тирик ўлса бўлай фидоси анинг,
Берибон жон топай ризоси анинг.
Ўлган ўлса ўзумға тиғ урайин,
Диятиға ўзумни ўлтурайин».
Қўймади тожу тахт номуси,
Айламакка ўлук замни бўси.
Топмас эрди хирад далолати ҳам,
Мониъ эрди улус хижолати ҳам.
Чун мумаййиз хирад қилур эрди,
Хирад ул ишни рад қилур эрди.
Хотири топмайин хирадқа русуҳ,
Ишқ айлар эди ани мансух.
Жони ики бало аросинда,
Мўр ики аждаҳо аросинда.
Не ўлук эрди, не тирик сони,
Бўлмас эрди тирик демак онн.

XVI

Баҳромнинг ғазаб мастлиғидин ҳучиёр ва ғафлат уйқусидин бедор бўлуб, ул ошуфта тушлардин паришон, балки уйғоқлиқда қилғанларидин пушмон бўлғани ва мушкбў ғазолин истай биёбонға ўзи кетиб, ани топмай, ўзидин кгтгани

Қилди Баҳром чун бу англиғ иш,
Йиғлағу ёъқки, кулгу янглиғ иш.
Ўзида ики кунгача ёъқ эди,
Кўнглида шуъла, жонида ўқ эди.
Келди ҳолиға чун учунчи кун,
Кўрди умри ёруғ кунин қора тун.
Ишқ хайлу сипоҳи айлаб зўр,
Кўнгли мулкига солди ғорати ғур.
Тамаъ ўз мулкин айлади обод,
Кўнгли мулкин ҳам айлади барбод.
Баҳр аро тожир истар эрди суд,
Ғарқ ўлуб бўлди моя ҳам нобуд.
Боғбон мева кўп қилиб эди ком,
Жола шохин доғи ушатти тамом.
Тушти онинг ичига андоқ барқ,
Ким вужудин ўт ичра айлади ғарқ.
Тожиға лаъл шавқи ўлтурди,
Чарх бошиға хора ёғдурди.
Мулки ҳифзиға чекти тиғи ҳалок,
Кўксин ул тиғ бирла айлади чок.
Истади сурма айлабон таъжил,
Сурмайи чарх чекти кўзига мил.
Чунки наззора қилди ўз ишига,
Кўрди ҳолики, бўлмасун кишига.
Зор жисмида юз шикан тушти,
Хаста кўнглига минг тикан тушти.
Жони тандин тўюб, тани жондин,
Кўнгли ранжур мундину ондин.
Зол чархи киби тани бузулуб.
Риштайи жони торидек узулуб.
Чарх ажзосидек фиғон қилибон,
Сўнгаги бир-биридин айрилибон,
Ҳажрдин жон чу оғзиға этти,
Қўпти беихтиёру азм этти.
Ул навоҳиға тегру қилди шитоб,
Ки суманбарға қилмиш эрди итоб.
Ким бор эрса ҳаёти имкони,
Бўлғай ул руҳға фидо жони.
Ўлукни топса мотамин тутқай,
Ун чекиб навҳайи ғамин тутқай.
Кўтариб зод сарви чолокин,
Солибон маҳд аро тани покин.
Навҳадин кўнглин айласа холи,
Ўзин ўлтургай устига ҳоли.
Ёри хилватгаҳиға хос ўлғай,
Фурқатидин ўлуб халос ўлғай.
Ҳар неча кезди дашту саҳрони;
Топмади зод сарви раънони.
Сарвға жилвагаҳ гулистондур,
Хосса сарвики, нор пистондур.
Не тилар сарв дашту води аро,
Сарв ўлур бўстон саводи аро.
Ани топмоқдин ўлди чун маъюс,
Юзга урди тапонча, уйлаки кўс.
Чекти навъи ғарив ила фарёд,
Ким чу Ширинни топмағай Фарҳод.
Тушти эрга маризи бедилдек,
Толпиниб сайди ним бисмилдек,
Онча қон ёшини равон қилди
Ки, фалакнинг ичини қон қилди.
Деди: «Ўз жонима не қилдим, вой!.
Бўлурни буйла иш не билдим, вой!
Ким ўзи кўксин ўзи чок этгай,
Ўзи жонин ўзи ҳалок этгай!
Улча мен қилдим айлагайму киши,
Бу иш эрмас эди кишининг иши!
Кимса бўғзиға тиғ сурғайму?
Умри шамъин пулаб ўчурғайму?
Жон учун жисми нотавонға эваз,
Айласам жисм ўлурму жонға эваз?
Қилмасам ҳам танимни юз пора,
Уладурмен не навъ этай чора!
Ўзни ўлтурмасам ўлармен ло!
Кимга тушти жаҳонда буйла бало!
Манга не қилдинг, эй сипеҳр, охир,
Ёъқ эмиш сенда зарра меҳр, охир!
Меҳрсизлик ишим аро қилдинг,
Рўзгорим юзин қаро қилдинг.
Меҳрдин эенда бўлса эрди нишон,
Кўзум ўлмас эди ситора фишон.
Сенда чун меҳр ёъқ эди мавжуд,
Меҳр чеҳримни айладинг нобуд.
Ашким анжум масаллик оқтурдунг,
Давлатим меҳрини уёқтурдунг.
Меҳри иқболим ўлди эрга ниҳон,
Жоним олғилки, эр қуйи бу жаҳон.
Найлайин бу жаҳонни жонсиз мен,
Бал жаҳон бирла жоннп онсиз мен.
Жонни олғилки, тўймишам биллоҳ!
Кўнгул ўлмакка қўймишам биллоҳ!
Жонни найлай жаҳонда жононсиз!
Жоним онсиз тане дурур жонсиз!
Танки жонсиз дурур нетай они,
Ер қуйи танки, бўЛмағай жони!»
Дашт аро буйла эрди ошуби,
Жони ғам хайлининг лагад куби.
Тахт ила мулк ёдидин кетти,
Ваҳшдек дашт аро мақом этти.
Ёъқ эди шаҳру мулкдин огоҳ,
Бодия ичра этти манзилгоҳ.
Ул биёбон ичинда афғонда,
Балки бир шаҳр эли биёбонда.
Кўргач элким анга тааб тушти,
Тушти иш, лек бас ажаб тушти.
Қўйдилар борча водию маскан,
Шоҳдек дашт аларға бўлдн ватан.
Юз ёшурғоч қуёш дилороми,
Сочти ашкин сипеҳр баҳроми.
Тийраликдип фалак топи-5 озор,
Хажр шоми нечукки, ошиқи зор
Шоҳ Баҳромға тун айлади зўр,
Кўзига олам ўлди ўйлаки, гўр,
Қаро қайгу била қолиб ғам аро,
Кўрди ўзни ғариб олам аро.
Дема олам, фироқ зулмоти,
Шоми хижрон келиб анинг оти.
Бари олам юзин тутуб зулмот,
Лек мумкин ёъқ анда оби ҳаёт.
Минг Xизр анда гар макон айлаб,
Борисиға ҳалоки жон айлаб.
Бўлубон чарх жавфи кийр андуд,
Элга айлаб нафас ёълин масдуд.
Дам ёъли чун тутулди қийр ила пок,
Не ажаб анда Xизр бўлса ҳалок.
Балки зулмат эмас эди ул тун,
Ҳажр ўтидин тутуб жаҳонни тутун.
Фурқат ўти чу жон аро бўлғай,
Дуди бирла жаҳон қаро бўлғай.
Ҳажр ўтиға чу истасанг ҳийма,
Зор танлардин ўзга ёъқ нима.
Ўтки ошиқ тани эрур ўтуни,
Тонг ёъқ ар ошиқ ўлтурур тутуни,
Не ажаб ўтки, танни куйдургай,
Дуди боғлаб нафасни ўлтургай.
Ҳажр аро ул чу мубтало бўлди,
Буйла тун жониға бало бўлди.
Гарчи тун бўлди халқ аро парда,
Тиктилар оқ ую саро парда.
Сурдилар теградин улусни йироқ,
Хосият буйла берди шоми фироқ
Мутаҳаййир бўлуб улус бори,
Ҳар бири гўша тутти бир сори.
Борча махсуслар кўзи тўла ёш,
Сойир эл фикр ила солиб қуйи бош.
Ул деди: «Дев анинг ёълин урмиш»,
Бу дебонким: «Паридин ўлди бу иш».
Ҳар бири айтибон бир афсона,
Булуб ул ўрта эрда девона.
Оқибат зоҳир этти бу қайғу,
Қайғулуғлар кўзи аро уйқу.
Қолди Баҳром печу тоб ичра,
Фурқат ўтидин изтироб ичра.

XVII

Ҳажр шоми тулининг имтидоди ва саводининг бедоди ва ул шомда Баҳром жонига андуҳ хайлининг шабихунлари этмак ва ул шабихун аҳлининг жон ва кўнглин асир этмак ва ул асирона навҳа била ўзидин кетмак ва аркони давлати бало даштидан ани даво шаҳри сори элтганлари


Шоҳ Баҳром қилди чун ул шом
Гўрлар жилвагоҳи ичра мақом,
Гўрдек тийра эрди дайри куҳун,
Чарх ул тийракликда бесару бун.
Шаҳға ҳажр ўти ул сифат тутошиб,
Ким анинг дуди этти кўктин ошиб.
Чархдек тийра, доғи саргашта,
Қон ёшиға шафакдин оғушта.
Зоҳир айлаб сиришки сайли ҳалок,
Кўзидин элтиб уйқу хайлин пок,
Жонидин ҳажр ўти забона уруб,
Неча ашки ўчурса ёна уруб.
Ишқ ўтиким кўнгулдин олди фароғ,
Ашк ул ўтқадур сув ўрниға ёғ.
Анга ул ўт ҳам эрди хайли бало,
Ҳам кўзи ёғи эрди сайли бало.
Кўнғли мулкига ғам ҳужум этти,
Балки торожи марзу бум этти.
Нечаким ошти беқарорлиғи,
Етмади ҳеч кимса ёрлиғи.
Ёр ҳажри чу тийра қилса мижоз,
Ҳеч ёр айламас ул ишга илож.
Кирди бир хилват уйга пинҳони,,
Ким малул эрди халқдин жони:
Ичкаридин эшикни боғлади тез,
Ёндию зоҳир этти рустохез.
Онча чекти фиғону вовайло
Ким, жаҳон ичра тушти шайни бало.
Уруб аввал яқосин айлади чок,
Танға урди тапончайи бебок.
Бори узвиға зулм кўргузди,
Қайси узвинки, тишлади узди.
Онча эрларга урди бошини руст,
Ким сари мў ёъқ эрди анда дуруст.
Бошини баски, айлади пора,
Ҳар туки сою бўлди бир ёра.
Дард хоки танини гард этти,
Гардин қўйки, кўҳи дард этти.
Танидин баски, узди паргола,
Дард боғида очти юз лола.
Тун ёримиға тегру бу эди иш,
Узар эрди уруб тани уза тиш.
Ул қадар чекти нолаву фарёд,
Ўзига онча айлади бедод.
Ким тани сустайиб, қўли толди,
Ҳажр жисмиға сустлуғ солди.
Талпинурдин чу бўлди ороми,
Солди жониға ўт Дилороми.
Дард ила навҳа айлади оғоз,
Ёр эди била бўлуб ҳамроз.
Бошиға солйб ул қаро гису,
Ҳар туки сою бир қаро қайғу.
Ул хаёл ичра печу тоб урубон,
Чарх жисмиға юз таноб урубон.
Қошининг шавқидин қади хам ўлуб,
Заъф ичинда ҳилолдин кам ўлуб.
Танин айлаб ҳилодек хаста,
Анинг ики ҳилоли пайваста.
Кўзининг жайранин назарда кўруб,
Кўнгли даштида юз қулон югуруб.
Ул кийикдин чу қолмайин жони,
Чарх Баҳроми Гўр дейиб они.
Киряики ёъқким, ул сифат ҳинду,
Сончибон бағри ичра юз мўнду.
Ҳар бири чунки юз яра айлаб,
Дуди оҳи юзин қара айлаб.
Орази ёдидин чу тортиб вой,
Ўртаниб кўкда ҳам қуёш, ҳам ой.
Оқизиб кўздин онча гулгун ёш,
Ким шафақ ичра қолиб ою қуёш.
Холи бўлған учун назардин гум,
Қолмайин кўзлари аро мардум.
Ул чибин чун кўзини айлаб кўр,
Кўнглининг захми ичра солиб шўр.
Лаблари шавқидин чиқиб жони,
Лаъл этиб даштни кўзи қони.
Лаъл ёъқким, ақиқу маржон ҳам,
Кўнгул ондин топиб зарар, жон ҳам.
Оғзидин зарра айламай маълум,
Кўзга андоқки, нуктайи мавҳум.
Ҳеч ёъқ эрда юз таваҳҳум этиб,
Адам ичра вужудини гум этиб.
Тиши нақшики, келди риштайи дур,
Кўзидин дурдек оқизиб мўлдур.
Умри бошиға эғдуруб бу тагарг,
Мўлдур ўрниға борча жолайи марг.
Айлабон чун тараннуми ёдин,
Чекиб андоқ фиғону фарёдин,
Ки унин ҳар ким истимоъ қилиб,
Олло, олло! ўлуб яна тирилиб.
Соғиниб чун чаҳи занахдонин,
Чекибон борча риштайи жонин,
Ким эрур кўнгли изтироб била,
Тортқан они бу таноб била.
Қади фикрида чунки пўя уруб,
Оҳ ўтидин ниҳоли умри қуруб,
Унутиб сарви бўстонни дағи,
Сарв ёъқ, руҳ ила равонни дағи.
Бели торини чун хаёл қилиб,
Жисмини ул хаёл нол қилиб.
Бадани нолдек бўлуб бежон,
Кўзига нол афъийи печон.
Солибон сим жисми кўнглига тоб,
Сиймгун ашкини қилиб сиймоб.
Сиймдек ашк кўзи фош айлаб,
Бори оламға сиймпош айлаб.
Чангининг ҳайъатин соғинган дам,
Эгри қаддин фиғони айлаб хам.
Дилкаш истаб бу эгри афғони,
Тор ўлуб анда риштайи жони.
Ҳар замон кўнгли бир ҳаво қилибон,
Чангдек ўзга бир наво қилибон.
Лек ўз ҳолиға наво топмай,
Дард топиб, вале даво топмай.
Заъфи ортиб ҳаду гумондин ҳам,
Дарди ишқи фузунроқ ондин ҳам.
Кўзи қон тўкмак ичра қонмай ҳеч,
Ўзи ҳолин ўзи инонмай ҳеч.
Дебки: «Ё, раб, не ҳолат эркин бу!
Не туганмас малолат эркин бу!
Менмудурменки, чунки қилдим зўр,
Аждаҳо савлатимдин ўлди мўр.
Эмди ишқ аждаҳоси зўр этти,
Аждаҳокуш танимни мўр этти.
Менмудурменки, зоҳир эткач кин,
Ожизим бўлди ики шери арин!
Дард ила ҳажр қилғач арислонлик,
Муш ўлубмен, вале ярим жонлик.
Менмудурменки, разм чун туздум,
Чин сипоҳини ёлғузун буздум.
Ишқ чун разму кин шиор этти,
Хайли сабримни тору мор этти.
Менда бор эрди ақл ҳам, дин ҳам,
Ғамда тоқат, балода тамкин ҳам.
Не бало ишқ бошима солди,
Ким саросар бу хайл қўзғолди
Оҳ ўтидин тутунниму айтай!
Ёъқса бу тийра тунниму айтай!
Ким кўрубтур кеча бу янглиғ узун,
Ғам кунидин қаролиғ ичра фузун.
Ҳам қаро, ҳам узуну, ҳам дилбанд,
Маҳвашим сочидин келиб монанд.
Мунда мен, анда нотавон кўнглум,
Мунда мен зору анда қон кўнглум.
Мен дағи гарчи қонда бўлғай эдим,
Кош кўнглумдек онда бўлғай эдим!
Мени бу кеча музтар айлабдур,
Зор кўнглумни абтар айлабдур.
Гўрдек тун эрур қаронғу манга,
Бўлса не эрди сўнгғи уйқу манга.
Чарх қатлимға тиғи кин олди,
Гўр ичига тириклай-ўқ солди.
Кош, тиғин бишимға сурса эди,
Бошни тандин уруб тушурса эди.
Қавму хайлики, бандам эрдинглар,
Не десам сарфигандам эрдинглар.
Борчаға неъматим ҳақи бордур,
Бу суфат юз ҳақим тақи бордур.
Хизматим ичра лоф урар эдингиз,
Лофи разму масоф урар эдингиз!
Қиличингиз ушолдиму охир!
Илгинига тошқа қолдиму охир!
Мени юз минг бало аро кўрманг,
Ҳар замон ўлмагим раво кўрманг.
Тиғ ила кўкрагимни чок айланг,
Бир-ики зарб ила ҳалок айланг.
Қутқоринг жони нотавонимни,
Биҳил эттим бориға қонимни.
Демайинким, биҳил дурур қоним,
Музд бергаймен ўлса юз жоним.
Ёрлиқ қайда кетти, ёронлар!
Ёъқ мусулмонлиқ, эй мусулмонлар!
Ўлтуруб ғаврима этинг охир!
Минг ўлумдин халос этинг охир!»
Иши то субҳ навҳа қилмоқ эди,
Қону тупроқ аро йиқилмоқ эди.
Тонг қуши чун саҳар кўтарди хуру!
Заъф қилдию кетти андин ҳуш.
Элтти ўзидан ўйла заъф они,
Ки гумон этки, ёъқ турур жони.
Чарх чун қилди буйла иш ангез,
Тушти ҳарён эл ичра рустохез.
Шоҳларким, анга мулозим эди,
Қуллуғи борчасиға лозим эди.
Яна беклар неким кичику улуқ,
Бори боши яланг, сақоли юлуқ.
Қилдилар беқарорлиқ беҳад
Ҳар бири сўгворлиқ беҳад.
Кўрдиларким, жазаъда ёъқтур суд.
Мундин иш чораси эмас мавжуд.
Оқибат мажмаъи тузаттилар,
Сўзни ҳар нуктада узаттилар.
Рой охир бу ишга тутти қарор,
Ким даво бирла паст ўлур бу шарор.
Ул даво дашт аро муносиб эмас,
Ҳукамо бу ҳавони хўб демас.
Бўлдилар чун бу навъ нукта саро,
Солдилар шоҳни маҳофз аро.
Даштдин шаҳр сори сурдилар,
Шаҳни гулшан аро тушурдилар.
Шомға тегур ёъқ эди ҳуши.
Кўнглида ўти, жисмида жўши.
Тахт чун бўлди шоҳдин холи,
Фитнадин холи ўлмас эл ҳоли.

XVIII

Баҳромнинг ўз париваши ҳажридин девона бўлғани ва ҳукамо анинг ошуфта димоги танқиясиға иштиғол кўргузуб, замонлар муолажа асбобин тузуб, кўп заҳматлар била анинг оз нима ўзига келгани ва савдоси дафъиға тамошо учун этти иқлим салотинининг этти қаср бино қилганлари


Шоҳ чун тахти узра топти мақом
Хираду ҳуши ёъқ эди то шом.
Жисмин айлаб эди ўлукдек сахт,
Тахта янглиғ бўлуб эди анга тахт.
Кимки тахт узра айлади маъман,
Тахтадур оқибат анга маскан.
Чунким ул кунга шом бўлди қарин,
Ёйди тун хайли пардайи мушкин.
Мушк иси солди шоҳ мағзиға ҳуш,
Кўзин очтию бир дам эрди хамуш.
Яна чун келди ёдиға ёри,
Етти гардунға нолаву зори.
Яна бунёд қилди шўру шағаб,
Ошуруб кўктин оҳ ила ё раб.
Чарх тоқи аро фиғон солди.
Хайли анжумға қўзғолон солди.
Чекти гардунға нолайи жонкоҳ,
Тикти анжум кўзига новаки оҳ.
Бурноғи тунча юз хароблиғи,
Меҳнат ўти уза кабоблиғи.
Оҳи элиға чарх соврулубон,
Ўзи ҳижрон ўтиға қоврулубон.
Тонгғача бу эди анга аҳвол,
Тонг эли қилди жисмини беҳол.
Яна то шом ҳуши зойил эди.
Жисми ҳар дам ўларга мойил эди.
Неча кун чун бу навъ эрди хароб.
Қўймади изтироб — жисмида тоб.
Ишқ муҳлик, фироқ эди золим,
Жисм ила ақли қолмади солим.
Сиҳҳат онинг мизожидин кетти,
Тори жисми узулгали этти.
Солди савдо димоғи ичра халал,
Ақлу ҳуши жунунға бўлди бадал.
Бир замон ўзда, ўн замон бехуд,
Не саломат мизожида, не хирад.
Қолмади чун тан ичра тоби анинг,
Борди ошубу изтироби анинг.
Зўри афғон қилурға этмас эди,
Унини балки эл эшитмас эди.
Гаҳ-гаҳи чекса эрди нолайи зор,
Жисми зори топар эди озор.
Сўзи ичра ёъқ эрди ҳуш асари,
Ёъқ эди ўз деганидин хабари.
Хайлида кимда ким бор эрди билик,
Борча йиғлаб ювдилар ондин илик.
Қилибон ул балоға чора тамаъ,
Айлаб аркони давлати мажмаъ.
Ҳукамо борча илм аро моҳир,
Улча тахтида эрдилар ҳозир.
Тўрт юз эрди борчасиға адад,
Ҳар бири ожизи ҳакими хирад.
Борини ҳозир эттилар бир-бир,
Сўзни бу навъ қилдилар тақрир,
Ким: «Шаҳи комрон неча йил эрур
Ким борингизға улча ком берур.
Барча мамнуни миннатидурсиз,
Тарбият ёби неъматидурсиз.
Бу навозишлару иноятлар,
Борчангизға ўкуш ривоятлар.
Онинг учун эдики ногоҳи,
Чархдин эца дард жонкоҳи,
Дафъи ранжи мизож қилғайсиз,
Маразиға илож қилғайсиз.
Эмди ул кун этибдурур билингиз,
Не қила олур эрсангиз қилингиз.
Мунча элгаки, шоҳ этар шафқат,
Бордурур ҳар бирига бир хизмат.
Қилса эрди адуси туғёнлар,
Биз фидо айлагай эдук жонлар.
Разму кин ошкор қилғай эдук,
Жонимизни нисор қилғай эдук.
Ўзни ул ишда то эрур мақдур,
Шаммаи тутмағай эдук маъзур.
Лек мундоғ маразки, воқедур,
Сизга онинг иложи рожедур».
Ҳикмат аҳлиға бўлди чун бу хитоб,
Дедилар фикр бирла бўйла жавоб.
Ким: «Бу сўзларки, дедингиз чиндур,
Борчасиға маҳалли таҳсиндур.
Лек ишқ ичра заъф топса киши
Дафъи онинг эмас ҳаким иши.
Ишқ ўти кимни айласа маҳрур,
Айламас дафъ хирфа, бал кофур.
Ҳар кўнгул ичра солса ишқ ўти тоб,
Керак ул баҳри васлдин сероб,
Бўлса табъ ичра хилтдин иллат,
Моддий бўлса ҳар нечук заҳмат.
Бизга ишдур анга илож этмак,
Тиб ила сиҳҳати мизож этмак.
Лек бу заъф ишқдиндур бас,
Ишқ ўтдур, бизинг муолажа хас,
Неча бу навъ бўлса саъй этали,
Чоранинг тору пудиға этали.
Улча имкони бор этиб тадбир,
Қилмали жидду жаҳд аро тақсир.
Бори мақсуд эрур буким, маъбуд
Бергай онинг мизожиға беҳбуд.
Хирадиға этиб саломат ҳам.
Табъиға киргай истиқомат ҳам».
Ҳукамо чун қилиб бу навъ қабул,
Бўлдилар шаҳ иложиға машғул.
Чора топмоққа жозим эрдилар,
Кеча-кундуз мулозим эрдилар,
Юз кишига ибодат ўлди ружуъ,
Тун ила кун ниёз бирла хушуъ.
Сиҳҳати зотиға дуо қилмоқ,
Садқаву назрлар адо қилмоқ.
Юз киши қилдилар яна оҳанг
Айламакка фусун ила найранг.
Солибон дафъи жин қилурға навид,
Ўқубон руқя, ёзибон таъвид.
Юз киши сафҳаға назар айлаб,
Тажриба сори ҳам гузар айлаб.
Ҳам таважжуҳ, ҳам ижтиҳод қилиб,
Айлаб онинг иложин улча билиб,
Яна юз уд эўзу лахлаха соз,
Ақлу шўрб ичра улча бўлса ниёз.
Не илож ичраким, керак асбоб,
Айлаб онинг таҳиясиға шитоб.
Бу сифат тўрт юз ҳужаста замир,
Рубъи маскунда ёъқ бирига назир.
Ики йил тарки хўрду хоб айлаб
Иш саранжомиға шитоб айлаб.
Қилдилар ончаким, шаҳи бедил,
Жузви сиҳҳат айлади ҳосил.
Қилдилар кўп иложи ичра фусун,
Ким анга камрак ўлди заъфу жунун.
Жисмига ҳам ғизодин ўлди мадад,
Ҳам димоғиға кирди нури хирад.
Топти чун бу қадар шифо ранжур,
Ҳукамо буйла қилдилар мазкур.
Ким: «Керак қилмоқ уйла иш пайдо,
Ким ул иш бўлса дофиъи савдо:
Бири ул жумладин иморат эрур,
Ки тамошоси кўп натижа берур.
Тарҳ қилса муҳандиси моҳир,
Ҳар замон ўзга шакл этар зоҳир.
Ҳар киши ғолиб ўлса савдоси
Дафъи савдо қилур тамошоси,
Айлаб аркани давлат ишга шитоб
Бўлди омода не керак асбоб,
Етти иқлим хону хоқони
Англабон шаҳда заъфи жисмоний,
Чун бор эрдилар анга тобиъ хайл,
Борча айлаб мулозамат сори майл.
Қўймиш эрдилар остониға юз,
Айлабон қуллуғин кеча-кундуз.
Ангаким саъб бўлса келмак иши,
Эвазиға йибормиш эрди киши.
Ини янглиғ ва ё ўғул янглиғ,
Шаҳға хизмат қилурға қул янглиғ.
Буйла этти шаҳи рафиъ макон
Қуллуғин айлаб ончаким имкон.
Бори жондин тилаб давосин анинг,
Истабон туну кун шифосин анинг.
Ҳар бири истар эрди бир хизмат,
Ким агар шаҳға қўйса юз сиҳҳат
Ишида элга гуфтугўй ўлғай,
Анга ул ишдин обрўй ўлгай.
Чун иморат ҳадиси топти тул,
Ер ўпуб этти шоҳ қилди қабул,
Ки қилиб ҳар бири бино бир қаср
Ҳар бири зеб ичинда зийнати аср.
Туну кун эҳтимом қилғайлар,
Саъй бирла тамом қилғайлар.
Ҳар кун ул ишки, қилса банноси,
Шаҳ келиб айлагай тамошоси.
Шаҳға арз айлабон топиб рухсат
Ҳар бири жониға қўюб миннат.
Шоҳнинг тахтидин эти шаҳроҳ,
Олам аҳлиға гоҳу бегаҳ роҳ.
Бор эдиким, улус юрур эрди,
Элга ёъллар уза мурур эрди.
Шоҳлар азм этиб, ул ишга бори,
Ёъл узаким, борур диёри сори.
Солдилар этти қасрп чарх ниҳод,
Бўлди иш қилмоқ ул сифат бунёд.
Ким садо тушти чарх тоқи аро,
Эл иафири фалак равоқи аро.
Чарх эткурди ою кундин хишт,
Ясалур деб эр узра этти биҳишт.
Ҳар замон ўзга шакл этиб пайдо,
Шаҳ тамошосиға бўлуб шайдо.

XIX

Етти фалакдек этти қасрнинг тугангани ва Монийи мусаввир ҳар қасрни ўзга бир ранг била нақшбанд лиқ қилғани, дағи этти иқлимсалотинининг қизларин ул этти қасрда Баҳром билан ақд қилғанлари ва ҳафтанипг ҳар куни Баҳром бир қасрда суҳбат тутқани


Чун муҳандислар зҳтимом этти,
Ҳар бир ўз қасрини тамом этти.
Лек топқунча қасралар итмом,
Топти ҳар лаҳза нафълар Баҳром.
Ҳар замон бир ажабға наззора,
Бўлди савдосиға басе чора.
Гарчи ҳар қаср эди фалак пайванд.
Рифъату, вусъати фалак монанд.
Бир фалак қадр чун эди Моний
Саъй бирла тугаттилар они.
Хастанинг боқи эрди савдоси,
Хаста кўнглида ишқ васвоси,
Ким тамом ўлди ул эти паргор,
Шоҳ қолди назорадин бекор.
Ҳукамо бўлдилар чу ком раво:.
Дедиларким: «Бу иштур эмди даво,.
Ким неча нақшбанди ранг омез,
Бўлғай ул қасрларда санъат рез,
Кўргузуб санъат ичра юз найранг,
Айлагайлар бу қасрларни ранг.
Қилса не ранг ични наққоши,
Тоши ҳам бўлғай ул сифат коши».
Борча Монийни қилдилар ҳозир,
Дедилар: «К-ей фунун аро моҳир.
Чун сен эрдинг бурун ул иш сабаби,
Ким бўлуб эрди шоҳнинг тараби.
Сиҳҳатиға яна сабаб бўлғил.
Табъига боиси тараб бўлғил.
Қасрлар зийнатиға оҳанг эт,
Бу эти қасрни эти ранг эт.
Нақшини улча сен билурсен, қил,
Неки кўнглунг тилар қилурсен, қил.
Санга, не навъ қил, демак сўз эмас,
Ҳар киши сўз билур, бу сўзни демас».
Ажз кўргач бу навъ чора сигол,
Кўзига қўйди бармоғин филҳол.
Деди: «Сиз истаганни келтурунгуз,
Не масолиҳ керакса эткурунгуз».
Ул деганни булар қабул этти,
Ул иши бошиға қўпуб кетти.
Мулк аро ҳар не бор эди наққош,
Борчаға иш буюрмоқ айлади фош:
Қалам аҳлин қилиб эти саркор,
Ё дегил нақшбанд, ё заркор.
Ўзи иш тарҳу расмини тузатиб,
Ҳар замони бир иш бошиға этиб.
Сайр этар эрди субҳдин то шом
Бир иморатға ҳар замон Баҳром.
Ҳар нафас кўргач ўзга бир тимсол
Анга машъуф ўлуб, ул ишда хаёл.
Кўнгли ҳар ён чу кўп бўлуб мойил,
Майл савдосин айлабон зойил:
Нақшлар жонибин хаёли тутуб,
Ўз хаёлоти нақшини унутуб
Ҳам бу янглиғ чу ўтти оз фурсат,
Қасрлар топти зеб ила зийнат.
Ҳар бирин ўзга навъ этти ранг,
Бўлди ул эти қаср этти ранг.
Шаҳ мизожида ишқ ўтиға гудоз
Гарчи қолиб эди, ва лекин оз.
Ҳукамо кўп қилиб яна тадбир,
Кўп уруб рою айлабон таъбир,
Дедилар: «Эмди қувватиға сабаб,
Заъфи рафъию сиҳҳатиға сабаб
Бу дурурким, чу бутти бўйла қусур,
Бўлғай ул этти қаср аро эти ҳур.
Шоҳлар ичра ҳурваш фарзанд,
Кимда бор эрса лойиқи пайванд,
Мутааддид анга никоҳ керак,
Қасрлар ичра руду роҳ керак».
Чун тафаҳҳусға бўлдилар машғул,
Ҳосилан борча ком топти ҳусул:
Бор эди этти шаҳда этти пари,
Парда кенида ақл пардадари.
Ҳар бири ақлу жонға офат ўлуб,
Ақлу жон ёъқ, жаҳонға офат ўлуб.
Поклик пардасида меҳри сипеҳр,
Пардада ўйлаким, сипеҳрда меҳр.
Ҳусн буржида равшан ахтарлар,
Лутф дуржида пок гавҳарлар.
Ахтар, аммо булут ичинда нуҳуфт,
Гавҳар, аммо анга этишмай суфт.
Ҳар бири васфида баён қосир,
Не баён, килки нуктарон қосир.
Ҳусн аро моҳу меҳрға фойиқ,
Шоҳ ақдиға ҳар бири лойиқ.
Етти иқлим ҳукмронлариға,
Етти сўз ўтмаган гумонлариға —
Парда ичра ҳадиси пинҳони,
Ўйлаким фаҳм қилдилар они.
Борча эр ўптиларки:, «Бизга не ҳад,
Айламак ё қабул, ёхуд рад.
Неки шаҳ ройи олам оройи,
Муттафиқ анга борчамиз ройи.
Зарраларни қуёшқа эткурадур,
Қатраларни тенгиздин ошурадур».
Чун бу сўз ўтти, топтилар дастур,
Шоҳлар расми бирла қилмоқ сур.
Сур дастури топти чун тарвиж,
Шоҳ ила топти моҳлар тазвиж.
Ҳар бири бир тараф хиром этти,
Отаои қасрини мақом этти.
Ҳукамо бўлдилар чу вақцҳунос,
Буйла соат ишига бўлди қиёс,
Ким шаҳи комгори комраво,
Ҳарам аҳлиға айламак парво,
Кўнглини мойили ҳарам қилмоқ,
Ҳарам аҳлини муҳтарам қилмоқ.
Тонгла шанба куии муносибдур,
Ким каеокиб шарафға косибдур,
Қасри мушкин аро тузуб авранг,
Мушкбў майга айламак оҳанг.

XX

Шанба куни Баҳромнинг мушкфом либослар кийиб, гунбади мушкинга хиром қилиб, газоли мушкбў била бвдайи мушкин ичгани ва бу машғуллуқ била ҳижрон ўтининг дуди қаро қилған кунни шомга эткургани


Субҳи шанбаки, шоми дайжурий
Юзига ҳулла ёпти кофурий.
Қасри мушкинга қўйди юз Баҳром
Ичгали мушкбў ғазол ила жом.
Луъбати ҳиндзоду чинийваш
Лаъли жонбахшу сунбули дилкаш.
Ҳулласин ойдек айлабон шабгун,
Дурлар ул ҳулла узра кавкабгун.
Тахту рахтини айлабон мушкин
Мушк уза эр тутуб ғазолайи чин,
Тутубон уйни мушкдин зулмот,
Маҳваш ул зулмат ичра оби ҳаёт.
Шаҳ дағи ҳулла мушкфом айлаб,
Кирди маҳваш сари хиром айлаб.
Тахт уза чиқти вориси Жамшид,
Анга ёндошти ғайрати хуршид.
Ичилур эрди мушкбў бода,
Мушку анбар бухури омода.
Анга тегрукн мушк сочиб шом.
Қилди олам юзини анбарфом.
Элга эрди тарабфизо шанба,
Шаҳға эрди, вале азо шанба.
Ҳукамо айлаб амри бўсу канор,
Ўзга ишдин буюрмиш эрди канор.
Муни маҳваш дағи билур эрди,
Ўзни шаҳдин йироқ қилур эрди.
Шаҳға кундуз илож эрди нишот,
Кеча уйқуға айламак ифрот.
Солди ғам шоми кўнглига қайғу,
Ўйлаким ўчти кўзидин уйқу.
Маҳваш ўз пардасида бўлди ниҳон,
Шаҳға ҳижрон қоронғу этти жаҳон.
Тўлғанур эрди тийра ҳоли била,
Дилбари зулфининг хаёли била.
Кўрди ғам шоми кўп азоб айлар,
Уйқусизлиқ ани хароб айлар.
Ҳукм қилдики бир-ики ходим
Бўлубон ушбу ёъл сори озим,
Ким эрур ушбу қаср ул сори,
Айлабон саъю жахд изҳори.
Ким ёълуқса манга кетурсунлар,
Байтул-иҳзонима этурсунлар.
Ким неча нукта ошкор десун,
Саргузаштин фасонавор десун.
Шояд уйқу кўзумга майл этгай,
Андин осойиши манга этгай.
Барғач-ўқ топтилар жаҳонгарде,
Сайр қилмоқта чархи новарди.
Парда кейнига келди чун сойир,
Бўлди ҳукми жулус анга зоҳир.
Ер ўпуб чун мусофир ўлтурди,
Шаҳ анга қисса ҳукмини сурди.
Сойир ўлди чу қиссадин огоҳ,
Топти ҳар не, анга лди дилхоҳ.
Шоҳни кўп қилиб дуо била ёд
Ки: «Бўл андуҳу қайғудин озод».

XXI
Аввалғи иқлим ёълидин кетурган мусофирнинг фасона демаги


Бору ёъқ чуи дуоки, билди деди,
Деди: Бир бор эдию бир ёъқ эди,
Ҳинд мулкида бор эди шоҳи
Шоҳлиғ ишларидин огоҳи.
Черикига канора ёъқ пайдо,
Махзаниға шумора ёъқ пайдо.
Тиғи ҳиндий чиқарса кишваргир,
Олибон то Xитой, бал Кашмир.
Ҳам фалак пар ҳумойи бахти анинг,
Ҳам Сарандиб пойтахти анинг,
Лақаби Xон эди, оти Жасрат,
Мулкидин шоҳларга юз ҳасрат,
Жумлайи олам ичра ҳашматрон,
Эл ани дерлар эрди Жасратхон.
Бор эди бир ҳужаста фарзанди,
Кўнгли қутию бағри пайванди.
Барча дониш.аро ягона келиб,.,
Ҳусн аро нодири замона келиб,
Отаси кўнглига сурур андин,
Ҳинд элининг кўзига нур андин.
Лутф ила хулқи ҳадду ғояциз,
Фаҳму идроки худ ниҳояциз.
Бори илму камол аро моҳир,
Зотидин юз камол ўлуб зоҳир.
Борча бир сорию бу бир сори,
Ким кишига этишмай озори.
Зуҳду тақво келиб шиори анинг,
Бўлубон поклик ҳисори анинг.
Оти Фаррух жамоли фархунда,
Хулқи олам элин қилиб банда.
Отаси қирқ йил суриб хонлиқ,
Қилмиш эрди улусқа султонлиқ.
Ёши сексанға тегру этмиш эди,
Кўнглидин умр завқи кетмиш эди.
Истар эрди тириклигида ўзи
Ёрумоқ ўз чароғи бирла кўзи.
Ўғлиға мулку тахту тожин ҳам,
Ҳинд молин, Xито хирожин ҳам,
Берибон юз тафохур айлар эди,
Лек Фаррух танаффур айлар эди.
Фақр этиб эрди кўнглини машғул,
Айламас эрди салтанатни қабул.
Ҳам келиб шоҳлиқ ишида батанг,
Ҳам тааҳҳул ишида эрди ланг.
Шаҳға бу ики иш эди мақсуд,
Икиси шоҳзодаға мардуд.
Отасиға бу жустжўй эрди,
Анга манъида гуфтугўй эрди.
Бир кеча бор эди ибодат аро
Нурдин матлайи саодат аро.
Субҳ чун саждайи ниёз этти,
Кўзига уйқу турктоз этти.
Жилва қилғач хаёли руҳоний,
Минг сувар зоҳир ўлди пинҳоний:
Ўзини кўрди бир биёбонда,
Ким улус беҳисоб эди анда.
Борча кўч аҳлию сафар хайли,
Бир тараф лек борчанинг майли.
Бор эди ул арода бир маҳмил,
Бухтийи чарх ўлуб анга ҳомил.
Маҳмил устида маҳмали мушкин,
Мушк сочиб нечукки нофайи Чин.
Мутаҳаррик бўлуб насими сабо,
Чунки маҳмилдин ўлди парда рабо.
Ул аморида худ пари эрди,
Не пари, меҳри ховари эрди.
Ул қуёш ламъаси кул айлади пок
Нотавон жисмин уйлаким хошок.
Боқти Фаррух чу ул тараф бетоб,
Тўлуи ойни ёшурди тийра саҲоб.
Улча этти қулоққа халқ дери,
Бу эдиким: «Эрур бу Қудс эри».
Фаррух уйғонди секриб уйқудин,
Кўзидин уйқу ўчти қайгудин.
Ҳар замон печу тоби ортар эди,
Кўнглининг изтироби ортар эди.
Кўрдиким фикри этмаса нофиъ,
Ишқ зулми ани қилур зойиъ:
Кўнглига айлади сафарни жазм,
Айламак Қудс дашти сори азм.
Ё не матлуб эрур анга этмак,
Ё талаб ичра тарки жон этмак.
Тонг эли чунки сурди тун дудин,
Йиғди кўк чатри анбар олудин.
Очти фархунда талъатин кундуз,
Қўйди Фаррух атаси тахтиға юз:
Супуруб эр жабин била бисёр,
Айлади муддаосини изҳор:
«Ким жаҳонгардлиғ эрур ҳавасим,
Ёъқ ани манъ этарга даст расим.
Хирадим қилди бу ҳавас бехуд,
Чун ҳавас ғолиб ўлди кетти хирад.
Бу азиматда ихтиёрим ёъқ,
Азм то қилмоғум қарорим ёъқ.
Бўйла ишким манга таваллодур,
Шоҳдин рухсат ўлса авлодур.
Бўлмаса рухсат, ўлғуча огаҳ.
Кетгудекмен бошим олиб ногаҳ».
Шоҳ эшитти чу бу сифат падруд,
Куйди андоқки, чиқти бошиға дуд.
Чекти паргола бағридин лола,
Дедиким: «Эй бағирға паргола,
Фурқатинг бирла урма бағрима ўқ,
Ҳар не сўз дер эсанг дегил, муни ёъқ!
Ким букун тонглалиқ бўлубдурмен,
Умру жон узрини қўлубдурмен.
Ханжари ҳажр кўнглума урма,
Мен худ ўлгум, бурунроқ ўлтурма!»
Кўп фиғон чекти борча дард олуд,
Ишқ чун ғолиб эрди қилмади суд.
Кўрдиким ўғли сўзи ошибдур,
Анга бир навъ ўт тутошибдур,
Ким ата ашки они паст этмас,
Кўнгли топмас қарор, то кетмас.
Кўзи ёшин ошурди тўфондин,
Юди нокомдин илик жондин.
Черикидин ёримин ойирди,
Ганж нисфини ҳам анга берди.
Мунга лойиқ асоси шоҳона,
Ҳар ғаройиби, ҳам керак ёна.
Ясади ул сифат асосин анинг
Ки хирад топмагай қиёсин анинг.
Берибон рухсат они шод этти,
Жои била жисми хайрбод этти.
Ёпдп Жасрат қўюб бало сори рух,
Кўч бар кўч тебради Фаррух.
Юрумак эрди туну кун коми,
Ёъқ эди ҳеч эрда ороми.
Шаҳр бар шаҳр эди хироми анинг,
Етгуча мақсадиға гоми анинг.
Ул замон кимки, қилса азми тавоф,
Каъба ўрнида Қуддус эрди матоф.
Ҳам этиб эрди вақту юз минг хайл
Айлаб эрди тавоф сори майл.
Фаррух ул пок эрга чун этти,
Пок кўнгли била тавоф этти.
Қўйди туфроққаю ниёз била,
Шамъдек йиғлади гудоз била.
Истади ҳожатинки, холиқи даҳр
Анга матлубидин этурғай баҳр.
Кўзига учрағай дилороми,
Ҳосил ўлғай висолидин коми.
Неча кун чун бу навъ эди анга ҳол,
Зоҳир эрмас эди ишига маол.
Тавф аҳли янарға боғлаб бел,
Кетти тўшлиқ тўшига келган зл.
Ул кеча ғамдин асру бедил эди
Тушта бири анга бу нукта деди:
«Ким агар айласанг мурод талаб,
Турмайин, тонгла айла азми Ҳалаб».
Уйғониб сабру тоқати кетти,
Қўпти доғи Ҳалабға азм этти.
Ҳалаб аҳли кўп эрди ғояциз,
Ёълда сув оз эди ниҳояциз.
Черикин қайтариб ижозат ила,
Ёълға келтурди юз иродат ила.
Бўлди чун қайтмоқ сипоҳ иши,
Била қолди юз-ики юзча киши.
Ким маҳол эрди қайтмағлиғ алар,
Шаҳлари таркин этмағлиқ алар.
Мунга лойиқ яроғ бирла тамом,
Айлади Фаррух ул ёъл узра хиром.
Эл Xалаб озими кўп эрди басе,
Ватани сори борчанинг ҳаваси.
Шоҳзода алар била ҳамроҳ,
Лек ҳамрози дарду муниси оҳ,
Бордилар гоҳ-гоҳу туштилар:
То Ҳалаб мулкига ёвуштилар.
Шаҳр эли доғи чиқмиш эрди ғулу,
Кўю дашт эрди халқдин мамлу.
Фаррух ул қисса изтирорида,
Кўзи ҳар лаҳза бир аморида ъ
Ки, кўрунди кўзига бир маҳмил,
Ноқаси шаҳр сори мустаъжил.
Тушта кўрган киби ёпуғи қаро,
Изтироб ўти тушти жони аро
Буйла ҳолатда тунд этти шамол,
Очти маҳмнл капорасип филҳол.
Чун очилди булут, кўрунди қуеш,
Тушта кўргап қуёши бўлди фош.
Истаганпп бу лаҳзаким, топти,
Яна хуршидни булут ёпти.
Кунпи чун тийра абр қилдн ниҳон,
Бўлди Фаррух кўзмга тийра жаҳон.
Чунки ул нур қолмади кўзида,
Кўнгли бир лаҳза ёъқ эди ўзида.
Ўзпга келгач, очти кўз ҳоли,
Дашт ўлуб эрди халқдин холи.
Шаҳр аро кирмиш эрдн аҳли сафар,
Ватани бўлмиш эрди элга мақар.
Ғайри Фаррух дағи неча ходим,
Ким анинг бирла эрдилар озим.
Кўрди Фаррухки, иш қатиқ тушти,
Заҳр ҳнжрони бас ачиқ тушти.
Нечаким, куйди нотавон жони,
Элидин асради ниҳон они.
Жаҳд ила айлади шикеболиқ.
Бўлмасун деб ишида расволиқ.
Эли, ҳолида англабон тағнир,
Бир-бирига сўз айтибон бнр-бир.
Чун анинг ҳолига тағайюр ўлуб.
Билмайин хайлига таҳайюр ўлуб,
Бори бир навъ ҳол ила ноком,
Манзили топтилар қилурға мақом.
Лек шаҳзода бор эди беҳол,
Элтибон ҳардам они ўзга хаёл.
<center></center>
Қилмайин фаҳм гуфтугў чоғи,
Эл сўзпп доғи, ўз сўзпн доғп.
Очтн туп хайли чуп қаро парда,
Ё қаро рапглпк саропарда.
Англабон шоҳзодаип ғамгин,
Бўлубон қавму хайли борча ҳазпн,
Элни англаб асир қайғуға,
Солди шаҳзода ўзин уйқуға.
Они уйқу аро кўруб хайли,
Борча қплдилар уйқунинг майли.
Кўзларнн юмғоч ул сурук махзун,
Борчасин уйқу хапли этти забун.
Элни шаҳзода масти хоб кўруб,
Ишқ ўтидин ичинда тоб кўруб,
Қўптию олди коғазу хома,
Ёзди хайлиға бу сифат нома:
«Ким ҳаводис эри дурур олам,
Ондин озод омас бани одам.
Ҳар не эл олпга ёзибдур ҳақ.
Чора ёъқ они кўрмайии мутлақ.
Манга оворалиқ эмиш тақдир,
Ишқу бечоралиқ эмиш такдир,
Ғурбат ичра бўлурға овора,
Манга тақдпр бўлса не чора.
Тушти олимга унла қаттиғ ҳол.
Ки баённда келди нотиқа лол.
Гар манга буйла саъб суратдур,
Чунки тақдир эрур заруратдур.
Сиз бу ғурбатда турмангиз зинҳор,
Мснп истаб югурмангиз зинҳор.
Ким тилаб мунда топқунгиз ёъқтур,
Топишур эримиз ватан-ўқдур.
Мен балиятда жондир ар тўйғум.
Тирик ўлсам ватанға юз қўйғум.
Агар ўлсам биҳил қилинг охир,
Мени ўздин биҳил билинг охир!
Тутмангиз бу диёр ичинда мақом,
Қайтингиз, вассалому вал-икром».
Руқъанинг коғазиға берди навард,
Ўрнида қўйди ул саҳифайи дард.
Эгнидин солди шоҳвор либос,
Кийди ўрниға шом ранг полос.
Қўптию чиқти уйдин оҳиста,
Айлар эрди хиром пайваста.
Шаҳр аро пўя урди куй-бакуй,
Телба янглиғ югурди суй-басуй.
Оқибат кунжи гулхани топти,
Ётиб ўзга палосини ёпти.
Гарчи гулхан кули макони анинг,
Лек дўзах ўтида жони анинг.
Анга бу ҳол солди кофир ишқ,
То не қилғай ишини охир ишқ.
Субҳ чун тузди кўраву дамни,
Меҳр ўтидин ёрутти оламни.
Қўпуб ул хайл бешнкибу тавон,
Бўлдилар шоҳзода сори равон.
Они ўрнида кўрмайин мавжуд,
Чектилар борча оҳи дард олуд.
Урдилар пўя бирла ҳар сори юз,
Истаб они ики кеча-кундуз,
Топмадилар нишонаи андин,
Тўйдилар ул фироқ аро жондип.
Руқъаиким ёзиб эди, ногаҳ
Топиб, ишидин ўлдилар огаҳ.
Билдилар бедаво эрур бу алам,
Тутубон ҳолиға.анинг мотам.
Ғурбатидин дебон кўп афсона,
Навҳа кўп чектилар ғарибона.
Судспз эрди чунки ул ошуб,
Ҳам ватан сори бўлднлар раҳкўб.
Бу тараф шоҳзодайи бедил,
Чун вуқуф онча айлади ҳосил,
Ким зли они топа олмай жазм,
Йиғлаю қилдилар ватан сори азм.
Кўнгли ўз ҳолиға бузулди басе,
Куйди ғам ўтиға нечукки хасе,
Шоҳлиқдин тушуб гадолиққа,
Юз бало ичра мубталолиққа.
Қўзғабон ҳар дам они бекаслик,
Ишига ҳеч чора билмаслик.
Юз туман мунгда жони афгори
Борча бир сорию бу бир сори,
Ким анга мунча ранж ўлуб рўзи,
Куйдуруб кўкни оҳи жонсўзи.
Мунча иш боиси ниҳон эрди,
Не ниҳон, балки бенишон эрди.
Бўлмай ул шаҳрға канора падид,
Не маҳаллотиға шумора падид.
Анда юз йил киши бўлуб сойир,
Етмаги барча эрга ёъқ зоҳир.
Уйи саҳро қуми ҳисобиға жўб,
Эли худ иеча ончадин ҳам кўп.
Фаррухи нотавон неча кун эди,
Ки не сув ичти, не таом эди,
Кимсаким топмағай таом ила баҳр,
Нўш қилғай таом ўрниға заҳр.
Ишқдин жонда бўлғай озори,
Тани ғурбат ўти гирифтори.
Ҳажрдин ҳам анга малол ўлғай,—
Фикр қилким, анга не ҳол ўлғай.
Анга бор эрди мунча ғам бори,
Шоҳлиғ тарки, лек бир сори.
Хаста жонига юз тааб тушти,
Кўрки иш туштию — ажаб тушти.
Деди: «Бу ажз бирла бутмас ишим,
Бордурур тенгрим, ар ёъқ эрса кишим.
Нечук ўлса оёқ уза турайин,
Ётнб ўлгунча дасту по ўрайин».
Қўптпю қилди шаҳр ичига хнром,
Ҳар тараф солур эрди бнлмай гом.
Бир-ики куи навъ урди қадам,
Заъф анинг вужудип эттп адам.
Ишқ чуи туъмадин қилиб эдн фард,
Қувату қути эрди ишқ ила дард.
Жисмким топмадн ғизо бнла қут,
Бўлди сувдсн йироқ тушгаи ҳут.
Ғурбат ичра юрур эди бекас,
Кишиси дарди ишқ эрдию бас.
Ики-уч кун чу буйла кезди ябоб
Не анга сабру ҳуш, не хўру хоб.
Кўрди беҳад эрур бало асру,
Бордурур дарди бедаво асру.
Ҳаракатдин қолур тани зори,
Ўзини чекти бир бузуғ сори.
Қўйдп бошининг остиға бир тош,
Деди: «Бош ўлмағай эди манга кош!»
Сунди туфрақ уза тани зорин,
Бошқа чекти палоси идборин.
Кўнгли ардоқ ҳаётдин тўйди,
Жон берурга яқин кўнгул қўйди.
Хожаи бор эди Ҳалабда ғаний,
Меҳмондорлиқ шиору фани.
Эътибори кўп эл аро беҳад,
Жоҳу молиға ёъқ ҳисобу адад.
Анга уй эрди меҳмонхона,
Анда кўп ошнову бегона,
Кўнгли беҳад раҳиму табъи сахий,
Шаҳр халқи ичинда оти Ахий.
Сайр айлар эди гаҳу бегоҳ,
Сурубон маркабин раҳу бероҳ.
Гоҳ ёъл бошлари сари борибон,
Гоҳ вайроналарни ахтарибон
Қайда топса ғариби мазлуме,
Хаставу номуроду марҳуме
Бўлубон бир нафас анга ҳамдам,
Ёқибон кўнгли захмиға марҳам.
Негаким бўлса муқтази зоти,
Айлабон ул қадар мурооти.
Шаҳр эли андин эрди шарманда,
Карами борчани қилиб банда.
Гўйи ул кун Ахийи соҳиб хайр
Шаҳр атрофини қилур эди сайр,
Ким бузуғни ватан қилиб Фаррух,
Қўйди идбор туфроғи уза рух,
Хожаким ул бузуққа ёвушти,
Кўзи ул нотавон сори тушти.
Суруб ул ён Ахийи давлатманд,
Туштию берди қуллариға саманд.
Келиб олиға деди: «Эй марҳум,
Кимсен, аҳволинг эт манга маълум!»
Нотавон юз очиб салом этти,
Ўлтуруб беҳад эҳтиром этти,
Деди: «Эй хожаи хужаста жамол,
Бор ёълунг бирла, сўрма мендин ҳол.
Юқмағай кўнглунга ғамим асари,
Тушмагай жонига ўтум шарари».
Хожа чун кўрди ул рухи маҳваш,
Сўнгра бу навъ посухи дилкаш.
Ҳам юзи они беқарор этти,
Ҳам сўзи они ашкбор этти.
Не кўруб эрди уйла турфа жамол,
Не бу янглиғ эшитмиш эрди мақол.
Билдиким бас азиз пайкардур,
Англадиким шариф гавҳардур.
Саъй ила маркаб узра миндурди,
Хизмат айлаб уйига эткурди.
Чун тушурди азиз меҳмонни,
Юзидин равшан этти айвонни.
Чекти аввал таом ила шарбат,
Меҳмон қилди ул сори рағбат.
Улча мумкни Ахийн равшан рой,
Мезбоплпқ пшин кетурди бажой.
Ҳар тарафдинки, сўз суол эттп,
Посухп они гупгу лол этти.
Гавҳар афшон жавобиднн сонпл,
Бўла олмай саволга мойил.
Ҳужрае хилват айлади тартиб,
Кеча бўлмоққа меҳмони ғариб.
Кечалар меҳмон тутуб хилпат,
Мунисн зрдп андуҳу гурбат.
Ишқдин тортибон ҳазин нола,
Заъфароп узр ёгдуруб жола.
Кундуз ўлғоч хамуш ўлуб ёиа,
Маскапи орди меҳмонхона.
Ёрутуб кўз Ахий апинг юзндин,
Топибон баҳра дур фпшои сўзидин.
Арз этар эрди гуна-гуна либос,
Меҳмон қилмас ордп, тарки палос.
Хотири чун бор эрди асру шариф,
Мсзбон қилмас эрди кўп таклпф.
Неча кун чуики анда тутти мақом
Кеча хилватқа айлар эрди хпром.
Хожа таъйин этиб мулознмлар,
Гирдида қўймиш эрди хрдимлар.
Бўлдилар бир кеча алар ногаҳ
Ёшурун оҳу ашкидин огаҳ,
Хожага арз қилдилар они,
Хожа ҳам кеча келди пинҳони:
Ёшурун борча халқ ётқон чоғ
Хилвати равзаниға қўйди қулоқ.
Билдиким ранжи ҳаддин, ошибдур,
Булъажаб ўт анга тутошибдур.
Ўртанур оҳи умркоҳ била,
Қизитур уйни ўтлуғ оҳ бнла.
Надба ўз ҳолиға қилур пайваст,
Лек эл ваҳмидин бағоят паст.
Хожа дағи бор эрди ғам. кўрган,
Ишқ бедодидин ситам кўрган.
Кўнглини бузди меҳмон дарди,
Нолаву оҳи дард парварди.
Тўла айлаб сиришк бирла кўзин,
Кўп қулоқ тутти англамоққа сўзин.
Гаҳ сурар эрди нукта дилбаридин,
Гаҳ дер эрди сипоҳу кишваридин.
Гарчи фаҳм айлаб эрди парзона,
Ким эрур тавру тарзи шоҳона.
Эмди жазм айладики, шохдур ул,
Салтанат авжи узра моҳдур ул.
Лек бир иш ани низор этмиш,
Ғурбат ичра асиру зор этмиш.
Қўпцҳо тарк қилди наззора,
Ким не қилғай бу иш учун чора.
Деди: «Бу дард ангаки, пинҳондур,
Англамоқ они худ не имкондур,
Ким эрур дарду ишқ таврида чуст,
Демак имкон эмас ғамини дуруст.
Магар эл они майпараст этгай,
Розини англағай, чу маст этгай».
Субҳким кийди ҳуллайи кофур,
Қўйди боши уза амомайи нур:
Урди меҳмонсароға хожа қадам,
Келди чун хожа, келди меҳмон ҳам.
Тушқа тегру тасму суҳбат эди.
Егулукларда зебу зийнат эди.
Ҳам қуёш айлади заволға майл,
Ҳам ҳаво қилди эътидолға майл.
Хожа мажлисда ҳозир айлади май,
Чиқти савти рубобу нағмайи най.
Онча базм ичра қилди зийнату зеб,
Ки ичар элдин олди сабру шикеб.
Кўрака олиға қўпуб борди,
Юкунуб бир қадаҳни сипқорди.
Яна қўл сунди жоми бодаға ҳам,
Юкунуб тутти шоҳзодаға ҳам.
Меҳмон андин эрди кўп мамнун,
Ёъқ, дебон қилмади ани маҳзун.
Олдию лутф бирла айлади нуш,
Ул ичиб бода олди элдин ҳуш.
Даврни чун тугатти соқийи базм,
Ўзга соқи қадаҳға айлади азм.
Чун неча давр ўтти пай-дарпай,
Мажлис аҳли бошиға чиқти май.
Ҳам тараннумгар ўлди нағмасаро,
Ҳам такаллум узалди нағма аро.
Кўкка эттн садойи нушо-нуш,
Муттасил бўлди базм элига хуруш.
Жоми май чун иликдин олди зимом,
Бўлди эл гуфтугуйи беандом.
Хожа ғавғодин айлаб ўзни халос,
Тутти шаҳзода бирла мажлиси хос:
Бу тутуб андин ўзни шарманда,
Ул ўпуб туфроқ ўйлакпм банда.
Чун ҳижоб олдн ақлднп бода,
Бўлди беихтиёр шахзода.
Ёдиға кирди мулку маъвосн,
Бўлмоқ имконн ёъқ таманноси.
Тўла айлаб сиришк бирлан кўз,
Айта бошлади ҳолатидин сўз.
Хожа майдин риоят анлаб эди,
Эҳтиётин багоят айлаб эди.
Сўз демакда мудовамат бирла,
Юз фусуну мулоямат бирла.
Мутаоқиб суолу посухдин,
Чекар эрди ҳадис, Фаррухдин.
То насаб бирла гавҳарин билди,
Ғурбату мулку кишварип билди.
Ҳашмату ганжн беқиёснн хам,
Жасратхон киби атасин ҳам.
Тушта ишқип ҳам айлади мафҳум,
Еўлди маъшуқи ҳам анга маълум.
Ки Ҳалаб мулкида эмиш бешак,
Андин ўлмиш анга бу навъ эмгак.
Чук нишоиин сурарға тушти ҳариф.
Айта бошлади нотавону заиф.
Хожа жисмиға тоб туштп басе,
Кўаглпга изтироб тушти басе,
Ки бу янглиғ нишоналарки деди,
Ҳарами иффатига содиқ эдп.
Бор эмиш буйла ўртаган они
Хожанинг машъали шабистони.
Жазм қилди Ахийи дарё дил
Қайдин ўлғанни хаста шапдо дил.
Деди, фикр айлабон мурувват ила,
Топти бу нуктани футувват ила,
Ким: Бу янглиг ғарибу ҳам ошиқ,
Ишқ таврида бу сифат содиқ
Ки, бу ғурбатни ихтиёр этган,
Тарк оламда ҳарне бор этган.
Ишқ аро кирмайин жаҳон кўзнга,
Тутмиш ўлғай ўлумни ҳам ўзига.
Эмгакидек кишида эмгак ёъқ,
Ҳажр аро ўлгусидурур шак ёъқ.
Менки онинг ғамиға қюлурмен,
Дардиға чора айлай олурмен.
Қилмасам, ўлса ул мурувват эмас,
Они яхши мурувват аҳли демас.
Киши бу ишга чора қилмасму,
Манга аҳли ҳарам тапилмасму.
Лутф ила деди хожайи доно:
«Ғам эма, эй мусофири барно!
Санга бу ғамки, офати жондур,
Манга тадбири беҳад осондур.
Сени қилған бу навъ бечора,
Хонумонингдин этган овора,
Гарчи жонингға ҳусни офат эрур,
Бизнинг элдур, манга қаробат эрур.
Сени комингға эткурурмен, бил!
Лек ҳар неки дермен андоқ қил!»
Оқизиб хаста шодлиғдин ёш,
Қўйди филҳол Ахий аяғиға бош.
Ким: «Не сўзким десанг манга не ҳад
Айламаклик эшитмайин они рад.
Дардима гар қилур эсанг дармон,
Қилайип ҳарне айласанг фармон».
Чун бу навъ ўтти сўзлари пайваст.
Тун кеч эрдн, уюдилар ики маст.
Чун саҳар хутбасини чекти хурус,
Жилвагар бўлди кун, нечукки арус.
Уйқудан қўпти ики озода,
Қўйди юз хожа сори шаҳзода,
Ким: «Агар ваъдани унутмайсен,
Деганингдин канора тутмайсен.
Мени ҳам нега айласанг маъмур,
Ўзни ул ишда тутмайин маъзур».
Хожа ҳаммомға йибарди ани,
Чирки ҳижрондин аримаққа тани.
Чиққач ондин худ эрди омода,
Таҳ-батаҳ тўн киярга шаҳзода.
Бўлдн шабгуп палосидин озод,
Кинди шоҳона тўн маҳи навшод.
Ҳам чекплди саманди шоҳона,
Отланиб борди уй сори ёна.
Уй дема, қасри зар нигор эрди,
Анда шаҳзодаға қарор эрди.
Қўюбон они юз наво ичра,
Хожа кирди ҳарамсаро ичра. . .
Қўпти Гулчеҳра юз ниёз била,
Демайинким ниёз, ноз била.
Ахий ўлтурди, ул ҳам ўлтурди,
Хожа юз нукта сори келтурди.
Ки: «Неким тенгри айламнш тақдмр,
Айлай олмас киши анга тадбир.
Сангаву бизга васл даврони,
Мунча ёзмиш қазойи яздони.
Васл айёми ичра эрдук шод,
Шукр этиб қайғудин эдук озод.
Эмди бўлди муфорақат чоғи,
Шукр вожибдурур бу дам доғи.
Ҳар неким ёзди кирдигор мзнга,
Айламакда не ихтиёр манга.
Сенки умре манга анис эрдинг,
Ёри ҳамхобаву жалис эрдинг.
Ҳар не сендин бўлубтурур мавжуд.
Неки мен, бал худой ҳам хушнуд».
Хожа сурмак аро бу навъ мақол,
Айлабон сарв қадни ҳайрат лол.
Чун бу эрга фасонаси эттъи,
Сарв гулчеҳрани талоқ этти.
Чекти гулрух нафир ила фарёд,
Ки: «Недин мундоғ айладинг бедод.
Не кўруб манга бу ситам қилдинг,
Қисматим то абад алам қилдинг!»
Онча сурди Ахий фусун ила дам,
Онча кўргузди меҳрибонлик ҳам.
Дираму мол беадад берди,
Лаълу дур беқиёсу ҳад берди.
Деди: «Бу эрди улча олдинг нақд,
Бир киши бирла айлагум сени ақд.
Ким эрур авжи салтанат моҳи,
Даҳр уза тахти макрамат шоҳи!»
Ҳуснини дағи қилди кўп таъриф,
Тиғ бирла ҳам этти кўп тахвиф.
Қилди ҳар навъким эди мумкин
Сарв гулчеҳра шайнини сокин.
Ҳар не маҳвашқа рўзи этти қазо,
Топмади ҳеч чора ғайри ризо.
Иш пайиға Ахий қўпуб кетти,
Ҳар нечукксм, керак яроғ этти.
Махзану ганж қуфлини очти,
Нақд онча яроғ учун сочти,
Ким бори иш ёсолди шоҳона,
Сарв ила гулни қилди ҳамхона.
Ақд учун кедтуруб бир аҳли салоҳ,
Қилди ул вақт расми бирла никоҳ.
Ёъл яроғин қилиб эди тайёр,
Ики кавкабни қилғали сайёр.
Юз адад банда: турку, румию занг
Ёълда қуллуққа қилғали оҳанг.
Хачиру тева борчаси зебо,
Борчанинг рахти атласу дебо,
Уй ила боргоҳу шамиёна,
Англа лойиқ гилими ҳам ёна.
Мутакаллиф маҳофа доғи ракиб,
Улча мумкин қилиб эди тартиб,—
Борчасин Фаррух олиға сурди,
Хизмати аҳли бирла топшурди.
Ҳамраҳ ўлди аларға бир манзил,
Андин ўлғач яна равон маҳмил.
Мижадин қон ёшин кушод этти,
Меҳмвн, бирла хайрбод этти.
Деди: «Етгил диёру кишваринга,
Ия бўл мулку тахту афсаринга».
Ёдгор истади палосин.анинг,
Тилаб олди қаро либосин анинг.
Ёнди йиғлаб Ахийи озода,
Йиғлаго ёълға тушти шаҳзода.
Онча эрди Ахий учун бад ҳол,
Ҳам анинг ишлари хаёлинда лол,
Ким паривашқа бўлғали мойил
Ул ғаму изтироб эди ҳойил,
Ҳажр ўтининг чу бўлди сўзи паст
Қилди Фаррух висол уйига нишаст.
Айлади майл гулрухи сори,
Кўрди ашкин юзида гулнори,
Юзни тирноқ ила фигор этган,
Барги насринни лолазор зтган.
Яна ҳайратқа қолди булбули зор,
Гулга бўлғондин ул сифат озор.
Деди: «Эй маҳваши парипайкар,
Сен киби элга бахт ўлуб ёвар,
Бўлса акду иикаҳ амрида сур,
Етишур юз нишот бирла сурур.
Сендаким бу ғаму тааб кўрунур,
Ҳикматин деки, бас ажаб кўрунур»,
Деди маҳвашки: «Эй улус ара тоқ!
Хушдил айлар никох, ёъқки, талок!»
Деди Фаррухки: «Эй париваш ҳур!
Уйла деким, топай сўзунгга шуур!
Сўзда лафзи талоқ — не яъни
Васл ичинда фироқ — не яъии».
Маҳваш айлаб равон кўзидин ёш,
Шаҳға ўз саргузаштин айлади фош.
Фаррух англаб сўздин бўлуб ғамнок,
Яқин эрди ўзин қилурға ҳалок.
Масху мабҳут ўлуб тағайюридин.
Лол қолиб Ахий таҳайюридин.
Деди маҳвашқа: «К-ей ҳамида хисол,
Кўрмаган ақл эуратингға мисол!
Гарчи ишқингда чекканим бедод
Уйладурким, сипеҳр бермас ёд».
Ул доғи саргузаштини бир-бир
Қилди боштин оёққача тақрир.
Деди: «Дардимға гар даво кўрмон,
Буйла зулми санга раво кўрмон.
Айлабон лутф беҳисоб асру,
Қилди бизни Ахий хароб асру.
Моли базлиға бизда эрди печ,
Бу иши они айлади худ ҳеч.
Гар анга бу қадар мурувват бор,
Бизда ҳам шаммайи футувват бор.
Шукрким этти лутфи яздоний,
Қолмади зулми нафси зулмоний.
Сен ҳам энди шукуфта дил бўлғил!
Манга ики жаҳон сингил бўлғил» —
Дедию қўпти олидин шодон,
Кўнгли маҳвашнинр ўлда ободон.
Сингил эрди ҳарам саро ичра,
Лекин эл ўзга можаро ичра.
Ёъл борурлар эди туну кун ҳам,
Қўйғуча Ҳинд кишвариға қаДам.
Шоҳ Жасрат.бўлуб эди фоний,
Деб валиахд ўзига они.
Халқ англабки, қўйди юз иқбол,
Чиқтилар борча айлаб истиқбол.
Тенгрига шукрлар адо айлаб,
Жони ширин анга фидо айлаб.
Мулк эли кўзларин ёрутти анга,
Ата тахти қарор тутти анга.
Саъй этиб шоҳи комрон Фаррух,
Ким малул ўлмағай бути гулрух,
Ўз диёрида қаср ила боғи,
Тоқу даҳлизу ҳужраси доғи
Шоҳ ёдида эрди мўй-бамўй,
Балки бўстону боғ жўй-бажўй.
Тарҳ қилди шаҳи муҳандисваш,
Андағи ваъзидан дағи дилкаш.
Дедиким: «Юз ҳунарвари моҳир
Айлабон ўз ҳунарларин зоҳир,
Иш қилурға илик узацунлар,
Қаср ила боғни тугацунлар».
Неки ҳукм этти шоҳи чарх мақом,
Топтн оз чоғда борчаси итмом.
Зебузийнат ичинда ул паркор,
Топти ҳар неки бор эди даркор.
Уйла монандким, соғинғай ақл,
Ки Ҳалаб Ҳинд сори қилмиш нақл.
Ҳукм бўлдики, моҳи зуҳра жабин
Топсун ўз манзили аро таскин,.
Маҳваш ул уйга чунки солди кўзин,
Уйидин чиқмаған сағинди ўзин.
Шоҳға синглидек азиз эрди,
Юз суманбар анга каниз эрди.
Нозу неъматқа ҳар неким асбоб,
Ончаким ақл топмай анга ҳисоб.
Ҳинд аро буйла қилди шоҳи сахий,
Энди кўрким, нетар Ҳалабда Ахий.
Кўнгул улдамки, узди гулрухдин,
Айрилиб ёнди шоҳ Фаррухдин.
Буржидин борған ики саъд ахтар,
Кавкаби толиъиға этти зарар.
Экини доғи офат этти аён,
Борча савдоси дағи топти зиён,
Ҳар неким рой қилди — келмади туз,
Қўйди аҳволиға тазалзул юз.
Билгач аъдоси бу ишин ногоҳ,
Шаҳр шоҳини қилдилар огоҳ
Ки: «Ахий мамлакат қилурға хароб,
Яна бир шоҳға ясаб асбоб,
Шоҳнинг шаҳридин узатибдур,
Ўзни душманлар ичра қатибдур».
Ушбу сўз бирла шоҳи давлатманд
Ғазаб айлаб Ахийни айлади банд.
Олди ҳар неки бор эди моли,
Ўлтурур эрга этти аҳволи.
Қойид англаб иши не навъ экани,_
Раҳм этиб Қайддин қочурди ани.
Тутмагайлар деб эл, қилиб тадбир,
Берди ўз вазъу тавриға Тағйир.
Авр ўлуб, гулхан этти кошона,
Қул аро ўзни қилди девона.
Шоҳ Фаррух палосини топти,
Ул ёпинғондек ўзига ёпти.
Топмай ў.з мулки ичра яхши мақар,
Қилди Фаррух диёри сори сафар.
Муддате тоғу дашт қатъ этти,
То Сарандиб тахтига этти.
Жони қолмайдур эрдн меҳнатдин,
Ёъл аро ҳар замон бир офатдлн.
Оқ ўқин кўк ҳисорнға отти,
Бир бузулған ҳисор аро ёттп.
Уйқуда хаставу асирона,
Ери ул ёъл бошида вайрона.
Шоҳ то келмиш эрди ғурбатдин,
Ёд этиб ғурбат ичра меҳнатдин.
Ахий ишин шиор айлаб эди,
Таврини ихтиёр айлаб эди.
Меҳмонхонаи ясаб олий,
Ғурабо андин ўлмайин холи.
Гоҳ ўлур эрди отланиб сойир,
Шаҳрнинг даврнға бўлуб дойир.
Ушбу кунким, Ахийға эрди бу ҳол,
Сайр аро эрди шоҳи фаррухфол.
Ул бузуқ сори чунки солди назар,
Қилди ўз ҳоли хотириға гузар.
Сурди улёнки: «Не ғариб эркин,
Ки бу меҳнат анга насиб эркин».
Ўз палосини ошно кўрди,
Нотавоне палос аро кўрди.
Деди: «Қўп, зй ғариби тийрамаош!
Ахип уйғондию кўтарди бош.
Шаҳни ул танидию они шоҳ:
Отидин тушти шоҳ — тортиб оҳ.
Шоҳ тушаган замон Ахий қўпти,
Ул мунн қучтию бу эр ўпти.
Зор йиглаб қучуштилар лахте,
Бир-бирисин сўруштилар лахте.
Ғайри маъҳуд ишки, айлаб шоҳ,
Қолибон ҳайрат ичра хайлу сиггоҳ.
Икиси шукрлар бажо кетуруб,
Шоҳ ани қасру бог аро кетуруб.
Аввал андогки, ул қилиб нкром,
Шоҳға амр этиб эди ҳаммом.
Ҳукм қилди шаҳи хужаста жамол,
Кирди ҳаммом аро Ахий филҳол.
Тани ёъл гардидин чу пок ўлди,
Чиқибон хожа завқнок ўлди.
Турфа хилъатлар эрди омода,
Кийди борин Ахийи озода.
Онча ходим эди мурассаъ пўш,
Ки эдилар Ахийға хизматкўш,
Ким Ахий фаҳми лол эди ҳар дам
Табъи ошуфта ҳол эди ҳар дам.
Шаҳ қошига кетурдилар опи,
Шаҳ дағи тузди базми меҳмони.
Неча кун қилдилар фароғу нишот,
Ҳар таманнода бор эди ифрот.
Ҳажр ўти саврати чу бўлди паст,
Жашн тузди шаҳи нишот параст.
Тахт уза чиқти бори омм этти,
Хожаға ҳадсиз эҳтиром этти.
Тилаб олиға давлат арконин,
Қилди оғоз хожа дастонин:
Неки ул қилмиш эрди ғурбат аро,
Бўлди мажнунға фасона саро.
Эшитиб эл шаҳи замона сўзин,
Шохдии хожайи ягона сўзин.
Маҳз ҳайрат била бориси қўпуб,
Офаринлар дебон аёғпн ўпуб.
Шаҳ дедпким: «Агарчи шоҳ бўлай,
Хожанинг узрини не навъ қўлай.
Менга бордур қаробат аҳлида фош,
Пардайи исмат ичра қиз қардош.
Они дермен қилай мунунг била жуфт,
Эл аро ошкор, ёъқки нуҳуфт.
Улки жуфтидин ў.зни айлаб тоқ,
Манга жуфт айламакка қилди талоқ.
Гули давлат топиб шукуфт анга,
Не ажаб синглим ўлса жуфт анга!»
Сўзни шаҳ чун бу эрга банд этти,
Шаҳ сўзип борча эл писанд этти.
Ул снфат суркп, қилди шаҳ бунёд,
Кн куҳан дайр бермас андоқ ёд.
Тарбиятлар Ахийҳа соз айлаб,
Бори оламда бениёз айлаб.
Топшуруб ҳар не ёъқу борин анга,
Берди ўз мулки ихтиёрин анга.
Ёд этиб ҳадди ёъқ муруватини,
Жонға чекти хати ухуватини.
Бўлуб икиси Мусою Ҳорун,
Ганж ила лек ани қилиб Қорун.
Хутба амрини ифтитоҳ этти,
Хожаға синглини никоҳ этти.
Хожани бошладилар ул сори
Ки ниҳон эрди моҳ рухсори.
Хожа андинкн, бурноғи дарбанд,
Токи, ул қасрн осмон пайванд.
Ҳар қаён боқтн ошно кўрди,
Ҳайрат ўз хотири аро кўрди.
Токи ул ҳужла бўлди жилвагаҳи,
Ким ниҳон эрди анда сарв сиҳи.
Хожа ул уйга чунки қўйди аёқ,
Башлаған халқ бори чиқти йироқ.
Бир-бирин кўргач ул ики маҳжур,
Онча ҳайрат ғулуси қилдн зуҳур,
Ким чекиб кўкка бсхудона хуруш,
Йиқилиб борди икисидин ҳуш.
Чун келиб ўзга ёш тўкуб кўздан,
Йиқилиб борур эрдилар ўздин.
Топти ҳажр изтироби чун таскин,
Шўхдин сўрди хожайи мискин:
«Ки баён айлаким, не ҳолатдур,
Ки манга ҳайрат узра ҳайратдур.
Ҳолатимға назора қил охир,
Ҳайрат ўлтурди, чора қил охир».
Лаълп қуфлидин очтп гулрух банд,
Нуктадин зоҳир айлади гулқанд.
Хожадин токи, айрнлиб эрди,
Бошиға ҳар некпм келиб эрди.
Шоҳпинг иффату мурувватини,
Покравлиғ фаннда қувватини,—
Айлади борчасин Ахийға адо,
Ким яна ҳуши бўлди нопайдо.
Неча кун ҳолин англамас эрди,
Гоҳ ўзинда, гаҳе эмас эрдн.
Оқибат ҳуши топти чуи ором,
Муниси бўлди сарви сийм андом.
Ўз уйи эрди, ўз гуландоми,
Дегасен бор Ҳалабда ороми.
Гарчи зарбафт хилъат ичра мудом
Шаҳ ёнида тутар эди ором.
Уйга киргач, қаро палоси эди,
Ки сафарда анинг либоси эди.
Тенгри шукридаким, тили эди лол,
Тоат айлар эди кийиб қара шол:
«Ки палос ичра этти чун дебо,
Ташласам они бўлмағай зебо».
Қора тун қаддин эттн саждаға дол,
Ончаким толиъ ўлди субҳи висол.
Етти бўлғонда тийраву ранжур
Кўнглига гайб оламидин нур.
Қора шол ичра ўйлаким, зулмот,
Хизрдек нўш қилди обиҳаёт.
Бўлубон буйла ҳолидин огоҳ,
Кисватиға татаббуъ айлади шоҳ,
Чунки шаҳ хилъати қаро бўлди,
Қора киймак улус аро бўлди.
Қора рапг элга тожи торакдур,
Ким бу ранг ичрадур муборакдур,
Шсяи ҳижронға қолмағай жовид,
Қайда субҳи висол тутқай умид.
Шаҳни хушҳол этиб бу афсона,
Деди: «Эй нуктагўй фарзона!
Ким сену, қай диёрдин сен айт!
Кимга хешу табордин сен айт!»
Деди равоийки:, «Ҳинд эрур ватаним,
Ахий авлодидин яқин эканим.
Бери келдим кўнгул балоси била,
Шоҳнинг қуллуғи ҳавоси била».
Шоҳ ани фоқадин халос эттн,
Ўз қошинда надими хос этти.
Бўлубон шод ул ҳикоят ила,
Уйқуға борди хуш фарогат ила.

XXII

Якшанба куни Баҳромнинг қуёшдек зарбафт либос кийиб, сунбади зарнигорга азм қилиб, сариғ хуллалиғ ҳур била бизми айш тузуб, олтун согарда асфар май ичгани, ёъқ-ким қуёшнинг сариғ гули очилғани чоғдип офтоб зардигача анга бир йилча кечгани


Чунки якшанба урди меҳр алам,
Кийди зарбафт ҳулла кўқ торам.
Кўк аруси тўнин қилиб заркаш,
Чиқти андоқки, гулрухи маҳваш.
Шаҳ даги меҳрдек қадам то фарқ
Айлади ўзни олтун ичра ғарқ.
Сочиб олтун қуёш киби беҳад,
Бўлди манзилгаҳи сариғ гунбад.
Жилва қилди нигори румий чеҳр,
Сариғ алтун аро нечукким, меҳр.
Жоми зар ичра бодайи асфар,
Озар ичра эди яна озар.
Ламтъа ҳар сори уйдин дшқандек,
Шуъла гунбал аро туташқандек.
Шоҳ ул шуълада самандарваш,
Не самандарки, меҳри анварваш.
Майи асфарға ҳамнабард ўлди,
Ончаким офтоб зард ўлди.
Кундуз этти қаро, сариғ тўнини,
Кун сияҳтоб қилди алтунини.
Моҳи румий нажод айлади фош
Пардаға кирмагин нечукки, куёш.
Хобгаҳ бўлди шаҳға заррин тахт,
Уйқуси келмас эрди уйлаки, бахт.
Яна ҳукм айладики: «Ҳар сафари
Ким бу ёълдин эрур анинг гузари,
Кетурунгким, бўлуб фасона тироз,
Билганидин сўз айласун оғоз».
Борғач ул кимсаким, ёълуқти нахуст,
Раҳнаварде эди бағоят чуст,
Шаҳ қошиға кетурдилар филҳол,
Ҳукм ила раҳрави фасона сигол.
Нукта оғоз этиб дуо бирла,
Деб дуо дилпазир адо бирла.

XXIII

Иккинчи иқлим ёълидин кетурган мусофир ҳикояти


Изтироб айламай баёнинда,
Деди: Жамшиднинг замонинда.
Рум аро заргаре эди моҳир,
Иши элга куёш киби зоҳир.
Дам анга субҳ, кўра жирми сипеҳр,
Ҳар бир алтун кулича даврайи меҳр.
Рум шоҳи қошида жоҳ анга,
Жоҳи хўрдида коргоҳ анга.
Шаҳрда соҳиб иёр ҳам ул,
Шаҳ қошида хазинадор ҳам ул.
Неча кондин некпм чиқиб зару спм,
Бўлур эрди бори анга таслим.
Зоти аҳли ҳунар мубоҳоти,
Зайд Заҳҳоб ўлуб анинг оти.
Ҳам ҳаким эрди ҳам муҳандисваш,
Гоҳ зарпош эдию гаҳ заркаш.
Туну кун шоҳнинг надими ҳам ул,
Пойтахти аро ҳакими ҳам ул.
Бошидии то оёқ ҳунар эди пок,
Айб анга буки, эрди кўп бебок.
Айш бирла ўтуб маҳу соли,
Бор эди шоҳ моли — уз мол,и.
Чун амонатда бедиёнат эди,
Иши шаҳ молиға хиёнат эди.
Чун ҳунарманд эди ниҳояциз,
Анга шаҳ лутфи эрди ғояциз.
Ҳунари васфи эрди шоҳ иши,
Айбини айта олмас эрди киши.
Бўлса ҳам айби ошкор анга,
Қилмас эрди шаҳ эътибор анга.
Қилса ҳам эътибор филҳол ул,
Санъати жониби узатиб қўл,
Турфае ошкор айлар эди,
Шаҳни беихтиёр айлар эди.
Юз фусун бирла айлар эрди фириб,
Ки анға онсиз ўлмас эрди шикиб.
Деди бир кунки: «Шоҳи оламгир,
Ким бўлубтур анинг макони сарир.
Шоҳ чун келди шоҳлардин фард,
Тахти доғи анга керак дархўрд.
Ўзгаларга йиғачдиндур тахт
Лойиқ улдурки, шоҳи фаррух бахт
Тутқай олтун сарир уза маскан,
Кўзни ул маскан айлагай равшан.
Ганж аро беҳисоб эрур алтун,
Яна афзўн дағи бўлур ҳар кун.
Анда турмақда ҳеч фоида ёъқ,
Мунда эрур тамом фоида-ўқ.
Ҳам бўлур шаҳга ўзга фарру жамол.
Ҳам муҳайё эрур ўз ўрнида мол».
Шаҳға келди бу нукта мустаҳсан,
Деди: «Эй борча фан аро якфан!
Бу хаёлиигға яхши келмишдур,
Бот илик урки, днлпазир ишдур».
Ики минг ботмон алтун этти талаб,
Бутгали ул мақоми айшу тараб.
Ҳукм бўлдики: «Олсуну кецун,.
Тахт бутмакка жидду жахд эцун!»
Накдин олди файласуфи жаҳон,
Бўлди ўз корхонасида ниҳон.
Туну кун эҳтимом айлар эди,
Саъю жаҳди тамом айлар эди.
Токи бир йилда топибон тартиб,
Топти ажзоси борчаси таркиб.
Вазъи уя тахтнинг мусамман ўлўб,
Рубъи маскун шаҳиға маскан ўлуб.
Ҳам секиз бурж даврида пайваст,
Тўрти онинг баланду тўрти паст.
Пастида тўрт тўтийи маънус,
Бийики узра тўрт ўлуб тавус.
Даврида дурру лаъл пийроя,
Зинасида дағи секиз поя.
Лек ул навъ кўргузуб санъат,
Ки чиқар бўлса шоҳи Жам рифъат.
Поялар мақдамида бўлғай паст,
Айлагай бир-бири юзига няшаст.
Чун секиз поя қатъ бўлди тамом.
Айлагач шоҳ ўз эрида мақом
Яна ул поялар баланд ўлғай,
Тахтидин шоҳ баҳраманд ўлғай.
Чунки ўлтурди тахт уза дилхуш
Тўрт тўти наво чекиб дилкаш.
Айтқайларки: «Шаҳға ком ўлсун,
Анга бу тахт мустадом ўлсун».
Тўрт товус ҳам очиб пару бол,
Шоҳ боши уза ҳумой мисол,
Топибон ҳар бири бийик поя,
Айлагайлар қанот ила соя.
Поя ўрнида секиз анга сутун,
Остида беркитиб секиз гардун,
Ким қаён шаҳ бўлур нишот ангез,
Оз ишорат била югургай тез.
Бермагай эл чекарга табу тавон,
Бу экин олам ичра «тахти равон».
Бу сифат тахти осмон тазйин
Кўрмаган уйла ҳеч тахт нишин.
Чунки топти тамом оройиш,
Устида шаҳ топарға осойиш.
Келтуруб шоҳ базмида тузди,
Тузари ичра сеҳр кўргузди.
Топти чун шоҳ таҳт уза таскин,
Ҳадсиз эҳсон била қилиб таҳсин,
Дастгоҳин баландроқ қилди,
Қошида аржумандроқ қилди.
Анга бор эрди неча ҳампеша,
Санъат орою чобук андеша.
Жазм эдиларки, тахти гардунваш
Ойдур, аммо кунаш била рўкаш.
Вазн аро тенгдур улча накд олмиш,
Лек алтун аро кумуш солмиш.
Фикри буким, бу санъату ойин
Бирлаким бермишам анга тазйин,
Мумкин эрмистур ани бузмоқ шоҳ,
Токи бўлғай бу роздин огоҳ.
Урдилар рой борчаси йиғилиб,
Ул иш ифшосиға ҳужум қилиб.
Зайд ваҳми ва лек ғолиб эди,
Ким анга шоҳ асру толиб эди.
Чора бу навъ қилдилар охир
Ул ниҳон ишни қилғали зоҳир,
Ки топиб ики тўтийи днлқуш,
Икисин нотиқ айлағайлар хуш.
Бири дегайки: «Тахт рўкашдур»,
Бири дегай: «Мусаннифи ғашдур».
Топтилар ики; тўти^и мавзун,
Ранг ичинда сипеҳри ахзаргун.
Айлаб ул ики нукта ичра фасиҳ„
Зайдни айламоқ учун тафзиҳ.
Тахт асрар кишини ёр айлаб,
Накя аёғиға кўп нисор айлаб,
Рози айлабки, шоҳи тахторой
Субҳ тахт узра бўлса жилва намой.
Махфий ўлуб ики дағопардоз,
Тутқай ўрнида эр ики ғаммоз.
Ики тўтини ҳеч қилмай бийм,
Сийм алғанға қилдилар таслим.
Ул ҳам андағки, маслаҳат билди,
Икини иккига эваз қилди.
Субҳким шоҳ қилди майли сарир,
Ики.тўти чекиб фалакка сафир,
Дедилар шаҳға бешкасту қусур
Сўзниким бўлди юқори мазкур.
Шаҳни айлаб ул ишда ҳайрат лол,
Ул ғаробатдин этти истидлол:
«Ки бу иш қилған ул киши бўлғай,
Ким анинг Зайд ила иши бўлғай.
Ваҳм этиб андин айламиш ноком
Айбини қуш тили била эълом.
Ул агар Зайддин ҳаросондур,
Бизга таҳқиқи беҳад осондур».
Бўлди бир пояси чу суҳон суд,
Ошкор ўлди қалби рўй андуд.
Бу хиёнатки, Зайд кўргузди,
Шаҳға озарм риштасин узди.
Бору ёъқ молин этти девоний,
Солдилар чаҳға банд этиб они,
Кя анинг оғзи тор эди, туби кенг,
Оғзи равзанча, туби уй била тенг.
Ясаб эрдилар ониким, ногоҳ
Анда маҳбус бўлса аҳли гуноҳ.
Бўлса ул чахда неча ким сокин,
Қочмоғи бўлмағай анга мумкин.
Тнйралиқда фироқ шоми киби,
Қайд қилмоқда ҳажр доми киби.
Зайдға ротибаки, бўлди дақиқ,
Ноп ики қурс эдн, су бир ибриқ.
Ангаким уйла қалблиқ иш эди,
Уйла кунпи ўзига тутмиш эди:
Хапжаре асрар эрди пинҳоний,
Ёшурун ҳам бор эрди суҳони.
Ханжари кўпглак ичра эрди ниҳон,
Ханжар ичра ниҳон эди суқон.
Деди ҳар нечаким, оғирдур бапд,
Ёки муҳлик бу ғуссагоҳи газанд.
Гарчи бўлғай фитодалик чекмак.
Чорадин бўлмағай илик чекмак.
Хар кун ул нону сувки, олур эди,
Нонни бир гўша ичра солур эди.
Ханжари бирла қазибан туфроғ,
Балчпг айлар эдн су олған чоғ.
Чоҳ оғзн тўши тилаб воя,
Балчиғидин ёсор эди поя.
Кесмиш эрди аёқларидин банд,
Нон иси бирла бор эди хурсанд.
Ҳар кун афғону зор тортар эди,
Сув учуп интизор тортар эди.
Сувйи келгач яна ясаб балчиғ,
Ибтидо айлар эрди баннолиғ.
Заъф анга гар газанд ўлур эрди,
Поя ҳар кун баланд ўлур эрди.
Неча ой мундоғ афлабон кина,
Етти равзаннинг оғзига зина,
Равзан оғзида эрди оғир тош,
Чиқибон зина узра санъат фош.
Ханжари нуги чун анга этти,
Тошни бир ёнидин шигоф этти.
Нақбканлик фанини фош айлаб.
Ерни ханжар била харош аплаб,
Саъй ила ул қадар тўшук очти,
Ким ўшул чоҳдин чиқиб қочти.
Билди шаҳ топса ўлтурур ани жазм,
Турмай этти фаранг сари азм.
Қочқанидин чу бўлдилар огоҳ,
Халқдин ул хабарни англади шоҳ.
Фаҳм этибким, не чоралар этмиш,
Ким ўшул чоҳдин чиқиб кетмиш.
Онча макру фирибу навъи билик,
Тишлатиб шаҳға лаҳза-лаҳза илик.
Бу тараф Зайд ўлуб, замин паймой,
Жонни қутқарғали қадам фарсой.
Ёълда ҳар лаҳза топиб ўзгача ранж,
Бўлғуча жиявагоҳи мулки фаранж.
Чунки бўлди макони ул иқлим.
Ёъл қилур эрди қатъ қилмай бийм.
Неча кун қатъ этиб неча маҳфил,
Қилдп Қустантанияни манзил.
Чун анга бўлди мунтаҳи ул сайр,
Шаҳр ташида бор эди бир дайр,
Ёъл ани қилмиш эрди фарсуда,
Бўлди ул дайр ичинда осуда.
Дайр эрдн биноси бесару бун,
Ўплаким бу рафиъ дайри куҳун
Тўрида бир васиъ кошона,
Дема кошона, балки бутхона.
Сақфу атрофин айлабон заркор,
Алтуну ложувард бирла нигор.
Борча яшму самоғ изора,
Лек фарши рухом якпора.
Тоқлар боғлабон ниҳояциз,
Зеб ҳар тоқи ичра ғояцнч.
Лек ҳар тоқ аро бир алтун бут,
Эл парастиш қилурға ҳар кун бут.
Чун такаллуф ниҳоятиға этиб,
Кўп жавоҳир била мурассаъ этиб.
Ики пўлод эшик фалак пайванд,
Ранг ила сайр аро фалак монанд.
Қуфли алтун, валек раҳбонлар,
Маҳкам айлаб нечукки, дарбонлар.
Субҳ ила шом ул эшик очилиб,
Эл парастиш ишига майл қилиб.
Тарқатғач борча эл бараҳман чуст,
Ул эшикни муқаффал айлаб руст.
Кўрди чун файласуф ул сарукор,
Анда айланди уйлаким паргор.
Деди: «Бу эрда мунча олтун муфт,
Мен қилурмен шаҳ олтунини нуҳуфт?
Келдию ўзни бутпараст этти,
Дайр даргоҳида нишаст этти.
Куфр аҳлиға ҳар не эрди русум,
Қилди оз чоғда борчасин маълум.
Кеча-кундуз ибодат айлар эди,
Ҳар дам они зиёрат айлар эди.
Кўргузуб ҳар санамға бир ихлос,
Ки самад саждасида бандайи хос.
Макру рев онча айлади пайдо,
Ки ул эл бўлдилар анга шайдо:
Бори арзи иродат айладилар,
Амрп бирла ибодат айладилар.
То парастишдин ул баланд мақом
Дайрнинг ихтиёрин олди тамом:
Анда бутхонанинг калиди дағи
Бутгару бутпараст умиди дағи.
Ишни чунким, бу эрга эткурдп,
Бут шиканликка рахшини сурди.
Кеча эл айлаганда уйкуға майл,
Юз урар эрди ҳар ён ўйлаки, сайл.
Баҳрнинг соҳплида кўҳсоре,
Топти ул кўҳсор аро ғоре.
Аҳли диндип анга бир-ики рафиқ
Бор эди қатъ этар маҳалда тариқ.
Жоҳу давлат замони ходим анга,
Ранжу меҳнатда ҳам мулозим анга.
Лек ул бутпараст бўлган чоғ
Тушубои жонларига дард ила доғ.
Андин ушбу ажиб суратдин
Айрилиб эрдилар заруратдин.
Топиб ул икини талаб бирла,
Арзиҳол айлади тараб бирла.
Ул икав ҳам тараб шиор этти,
Бу ул икини ёри ғор этти.
Чун амин эрдилар анга пайваст,
Ғор саҳни аро буюрди нишаст.
Деди: «Заргарлик ичра не асбоб,
Ки бўлур айлангиз топарда шитоб.
Неки омода қилсангиз они,
Келтурунг ғор ичига пинҳони».
Алар айлаб неким керак тайёр,
Хожа ҳар тун алар сори сайёр.
Элнинг олида савмнот параст,
Тонгдин оқшомға тегру Лог параст.
Кўзда чун уйқу хайли жо қилди.
Хожа ул дайрдин ҳаво қилди.
Ғорни коргоҳ айлаб эди,
Эл кўзидин паноҳ айлаб эди.
Ясар эрди буте темурдин чуст,
Дайрнинг ҳар бути шабиҳи дуруст.
Жузви алтун била қилиб рўкаш,
Ки кўрунгай назарға зарринваш.
Ҳам жавоҳирға дасткор фаранг,
Айлаб омода шиша ранго-ранг.
Узв-узвиға андоқ айлаб банд,
Ки бўлуб мутлақо анга монанд.
Рост бўлғач, муҳандиси комил
Ул икавни қилур эди ҳомил.
Ёшуруб яхшию ёмон элдин,
Дайрға эткуруб ниҳон элдин.
Айлабон фатҳ боби бутхона,
Очиб эшикни ҳушмандона.
Қайси бутким, анга назир ясаб,
Ўхшамағлиқда дилпазир ясаб.
Уйдаги бутни бемаҳал қилибон,
Ясаған бут била бадал қилибон.
Бутни элтиб ул ики ғор ичра,
Бу қолиб дайри зар нигор ичра.
Бағлаб ачқан эшикни оҳиста,
Асраб ул махфий ишни сарбаста.
Муддате буйла эрди онинг иши,
Ишига воқиф эрмас эрди киши.
Токи куффор илоҳидин бир илоҳ
Қолмади Лоилоҳа иллоллоҳ.
Балки алтун лаган била қандил
Борча топти темур била табдил.
Чун не бут қолдиго не ташту лаган,
Хожа арз этти хорхори ватан.
Ул чу қилди бу маъни изҳори,
Бўлди куфр аҳли тангдил бори,
«Ким бу дайр ичра элга муршидсен,
Куфр аро муттақию зоҳидсен.
Нега ҳижрон навосини туздунг?
Тенгрилардин нетиб кўнгул уздинг?»
Деди: «Узмак кўнгул не сўз бўлғай?
Ҳажр узрин киши нетиб қўлғай?
Ҳам алар амридин бу азм ўлмиш,
Сафар этмак хаёли жазм ўлмиш.
Мени бу навъ воқиф айлади лот,
Ки туганган эмиш анамға ҳаёт.
Воқиъ ўлған замон бу иш ҳодис,
Нақд кўп, мендин ўзга ёъқ ворис.
Борибон ул нуқудни эгалай.
Яна Лоту Манот сори келай.
Назр этибмен неким бўлур ҳосил,
Дайр харжиға қилғамен восил.
Молу неъмат муродим эрмастур,
Ким манга дайр неъмати басдур.
Ҳажр аро гарчи ғам била тўлғум,
Қанда бўлсам алар била бўлғум».
Куфр аҳли малолат айлаб фош,
Бори кўюб анинг аёғига бош.
Дедилар сар-басар бўлуб гамнок:
«Ким мусаллам санга ақидайи пок.
Дининга куфрдин вабол ўлсун,
Кофир ўлмақ санга ҳалол ўлсун.
Фурқатингдин хароб эрур бу эл,
Сағ барғил дағи саломат кел.
Лек сен куфрни чу фан қилдинг,
Муддате дайр аро ватан қилдинг,
Чун тиларсен диёринга кетмак,
Бизга вожибдурур яроғ этмак».
Ҳожат эрмас дебон бу қилди хуруш
Асру таклиф бўлғач, ўлди хамуш.
Йиғилиб дайр аро шарифу вазиъ
Ўлтуруб борча қилдилар тавзиъ,
Кўргузуб жидду жаҳд ғояциз,
Мол жамъ эттилар ниҳояциз.
Анга борин такаллуф айладилар,
Хожа борин тасарруф айладилар.
Гарчи бор эрди борғали машъуф,
Бўлди улкун яроғ учун мавқуф.
Ҳарне бутким, бор эрди ғор ичра,
Икисин солди бир қарор ичра.
Токи эллик қарор бут тўлди,
Ҳар қарор ичра ики бут бўлди.
Тиқибоп пухта қилди маҳкамвор,
Зарфларнинг араларин ҳамвор.
Тоғ этагинда эрди чун соҳил,
Келиб ул эрга айлади манзил.
Бу қадар чунки воя тутмиш эди,
Турфа жунге кироя тутмиш эди.
Ғор аро ҳарне эрди пинҳони
Жунг аро тошитиб эди они.
Ҳар жиҳотики, сўнгра бердилар,
Сув яқасиға ташиб эрдилар.
Хожа солди аларни ҳам кемага,
Эҳтимол айлабон бори нимага.
Борчадин чун кўнгулни шод этти,
Ёрлар бирла «хайрбод» этти.
Фурқат ўтиға туштилар борча,
Зор йиғлаб қучуштилар борча.
Хожа ашоб аро алам қўйди,
Юрубон кемага қадам қўйди.
Деди: «Бир руқъае битибдурмен,
Дайр ичинда ниҳон этибдурмен,
Тилабон ул ҳужаста иншони,
Лот олида топқунгуз они.
Ўқунгузким, басе фавойид эрур,
Ким сизинг ҳолингизға оид эрур».
Кемани сурди бу уруб хода,
Ёнди ул дайрға сурук лода.
Руқъасин олдилар фиғон айлаб,
Суртубон кўзга ҳирзи жон айлаб.
Ўқугач ул сурук асири фироқ,
Қилғанин ёзмиш эрди боштин-оёқ.
Қолдилар ул фасонадин бори данг,
Кишидекким эгай хумор уза банг.
Чун тафаҳҳусла қилдилар тадқиқ,
Ёзғани чиқти борчаси таҳқиқ.
Тушти куффор ичинда тўфонлар,
Ақлу дониш кўрунг, мусулмонлар.
Бу тараф ҳийла сози дарёгард
Неча кун элдек эрди баҳр навард.
Шуртасида чу бор эди қувват,
Шурта элида ҳам ажаб суръат.
Саратон бирла хут манзилидин
Ўтубон чиқти Рум соҳилидин.
Рум шоҳида бор эди бир ранж,
Ки солур эрди пайкарига шиканж.
Бўлғач ул заъфдин шикаста мизож,
Файласуф анга айлаб эрди илож.
Чунки бўлди ҳаким мутаворий,
Ул мараз бўлди шоҳға торий.
Шаҳғаким ул мараз музоҳим эди,
Табъига умр номулойим эди.
Ҳеч ким айлабон мудоросин,
Қила олмас эди мудовосин.
Қилғанидин топиб паришонлиқ,
Суд қилмай вале пушаймонлиқ.
Кўрубон жисми нотавон они
Ёд кўп айлар эрди доғюни.
Чунки чиқти ҳаким дарёдин,
Қилди бас турфа қисса бунёдин.
Гарчи бори иши ажиб эрди,
Лек бу борчадин ғариб эрди.
Элига қўйди борча ашёни,
Урди юз шаҳр ичига пинҳони.
Аяғиға солиб ҳам ул бандин,
Ки кесиб кетмиш эрди пайвандин,
Тутти пинҳон ҳам ул чаҳ ичра қарор,
Ки чиқиб андин этмиш эрди фирор.
Чунки зиндон муаккили билди,
Югуриб шоҳға хабар қилди.
Шаҳки бу қиссадин нишон топти,
Гўйиё ўлмиш эрди, жон топти.
Чун ёъқ эрди таниға тобу тавон,
Дедиким: «Келтурунғ қошимға равон».
Лутфу эҳсон бекарона қилиб.
Хосса хилъатларин равона қилиб.
Балки ул навъ лутфлар чоғи,
Йибариб хосса маркабин доғи.
Хожаға чун кетурдилар пайғом,
Чиқмайин шаҳға айлади эълом:
«Ки чу мен шоҳдин ғазаб кўрдум,
Чоҳ аро ранж ила тааб кўрдум.
Не хиёнатки, айладим, биланнп.
Бирига ўн эваз адо қилайин.
Яна бир арзим ушбу нуктаки, шоҳ
Тортибон ҳар йил икки қатла сппоҳ,
Рум молини айлабон барбод,
Айлар аҳли фаранг бирла жиҳод,
Ки алар бутларини синдурғай,
Кўнглини дин ишида тиндурғай,
Лекин ул ён чекиб хусом ҳануз,
Даст бермай дурур бу ком ҳануз.
Мен алар бутларин тамом ушатай,
Алтунин шаҳ хазинасига қотай.
Шаҳ бошиға сочай жавоҳирини,
Зоҳир айлай ниҳону зоҳирини.
Яна шаҳ комини раво айлай,
Ҳар неким, дарди бор даво айлай,
Лек вақтики, шоҳи оламгир,
Солиб аъдом аяғиға занжир.
Борчасин олима равон қилғай,
Мени сарсабзу комрон қилғай.
Мен этиб шаҳ сори хиромимни,
Асрағайлар алар мақомимни.
Ташқари бўлмади эрим холи,
Чаҳда ҳам холи ўлмагай ҳоли.
Манга гар бу мурод бермаса даст,
Чоҳ қаъриндадур эрим пайпаст».
Айлади чунки нукта итмомин,
Шаҳға эткурдилар бу пайғомин.
Шаҳ алардин кўруб жиноят кўп,
Ҳам бўлуб эрди беиноят кўп.
Мунсиз истар эдики, банд этгай,
Чоҳу зиндонға мустаманд этгай.
Жпсми мулкин чу заъф тутмиш эди,
Бу жиҳатдин ани унутмиш эди.
Эмдиким бу фасона бўлди анга,
Бас муносиб баҳона бўлди анга.
Дедиким, қилдилар, борин маҳбус,
Чоҳ қаъри аро буюрди жулус,
Хожа уйни аларға топшурди,
Уйидин ташқари қадам урди.
Қилмайин банд ташламаққа даранг,
Кийди шаҳ тўнларини ранго-ранг,
Отланиб шаҳ сори хиром этти,
Упубон даргаҳ эҳтиром этти.
Чунки шаҳ хилватиға қўйди аяғ,
Ер уза тушти айлаким туфрағ.
Шоҳ туфроғдин кўтарди ани,
Қучқали тахт уза чиқарди ани.
Қучубон борча ҳолини сўрди,
Илгин онинг қўлиға топшурди.
Ўпти шоҳ илгин ул нечукки, русум,
Айлади набзи ҳолатни маълум,
Набзидин ранжи дафъини билди,
Тўрт-беш кунда-ўқ даво қилди.
Чунки шаҳ табъи ичра қолмади ранж,
Олида тўкти ул кетурган ганж.
Шоҳни ҳайрат айлади бехуд,
Ким ул ишни инонмас эрди хирад.
Деди: «Шарҳ айла бу ҳикоятни.
Булъажаблиқда бениҳоятни».
Деди борин муҳайдиси моҳир,
Шаҳға нхфосин айладп зоҳнр.
Шоҳ табъиға айлаб ул қавли,
Ажзини лаҳза-лаҳза муставли.
Борча ишни чу арз қилди ҳаким,
Ганж хозинға айладп таслим.
Шаҳ анга онча айлади эҳсон,
Ки эмас шарҳин айламак осон.
Сурди бутларға ҳукм якбора,
Қилдилар ҳар бирини юз пора.
Ганжи Қорунни ҳеч қилмай бийм,
Этти дин аҳлиға борин тақсим.
Хукм қилдики, тўнин ақу қара,
Қилдилар ғарқ сариғ алтун ара.
Чунки зарбафт ҳар бисот ўлди,
Ҳар бисоти юз инбисот ўлди.
Алтун ул элни кулдуруб чандои,
Заъфарон уйлаким қилур хандон.
Нечадин сўнг бўлуб ишорати хос,
Чоҳу зиндон эли ҳам ўлди халос.
Элга ҳар дам қилиб назора чоғи,
Чеҳрадин алтун ул гуруҳ доғи.
Элга бу доғи кулгу келтурубон —
Бағри қатғунча балки кулдурубон.
Каҳрабо ранги гар муфарриҳ эмас,
Не учун ул чекар сомоннию бас.
Кимки, ишқ эца рангини коҳи,
Бот кўнгулга асар қилур оҳи.
Бўлмайин субҳ заъфароний чеҳр,
Чарх кўргузмас анга ҳаргиз меҳр.
Шоҳи Баҳром чун эшитти тамом,
Шод ўлуб сўрди: «К-ей хужаста калом!
Сеники бу сафҳа айладинг таҳрир,
Ўз ҳадисингни доғи қил тақрир.
Борча ҳолингдин эт хабар бизга,
Ким даминг қилди кўп асар бизга.
Дедиким: «Рум мулкидур ватаним,
Тиббу ҳикмат дурур шиору фаним,
Бу муҳандиски, айладим ёди,
Манга ободур онинг авлоди.
Ғаразим бўлғали бу ён озим,
Бўлмоқ эрди санга камин ходим.
Шукр лиллаҳ иеким мурод эттим,
Давлатингдин муродима эттим».
Шаҳ чу фаҳм этти бу тамашюни,
Нудамосидин айлади они.
Сурмоғи муждасин чу бермиш эди,
Уйқу шаҳнинг кўзига кирмиш эди.
Ўйла уйқуға солди они бу сўз,
Ким қуёш чиқмағунча ачмади кўз.

XXIV

Душанба куни Баҳромнинг иавбаҳор монанд ахзар либос била гунбади ахзарға юз қўйғани ва сарий сабзоранг сабз ҳулла била жоми зумуррад фом ичиида зулоли ҳаёт нўги қи нани ва ул чашмайи зиндагонидин Xизр ҳаёти касб этгани


Чун душанба сипеҳри зангори
Зангдин қилди кўзгусин ори.
Қилди юз реву ранг ила гардун,
Субҳ чодиршабин зумуррад гун.
Чашмаск бирла меҳри оламтоб
Қилди кўк сабзазорнни сероб.
Шаҳ қилиб хилъатини райҳоний,
Рост андоқки, сарви бўстопш"1:
Сабзазор устига хнром эттн,
Яшил айвон аро мақом эттп,
Жилвагар бўлдп сарвп сабзоранг,
Айлабон хилъатинн мино ранг.
Ўзи сабзу табассумн шакарин,
Хуш турур сабз, гар эрур ширин.
Ноз бирла нигори ягмойи,
Шоҳға тутти жоми минойи.
Олибон дам-бадам ичиб Баҳром
Ойдин ул соғари зумуррад фом,
Ангачаким, зумуррадин гардун —
Бўлди тун хайли дудидин шабгун.
Солда шаҳ кўнглига хаёл газанд.
Кўзи уйқуға бўлди қожатманд.
Яна андоқки, бор эди маъҳуд,
Бўлди қуллар равон нечукким, дуд
Топибон раҳрави биёбоний,
Шаҳ қошиға кетурдилар они.
Деди шаҳ: «Парда ташида филҳол
Ўлтуруб бўлсун ул фасона сигол».
Ҳукм бирла мусофир оҳиста,
Айлади нуктасини пайваста.
Сўзни бошлаб бурун сано бирла,
Шаҳға мадҳ айлади дуо бирла.

XXV

Учинчи иқлим ёълидан кетурган мусофир айтқин афсона


Чун дуони ошурди гардундин
Дедиким: «Муддати бурун мундин
Мисрда хожаи бор эрди ғани,
Эшиги ҳожат аҳлининг ватани.
Молиға ғояту ниҳоят ёъқ,
Хони базлиға ҳадду ғоят ёъқ.
Бор эди бир хужаста фарзанди,
Ки ёъқ эрди жаҳонда монанди.
Борча фазлу ҳунар аро моҳир,
Юзидин ҳушмандлиғ зоҳир.
Миср шоҳича нақду мол ичра,
Юсуфи Мисрча жамол ичра.
Ота молиға ихтиёри анинг,
Отасининг ёъқию борп анинг.
Зоҳир аҳли жаҳон улуми анга,
Илму фазл аҳлининг ҳужуми анга.
Оти Саъд эрди, кавкаби масъуд,
Отаға ул ҳаётидин мақсуд.
Ясабон турфа меҳмонхона.
Ёъл топиб анда хешу бегона.
Сафар аҳлиға бори ом бериб,
Ҳар мусофирки, эца ком бериб. .
Меҳрибонлиқ била сўруб они,
Айлаб улча риоят имкони.
Чун уётлиқ қилиб риоятдин,
Лутфу эҳсони бениҳоятдин,
Сўрубон билганию кўрганини,
Не билик касбида югурганини.
Чун билиб борча рози пинҳони,
Не кироманд ўрганиб они.
Чун бу ишни шиор қилмиш эди,
Кўп улуми ғариба билмиш эди.
Ўрганиб эрди касб этар чоғи,
Сеҳру найрангу кимиё доғи.
Етти бир кун қазодин ики ғариб,
Бу тараф солибон аларни насиб.
Икиси жисмида неким асвоб,
Бор эди сарбасар яшил мошоб.
Саъд очти риоят абвобин,
Тузди ҳарён зиёфат асбобин.
Ўйлаким бор эди шиори анииг,
Анда ёъқ эрди ихтиёри анинг.
Онча мардумлиқ ошкор этти,
Ким ул икини зери бор этти.
Лутфу хулқидин ики ахзар пуш,
Лоллиқдин бор эрдилар хомуш,
Бир кун истаб аларға осойиш,
Суҳбати қилмиш эрди оройиш.
Ҳар неким табъ истабон ҳоли,
Базм андин эмас эди холи.
Бода айлаб эди димоғини гарм,
Муртафиъ бўлмиш эрди пардайи шарм.
Саъд дилжўлуқ айлабон беҳад
Айлар эрди ул икини бехуд.
Лутф ила кўп чу қийлу қол этти.
Бурна кпшварларни савол этти:
«Ки қаю мулк сизга бўлдп мақар?
Недпи ўлди либоспнгиз ахзар?»
Дедидар: «Кишвари дурур дилкаш,
Оти ҳам Шаҳрисабз эрур ҳам Каш.
Хизр монанд сабзадпн ранги
Сабзаси суйи кўзгуси ранги.
Шаҳрисабз ўлди бизга чунъ мулкат,
Ёъқ ажаб гар яшил дурур кисват».
Дедиким: «Эмди ҳар ғариб умур,
Айлангиз кўр.миш ўлсаигиз мазкур».
Бири дедики: «Ул диёр сори,
Равза монанд сабзазор сори,
Бор дурур тоғ ичинда бир кишвар.
Кишвар аҳли отин дебон Китвар,
Анда бутхонаи дурур олий,
Рифъат ичра сипеҳр тимсоли,
Етибон кўкка тоқининг боши,
Тош ила ҳам ичию ҳам тоши.
Ичию тоши сарбасар тасвир,
Жонвар шакли тортилиб бир-бир
Ҳар киши анда айласа манзил,
Будур анда ғариб иш ҳосил,
Ки анга даҳр созию сўзи,
Ҳар неким тенгри айламиш рўзи.
Кирибон ул саводи минуға,
Кечаким кўзи борса уйқуға
Туш кўрар ҳеч шаксизин ул шом,
Ки ики сурати ғариб андом
Келиб онинг қошиға дерлар сўз,
Тикиб онинг юзига ҳар бири кўз,
Ҳар бири бир ҳадис анга айтур,
Келгачу дегач ўрнига қайтур.
Бири бир яхшилиқки, кўргуси ул,
Бир танаъум сорики топқуси ёъл.
Бири дер ранжким, кўяр анга юз;
Толии солибон суға юлдуз.
Бу ики ишдин ўлғоч ул огаҳ
Уйқудин сесканиб қўпар ногаҳ.
Яхшироқ иш сори шитоб айлар,
Не ёмон бўлса, ижтиноб айлар».
Бир мусофир чу нуктасин сурди,
Яна бир доғи нукта келтурди:
«Ким ҳам ул дайр ичинда пиридур,
Анга кундек ёруг замиридур.
Кимки дайр ичра кўрди ул тушни,
Топтн ўзида айшу қўрқушни.
Туштаги коми сори топмаса ёъл,
Ё машаққатға чора топмаса ул,
Ҳолидин гар хабар топар ул пир,
Анга айлар ҳам ул замон тадбир.
Шарт будурки, улки, туш кўргай,
Ўзни ул ики ишга тўш кўргай.
Борибон пири кордон қошиға,
Ҳолини айлагай аён қошиға.
Қайси бир ишга қилса ул иршод,
Қилса ул навъ жустужуй мурод».
Саъдким бу фасона гўш этти,
Орзусида тарки ҳуш этти.
Ул кун алқисса ком ё ноком,
Тутти суҳбат алар била то шом.
Кеча ул ғамда бўлди савдойи,
Жазм қилди мусофират ройи
Кўнглига дайр солибон қайғу,
Кўзидин ул туш элтибон уйқу,
Субҳидам ким, сипеҳри мино гун
Ерни байзодин этти байзо гун.
Ул шааф кўнглидин қарорин олиб,
Ҳавас илгидин ихтиёрин олиб.
Отаси хизматиға қилди хиром,
Арз қилди неким, анга эди ком.
Хожа манъида қилди кўп тадбир,
Қилмади кўнглига анинг таъсир.
Чун ҳавас қилди элни бечора,
Ғайри таслим ўзга не чора
Хожа кўрдики, манъи мумкин эмас,
Сув била азми ўти сокин эмас.
Гарчи йиғлаб ғамида оҳ урди,
Лек тенгрига они топшурди.
Олида арз қилди молу манол,
Деди: «Ончаки, кўнглунг истаса ол!»
Аплади амр Саъди озода
Сафар асбобин этмак омода.
Ишчилар ўн кун этти жаҳду шитоб,
Токи бўлди мураттаб ул асбоб
Неки андоқ топилмағай ёна,
Комгорона, балки шоҳона.
Бухтийи симкаш қатор-қатор,
Юки ичра дирам ҳазор-ҳазор.
Тўрт юз қул камар базар бори,
Лаълу дурдин безаб камар бори.
Ҳар неким, одами хаёл этгай,
Ё неким эл гумониға этгай.
Балки ваҳм этмаган ирода дағи,
Борча мавжуд эди зиёда дағи.
Айлади кўп риоят айлаб фош,
Ул ики сабзпўшни ёълдош.
Оқизиб ики кўзидин ики руд,
Отаси бирла айлади падруд.
Ота ўлмак ўзига жазм этти,
Тутубон мотам, ўғли азм этти.
Ўйла сурмакда эрди мустаъжил,
Ким бир айлар эди ики манзил.
Ул ики раҳрави зумуррадпуш,
Раҳнамойи анинг, нечукки суруш.
Гаҳ мунга, ул қарину гоҳ анга,
Худ бу икиси Xизри роҳ анга.
Муддати айлабон биёбон тай,
Қўйдилар истаган диёрға пай.
Бошлади ёълни ул ики ҳамсайр
Анга тегруки, бор эди ул дайр.
Тушубон анда топтилар ором,
Олдилар шарбату таом ила ком.
Дайр ахлиға кўп риоят этиб,
Лутфу дилжўйлуқ бағоят этиб.
Саъднинг ғолиб ўлди савдоси
Қилғали дайрнинг тамошоси.
Қўптию дайр ичига қилди хиром,
Ики ҳамроҳи бирла гом-багом.
Сайр айлаб назар солур эрди,
Лек ҳайрат аро қолур эрди.
Чунки меҳрин ёшурди дайри сипеҳр,
Тун ҳам ўлди сипеҳрдек бемеҳр:
Саъд ул дайр ичига қилди майл,
Бўлғач огоҳ дайр гирдида хайл.
Келибон бердилар насиҳату панд,
Ким кўп ўлмиш бу ишдин элга газанд.
Ҳавас этмиш эди ани мағлуб,
Тушмади панд кўнглига марғуб.
Кирибон дайрни паноҳ этти,
Бир қироғинда хобгоҳ этти.
Боғлади барҳаман эшикни чуст,
Ҳисни Xайбар эшиги янглиғ руст.
Дайр даврида Саъд эли ношод,
Қилғанидин ўзига ул бедод.
Анга худ ваҳм ул сифат ғолиб,
Ки бўлуб чиқмағига кўп толиб.
Жуз надомат хаёлиға этмай,
Ул надомат валек суд этмай,
Мутааззир кўзига уйқу иши,
Бўлмайин уйқу туш кўрарму киши?
Тонгга тегру ичига ваҳму ҳарос,
Ҳар замон кўнгли ичра юз васвос.
Борча тун оғзи ичра уйқу сўзи,
Субҳдам уйқудин қизиқти кўзи.
Тушига кирди ҳам бу олий дайр,
Ким қилур эрди анда ҳар сори сайр.
Кўрдиким икки сурати дилкаш,
Қуш киби, лек ранги ахзарваш.
Мутаҳаррик бўлуб, наво айлаб,
Дайрдин учтилар ҳаво айлаб.
Учубон эврулуб анинг бошиға,
Қўндилар икиси келиб қошиға.
Бириси чекти мужда бирла хуруш,
Қилди мундоғ нидо нечукки суруш:
«Ким насибинг сенинг пари бўлмиш,
Ки юзи меҳри ховарий бўлмиш!»
Яна бир бийм бирла қилди нидо,
Этти мақсудини бу янглиғ адо:
«Ким сени дев қилғусидур асир,
Солиб ики аёғинга занжир».
Қилибон ҳайрат ул ғаробатдин,
Сесканиб қўпти бу маҳобатдин.
Ҳар сори солди кўз, чекиб афғон,
Субҳдин ёруб эрди дайри муғон.
Қўпубон чун эшик сори қочти,
Келибои барҳаман эшик очти.
Чиқғач ошуфтарой савдойи,
Айлади ул туш они шайдойи.
Кечага тегру беқарор эрди,
Иши ҳар дам фиғону зор эрди.
Қавму хайлиға изтироб тушуб,
Ҳар бирининг ичига тоб тушуб
Қўйдилар ики кордон сори юз;
«Ки бирингиз сўзи худ ўлди туз,
Телба бўлмиш ғариб овора,
Чора вақтидур, эцангиз чора».
Яна бир кордони комил ақл,
Ки иккинчи сўз этмиш эрди нақл.
Келди Саъд олиға ниёз била,
Оғзи ичра нуҳуфта роз била:
«Ки сўзиким, мен айладим тақрир,
Ки бу дардингга чора айлар пир.
Қўпки онинг сори қўёли қадам,
Шояд ўлғай гум ушбу ҳарду надам».
Саъд бўлди алар била ҳамроҳ,
Бошладилар, ёъл ики кор огоҳ.
Қилдилар азм кўҳсор сори,
Тоғ аро бир қаранғу ғор сори.
Ғор аро кирдилар ҳарос била,
Раҳрави ики раҳшунос била.
Кўрдилар ғор ичинда айвони,
Кўҳкан тешаси қозиб они.
Гўшада муътакиф дейилган пир,
Халкдин ғор ичинда узлатгир.
Жавҳари жисми тийра кон ичра,
Олами мухтасар макон ичра.
Жисми ошуфта сочи ичра ниҳон,
Ўйлаким тун саводи ичра жаҳон.
Кўнгли ичра улум пинҳони,
Кон ичинда жавоҳири кони.
Фош ҳикмат шукуҳи зотидин,
Етти юз йил ўтуб ҳаётидин.
Не жаҳондин анга умид, не бийм,
Деб отин халқ Пайлақус ҳаким.
Кўргач-ўқ ҳайрат эттилар турубон,
Кўксига қўлларин қовуштурубон.
Воқиф эрди ҳакими равшан рой,
Очибон сочин ўлди чеҳра кушой.
Юзи нури ёрутти айвонни,
Ўйлаким меҳр нури давронни.
Мезбонлиқ хаёли бот этти,
Меҳмонларға илтифот этти.
Кўрубон ул шукуҳ ила тамкин,
Қўйдилар тийра туфроғ узра жабин.
Саъдға деди: «Ки эй саодатманд,
Зотинга бермасун замона газанд.
Чунки кўрди кўзум жамолингни,
Айладим фаҳм борча ҳолингни.
Сенму дерсен, сўзунгни мўй-бамў,
Ёъқ эса мў-бамў мен айтайму?»
Ер ўпуб деди дардманди замон,
«Ҳикмат айтурға яхшироқ Луқмон».
Солди доно бошин табассум ила,
Бошлади дилкушо такаллум ила.
Аввали ҳолидин фасона деди,
Ҳар ишидин неча нишона деди,
Шаҳру мулку ата-анасидин,
Базл ила меҳмон саросидин.
Касби илм айламак, ҳунар доғи,
Тутмоқ эл ҳолидин хабар доғи.
Сафар аҳлиға мол этиб мақсум,
Айламак турфа қиссалар маълум.
Бу иков қиссасиға бўлмоқ асир,
Бўлмайин меҳнати илож пазир.
Тарки ул кишвару диёр этмак,
Бу тараф ғурбат ихтиёр этмак.
Уюбон дайр ичинда кўрмак туш,
Нукталарким, дебон анга ики қуш.
Бориға бўлди ул сифат қойил,
Ким алар ҳушин айлади зойил.
Саъди бедилға кўп кўнгул берди:
«Ки юзунг бизга орзу эрди.
Ҳам тушунгга дегум дурур таъбир,
Ҳам ҳусулиға айлагум тадбир.
Лек бу ишда уйла суратдур,
Ки санга айтури заруратдур.
Санга мендин нечукки, бордур суд,
Манга ҳам сендин ўлғуси мақсуд.
Мен бу дайр ичра пешво эрдим,
Ҳикмат аҳлиға муқтадо эрдим.
Ушбу эрди манга ҳавас дойим,
Ким ўшул эрда бўлғамен нойим.
Яна ҳикмат бўлур эди мониъ,
Бўлур эрдим хаёл ила қониъ.
Ҳавасим оқибат ғулу қилди,
Ўзини ақл чоражў билди.
Кечага тегру музтариб эрдим,
Кеча бўлғач, шуурсиз кирдим.
Гўшаи туттуму юмуб кўзни,
Солдим уйқуга куч била ўзни.
Чун кўзум уйқуға ниёз этти,
Уйқу кўзумга турктоз этти.
Тушума уйла кирдиким, ул дайр,
Ким анинг ноимиға бўлсуи хайр.
Бўлди юз минг мисол жилвагаҳи,
Ки димоғим хираддин ўлди тиҳи.
Сўнгра келди учуб икн тимсол,
Ки санга ҳам яқин экин бу ҳол.
Хушнаво ики қуш тараннум аро,
Икиси кирдилар такаллум аро.
Деди бир қушки: «Эй ҳавас пайванд,
Тушгусидур ики аёғинга банд.
Ишратинг шамъи кўр бўлғусидур,
Ватанинг тийра гўр бўлғусидур».
Яна бир қуш дедики: «Қилма тааб,
Ки санга саъд бўлғуси кавкаб,
Эгнинга чиққусидур ики қанот,
Қатъ қилғунг учуб тариқи нажот,
Ким қанотдин анга тараб бўлғай,
Анга учмақ қачон ажаб бўлғай.
Ул ики қуш паёми сўзлардин
Сесканиб уйқу ўчти кўзлардин.
Кўнглума тушти изтироб басе;
Қилди савдо мени хароб басе.
Ваҳм бўлди хаёлима ғолиб,
Бир муаббирға бор эдим толиб,
Ки хаёл улча айлади тасвир,
Солғай илгимга муждайи таъбир.
Анга таъбир кимса билмас эди,
Тилаб эрдим, вале топилмас эди.
Жисмим ўлди заиф меҳнатдин,
Жонима эттим ул машаққатдин.
Кўнглума ҳар дам эҳтизоз эрди,
Танима ҳар нафас гудоз эрди.
Не ажаб яхши сўздур ул масало,
«Ки бало яхшироқки, бийми бало».
Жонни меҳнатқа айладим таслим,
Ҳар замон ўлтурур эди мсни бийм.
Иш анга этти ранж даврондин.
Ки тамоми илик юдум жондин.
Ғайри ўлмак ёъқ эрди тадбирн,
Етти бошимға Xнзрваш пири.
Хирқаси ахзару асо ахзар,
Гўйи ул эрди Xизр пайғамбар.
Дедиким: «Эй рамида, қайғурма,
Жонинга бийму хавф ўқин урма.
Мен тушунгни ёърай, вале сен ҳам
Шарт қилким, не айцам мен ҳам
Узр демай қабул қилгайсен,
Ёъқки, ўзни малул қилғайсен».
Ер ўпуб айттимки:«Ғаврима эт,
Сўнгра не ҳукмким этарсен, эт,
Ким қабул айладим сўзунг жондин
Не десанг қилмайин ибо андин».
Деди: «Жомоспнома арқомин,
Назар айлаб ўқуғил аҳкомин:
Ким ёзибдур бу қиссани бир-бир,
Ки тушунгга не навъдур таъбир.
Санга шартики, илтимос эттим,
Тут қулоқким, адосиға эттим.
Шарт будурки, боқмай ўзга улум,
Айла таъбир илмини маълум.
Сендин ул фанда айламак кўшиш,
Биздин онинг кушодиға бахшиш.
Ким бу дайр ичра улки, зор ўлғай,
Туш қўруб бўйла беқарор ўлғай.
Сен давойи мизожи қилғайсен,
Ул ғамининг иложи қилғайсен».
Ғойиб ўлди тамом этиб сўзни,
Мен изи ўрниға қўюб кўзни,
Изига ашк гавҳарин сочтим,
Сўнгра «Жомоспнома»ни топтим.
Тушти очқач ҳамул маҳаллиға кўз,
Ки ёзиб эрди ҳолатимдин сўз.
Деб эдиким: «Фалон замонда киши,
Ки анинг илму ҳикмат ўлса иши,
Уюб ул дайр ичинда туш кўрса,
Ўзига дарду ғусса тўш кўрса,
Чора будурки, кўҳсор ичра,
Ватан этгай қаранғу ғор ичра.
Қўймағай ташқари оёқ андин,
Юз йил ўлғунча қатъ даврондин.
Ишига мундақ айласа тадбир,
Банд ила гўрға будур таъбир.
Чунки юз йил ўтар нажот этар,
Жониға муждайи ҳаёт этар.
Тийра шомики, қат ўлур минбаъд,
Кўзини ёрутур бир ахтари саъд.
Яъни ул лаҳза бир саодатманд
Ишига дайр ичига тушган банд.
Оти Саъду жамоли фархунда,
Саъди акбар жамолиға банда.
Тийра ғори аро тулуъ айлар,
Анга таъбирини ружуъ айлар.
Узлат ойин ҳакими ғор нишин
Анга таъбирин айласа талқин,
Ёълиға Саъд чун хиром этгай,
Жаҳд ила муддаойи ком этгай.
Етгусидур муаббариға мурод,
Кўргуси укдалиғ ишига кушод.
Бўлғусидур топиб кўп ишга вуқуф.
Чарх мушкиллари анга макшуф.
Фикр ила бўлғуси фалак паймой,
Чарх бўстони ичра жилванамой.
Ройи гардунға даст топқусидур,
Кўкни олида паст топқусидур.
Ул риёзатки, чекти ғор ичра,
Нафсини тутти хорхор ичра.
Рафъ ўлуб борча қайди жисмоний,
Бўлғуси зоти уйла руҳоний,
Ки неким аҳли ҳикмат айлади ком
Мониъ ўлди ҳаводиси айём.
Бўлғусидур бори анга рўзи,
Ройи афлок машъал афрўзи.
Тушининг сўнгғи қисмиға таъбир
Бу дурурким, хабар этурди пир.
Чарх авжиға илтифоти анинг,
Будур эгнидаги қаиоти анинг.
Мен бу сўзларга чункн солдим кўз,
Ёдима келди Xизр айтған сўз.
Онча таъбнр ишига чектим ранж,
Ки ҳақ эттп манга насиб ул ганж.
Юз йил ўлмишки, бу магора аро
Муътакифмен улусқа чора аро.
Кимки бу дайр аро гузар солди,
Тушдин ошшг балосиға қолди.
Келдию арз қилди аҳволин,
Олидин рафъ қилдим ашколин,
Кўз юзунгга умидвор эрди,
Жонда юз доғи интизор эрди,
Ки қачон топқамен висолингни,
Ёруғай кўз кўруб жамолингни.
Шукр юз йнл неким мурод эттим,
Макдамннгдин муродима эттим.
Бу эди улча менда топти вуқуъ,
Қилай эмди сенинг ишинга шуруъ.
Тушта қушким, чекиб навойи ғариб,
Санга улким, деди парини насиб.
Ул эрур шоҳи сабзпўш қизи,
Ки қуёш куҳлидур оёғи изи.
Шаҳрсабз ўлди тахтгоҳи ашшг,
Ер уза сабзадек сипоҳи анинг.
Анга фарзанд бир паривашдур,
Ки пари ҳуснидин мушаввашдур.
Қила олмай пари юзига ситез,
Ҳури жаннат анга камина каниз.
Юзи машшотаси ажузи сипеҳр,
Ҳусни кўзгуси ул сипеҳрда меҳр.
Балки ул ҳусн олиб қуёшдин бож,
Ҳеч кўзгуга бўлмайин муҳтож.
Ҳусни васфида нутқ гунги мақол,
Юзи зикрида нафси нотиқа лол.
Лаби лаъли зулоли ҳайвоний,
Хизр янглиғ либоси райҳоний.
Ҳулла узра юзики, жилва қилиб,
Сабза узра гули биҳишт очилиб,
Шоҳнинг мояйи фароғи ҳам ул,
Не фароғи, кўрар қароғи ҳам ул,
Шоҳға қалъаи дурур олий,
Рифъат ичра сипеҳр тимсоли.
Бир бийик қулла узра ул қўрған,
Буржи кўк қалъасиға таън урган.
Шоҳ қўрған аро ясаб бир қаср,
Анда сокиндурур ул офати аср.
Қаср даврида уч ҳисор дурур,
Буржлар анда чархвор дурур.
Ҳар қисорида бир бийик дарбанд,
Рифъат пчра келиб фалак пайванд.
Лек дарбандлар очилмай ҳеч,
Ҳаддин ортуқ ёълида тоб ила печ.
Бурнағи баид аро топиб қўрғон,
Девсон зангию от Қатрон.
Зўри олинда пил уйлаки, мўр,
Ҳар туки сойю пил чоғлиқ зўр.
Разм вақти қаро бало келибон,
Танида ҳар раг аждаҳо келибон.
Қалъанипг кутволи ул занги,
Кутволи сипеҳрдек ранги.
Яна дарбанд аро ҳамиша муқим,
Очиб авроқ бир хужаста ҳаким.
Ҳар сифат илм аро келиб моҳир,
Илму тақвий жамолидин зоҳир.
Ул бўлуб қалъа вазъиға бони,
Яна бир қалъанинг нигаҳбони.
Ўтгач андин келиб яна дарбанд,
Анда золи фусун била хурсанд.
Умрида макру ҳийла анлаб вирд,
Ҳийлада золи чарх анга шогирд.
Қаср давридип ул бўлуб огаҳ,
Ки насим улён эсмагай ногаҳ.
Қуш ўтарда ўчуб ҳаёти апинг,
Чибип учса куюб қаноти анинг.
Сеҳр ўтин ҳисн ичинда уйла ёқиб,
Ки эриб тошу чашма янглнғ оқиб.
Асл фикратда моҳи сапгин дил,
Жуфт шуғлиға бўлмайин мойил.
Шохдин истаб уйла ҳисни ҳасин,
Чиқиб элдин, бўлуб ҳисор нишин.
Ҳусниким даҳр аро солиб ғавғо,
Тушубои ҳар кпшига ул савдо,
Ким апппг васлин орзу айлаб,
Келса ул ишда гуфту-гў айлаб.
Шоҳ бўлсун, ёъқ эрса шаҳзода,
Ёъқса ҳар ишда фарду озода.
Шарт мундоқ қилиб бути гулчеҳр,
Ки анга улки гарм айлаб меҳр.
Чун ҳисориға ногаҳон эца,
Ақд амрини ошкор эца,
Кинаву макр тарҳини солғай,
Уч ҳисорин не навъ этиб олғай.
Чунки аввал этушса қўрғонға,
Кўргузуб даст бурд Қатронға,
Қўлларин айлагай саро-сар банд,
То анга фатҳ бўлғай ул дарбанд.
Бўлса иккинчи ҳисниға мойил,
Бўлғусидур ҳаким анга сойил.
Неки ул сўрса бе ҳижоб деса,
Мушкилига аиинг жавоб деса.
Қилса сойилни сўз била ожиз,
Фатҳ бўлғай анга икинчи диз.
Яна бир қалъа сори сурса саманд,
Ки фусунгарда бўлди ул дарбанд.
Илм ила қилса чора оҳангин,
Ботил эца фусуну найрангин.
Сеҳрини ботил айлагач ҳоли,
Бўлғай учунчи қалъаға воли.
Уч ҳисор узра буйла урса алам,
Онинг ўлгай бути ҳисори ҳам.
Ёъқ эса қайси бирга бўлса асир,
Қатлиға онинг айламай тақсир.
Тиғи хунрез тортибон бебок,
Айлагайлар ҳам улдам они ҳалок.
Итлар олиға ташлабон лошин,
Қўюбон кунгира уза бошин.
Қавму хайлини айлабон торож,
Айлагайлар диёрдин ихрож.
Ҳар неча кун эмаски, бир мазлум,
Бўлмағай умру жонидан маҳрум.
Кунгира устида нучукким, тош,
Қўюлубтур ўшул ҳисор уза бош.
Лек сен ҳеч навъ қайғурма,
Ваҳм даштиға маркабинг сурма.
Ким ани ҳақ санга насиб этмиш,
Васл тапмаққа вақт ҳам этмиш.
Ҳар не қилғум санга таълим,
Андоғ этмак керак сен этмай бийм».—
Дедию неча лафз қилди савод,
Ки: «Керакким буларни туцанг ёд».
Муҳраи доғи жайбида эрди,
Чиқариб онинг илгига берди.
Яна бир руқъа дағи қилди рақам,
Саъд таслими айлади они ҳам.
Деди: «Қўп, эмди ёълға тушкил бот,
Раҳбаринг ушбу ики Xизр сифот.
Сурубон Шаҳрисабз жониби кет,
Турмайин ёълда ул диёрға эт.
Чун яқинлаштинг ики ахзарпуш
Шаҳға бориб нучукки, ики суруш.
Ҳар неким, сенда бўлса сурати ҳол
Айласунлар шаҳ олида ирсол.
Чун хаёлингни шоҳ англади жазм,
Бурна Қатрон била буюрғуси разм.
Неча лафзики, ёзмишам зинҳор,
Ки они тинмай этгасен такрор.
Муҳранн даги ағзинга.алғил,
Суйини хасм жонибп салгил.
Берур ул лафзлар санга шавкат,
Душманингдин олур вале қувват.
Муҳрадип доғи ҳар не сочсанг сув,
Келтурур хасм кўзига уйқу.
Чупкп зангини айладинг мағлуб,
Шод бўлғилки, қўйди юз матлуб.
Ҳам ўшул девсор фатҳ ўлди,
Ҳам бурунғи ҳисор фатҳ ўлди.
Қўйсанг икинчи укда сори қадам,
Ким эрур комили Масиҳо дам.
Бурун ондинки, ул ҳикоят дер,
Чнқариб илкига руқъани бер.
Ўқугач кўргузуб ниёз санга,
Мендек ўлғуси чорасоз санга.
Шод бўлғплки, ул хирад панванд
Менга шогирд эрур, дағи фарзанд.
Санга бўлуб шафиқу ғамхора,
Ул фусунгарга қилғусн чора.
Сеҳрларни чу айладн ботил,
Санга борча мурод эрур ҳосил».
Мунча сўзни чу нақл қилди дуруст,
Ўпти манглайини, қучуб они руст.
Бўлубон шодмон деди: «Шод ўл,
Бизни обод қилдинг, обод ўл.
Қўпқилу эрта кунни айлама кеч,
Ёъл юрурда таваққуф айлама ҳеч»,—-
Дедию анга хайрбод этти,
Қолди бу, ул нишот ила кетти.
Туну кун қатъ этар эди води,
Ёълини бошлаб ул ики ҳоди.
Токи бўлди падид хиттайи Каш,
Туфроғи ранги чархи ахзарваш.
Ики раҳбарға амри қилди хиром,
Қиссасин шаҳға айлабон эълом.
Ўзи ул марз уза эшиб маҳмил,
Сабза устида айлади манзил.
Ул икав шаҳ қошинда бор топиб,
Нукта сургунча эътибор топиб.
Шоҳға қиссалар дебон дилхоҳ,
Саъд ҳолидин эттилар огоҳ.
Васф кўп қилдилар камолотин,
Ки шаҳ англади борча ҳолотин.
Шаҳ танур эрди ул икавни ҳам,
Эрдилар балки ходиму маҳрам.
Сўзлари сидқи шаҳға эрди яқин,
Билдиким бордур улча дерлар чин.
Кўрмайин бўлди Саъдға мушфиқ,
Чун бу ики бор эрдилар содиқ.
Ҳукм қилдики: «Ул тараф сурунгуз,
Тонгла бошлаб ёълини келтурунгуз!»
Борибон тонгла ҳозир айладилар,
Шаҳни осуда хотир апладилар.
Кўргач онинг ҳужаста талъатини
Топти кўп кўнглида муҳаббатини
Кўрушуб они сарфароз этти,
Ул яна эр ўпуб ниёз этти,
Кўп сўраб қилди сандали таъйин,
Тахт олида топти ул таскин.
Чун чекиди таоми шоҳона,
Олди баҳр ошнову бегона.
Шаҳға айлаб эди ул ики хабир
Саъднинг муддаосини тақрир.
Дедиким: «Бориб ўлғил осуда,
Ёъл аро бўлдунг эрса фарсуда,
Букун осудалиқ ғанимат бил,
Топгла қўркон сори азимат қил».
Саъд эр ўпти доғи азм этти.
Ўз висоқида майли базм зтти.
Ичибон май кўнгул муроди била,
Санами моҳ чеҳра ёди била.
Кечадин чунки ўтти бир-ики пос,
Ишқ ила бода андин олди ҳарос.
Бошида бода, кўнглида маҳбуб,
Ёр кўйини айлади матлуб.
Аҳли мажлис тамом маст эдилар,
Борча уйқуға пойбаст эдилар.
Саъд чиқти чоғир хаёли била,
Кўнгли дилдорининг висоли била.
Зоҳир этти хиром ёр сорн,
Қўйди мастона юз ҳисор сори.
Қавму хайли бори қолиб ғофил,
Ул қаро тунда масту лояъқил
Урар эрди ҳисор даврида гом,
Йиқила-қўпа тутмайин ором.
Ошиқона чекиб суруд наво,
Ҳардам айлаб юқори кўнгли ҳаво.
Ушбу. ҳолатда зангийи хунхор,
Тоғ аро ул сифатки, тийра бухор.
Қалъа даврин кезиб тутар эди пос,
Кўнглида бийм ёъқ, ичинда ҳарос.
Етти ногаҳ қулоғиға бир ун,
Ғазабидин бошиға чиқти тутун.
Тушубон борди ун пайи била тез,
Тутуб илгига дашнайи хунрез.
Кўрди мастики, ҳуш ёъқ анга ҳеч,
Жуз фиғону хуруш ёъқ анга ҳеч,
Аввал ўлтурмак истади они,
Яна қилди хаёл пинҳони:
«Ки ани кеча асрағай маҳкам,
Тонглаким ёругай бари олам,
Маърака ошкор қилғанда,
Саъд ила кор-зор қилғанда,
Аввал ўлтурғай они бермай амон,
Токи қилғай назора яхши-ёмон.
Тушгай андин ғаними кўнглига бийм,
Ғолиб ўлғай, чу бийм топти ғаним».
Бу хаёли била бўлуб хурсанд,
Саъд аёғиға солди маҳкам банд.
Қалъа тошида бор эди ғоре,
Қаро гўр оғзидин намудори.
Солди ғор ичра зулм айлаб фош
Қўйди ғор оғзида бир оғир тош.
Зангийи наҳс қўйди қалъага пай,
Саъдни ғор ичинда бости май.
Сағалиб субҳдам чу уйғонди,
Ўзининг ҳолатиға айланди.
Кирди, чун кўнгли бўлди фикрацоз,
Кечаги ҳоли ёдиға оз-оз.
Тўши чуп кирди кўнглига бир-бир,
Қилди аввалгп қуш сўзин таъбир.
Руқъакпм бермиш эрди доно ёд,
Ўқумаглипш айлагач бунёд.
Онча қувват таниға юз урди,
Ким чу қайдини чекти, синдурди.
Ғор огзидин олдн тошни ҳам,
Қўйди ҳинжор ила ёълиға қадам:
Ел кибп борур эрдн мустаъжил,
Токи тутти сукун, топиб манзнл.
Музтариб кўрди хайлини ғамгин,
Рифқ ила берди борчага таскин.
Ажз ила хоки раҳга юз кўйди,
Отланиб ваъдагаҳға юз қўйди.
Шоҳ худ турмиш эрди майдонда.
Зангийи девсор жавлонда.
Моҳруҳ бурж устида ҳозир,
Меҳри анвар Зуҳал сори нозир.
Юз туман элга ул тараф оҳанг,
Борчаси Саъд учун бўлуб дилтанг.
Дев нозирки, Саъд чун сургай,
Чиқариб тутқунини ўлтургай.
Саъд чун кор-зор аро кирди,
Занги ул тийра ғор аро кирди.
Халқ бўлди бу ҳолдин ҳайрон,
Топмади банд қилғанин Қатрон.
Анга ул иш кўрунди асру ажаб,
Ўт ннҳодиға солди кину ғазаб.
Чиқтию Саъд сори азм этти,
Ул дакп отидин тушуб этти.
Ҳирздин онча шавкат эрди анга,
Ки ҳарифича қувват эрди анга.
Икиси зўр келтуруб дойим,
Кучлари эрди гўйиё қойим.
Муҳрани Саъд оғзига олди,
Суйини хасм жониби солдп.
Ул рутубатки, зоҳир этти бу сув,
Бўлди зангига мужиби уйқу.
Кўзи чун бўлди уйқунинг ватани,
Саъд андоқ қўнқарди эрдин ани.
Ким чу чиқти боши уза ул дев,
Етти ул халқдин фалакка гирев.
Боши устидин они айлаб пахш,
Андоқ урдики, эрга боглади пақш.
Кйла тушти назора аҳлиға жуш,
Ки фалак гунбадиға тушди хуруш.
Саъд ани қўйди, дағи қилди савол,
«Ки яна не қилай? қилинг ирсол!ъ»
Бошладилар ёълни ҳакимға чуст,
Қадам урди борурда бўлмай суст.
Кириб ўтти бурунғи қўрғондин,
Олди ўз торамини Қатрондин.
Сурди иккинчп қалъа бандига бот,
Кўргач они ҳаким қолди мот.
Саъд филҳол айлади таслим,
Руқъаким эзди Пайлақус ҳакпм.
Очқач устодининг отин кўрдн,
Ўпубои, эрга жабҳа тегурди.
Ўқуди, ёзмиш эрди ҳолотин,
Ўзию Саъднинг мақолотин.
Сафҳада килк этиб нигоришлар,
Опп қилмиш эди сипоришлар.
Борча пшдин хабар топиб сойил,
Бўлдп туфрогин ўпгали мойил.
Деди: «Ёъқтур манга ҳаду эро,
Нукта демак бўлуб сухан оро».
Ёзмиш арди ҳакими дарё дпл,
Айламак зол сеҳрини ботил.
Ул иков бу сифат муҳокода.
Эл йироқтин туруб тамошода.
Деди доноки: «Улки дерлар зол,
Золдек мен ясабмеи ул тимсол.
Сеҳрдин теграсида тор ила пуд,
Борча эрур намуду ёъқ мавжуд.
Сенки ул ён азимат эркунгдур,
Чунки дарбанд ичига эткумгдур.
Золнинг кўксига уруб этасол,
Киру бўл маҳрам, ҳарими висол».
Чунки бўлди ҳаким анга тобиъ,
Яна Саъд ўлди шаҳ сори рожиъ.
«Ки не ишга яна шуруъ қилай,
Қилур иш қайсидур? денгизки, билай!»
Ожиз айлаб эди ҳакимни ул,
Бошладилар ажуза жониби ёъл.
Гарчи эл кирмаги маҳол эрди,
Кирди дарбанд ароки, зол эрди.
Кейнича шаҳр халқи ғавғоси,
Қўзғаб элни ул иш тамошоси.
Зол даврида кўп балолар эди,
Шуъла пошанда аждаҳолар эди.
Саъд беваҳм уруб қадамни чуст,
Тепти золн хампда кўксига руст.
Зол тебранди чунки ўз эридин,
Жузв-жузви тўкулди бир-биридин.
Пайкари эрдй одами монанд,
Латта бирла сиришдин пайванд.
Риштани аждаҳо қилиб афсун,
Ўтлари ҳулла, поралар гулгун.
Сеҳрларни чу ботил этти тамом,
Ёндию шоҳ сори қилди хиром.
Шаҳ ани қучти, дағи ўпти юзин,
Ани фарзанд, ата ўқуди ўзин.
Гулшани бор эди жаҳон оро,
Қўюб отини «Равзайи хазро».
Андан бир қасрға эди бони,
Қасри ахзар дер эрдилар они.
Айлабон ушбу боғу қаерда сур,
Шаҳрисабз элин айлабон масрур.
Васл топти фаришта бирла пари,
Меҳр бирла ситорайи саҳари.
Кечтн оз чоқда шоҳи озода
Шоҳ бўлди эрида шаҳзода.
Яшил айлаб либосу тожу сарир,
Олида икм сабзпўш вазир.
Гулрух андоқки, сарв бўстоний.
Киеват айлаб ҳарири райҳоний,
То тирик эрди шоду беғам эди,
Адлидин мулки сабзу хуррам эди.
Ранги ахзар баҳор ранги эрур,
Сабзаву марғзор ранги эрур.
Афъийи ғам чу элга айлади зўр,
Ани жоми зумуррад айлади кўр.
Шўхким бўлди сарвдек чолок,
Сабзайи хатти айлар элни ҳалок.
Хизр бу рангдин нишон топти,
Тонг ёъқ ар умри жовидон топти...
Чунки рови тугатти қисса дуруст,
Деди Баҳром: «К-ей мусофири чуст.
Аслу пудунгни айлагил тақрир».
Деди ровики: «Эй баланд сарир,
Шаҳрисабз аҳли зодасидин мен,
Саъднинг хона водасидин мен».
Шоҳға равшан ўлди чун ҳоли,
Қилди ул шаҳр уза ани воли.
Ани осуда қилди қайғудин,
Ўзи осуда бўлди уйқудин.

XXVI

Сешанба куни Баҳромнинг гулгун либос била қасри гулнорийға таважжуҳ қилиб, шафақгун ҳуллалик хуршид била соғари ёқутфом ичинда лаъл ранг май ичгани ва ул ёқут ва лаълдин уйқу учун муфарриҳ тартиб қилиб, майдин қизартған кўзин юмғани

Чун сешанба сипеҳри чобукхез
Тўкти анжум шароридин гулрез.
Боғлади золи чарх ўлуб раъно,
Абрп шингарфгун била ҳинно.
Шоҳ Баҳром кийдн гулгун рахт,
Тикти гулгун уй ичра гулгун тахт,
Қасрн гулгун сари қилиб оҳанг,
Истади ичса бодайи гулранг.
Сарви гулчеҳр қилди истиқбол,
Гул киби борча рахти ҳуллайи ол,
Тахти гулранг уза тутуб ором,
Жомн лаъл ичра бодаи гулфом.
Шоҳ ила қилди нўш гулгун мул,
Мул алар чеҳрасин қилиб гул-гул.
Анга тегруки, меҳри гулрухсор
Юзига ёпти пардайи куҳсор.
Шаҳ кўзи бодадин қизариб эди,
Кўзидии уйқу лек бариб эди,
Ул гуруҳики, эрдилар маъмур,
Истабон ёълда ончаким, мақдур,
Топтилар раҳрави фусунсозн,
Нукта айтурға сеҳр пардози.
Келтуруб арз қилдплар они,
Бўлди ижрой ҳукми султоний:
«Ки бўлуб парда кейинда сокии,
Айлабон улча саъй эрур мумкин,
Сайр қилғанни кўҳу дашт десун,
Не анга бўлди саргузашт десун».
Раҳрав ул навъ ҳукм чун билди,
Сўз сано бирла ибтидо қилди:
«Ки шаҳ иқболи ҳасрдин афзун,
Юзи пқбол жомидин гулгун.
Ўзи плгида арғувоний май,
Ити олида хасм қонн май».

XXVII
Тўртунчи иқлим ёълидин кетурган мусофир сухан гузарлиғи


Чун дуо бирла бўлди нуктасаро,
Дедиким: Эрта чоғда Деҳли аро
Хисраве эрди шоҳлардин тоқ,
Тахти ҳукмида кишвари офоқ.
Махзану ганжига ииҳоят ёъқ,
Мулку хайлиға ҳадду ғоят ёъқ.
Чарх ёъқ мулки арсасига эдил,
Ўзга шаҳларнинг отича анга пил.
Адлу инсоф ўлуб сифоти анинг,
Шоҳлар ичра Жуна оти анинг.
Элга базлу ато била машҳур,
Олам ичра сахо била машҳур.
Элга лакларни бебаҳона бериб,
Гар баҳона топиб, хизона бериб.
Базлаи гар дебон сухан санжи,
Силасиға ато қилиб ганжи.
Буйла машҳур эрурки, бир муҳтож,
Чарх мулкидин айлаган ихрож
Айлабон қагъ дашту тоғ ила руд,
Анга келтурди бир сабад амруд.
Неча кун бўлди музди ичра даранг,
Бўлди аллон бар асру кўп дилтанг.
Соғиниб шаҳ дедики: «Топинг они,
Сўрунгуз ҳожатини пинҳони».
Деди сўрған дам ул гадо пеша:
«Ҳожатимдур бир арра, бир теша».
Шаҳ анинг ҳикматини қилди савол,
Деди: «Ҳикмат буким, ёниб филҳол,
Қайда бу мевадин йиғоч мавжуд
Бўлса борин кесиб қилай нобуд».
Шаҳ чу мақсудини анинг билди,
Сила бир мулк молини қилди,
Ки ҳисоб ичра бор эди ўн лак,
Ҳар лаки ўн туман келиб бешак.
Вузаро майл этиб баҳона сори,
Бошлабон шаҳни ул хизона сори,
Ки агар кўрса онча накд ила мол,
Бор дурур бермаги биравга маҳол.
Шаҳ билиб чун назора этти ани,
Оздурур деб дубора этти ани.
Иши ёъқ эрди бир анинг мундоқ,
Бор эди ўну юзу минг мундоқ.
Бир кун ўлтурмиш эрди суҳбат аро,
Чарх янглиғ улуви ҳиммат аро.
Дур сочар эрди абри эҳсони,
Бор эди бир ғариб меҳмони.
Туҳфа келтурмиш эрди бир кўзгу,
Ким ани туца ҳар киши ўтру,
Чин деса аксида сафо эрди,
Деса ёлғон юзи қаро эрди.
Кўп киши қилди озмойиш анга,
Айтғандек эди намойиш анга.
Шоҳ анга берди бениҳоят мол,
Ким анинг ушрин этмас эрди хаёл.
Базл чун онча нақду мол этти,
Сўзнинг асносида савол этти:
«Ким чу олам аро гузар солдинг,
Олам аҳлиға кўп назар солдинг.
Бир менингдек сахий эшиттингму?
Ё кўруб хизматиға эттингму?»
Шоҳнинг бу саволидин масъул
Беҳад андиша ичра бўлди малул.
Ҳов, деса шаҳға нуқс рожиъ эди,
Ёъқ, демак худ хилофи воқиъ эди.
Оқибат заҳмдин деёлмай чин,
Ёлгон айтурии айлабон ойин
Дедп: «Ер ёъқки, меп югурмаймен,
Ров сендек жаҳонда кўрмаймен».
Деди: «Чипдур бу?» — Деди: «Чиндур бу»,
Шаҳ деди: «Олига тутунг кўзгу!»
Чунки паззора қилди кўзгу аро,
Акси кўзгу аро кўрунди қаро.
Бўлди хнжлат бпла сарафганда,
Шаҳ даги андин ўлди шарманда.
Деди: «Эй раҳрави хужаста сифот,
Биздин ўлдн санга бу навъ уёт.
Бу қаро боиси чу ёлгондур,
Чип дегилким, иложи осопдур».
Деди: «Кўрдум».— Дедикп: «Кўзгуга боқ!»
Боқтп кўзгуга, бор оди юзи оқ.
Шаҳ деди: «Айтқилки, пе кишидур,
Ки бу янглиг сахо аиинг ишидур?»
Деди ровнки: «Эй баланд сарир,
Айтмоқдпн манга ёъқ эмдн гузир.
Бу ҳнкояткн, бас, йироқ бўлгай.
Бўлса хилватда яхшироқ бўлгай»,
Мажлис аҳлпп қўпардилар ҳоли,
Шаҳу ровийга қолди уй холи.
Дедикпм: Ҳннд ичипда шаҳридур,
Равзлдин олам ичра баҳридур.
Ҳам сенинг мулкунга зрур дохил,
Моли ҳар йил хизопаға восил.
Васфи бас дилназиру оти Тароз,
Тарзи дилкаш нечукки, ишқи мажоз.
Шояд ул эрга этган эркинеел,
Ёъқса ваефин эшитган эркинсен?
Шаҳ деди: «Қилмамишмен они тавоф,
Лек элдин эшитмишам авсоф.
Сен ҳадисингни ибтидо айла,
Ҳар не. кўрган эсапг адо айла».
Деди: «Шаҳридур ул биҳишт осо,
Нахли тўби мисоли гардун со.
Кавсар осо суйи далили анинг,
Ҳар тараф руди салсабили аншгг.
Равза янглиғ ҳавоси жонпарвар,
Суйи кавсар киби равонпарвар,
Элига бог зийнати — пеша,
Богдин яхшироқ апга беша.
Киши ёъқкнм, ёъқ анга бўстопи,
Богпда ҳар тараф гулистопи.
Ҳар киши они хурди ҳол ясаб,
Зеб аро улча эҳтимол ясаб.
Шоҳпинг чун адолат ўлди фани,
Эли ушбу жиҳатдип асру гани.
Шаҳру кўйи биҳиштдек маъмур,
Э.т била уплар апда ҳуру қусур.
Моли забтиға эл бўлуб ҳайрон,
Топмайип, ганж қўйгали вайрон.
Навжувони бу шаҳр аро сокин,
Васфи минг нуктадонға нўқ мумкин.
Ҳусн аро меҳри осмонпй ул,
Лутф аро оби зиндагоний ул.
Ёши озу камоли кўп беҳад,
Зотида мупдариж камоли хнрад.
Пок табъи сафода кўзгудек,
Сабза узра оқар сузук сувдек.
Фаҳмиға нукта бўлшйин мубҳам,
Нуктаси ичра нукта кўп мудғам.
Табъи ҳар фанда чун мулойим ўлуб,
Анга аҳли фунун мулозим ўлуб.
Ёъқ саодатлиқ уйла бир мавжуд,
Ахтари саъд ўлуб, оти Масъуд.
Аямай андин эзиди мутаол
Ҳеч ишда камол, хоссаки мол.
Майли гулзор аро қилиб оҳанг,
Дойим ичмакка бодайи гулранг,
Токи гул бордурур тузуб мажлис,
Гул эрур мажлиси аро мунис.
Сочибон барги гул қадам то фарк,
Фарқдин то қадам гул ичра гарқ.
Чунки гул фаслин ўткариб гардун,
Айлабон ул ҳарирлар гулгун.
Кестуруб барги гул киби бир-бир
Сингдуруб анда атру мушку абир,
Бори киймакларин қилиб гулфом,
Яна гулфом этиб хужаста мақом.
Раҳбаларда неча бути гулчеҳр,
Чарх тоқи аро нечукким меҳр.
Юзи гулгуна рангидин сода,
Ясаған гул сепарга омода.
Ҳар қачон ул қилиб нишотқа азм,
Тузса гулфом қасри саҳнида базм,
Нечаким айшининг гули очилур,
Юқоридин бошита гул сочилур,
Ким анинг базмиға назора қилиб,
Боғи фирдавсдин канора қилиб.
Ишларин гар шикаста баста дедим,
Юзидин бирни жаста-жаста дедим.
Ура алман вале саҳосида дам,
Мен неким, гар тирилса гоз Ҳотам».
Айлади чун бу эрда нуктани бас,
Жуна сабру қарорин олди ҳавас,
Ким бу нодир сори гузар солғай,
Борча аҳволиға назар солғай.
Деди: «Бир ҳафта истабон ором,
Нўш қилғум ҳарам саро ара жом.
Хизмат аҳлин ҳам айладим озод,
Айш ила уйларида бўлсун шод».
Элни чун айлади пароканда,
Азм жазм этти шоҳи фархунда.
Ҳарамин хосларға топшурди,
Нукталар борчасиға туттурди.
Бор эди бир замин наварди анинг,
Бўлмайин барқ ҳамнабарди анинг.
Деб эди отини «Сариус-сайр»,
Қолибон сайрдин ҳаво уза тайр.
Ҳафталиқ ёълни борибон бир кун,
Яна бир ончани яна бир тун.
Берибон тавру вазъиға тағйир,
Секриди маркаб узра шоҳи далир.
Ики кун саъй ила хиром этти,
Гарчи ёъл юз йиғоч эди — этти.
Кўрди шаҳре нечукки, боғи биҳишт,
Туфроғи атр аро абир сиришт.
Нуктагў васфин айлаганча эди,
Балки зийнат аро юз онча эди.
Сурди Масъуд уйин сўроғ айлаб,
Базмини маяйи фароғ айлаб.
Еттию кўрди бир бийик кирёс,
Току айвон анга сипеҳр асос.
Соҳати ичра халқ ғавғоси,
Орзухоҳ улус алолоси.
Мутааййин эшикда неча киши,
Ғурабо хизматн аларнинг иши.
Жунани кўрдилар ғариб мисол,
Сўрубон билдиларки, недур ҳол.
Бошлабон олиға югурдилар,
Меҳмонхонаға тушурдилар.
Боғлабон маркабин тавилаға руст,
Бошладилар ўзини қасрға чуст.
Қасрким эрди меҳмонхона,
Фарш ила рахти борча шоҳона.
Жунаға анда бердилар ором,
Тортиб олиға гуна-гуна таом.
Мезбон даги келди қошиға бот,
Кўр, не меҳмону мезбон, ҳайҳот!
Ул зиёфат тариқида моҳир,
Онча мардумлиқ айлади зоҳир,
Ким ўшул хулқ ила камоли хирад,
Жунани ожиз айлади беҳад.
Бўлғуча ул каломдин фориғ,
Бўлди меҳмон таомдин фориғ.
Қилди юз лутф бирла истимзож,
Жунадинким: «Тиларму бода мизож?»
Ани роғиб кўриб нишот айлаб,
Бодадин зийнатн бисот айлаб,
Тузди базмики, чархи кўҳна ниҳод
Уйла бир тоза базм бермас ёд.
Бор эди қаср ёнида ҳаммом,
Фаршу изора анда яшму рухом,
Шиша ўрнида меҳри оламтоб,
Ҳавзлар ичра сув эрида гулоб.
Илтимос эттиким бир-ики замон,
Кирса ҳаммом аро бурун меҳмон.
Ювса ёъл гардидин баданни хуб,
Шоҳга ул бор эрди худ матлуб.
Кирдиго топти бирдам осойиш,
Кўрди онча асосу оройиш,
Кн анинг мулки ичра ёъқ эрди,
Кўруб инсоф борчаға берди.
Тослар зарнигору меҳр мисол,
Сиймун дастадин бошида ҳилол.
Футалар мушку анбар огушта,
Тортилиб ип эрида зар ришта.
Хизмат аҳли гули тарип янглиғ,
Ёъқки, ҳаммом аро пари янглиғ
Юз зарофатда ҳар хужаста ҳариф,
Куллу шайъин миназ-зарифи зариф.
Бу сифат эрда шоҳи озода,
Узни ёъл гардидин қилиб сода,
Қилди ҳаммомдин чиқарға хиром,
Ҳулла келтурдилар бори гулфом.
Чунки меҳмон эди дағи маъмур,
Кийди гулгун ҳарирларни зарур.
Бўлди Маеъуд ила тўни ҳамранг.
Қнлдилар безмгаҳ сари оҳаиг.
Базм эрди биҳишт омада.
Ҳури соқню кавсари бода.
Шаҳни чуи базм пчмхл эткурдн,
Шаҳни ўдтуруб, ўзи ул турдн.
Мажлис аҳли гул жабип борн,
Борчасишшг лпбоси гулнори.
Ҳукм қилдики, эоқийн мавзун,
Тутти меҳмонға бодайи гулгун.
Чуп неча давр ўтти пай-дарггай,
Аҳли мажлкс бошиға чиқти май.
Шоҳ чун нодири замон эрдн,
Ҳикмат ойину нуктадон эрдн.
Мажлиеи кўрди ул сифат марғуб,
Бўлуб ул базм шавқидпн мағлуб.
Соғ эканда риоят айлар эди,
Ҳифзи ҳоли бағоят айлар эди,
Боши чун бўлди бодадин маҳрур,
Хирад ойиниға этишти футур.
Жаннат ичра ўзин кўруб меҳмон,
Ҳар тараф боқса ҳур ила гилмон.
Кўнгли сабру қарорсиз бўлди,
Нуктада ихтнёрсиз бўлди.
Оғзининг ҳуққасидин очти банд,
Нукта бир-бирга аплади пайванд.
Баски фош айлади дурафшонлиқ.
Қўйди юз мезбонға ҳайронлик,
Шаҳ савол этти: «К- эй хужаста вужуд
Талъатанг ҳам отинг киби масъуд,
Ёъқки мен Ҳинд ичинда сойирмен.
Балки олам аро мусофирмеи.
Бу қадар донишу салоҳият,
Мунча жамъияту рафоҳият,
Кн санга тенгри айламти мақрун,
Ки они тенгри айлаеун афзун,
Кишида кўрмадим жаҳоп ичра,
Қолмишам фикрати ниҳон ичра,
Ки не янглиғ санга бу бермиш даст.
Деб, мени қўйма ғам аро пайпаст»,
Деди Масъуд: «К-э юзунг фаррух,
Чунки сўрдунг зарур эрур посух.
Муни билгил атойи яздоний,
Лек сўрсанг сабаб эшит они.
Бизга шоҳидурур ие янглиғ шоҳ,
Олам аҳли бошиға зилли илоҳ,
Ки ҳаётини ҳақ мудом эцун,
Зиллу жоҳини мустадом эцун,
Подшоҳи дурур ажаб одил,
Адли олам эли аро шомил.
Зулм торини ул сифат узмиш,
Адл созини ул сифат тузмиш.
Ким анинг давлатидин ақли замон,
Топмамишлар бағайри амну амон.
Мулк аро чунки бўлди амният,
Юзланур мулк элига жамъият.
Андин ўқдур ҳунар ҳисоби ҳам,
Фазл ила дониш иктисоби ҳам.
Бизга бу шоҳ даалатидин эрур,
Сояйи жоҳу ҳашматидин эрур.
Букп элдин манга зиёд ўлмиш.
Манга бу навъ эътпқод ўлмиш,
Ки бўлурға бу навъ иш ҳодис,
Гўйиё ики иш дурур боис.
Бири ҳақ шукрини адо қилмақ.
Яна, шаҳ жониға дуо қилмақ.
Қолди бу ики ишдин эл ғофил,
Ки алардин ис ком эрур ҳосил?
Манки билдим, бу бўлди пеша манга,
Нафъи мундоқ стар ҳамсша манга».
Шаҳни бу сўзлар андоқ айлади шод,
Кп яқин эрди аплагай фарсд.
Уйла кўнглида меҳри эр тутти,
Ки яна хулқи меҳрин уркутти.
Бўлди хушҳол ўлуб фасона сигол,
Ки фасоҳатдин эгтп халқни лол.
Кўрди Масъуд ул сифат меҳмон,
Фазлу дониш аро ваҳиди замон.
Истади жон анга фидо қилмақ.
Мақдами шукрини адо қилмақ.
Ҳар тараф тожирики, кетмиш эди,
Бири ул кун магарки, қайтмиш эди.
Келтуруб эрди сондин ортуқ суд,
Топти Масъуд андин ортиқ суд.
Гарчи ул судким, худо берди,
Ончаким, бир хирожи мулк эрди.
Кўнглин ул моя бирла хуш қилди,
Судпни шаҳға пешкаш қилди.
Шаҳ мусофир сўзини айлаб ёд,
Не ўзин ғамлиқ айлади, не шод.
Мсзбон ёна бўлдн бахм орон,
Деди: «Ўн ҳур ўлуб нишот афзой,
Раҳбаларнинг эшигин очсунлар,
Гул халойиқ бошиға сочсунлар».
Гарчи ул вақт эрди фаслн хазоп,
Гул соча бошладп насимн вазоп.
Ясабон гул бори абир сиришт,
Базмни қилдп гулистони биҳпшт.
Ҳар сори гу.т узорп гулгун пўш,
Жоми гулранг анлар эрдп пўш,
Юзн гул-гул бўлуб нннюн ссгез.
Шоҳнинг хорхорин айлаб тез,
Қилди Масъуд бир тараф имо,
Еўлди бир гул узор жилва намо.
Келтуруб жомс уйлаким хуршнд,
Кўрмаган жом анинг киби Жамшид.
Тўлдуруб шоҳга аяқ туттн,
Кнм қуёш янглиғ уйни ёрутти.
Деди: «Улдур бу жомнинг ҳолн
Ки чу бир тўлди — бўлмағай холи
Ўнг сори давр топса пай-дарпай,
Бўлмағай кам киши ичардин ман
Сўл сори ёнса нечаким тўлғай,
Оз ичиб кўп, валек кам бўлғай,
Ясағанда гуруҳи ҳикмат қисм
Бағламишлар анга бу навъ тилисм».
Озмойиш чу ихтнёр ўлди,
Т5у сифат андин ошкор ўлдп.
Шаҳни ул жом қилди бодапараст,
Ичмайии бода бўлди андин маст.
Они ҳам чекти мезбони сахий,
Меҳмон алида сахо кўр, ахий!
Шаҳ май андин ичар эди ҳушдил,
Анга тегруки, бўлди лояъқил.
Ул кун ўлди бу навъ ила оқшом,
Уйқудин топти табълар ором.
Субҳ ринди чу қилди майли сабуҳ,
Роҳи меҳр анга тоза айлади руҳ.
Қўптилар бодайи сабуҳ кашон,
Бўлубон ул сабуҳ бирла хушон.
Яна кундузга чекти ул мажлис,
Қўймай ул мажлис элга ақл ила ҳис.
Яна кундин такаллуф ўлди фузун,
Гулжабинлар тутуб майи гулгун.
Қасри гулгунда гулфишонлиғ этиб,
Сокини базми гулнишонлиғ этиб.
Яна Масъуд ишорати қилди,
Борди улким, ишоратин билди,
Базм аро турфа сози келтурди,
Соз ила дилнавози келтурди.
Сози ул сарви гулжабиннинг «чанг»,
Гули устида бурқайи гулранг.
Деди Масъуд: «Созини алсун,
Бурқаин олиб, ўлтуруб чалсун!»
Ўлтуруб чунки бурқаъ очти ҳур,
Бўлди эл ақлу ҳушидан маҳжур.
Чанг ториға чун фиғон берди,
Кимки ўлтурмиш эрди — жон берди.
Бу худ ул навъ шаҳни қилди асир,
Ки чекар эрди чанги бирла нафир.
Муни ҳам чекти шоҳ олига тез,
Бўлубон лутф бирла узр ангиз.
Туна кун тартқанча молу жиҳот,
Тартти меҳмон олиға бот.
Ўтти бу навъ ила бу кун даги,
Уюди базм усруку сағи.
Яна тонгла тузулди беозарм,
Мажлис ўлди ики кунгидин ҳам гарм.
Яна май ичмак эрди, гул спчмақ,
Яна май чеҳраларда гул ачмақ.
Зебу зийнат фузун бурундин кўп,
Айшу ишрат бурунғи кундии кўп.
Яна амр этти мезбони карим,
Ки биров қўпти ул сифатки, насим.
Олибон келди барқ рафтори,
Сайр аро барқдин намудори,
Гоми «Шабдиз» дин келиб афзун,
Ранги гулгуну оти ҳам «Гулгун».
Бир париваш ҳаюни, дев нажод,
Балки деву пари била ҳамзод.
Шаклндин ақлу ҳис бўлуб мабҳут,
Май анга суву найшакар анга қут.
Ўн келиб ўзга отча гоми анинг,
Туну кун юз йигоч хироми анинг.
Ани кўргач, хираддин ўлди бари,
Киши андоқнн, кўрса деву пари.
Анп ҳам чекти шоҳ олиға чуст,
Уйлаким неча туҳфа чекти нахуст.
Борчадин шоҳ ўлуб эди мамнун,
Лек мундин борисидин афзун.
Ул икн кунгича яна амвол.
Чекти меҳмони олиға хушҳол.
Яна шом ўлғач, ўлдилар бори маст,
Мундоқ ўлғайким, бўлса бодапараст.
Жунайи меҳр чунузор ачти,
Ҳиндуви шом аскари қочти.
Шоҳ Жуна кўз очти хоб олуд,
Мезбон толии киби масъуд.
Келдию қилди суҳбат ангизи,
Қилғали гулга бода омизи.
Шаҳ деди: «Эй рафиқи зебо чеҳр,
Кўнглумиз боғида кўп эккан меҳр.
Меҳмонлиқ ҳам ўлғай уш мунча,
Ки унут бўлмагай бу ўлгунча.
Саъб эрур гарчн дарди ҳижронинг,
Азм этарбиз гал ўлса фармонинг.
Гарчи келмак эрур иродат ила,
Лек кетмак эрур ижозат ила».
Бўлди ҳижрон ҳадиси чун мазкур,
Тушти Масъуд хотириға футур.
Деди: «Эй раҳнаварди кор огоҳ!
Не ҳадис эрдиким дединг ногоҳ?
Суҳбатипг бирла бор эдук хушҳол,
Бизга ҳажринг қилур мушавваш ҳол.
Хизматингда гар айладук тақсир,
Сен карам бирла тапмағил тағйир.
Шод эдук меҳрваш жамолингдин,
Мутаматтиъ чучук мақолингдин.
Неча кун турсанг ўлғабиз масрур,
Ёъқса тақсиримизни тут маъзур!»
Шоҳ анга узрлар басе қўлди,
Хайрбод айлабон рлвон бўлди.
Бўлди «Гулгун» уза жаҳон паймо,
Урса маҳмиз осмон паймо.
Сўнгича ҳар не берганин Масъуд,
Забт этиб борчасини буду-набуд,
Ўзининг неча муътамадларидин,
Ким баруманд эди хирадларидин
Узатурға замони отланди,
Чун узаттп висоқиға ёнди.
Шаҳ чу «Гулгун»ни қилди дашт хиром,
Тутти Деҳлида ул кун-ўқ ором.
Неча кун чунки анда макс этти,
Неки қолмиш эди кейин этти,
Иши Масъуд ишида ҳайронлиқ,
Келтуруб ақлиға паришонлиқ.
Ёди бирла тўнин қилиб гулфом.
Ичибон ёди бирла гулгун жом.
Биров эрди Тароз уза воли,
Ҳиммати пасту мансаби олий.
Шаҳр анга Жунпур, оти Жайпур,
Зулм ила Ҳинд мулкида машҳур.
Ҳам келиб эрди додхоҳ андин.
Бўлуб эрди неча гуноҳ андин.
Айлади ҳукм шоҳи фаррух фол:
«Ким битисунлар ушбу лаҳза мисол.
Ки вилоятда шод ўлуб Масъуд,
Ул этушсун эшикка зудо-зуд».
Лек бу номадин бурун бу хабар
Етибон айлади ани музтар.
Билдиким борди салтанат қўлидин,
Сўрғуси шоҳ маъдалат ёълидин.
Ишлари шаҳға чун очилгусидур,
Не сазовори бўлса қилгусидур.
Бор эди ноиби оти Маллу,
Табъида зулму кина сори ғулу.
Чун бу янглиғ иш ўлмоғин билди.
Чарлаб они мушоварат қилди:
«Ким не бўлғай бу қиссага чора?»
Деди золимваши ситамкора:
«Ки бу ишким, санга эрур ҳодис,
Анга Масъуд ўлубтурур боис.
Шаҳға бормиш бу навъ овоза,
Ки анинг базлиға ёъқ андоза.
Ҳам демакдин зиёда яхшилиғи,
Яхшироқ олам аҳлидин қилиғи.
Ани сендин чу англамиш фойиқ,
Анга кўрмиш сенинг ишинг лойиқ.
Ул қачон бўлса бу ародин гум,
Сангадур ёр чарх ила анжум.
Фавтидин шоҳ изтирор топар,
Мамлакат ҳам санга қарор топар».
Дсди Жайпур: «Гар будур чора,
Ани не навъ этарбиз овора?»
Деди Маллу: «Бурун ани ёр эт,
Таври меқру муҳаббат изҳор эт.
Чорлабон ўз уюнгга суҳбат туз,
Онинг уйига майл ҳам кўргуз.
Чун бўлур бу мусодақат мавжуд,
Мен қилай ҳар неким эрур мақсуд».
Бўлди Жайпур кўнгли беҳад шод.
Солди Масъуд бирла тарҳи видод,
Берибон юз фусун била бози,
Бўлди онинг рафиқу ҳамрози.
Чорлабу бориб уйига бехост,
Ҳар куи айлаб бириси суҳбат рост.
Анга ўзини ёр деб жони,
Ўзидин эмин айлади они.
Токи Масъуд уйи аро Жайпур,
Бир кун ўлди қадаҳ била масрур.
Шомға тегру айлади ани маст,
Ўзи доғи анга бўлуб ҳамдаст.
Тунд май чунки зойил этти хирад,
Гулшан ичра йиқилдилар бехуд.
Бўлди Масъуд эли дағи ғофил,
Кўпи бор эрди, балки лояъқил.
Истар эрди бу ҳолни дастур,
Бор эди бир камин аро мастур.
Чиқти бир неча девҳуш бирла,
Кинакаш, балки хиракаш бирла.
Топтилар мезбонни боғ ара чуст,
Боғладилар илик, аяғини руст.
Кўтариб бири бўйниға они,
Қилдилар ёълға азми пинҳони.
Уйиға борди ул қаронғу кеча,
Ким қаро кўрди ўйлаким бу кеча?
Тийра чоҳ ичра солди тутқунни,
Тенгри бир айлаган туну кунни.
Мунда чоҳ ичра бехуду мазлум,
Қавму хайли ишини қил маълум!
Чупки тун қузғупи ҳаво қиядн,
Тоиг қуши навҳа ибтидо қилди.
Кўз очиб уйқудии анинг хайли,
Қилдилар барча хизмати майли.
Бўлдилар ҳозир уйлаким маъҳуд,
Чунки Масъуд гойиб эрди не суд?
Барча ғамнок ўлуб, қилиб ёқа чок,
Лек Жайпур барчадин ғамнок.
Дам-бадам изтироб анга ортиб.
Қавму хайли била фигон тортиб.
Кўз неча куп гамида ёпмадплар,
Тиладилар, валек топмадилар.
Ёлқибоп оқибат бу суратдин,
Мотамни туттилар заруратдин.
Тушти элга қилиб борин ожиз,
Мотамиким, туганмагай ҳаргиз.
Қплдн волийи хориж андиша,
Неча куп гам эбон азо пеша.
Қавму хайли чу бердилар кўп панд,
Бўлдн Масъуд ҳажрига хурсанд.
Етти ошин бериб такаллуф пла,
УГшга борди кўп таассуф пла.
Чунки у.т кеча гадр этиб Маллу,
Эл ичин қплди дард пла мамлу.
Меҳр чун шарқ чоҳидин чиқти.
Ер туби хобгоҳидин чиқти.
Очтн Масъуд кўз малолат аро,
Кўрди ўзни ғариб ҳолат аро.
Аяғи илги богланиб маҳкам,
Кўзпга тийра жумлайи олам.
Жисмининг нисфи балчиғу су аро,
Ёрими қийрдек қоронғу аро.
Деди: «Ё рабки, бу не ҳол эркин?
Тушму эркин ва ё хаёл эркин?»
Нечаким айлади гумони қиёс.
Ҳолатин айлай олмади иҳсос.
Очти мундакда чаҳ бошини бирав.
Чоҳ аро тушти шамъдин партав.
Ани ул чоҳдин азоб била,
Боғлабон чектилар таноб била.
Солдилар уй ичинда зору асир,
Кўрди ногаҳки, тунд кирди вазир,
Оғзиға ҳар не келганин сўкти,
Бир киши бир қучоқ йиғоч тўкти.
Ҳукм қилдики, очингиз расанин,
Яланғочланг, азоб этарга танин.
Дедиким, чекти они ики киши,
Йиғоч урмоқ яна икининг иши.
Неча ким зорлиғ била Масъуд
Дедиким: «Айтингиз, недур мақсуд?
Ғараз ар мол эрур эмас ул кам,
Жон эса ёъқ турур музояқа ҳам».
Қилмади истимоъ золими хас:
«Йиғоч урмоқни, — деди, — қилманг бас».
Барги гулдек танин топиб яланғач,
Ики золим урарлар эрди йиғач.
Неча фарёд этибки, урди печ,
Киши фарёдиға этишмади ҳеч.
Токим ики йиғоч ушолди дуруст,
Бўлди ики йиғоч урғучи суст.
Деди золимки: «Бас қилинг, урманг,
Букун они таёқлаб ўлтурманг.
Қатл қилмасмен изтироб айлаб,
Ўлтурурмен, вале азоб айлаб».
Қўпти бошу аёғидин ики дун,
Бўлди ул феълидин хижил гардун.
Қўпуб ўлтурди нотавон Масъуд,
Деди тортиб фиғони дард олуд
Ки: «Гуноҳим недур, мусулмонлар!
Қилмадн буйла зулм ёронлар!
Зулму бедод расмидин қайтинг,
Гунохи айлаган эсам аптинг.
Олами жойизул-хато бўлмиш,
Бу хато борчаға раво бўлмиш.
Ўткарай ҳар не таржумон десангиз,
Молдинким десунки, жон десангиз».
Неча бу навъ зоҳир этти наво,
Қилмади дуни сангдил парво.
Дедиким: «Қўймангиз ани сўзга,
Демасун бу фасоналар ўзга».
Боғлатиб солди чоҳнинг таҳиға,
Яна эр тутти Юсуф ўз чаҳиға.
Неча кун бу эди иши онинг,
Манъинп қилмайин киши онинг.
Борди Масъуд ҳоли сомондин,
Тўкубон ашк илик юдп жондин,
Дер эди: «Тиғи кин сурунг охир,
Мени раҳм айлаб ўлтурунг охир».
Бас жафодин чу зулмгар тўйди,
Тонгла ўлтургали кўнгул қўйди.
Чоҳ бошпдл қўйди бир кишини,
Анлабон уҳда ўлтурур ишинн.
Борди Жайпур олиға шодон:
«Ки бузуқ кўнглунг бўлди ободон.
Душмашшг бу сифат эрур маҳқур,
Олди ўлтургалп ани дастур».
Келдшо уйда тузди базми нишот,
Бода ичмакда айлади ифрот.
Бир қизи бор эди анинг гулруҳ,
Талх гуфтор, бал шакар посух.
Ҳусн бирла жаҳон элида гани,
Васфдин балки ҳусни мустагни.
Ишқ умре солиб димоғиға дуд,
Ўтининг боиси эди Масъуд.
Ҳусни васфини чун эшитмиш эди,
Ҳам йироқтин назора этмиш эди.
Кишига айта олмайин они,
Куяр эрди валек пинҳони.
Ишқдин чун бор эрди кўнглида банд,
Бандини кўрса эрди ҳожатманд.
Меҳнати айлабон сироят анга,
Айлар эрди басе риоят анга.
Уйда-ўқ айламиш эди маълум,
Ки эрур банд ичинда бир мазлум.
Ваҳмдин маҳваши ҳумоюн фол,
Ани сўрмоққа топмас эрди мажол.
Бу кечаким атасин англади маст,
Қавму хайлин май этти эр била паст.
Чаҳ нигаҳбони эрди лояъқил,
Мастлиқ уйқусида фориғ дил.
Очибон чоҳ бошини маҳваш,
Чорлади меҳр бирла: «К-ей ғамкаш!
Қайси мазлумсен, не отинг бор?
Бу замон мавт, ё ҳаетинг бор?»
Чу эшитти анинг унин мажруҳ,
Жисмиға майл қилди кетган руҳ.
Нола айлаб деди: «Отим Масъуд,
Жонима юз туман бало мавжуд.
Сен де, одам ва ё фариштамусен?
Раҳмати ҳақ била сириштамусен?
Ки унунгдин танимға жон келди,
Жисмима муждайи равон келди.
Қила олсанг ишимга фикри қил!
Ёъқса бору мени ўлук билгил!»
Чун эшитти отин бути чолок,
Ишқдин тушти кўнглига топок.
Қон басе ҳажридин ютуб эрди,
Неча кун мотамин тутуб эрди.
Ғойиб ўлмоғлиғи бўлиб эди чин,
Ўлгани лекин эрмас эрди яқин.
Отасин ҳам билур эди гулрўй.
Ким эрур дев феълу вожун хўй.
Нозапин кўнгли ичра тушти гумон,
Деди: «Ё раб, ки бўлмағай бу ҳамон!»
Чунки сўрмоққа айлади тадқиқ,
Билди Масъуд эрканин таҳқиқ.
Деди: «Эй жисминга фидо жоним!
Жонинга садқа жисми пазмоним!
Сени кўргунча мундоқ ўлсам не?
Хаста жонинг фидоси бўлсам не?
Кўрдиким бу фасонадин ёъқ суд,
Қилғали чора қўпти ғам фарсуд.
Ики маҳрам каниз эдилар анга,
Жони янглиғ азиз эдилар анга.
Ким анга улдам эрдилар ҳамраҳ.
Нозанин ишқи ўтидин огаҳ.
Айлабон улча саъй имкони,
Чектилар чоҳ қаъридин они.
Чиқти бир колбадки, жон ёъқ анга,
Тан аро руҳдин нишон ёъқ анга.
Ояқ-илгини эштилар филҳол,
Руҳсиз жисмдин эди тимсол.
Ғамидин шўх ўларға ёвушти,
Зор йиғлаб аёғиға тушти.
Кўрди ҳолин сўрар маҳал эрмас,
Анда турмоқ натижаи бермас.
Ул икавга кўтартибон они,
Андоқ эвга киюрди пинҳони,
Ким неча турса нотавон анда,
Ҳеч ким қилмағай гумон анда,
Кет юзида тўшак солиб неча қот,
Анда эткурди зори хастани бот.
Гоҳ шарват, гаҳе таъом бериб,
Юзидин ўз кўзига ком бериб.
Хизматин айлабон шафиқона,
Бор эди теграсида парвона.
Ул кечаким ани чиқарди ул ой,
Субҳ бўлғач вазири хориж рой,
Бўлди Масъуд қатлиға жозим,
Қўптию бўлди чаҳ сори озим.
Кўрди: зиндону чоҳ боши очуқ.
Посбон масти хобу банди ёъқ.
Посбонни ҳам улдам этти ҳалок,
Бўлди ўз жони ваҳмидин ғамнок.
Чолибон борди воли олиға чуст,
Воқиъ ўлғанни шарҳ қилди дуруст:
Икиси қолдилар ажаб ғам аро,
Ўзлари ҳолатиға мотам аро.
Оқибат ул ики ситамкора,
Ишга бу навъ топтилар чора,
Ки бурун шаҳр аро қилиб таъжил,
Топсалар айлағайлар они қатил.
Шаҳр аро эрди нотавон ноёб,
Қилдилар тогу дашт сори шитоб.
Ўн кун истаб фузунрож, имкондин,
Топмадилар нишона ондин.
Ангача шўх меҳрибонлиғидин
Чиқти Масъуд нотавонлиғидии.
Кенгашиб рой анга топти қарор,
Ким аён бўлғай икисига фирор.
Шўх ики от қилиб эди тайёр,
Пўяда мисли кавкаби сайёр.
Қайтгач волию вазиру сипоҳ,
Ёълда чун ҳеч қолмади икроҳ.
Қочибон ёълға тушти ики рафиқ,
Ким демишлар: «Рафиқу сумма тариқ».
Бу кеча қочтилар ики ҳамроҳ.
Тонгласи халқ бўлдилар огоҳ.
Қавдилар борча саъй этиб жони,
Жаҳднинг улча бўлғай имкони.
То кўрунди алар қаролари ҳам,
Қолмади бир йиғач аролари ҳам.
Ики бечора жонида эди тоб,
Чора қилди мусаббибул-асбоб,
Ким кўрунди илайларида тенгиз,
Фурзада бир кема, вале юксиз,
Етгач-ўқ музд айлабон таъйин,
Бўлдилар кема ичра баҳр нишин.
Сурдилар кемани шитоб била,
Етти қавғунлар и-зтироб била.
Кўрубон уйла меҳнати жовид,
Ул иков ёнди жонидин навмид.
Юрубон қўйдилар қироқ сори юз,
Бу икав сувда ўн кеча-кундуз.
Кемадин чиқтилар иков ҳушҳол,
Миндилар отқа айлаб истиъжол,
Шаҳрким туттплар анинг сори ёълг
Пойтахт эрмиш иттифоқий ул.
Ёъл юруб кеча субҳ чоғиғача,
Еттилар шаҳрнинг қироғиғача.
Ёълда бир эски қалъа томц эди,
Панаҳида неча ҳароми эди.
Анда этгач аларға сурдилар,
Ҳар бирин ўн киши тушурдилар.
Олибон оту тўнларини тамом,.
Қилдилар жилвагаҳлариға хиром.
Ики урён ичида қайғу эди,
Шукр эрдики, тонг қаронғу эди,
Ушбу ҳолатда эттилар хайле,
Қилди Масъуд алар сори майле.
Чун ўз аҳволидин хабар қилди,
Дарди ул хайлға асар қилди.
Бир-ики эски кийгулук ташлаб,
Ёндилар шаҳр сори ёъл бошлаб.
Сатри аврат қилиб ики ҳамдард,
Кирдилар бир бузуқға ғампарвард.
Яруғач тонг сипеҳр жомидек,
Қочти тун ҳиндуси ҳаромидек.
Ул бузуғ ичра эрдилар бу ҳол
Ангачаким қуёшға бўлди завол.
Очлиғ заъфи бўлди чун ғолиб,
Нафс бўлди ғизо сори толиб.
Шўхда чун ёъқ эрди тобу тавон,
Бўлди Масъуд шаҳр сори равон,
Ким анга эца ҳар нечук рўзи,
Они қут айлагай дилафрўзи.
Қўйди бозор ичига чунки қадам,
Шоҳ базми учун биров ул дам
Тослар соз этиб эди мақбул,
Нечада умна, нечада танбул.
Дер эди: «Ҳар бирига ики дирам
Музд эрур ҳар кишики қўйса қадам».
Чунки Масъуд эшитти ул сўзни,
Тоскаш айлади равон ўзни.
Ул жамоат аро урар эди гом,
Ёъл йироғу аларға ёъқ ором.
Заъфлиқ жисми тоби чун кетти,
Шоҳнинг чорбоғиға этти.
Жуна гулшан аро ичар эди май,
Базмида лаҳни уду нолайи най.
Чунки Масъуд ишнн эшитмиш эди,
Ғамидин ақлу ҳуши итмиш эди,
Ёдидин беқарор йиғлар эди,
Май ичиб зор-зор йиғлар эдн.
Боғ аро чунки кирди ул маҳзун,
Ахтачи илгида эди «Гулгун».
Чун назар қилди дашт паймоға,
Кўзи ул лаҳза тушти тамғаға.
Англадиким эрур ҳамул маркаб,
Солди ҳайрат ҳазин ичига тааб.
Деди: «Ул меҳмон буён сурмиш,
Шоҳ олиға туҳфа келтурмиш».
Юругач илгари аёғи анинг,
Топти гул чеҳр унин қулоғи анинг,
Ким чекар эрди соз ила нағамот,
Лаҳнида борча ошно абъёт.
Таниға печу тоб тушти яна,
Кўнглига изтироб тушти яна.
Мунда доғи ичига тушти гумон,
Ки санамни сотиб экин меҳмон.
Қўйди чун шаҳ бисотиға гомин,
Кўрака ичра кўрди ўз жомин.
Жоми майдек ичига қон тушти,
Кўзларидин оқарға ёвушти.
Мунда ҳам они дард этиб беҳол,
Ҳам ўшул ики янглиғ этти хаёл.
Кўнглига заъф бўлди муставли,
Деди: «Ё раб, не қилғаним авли?»
Шаҳ сори кўзи тушмак эрди ҳамон,
Танидиким эрур ҳамон меҳмон.
<center></center>
Ўзи берган киби тўни гулранг,
Яна гулранг тож ила авранг.
Бера олмади ўзи бирла қарор,
Ул замон қилғали ўзин изҳор,
«Ки агар зоҳнр айласам ўзни,
Муздума тикмиш ўлғамен кўзни».
Зоҳир ўлмоқтин ушбу бўлди ғараз,
Ки керак ҳар не қилғаниға эваз,
Тосни олдилар чу бошидин,
Кўзлари бўлди ғарқ ёшидин.
Ташқари чиқти бармағин тишлаб,
Мумкин эрмас ғариб иш ишлаб.
Истади боғдин чиқарни юруб,
Ҳиммати гомин осмонға уруб.
Неча ходимки шаҳға қайтмиш эди,
Меҳмони била узатмиш эди.
Шаҳ эшигида эрдилар бори,
Кўзлари тушти чун анинг сорк.
Танидилар бориси маҳдумин,
Ул дағи кўрди хайли маҳкумин.
Борча беихтиёр ўкурдилар,
Қўпуб онинг сори югурдилар.
Сар-басар бўлдилар оёғиға паст,
Айлаб ўзни ғарив ила ҳамдаст,
Ул дағи чун алар ишига боқиб.
Ашки беихтиёр кўздин оқиб,
Ташқари чун бу шўру шар бўлди,
Ичкари шаҳға ҳам хабар бўлди.
Воқиф ўлди сўруб шитоб била,
Югуруб чиқти изтироб била,
Кўрубон ёрин уйла ҳолат аро,
Бўлди ёруғ жаҳон кўзига қаро.
Қучубон бўйнини, тўкар эди ёш,
Ул қўяр эрди шоҳ аяғиға бош.
Ул тарафдин канизаки чиний,
Қон тўлуб дийдайи жаҳон бини,
Гули рухсори ғарқа қон ёшиға,
Эврулур эрди мунъими бошиға.
Топқач ул изтироб ўти таскин,
Шаҳ неча кимса айлади таъйин.
«Ким исиғ сувға элтингиз они»,
Ул куюб ҳамраҳи учун жони.
Ҳолидин шаммайи баён этти,
Ким анга чархдин нелар этти.
Шоҳ чун билди андоқ афсона,
Қилди таъйин заифалар ёна.
Кийгулук ҳуллалар бори гулранг,
Маҳди гулгун ила қилиб оҳанг.
Пари гулчеҳру неча хожасаро,
Топтилар они ул хароба аро.
Кийдуруб бўй-бошиға ҳуллайи ол,
Маҳд ичинда киюрдилар филҳол.
Маҳдин боғ аро тушурдилар,
Ани бир қаср аро киюрдилар.
Анда гулчеҳр бирла неча каниз
Асрабон они шоҳвор азиз.
Бу тарафдин исиқ суға Масъуд
Кирибон чиқти уйлаким маъҳуд.
Борча гулгун либос эди тайёр,
Шаҳға ул айлаган киби изҳор.
Чунки кийди либоси шоҳона.
Истади они шоҳи фарзона.
Яна қучтию ўтлидек кўрди,
Неки бошиға ўтганин сўрди.
Қилди Масъуд саргузаштини фош,
Ул дер эрдию шаҳ тўкар эди ёш.
Қилди ўзга рафиқу соҳиб ани,
Туну кун ҳамдаму мусоҳиб ани.
Берибон кўп хизоналар била накд,
Анга гулрухни доғи боғлади ақд.
Анинг ўлди Тароз ҳам Дарбаст,
Неча кишвар доғи анга пайваст.
Қасри гулранг аро бўлуб гулпош,
Майи гулфом бирла эрди маош.
Буйла ҳолатда ҳукм топти судур,
Ким топиб қатл Маллуву Жайпур,
Бўлди эр қонлари била гулфом,
Кўрки гул фаслидур не хуш айём.
Дўстлар ғарқ гил аро то фарқ,
Яна душман бу навъ гул ара ғарқ.
Хушдурур боғи коинот гули,
Барчадин яхшироқ ҳаёт гули.
Сурди чун ровий ул дақиқ мақол,
Анга ҳам бўлди шаҳ муфаттиши ҳол.
Ул ҳам эрди Тароз кишваридин,
Балки Масъуд наслу гавҳаридин.
Ўзига қилди ҳамдаму ҳамроз.
Яхшироқ буки, нақду мулки Тароз.
Солди тутқач бу навъ амр вужуд,
Кўзига уйқу толиъи масъуд.

XXVIII

Чаҳоршанба куни Баҳромнинг мовий кисват Синла гунбади нилуфарийға майл қилиб, хуршеби осмоний либос била жоми фирузагун аро кабудон майидек бода солиб нўш қилгани ва пўшо-нўш унин тоқи нилуфаридин ашурғани

Чоршанбаки тоқи нилуфарий
Қилди тун корвонини сафарий.
Меҳр ўз зарҳалин аён қилди,
Шамт устига шустмон қилди.
Кўк фазосиға меҳр қилди сафар
Бўлубон рўбарўй нилуфар.
Нилуфаргун либос бирлан шоҳ,
Қасри нилуфар этти манзилгоҳ.
Илгига олди жоми фируза,
Лаъл май андин этти дарюза.
Нилуфардек либослар била ой
Бўлди хуршеддек жаҳон орой.
Уйлаким кўз ёрутқали жовид
Чиқти кўк атласин киниб хуршид.
Ичти Баҳром жоми нилуфарий
Тавнаде ким ёсолғай ул сипарий,
Анга тегруки гунбази гардун
Айлади ложувардини шабагун.
Юз садаф зоҳир этти нили сипеҳр,
Ботти ул Нил ичинда заврақи меҳр.
Шаҳ қилиб тарк базми оройиш,
Уйқудин толиб ўлди осойиш.
Қилдилар жамъ мажлис асбобин,
Истабон шоҳнинг шакар хобин.
Пардаға кирди шўхи жилванамо,
Ўйлаким шом бўлса, меҳри само.
Хнзмат аҳли яна қиляб новард,
Топибон раҳнаварди оламгард.
Келтуруб рост уйлаким ҳар шом,
Бердилар парда ксйинпда ором.
Пардадин буйла зоҳир ўлди нидо:
«Ким мусофир фасона қилсун адо».
Буйла бунёд этиб дуо ровий
Деди: «Бу этти пардайи мовий
Қаср жоҳингға пардайи айвон,
Боргоҳингға балки шодирвон.
Меҳр — тожинг уза гуҳар янглиғ,
Чарх — богингда килуфар янглиғ».

XXIX

Бешинчи иклим ёълидан келган мусофирнинг достон оролиги

Чун анга бу дуоси эттиким
Охир ўлғач равон эттиким:
Бор экандур Аданда жавр фане,
Жавр қилмоқ фанида саф шикане.
Бори манзил бўлуб савоҳил анга,
Соҳили баҳр ўлуб манозил анга.
Ҳам танумонду ҳам шужоу далер,
Ул сифатким жазира ичраки шер.
Ахзи моли ҳаром коми ўлуб,
Буйла ком истабон ҳароми ўлуб,
Шавкатидин не ёр анга, не рафиқ,
Ялғузун айлар эрди қатъи тариқ.
Корвони агар ўну гар юз,
Борчасиға ҳариф эди ялғуз.
Ёъқ савоҳил ичинда раҳзан ул,
Баҳр аро ҳам анга келиб фан ул.
Бир неча заврақ асрабон тайёр,
Янги ой заврақи киби сайёр.
Қайси заврақким ул ясаб они
Асрабон ўзга эрда пинҳони.
Неча раҳзан анга мулозим этиб,
Ҳифзини борчасиға лозим этиб.
Қайдаким заврақи топиб таскин,
Анда бир дийдабон қилиб таъйин,
Ким жазоирдаким тутуб беша,
Ул кишига бу иш бўлуб пеша,
Ким чиқиб бир бийик шажар узра
Кўз солиб баҳра мавжвар узра,
Кўзига кема учраса ногаҳ,
Ани филҳол этар эди огаҳ.
Ул миниб заврақи сабук сайре,
Уйлаким сувда сайр этар тайре,
Кема аҳлиға ҳай дегунча этиб,
Борчаға ҳар не кўнгли истар этиб.
Талабон молу айлаб элни ҳалок,
Енибон коми дил била бебок.
Баҳр аро офати нечукки, наҳанг,
Беша ичра нечукки, шеру паланг.
Сув юзинда сабо киби обир,
Отини халқ айтибон Жобир.
Дашту дарёда лек аҳли убур
Жобири роҳзан қилиб машҳур.
Бор эди бир жазира маъман анга,
Халқ молин йиғарға махзан анга.
Бир йиғачқа яқин жазираға давр,
Даврида сувға топмайин киши ғавр,
Даврасида кўрунмайин кўзга,
Ончаким кўз тушар судин ўзга.
Ичида беадад шажар бутубон,
Сабза ўрниға нилуфар бутубон.
Чашмаи эрди хушгувор анда,
Заҳр аро нўш ошкор анда.
Ул су бирла ясаб эди боғе
Боғ ичинда иморати доғи.
Анда даҳлизу гунбазу айвон,
Суйи андоқки, чашмайи ҳайвон.
Гўйиё андағи жазоир аро,
Шаҳри эрмиш оти «Биҳишт саро»,
Анда шоҳи сахию донишвар,
Қабзайи ҳукми ичра ул кишвар.
Оти Навдар ва лек ўзи нодир,
Табъи ҳар нодир иш аро қодир.
Бор эмиш гўйиё анга бир қиз,
Одами ўйла кўрмаган ҳаргиз.
Қадиким нахли сарфароз келиб,
Ҳусн боғида сарви ноз келиб,
Зулфидин сунбул айлабон юз печ,
Оғзидин ғунча айтмай сўз ҳеч.
Орази машъали жаҳон афрўз,
Партави шуъласи келиб жонсўз.
Сочи айлаб команд бўлмоқ фан,
Меҳр бўйниға тортар эрди расан.
Юзига меҳр бандаву оти Меҳр,
Уйрулуб меҳридек бошиға сипеҳр.
Баҳрға ноз ила чу кўз солибон,
Дема кўлок, баҳр қўзғолибон.
Бу сифат меҳри олам афрузе,
Меҳр ёъқ, шуълайи жаҳон сўзе
Бир кун истаб тенгиз тафарружини,
Ел хиромию сув тамаввужини.
Кирибон заврақ ичра сойир ўлуб,
Ул жазоир тўшида зойир ўлуб.
Ўйла баҳри фалак мисол ичра,
Кавкаби эр тутуб ҳилол ичра,
Ногаҳон эсти номувофиқ эл,
Воқиф ўлгунча кемалардаги эл,
Кемаларни тенгиз аро сурди,
Шиддатин лаҳза-лаҳза ошурди.
Токи тунд ўлди баҳр аро кўлок,
Деди маллоҳ айлабон яқо чок:
«Ким иноят ёъқ эрса яздондин
Эл керактур юмақ илик жондино.
То бу янглиғ неча кеча-кундуз
Ел сурур эрди кемаларни туз.
Топқуча эл суубати ором,
Кемага онча бўлмиш эрди хиром,
Ки кишиким қўюб эди Жобир,
Дийдабонлиққа ҳар сори нозир,
Сувда чун кемага назар қилди.
Кўрганидин анга хабар қилди.
Кирди завраққа Жобири хунрез,
Ел киби қўйди юз алар сори тез.
Етгач-ўқ бўлди разму кин пардоз,
Қилдилар кин алар доғи оғоз.
Ҳар ўқиким алар сори атти,
Қонларин баҳр сувиға қатти.
Қилдилар, чун кўп айдади бедод.
Қалгани знпҳор ила фарёд.
Олига солибон борин сурди,
Токим ўз масканиға эткурди.
Кемаларни қироқға боғлаб руст,
Халқу амволини чиқарди дуруст.
Шўхдин чун эмас эди огоҳ,
Кўзи тушти анинг сори ногоҳ.
Йиқилиб зойил ўлди андин ҳуш,
Бир дам эрди ўлук киби хомуш.
Ҳуши киргач яна назар эттн,
Кўргач-ўқ ҳолидин яна кетти.
Неча қатла чу бўлди мундоқ ҳол,
Билдиким ёъқ анга боқарға мажол.
Амр қилдики моҳи Зуҳра жабин,
Кирди боғ ичра бўлди қаср нишин.
Қошиға қўйди бир-икки гулхад,
Сарвп гулрухға ҳамдаму ҳам қад
Ўзга неким бор эрди яхпш-ёмоп,
Берибон жонидин бориға амон,
Қилди бир кема борчаға таъйин,
Ул кема ичра туттилар таскин.
Деди: «Ўз мулкунгузга азм этингиз,
Жон кераклик эса равон кетингиз!»
Ваҳм этиб ул гуруҳ бу сўздин,
Баҳр аро иттилар равон кўздин.
Моҳваш қолди ул жазира аро,
Меҳри иқболи шоми тийра аро.
Жобир онинг хаёлидин хушҳол,
Кўнглига келмайии умиди висол,
Меҳр кўзига шомдек айём,
Меҳрдек кўнгли ўртаниб то шом.
Гўйиё ҳам жазирада бир шаҳр,
Ўзи фирдавсу салсабил анга наҳр.
Бор эмиш равзадек ҳавоси анинг,
Чархи мину киби фазоси анинг.
Анда бир шоҳ ҳокиму волий,
Мулки маъмуру ҳиммати олий.
Оти Нуъмону мулки оти Яман,
Адлидин мулки гулистону чаман.
Анга бир ўйла нозанин фарзанд,
Ким башар ичра ёъқ анга монанд,
Юзидин барги гул хижил эрди,
Қаддидин сарв мунфаил эрди.
Борча фазлу ҳунарда ёъқ мисли,
Кўзгуга боқса ўзи-ўқ мисли.
Ҳунар авжи сори келиб анга майл,
Юзи андоқки меҳр, оти Суҳайл.
Меҳр зулфиға кўнгли боғлиғ эди,
Бу анга гўйиё атоғлиғ эди.
Ўйлаким Меҳрнинг хароби Суҳайл,
Меҳрға ҳам Суҳайл сори майл.
Майлни қўйки, волаву зор ул,
Жон бериб васлиға харидор ул.
Бўйлаким ҳажр қўйди бағриға доғ,
Манзил ўлмиш эди анга ул боғ.
Бор эди анда гуна-гуна шажар,
Гул ёъқ эрди, бағайри нилуфар.
Нилуфарвор сўгвор эрди,
Нилуфар ичра ашкбор эрди.
Ашкидин гўйиё берур эди сув,
Оҳ ўтидин қурурғайиб қайғу.
Ёъқки ҳижром ғамида зору залил,
Нилуфар ичра оқизиб эди Нил.
Топибон ашки нилуфарда мамар,
Ёъқ, ажаб баҳр ичинда нилуфар.
Кўнгли гар нилуфарға роғиб эди,
Меҳр ила нилуфар муносиб эди,
Нилуфар сори кўп қилиб оҳанг,
Киймакин ҳам қилиб эди ул ранг.
Нилуфаргун либос бирла санам
Тутубон ёр ҳажрида мотам.
Мотамин зоҳир айламакка мафар,
Ранг аро сўгвор нилуфар.
Меҳрни чарх этиб асири фироқ,
Айлар эрди Суҳайл атаси ярақ.
Ақд базмини қилғали обод,
Гўйиё бу маҳал эди миод.
Юклабон неча жунг аро амвол,
Анда мавжуд ҳар не қилса хаёл.
Ер тутуб бир ҳилол ичинда Суҳайл,
Меҳр ақдиға айламиш эди майл.
Ёъл қироқдин магар йироқ эрди,
Баҳрдин борса яхшироқ эрди.
Бу жиҳатдин мурод сори мурур,
Баҳрдин иттифоқ тушти зарур.
Андаким Меҳр кемасин кўлок
Сурди баҳр ичра ўйлаким хошок.
Гўйиёким эсиб ҳамул эл тез,
Солди бу элга доғи русто-хез.
Сувға сурди Суҳайл кемасини,
Ойириб борча хайлу ниймасини.
Берибон кемасига муҳлиқ мавж,
Бир замони ҳазизу гоҳи авж.
То кема бўлди ул сори обир,
Ким қўюб эрди дийдабон Жобир.
Дийдабон ул тараф боқиб ногоҳ,
Яна Жобирни айлади огоҳ.
Ул кириб заврақиға айлади азм,
Бўлуб ул кема аҳли қатлиға жазм.
Чун этиб қилди эл ҳалокига майл
Разму кин ичра чобук эрди Суҳайл.
Қила бошлаб анинг била пархош,
Ишлари кема ичра бўлди савош.
Жобир ар зарб урар эди беҳад,
Борча зарбин Суҳайл этар рди рад.
Қилса ул доғи зарб изҳори,
Мунга ҳам тушмас эрди ул кори.
Икисп чунки эрдилар чолок,
Бир-биридин аларға ёъқ эди бок.
Кўрди Жобирки, қойим ўлди иши,
Олида номулойим ўлди иши.
Ғолиб ўлмақ аро бўлуб ожиз,
Ўзин ул навъи кўрмайин ҳаргиз.
Илгига ҳийла шевасин олди,
Яланғачлаб ўзин суға солди,
Хасмнинг кемаси тубига кириб,
Тиғ ила кеманинг тубини ёриб.
Тахтани уйла ков-ков этти,
Ки сув ёълин нечукки нов этти.
Кемасии чунки нов кўрдн Суҳайл,
Тубидин сув юқорм этған майл
Дафъиға неча ҳийлагар бўлди,
Қилмади эуду кема сув тўлди.
Ул су тўлдию баҳр эрди амиқ,
Кемаю кема аҳли бўлди гариқ.
Қўлни шаҳзода жонидин юди пок,
Қўйди кўнглин суда бўлурға ҳалок.
Қилди Жобир алилг сори оҳанг,
Ул снфатким болиғ ютарға наҳапг.
Бошиға этти айламакка қатил,
Ўлар элга нечукки Азроил,
Қўлига чун анинг қўлин олди,
Ўзининг заврақи аро солди.
Чиқти доги эшиб камандини чуст,
Боғлаб онинг илик-аёғини руст.
Бўлди янмақ ишига омода,
Келди иогоҳ ўзпга шаҳзода.
Кўрдн ўзни гариб — банд ичра,
Ҳалқа-ҳалқа хами каманд ичра.
Адув илгида қатра эувдек тиғ,
Еди ўз потавонлигига дариғ.
Деди Жобир, ки: «Эй қўлумда асир,
Разму кўшишда қилмадинг тақсир.
Мен бу заврақни сувға то сурдум,
Минг сенингдекни сувда ўлтурдум.
Бирида сенча кўрмадим журъат,
Журъатинг бўлди махласингга жиҳат,
Ким тенгиз ичра бошиига эттим,
Ўларингдин сени халос эттим.
Қатлинга гарчи табъ роғиб эмас,
Лек қўймақ дағи муносиб эмас,
Ким агар банддин халос ўлғунг,
Бир шаҳи комронға хос ўлғунг.
Бўлмақ ўлмас халос домингдин,
Бўлмағум эмин интиқомингдин.
Иш ҳисобин шумора қилғунгдур,
Қатлу кинимға чора қилғунгдур.
Ўлмақ авло санга каманд ичра,
Тирик ўлмақ валек банд ичра».
Неча изҳори ажз қилди Суҳайл,
Қилмади кинавар жавобиға майл.
Кемасин маскани сори сурди,
Они ўз маъманиға эткурди.
Қасри кунжида бор эди чоҳе,
Кимсани банд айласа гоҳи,
Ул чаҳ ичра қилур эди сокин,
Чиқмақ андин эмас эди мумкин.
Анинг аъзосидин расан олди.
Банд ила чоҳ қаъриға солди.
Ҳар ким ул чоҳ аро чу бўлди ғариқ,
Нон икита эди, су бир ибриқ.
Юқори дилбару қуйи бедил,
Бир-биридин вале иков ғофил.
Бу иковга бу эрда мундоқ ҳол,
Қавму хайлиға эмди кўр аҳвол.
Андаким Меҳрни қилиб ношод,
Қавму хайлини айлади озод.
Ул улус жондин айру эл янглиғ,
Сайр этиб сув юзида эл янглиғ,
Кундузу кеча пўя эттилар,
Токи кишварлариға эттилар.
Нилуфаргун либос этиб бори,
Қилдилар борча мотам изҳори.
Шоҳ худ Меҳр иштиёқидин,
Бал жигаргўшаси фироқидин,
Ҳам бу ранг айлаб эрди жилъатни,
Хайли доғи бу ранг кисватни,
Чун булар доғи келди мотам ила,
Баҳри андуҳу лужжайи ғам ила.
Шоҳким бағриға тегиб эди тиш,
Айлади Меҳр ҳолини тафтиш.
Бўлди кетган азо яна тоза,
Қолмади дарду ғамға андоза.
Қилдилар улча бор эди тақрир,
Ки не келтурди олиға тақдир.
Яна андуҳ ила фиғон қилди,
Яна андуҳи қасди жон қилди.
Тийра бўлди жаҳон анга ҳоли,
Гўйиё ботти меҳри иқболи,
Деди ўзига йиғлаб ачиғ-ачиғ,
«Ки ачиғ йиғламақ манга не асиғ.
Тиғ ила бағрим айласам пора,
Чун жигаргўшам итти, не чора?
Чора топмоқ керак муфид эмди,
Ёъқ ғаму ноладин умид эмди».
Олиб илгига сафҳаю хома,
Қисса шарҳини ёзди бир нома,
Ҳар не иш бўлганин баён этти,
Шоҳ Нуъмон сори равон этти.
Ёзиб ул нома ичра пинҳоний:
«Ким бу бўлмиш қазойи яздоний,
Лек ҳақким ғаму бало бермиш,
Дард бермиш вале даво бермиш.
Чора бу ишга илтиқом дурур,
Ёъқса бўлмоқ тирик ҳаром дурур,
Меҳр агар эрди жонима пайванд,
Санга доғи бўлуб эди фарзанд,
Бўлса ул душман илгида маҳбус,
Манга номус эрур, санга номус.
Мундин ўзга бу ишга ёъқ тадбир,
Кя икимиз черик ииғиб бир-бир.
Сенга мулкунгда бўлмақ ўлса майл,
Лек фарзанди аржуманд Суҳайл,
Ким эрур пил зўру шер шукуҳ,
Панжасидин келиб бу ики сутуҳ,
Бал ҳақиқат аро анингдур Меҳр,
Ки бу мансуба зоҳир этти сипеҳр.
Бошлабон ул черикни соҳил ила,
Сув яқосидаги: манозил ила,
Айлабон разму кий.на изҳори,
Келса Жобир жазойири сори,
Мен даги табъи кийна хоҳимни,
Саъй айлаб йигиб сипоҳимни,
Яроқ айлаб кўнгул фароги била,
Улча мумкин черик яроғи била,
Берибон кемалар аро ором,
Ел киби айласак сув узра хиром.
Мен судин айласам азимат жазм,
Ул қуруғлуқ соридин айлаб азм,
Уйла тарих айласак миод,
Ки қачонким бўлур бу иш бунёд,
Неча кундин сўнг ўлғай имкони,
Қабсамақ бу ики черик они.
Ҳам ўшул навъким муқаррар ўлур,
Саъй қилсақ бу иш муассар ўлур,
Ки чекилгай бу интиқом охир,
Рўзи ўлғай бу навъ ком охир.
Ул зуҳалваш жазоға хос ўлғай,
Меҳр ҳам уқдадин халос ўлгай,
Гар бу янглиғ эмас дурур санга ком.
Они ҳам ботроқ айлағил эълом,
Ки чу иш тушса бошима ёлғуз,
Ўзга янглиғ топай салоҳпға юз».
Шоҳ Нуъмон ўқуғоч ул нома,
Билдиким бўлмиш ўзга ҳангома.
Йиғлабон бўлди асру кўп ғамнок,
Бу ситамдинки, айлади афлок.
Они ҳам билди шоҳи озода,
Ким мусофир чу бўлди шаҳзода,
Мақсади сори этмаган эрмиш,
Кема ул сори кетмаган эрмиш.
Ики муҳлик ажаб ғам ўлди анга,
Мотам устига мотам ўлди анга.
Билмадиким не иш экин ҳодис
Ким ул ишга бўлуб экин боис,
Ким анингдек Суҳайли сайёра
Чарх зулмидин ўлғай овора.
Уйлаким бўлмағай асар андин,
Демагай ҳечким кабар андин.
Кўп қилиб фикр топти раъйи савоб,
Ўқуған номаға битиди жавоб:
«Ким ҳамул номаким, битилмиш эди,
Меҳр ҳолин баён қилилмиш эди,
Ул алам гарчи солди бошима дуд,
Билдим ўртанмагимда ёъқтур суд.
Сабт эдиким, юрурга қилсанг майл
Яхши, ёъқса чекиб сипоҳ Суҳайл
Азм айлаб черик яроғи била,
Юрусун баҳрнинг қироғи била.
Нукта қилма Суҳайлдин иблоғ,
Қўймағил доғим устига яна доғ.
Дегил аввал муники, қани Суҳайл?
Қони улким, дер эрдук ани Суҳайл?
Ким Суҳайл этгали сизинг сори азм
Олти ойдур ҳисоб этиб биз жазм.
Кеч келур фикридин эдук ғамнок,
Етмаган анда, бизни этти ҳалок.
Сен қуруғлуқ била сипаҳ чексанг,
Чарх уза авжи боргаҳ чексапг,
Мен бўлуб кема ичра баҳр хиром,
Сипаҳим бирла тутмасам ором,
Топқамен шояд ушбу савдода,
Гавқаримдин нишона дарёда.
Топсаму топмасам сенинг сори
Айлагумдур таважжуҳ изҳори,
Ки нечукким, керак қилиб кўшиш,
Ҳақ таолодин истабон бахшиш,
Ул ҳаромиға тиғи кин сурсак,
Керагидек жазоға тегурсак,
Эмди мавъид фалон кун ўлди яқин,
Азм учун соат айладук таъйин.
Сен дағи ушбу сўзни айлаб жазм,
Керак эцанг бу ваъда бирлан азм».
Эмдиким ёзди номаға унвон,
Номанинг ҳомилини қилди равон.
Чунки қосид битикни эткурди,
Шоҳ Навдар қўлиға топшурди.
Навдар очтию солди бориға кўз,
Ўқуди анда ҳар не бор эди сўз.
Бўлди миод вақтидин огоҳ,
Ҳам ўшул вақт бирла йиғди сипоҳ.
Ул сари азм қилғали Нуъмон,
Ҳам муайян бор эрди вақту замон.
Бўлдилар ики шоҳ мустаъжил,
Бири дарё била, бири соҳил.
Неча кун айлабон масофат қатъ,
Соҳилу баҳр ичинда офат қатъ.
Бўлди пайдо адув бўлур беша,
Тушти ики тарафқа андиша.
Қолди Навдарға чунки бир манзил,
Беша ичра мурур эди мушкил.
Ваҳм олди қарорини шаҳдин,
Ки адув чиқмағай камингаҳдин
Кестуруб бешани очилғали ёъл,
Черигин элтур эрди илгари ул.
Гўйиё сайдлардин ул жангал,
Воқиъ эрди тўла буғуву марал,
Шаҳға кўп эрди ов ишида вуқуф,
Балки бор эрди эсру кўп машъуф,
Ҳар тарафдин дорир эди сайде,
Шаҳга эрдн сипоҳ иши қайди,
Сайд этгач кўзини асрар эди»
Кўрмайин деб ўзини асрар эди,
Ногаҳон бир шикорийи гулранг
Ўтгали қилди олидин оҳанг.
Кейннча ихтиёрсиз чапти,
Ўқ отарға қарорсиз чапти.
Сайд жангал ичини қилди талаш,
Ёъли ҳам тор эдию ҳам чнрмаш.
Ғайр онинг сўнгича чопмас эди,
Уқ отарға мажол тоггмас эди,
Изтироб айлабон ота тушти,
Бир-ики ўқ, вале хато тушти.
Ўзга худ бўлди ул сифат бехуд,
Ким димоғидин учти ҳушу хирад.
Сайд қасдиға уйла қўйди кўнгул,
Ки адув чиқти ёдидин билкул.
Сайд ила бешаға кириб кетти,
Ки адув қавму хайлиға этти.
Қўюб эрди каминда Жобир нев,
Кинаварлар масоф вақтида дев,
Ким киши туцалар кетургайлар,
Хизматиға анинг этургайлар.
Кўрдилар солур эрди бир бугу хез
Етти они қавуб бир отлиғ тез.
Пошина рахшларға урдилар,
Ҳе дегунча ани тушурдилар.
Чопибон сайдға солай деди қайд,
Ўзга сайёдларға бўлди сайд.
Шаҳ тилар бўлса шоҳлик қилмок,
Сипахидин керакмас айрилмоқ.
Шаҳни дерлар сипоҳ бирлан шоҳ,
Шоҳ эмасдур ёъқ эрса анда сипоҳ.
Шаҳға хайл ўлса фатҳ анинг ишидур,
Бир киши Рустам ўлса, бир кишидур.
Шаҳлиғ ойинин айлабон занбур
Айламас бесипаҳ сукуну мурур.
Учса ёлғуз кўрарга оқу-қаро,
Не тафовут улу яна бир аро.
Борса шатранж шоҳининг сипаҳи,
Кўрки, борму ҳисоб ичинда шаҳи.
Чунки Навдар адувға бўлди асир,
Сўйдилар ҳар не кийганин бир-бир.
Ҳолиға чун назора қилдилар,
Навдар эрканни жазм билдилар.
Бири ул хайлдин чопиб филҳол,
Берди Жобирға муждайи иқбол.
«Ким бу янглиғ иш ошкор ўлди,
Буйла сайди санга шикор ўлди».
Ул эшитгач бу навъ афсона,
Тенгрига сажда қилди шукрона.
Деди: «Мавқуф бўлмайин нимага,
Кўзини боғлабон солинг кемага.
Элтибон қаср аро қилинг маҳбус,
Эшигин устидин этинг мадрус.
Андоғ айланг бу ишни пинҳоний,
Ким киши фаҳм қилмасун они.
Уй эшигин фалонға топшурунгуз,
Хабарин манга бот келтурунгуз!»
Шаҳни ул қасрға этурднлар,
Борча ҳукмин бажо кетурдилар.
Не, не эр эрканпни билди шаҳ,
Не шаҳ эркандин ўлди эл огаҳ.
Бўлди Навдар ишига сурат бу,
Лек Нуъмонға жилвагоҳ эди сув.
Қолди чун ики кунчилнк мақсад,
Яна эл сувни қўзғади беҳад.
Бўлди кулок осмон панмой,
Кўрунур зрди кемадск янги ой.
Тушти Нуъмон ишига асру футур,
Ҳар замон жонидин эди маҳжур.
То сафар аҳли кўпи ўлди талаф,
Тушти ҳар бпр кема бир ўзга тараф.
Гарчи Нуъмонға кўп этиштк паҳиб,
Лек тўфондин ўлмади осиб,
Кемаси лекнн ул тараф кетти,
Ки бурун ўғли кемаси этти.
Дидабонлар яна қилиб маълум,
Яна Жобирга дедилар мафқум.
Япа Жобир этиб алар сори бот.
Топмай ул хайлнинг кўпида ҳаёт.
Тиригидин сўруб чу сурати ҳол,
Зоҳир англабки, не дурур аҳвол.
Илайиға солиб, аларни суруб,
Шарҳ к.илған жазираға кетуруб,
Чиқариб шоҳни ўлум ҳоли,
Кемани молдин қилиб холи.
Шоҳ жисмига заъф топиб ёъл,
Фаҳм қилмайки, не кишидур ул.
Шаҳни бир пардаға ниҳон қилди,
Ўзга зиндон сори равон қилди.
Ҳар замон шоҳ ичинда жондин ваҳм,
Кимса лекин ул ишни қилмай фаҳм.
Яна ул элни солди кема аро,
Бўлди бу навъ аларға нукта саро:
«Ки керак бўлса сизга жон, кетингиз!
Қайдаким кўнглунгуз тилар этингиз!
Бу навоҳида англасам сизни,
Қўймағумдур тирик бирингизни!
Кеттилар бошларин олиб бу гуруҳ,
Кўз аро ашку жон аро андуҳ.
Шоҳ Навдар сипоҳи ҳам бори,
Билдиларким не иш эрур тори
Рой кўп урдилар тузуб маҳфил,
Шаҳсиз ўлса сипоҳ, ёъқ ҳосил.
Тапмоян ғайри қайтмақ чора,
Бузулуб яндилар баякбора.
Жобири роҳзан бўлуб фируз,
Туну кун боғи ичра базм афрўз,
Меҳр ёди била ичиб соғар,
Сола олмай вале юзига назар.
Боқа олмай анга муроди била,
Қон ютуб, ёъқки бола, ёди била.
Меҳр гул янглиғ айлабон яқо чок,
Нилуфарзор аро кезиб ғамнок.
Ёш тўкуб баҳри мавжвар янглиғ,
Кўк либос ичра нилуфар янглиғ.
Юзига бас тапонча урғанидии,
Нилуфарлар очиб гулистонидин.
Ҳажрдин фориғ ўлмағин истаб,
Ул балодин қутулмағин истаб.
Фикрдин кеча кўзни ёпмас эди,
Чора кўп истар эрди, топмас эди
Бандини англаб эрди чоҳ ичра,
Ғаму андуҳи умркоҳ ичра,
Деди: «Ул чаҳдин они қутқарсам,
Йиғлабон зор-зор ялбарсам,
Озим эцам Суҳайл учун они,
Ким десам ҳожатимни пинҳони,
Ул магар ҳолатимни англаб жазм,
Махласимға бу сори қилғай азм».
Ёшурун тийра уйга ул дилхоҳ
Кирди ики каниз анга ҳамроҳ.
Келди чаҳ боши узра ғампарвард,
Чекти уп: «К-ей асири меҳнату дард.
Меп доғи бир фақирмен сендек,
Нотавону асирмен сендек,
Махласинг нчра саъй этиб жондин,
Сени чексам бу тийра зиндондин,
Ҳар не десам қабул этарсенму?
Қаён эцам равон кетарсенму?»
Чоҳ ичинда Суҳайл эди бетоб,
Ҳолпни заъф қилмиш эрди хароб.
Бор эди оича меҳнати бир ён,
Меҳри гулчеҳр фурқати бир ён,
Бўлғач ул навъ сўз хитоби анинг,
Ошти ул ундин изтироби анинг,
Кўнглини саъй бирла тўхтатти,
Нозанинға бу навъ сўз қотти:
«К-ей башар хилқату фаришта сифот.
Бергап ўлган танимға тоза ҳаёт!
Сендин эца бу навъ лутф зуҳур,
Ҳар нечук ишга айласанг маъмур,
Саъй этай то танимдадур жоним,
Қилайин токи бўлғай имконим».
Меҳр эшитгач бу сўзни солди таноб,
Не таноб, ики гисуйи партоб.
Нотавон тутти риштани маҳкам,
Меҳр чекти, ул ики маҳваш ҳам
Тийра уйга чиқардилар они.
Меҳр кўп қилди лутф пинҳони.
Қилди занжиру банддин ани фард,
Ер ўпуб деди зори ғампарвард:
«Ки не ҳукм этгунг, эй малак сиймо,
Шаммаи андин айлагил иймо».
Меҳр қилди фасонасин бунёд,
Бошиға неким ўтти-айлади ёд.
Атаву мулку жоҳу ҳашматини,
Пардасиға Суҳайл нисбатини.
Қўрганин баҳр мавжидин ташвир,
Тушганин анда нотавону асир.
Бўлған анда зарурдин сокин,
Қалғанин Жобир илгидин эмин.
Заъф этиб нотавон анинг сўзидии,
Лаҳза-лаҳза борур эди ўзидин,
Анга эткурди сўзни Меҳри мунир,
«Ки бу янглиғки, мен бўлубмен асир,
Айлай олмас киши халосима майл,
Кўшишу кино бирла ғайри Суҳайл.
Санга эй дардманди овора,
Сўз будурким, гар айлабон чора,
Андоқ эцангки, баҳрдин қутулуб,
Яман аҳли сори равона бўлуб,
Жаҳду суръат аро тай айлаб арз,
Ҳолатим айласанг Суҳайлға арз.
Лек бир нукта бор дурур яшурун,
Ки сени мунда асрасақ неча кун.
Жазм қилсанг бу ишни пинҳони,
Онт ичиб эмин айласанг они,
Ки чу мен бастайи бало бўлдум,
Жобир илгига мубтало бўлдум.
Манга тушмиш кўзи йироқдину бас,
Йиқилиб эрга ётти уйлаки хас.
Чун кўрар фикри қилмақ эрди иши,
Чунки кўрди йиқилмақ эрди иши.
Мунда то зое ўлмиш авқотим,
Будур онинг била мулоқотим».
Муни билгач Суҳайли зору ҳазин,
Шаммаи топти хотири таскин.
Сидқ билди яқин анинг сўзини,
Саъй ила асрай олмади ўзини.
Оҳидин ўт димоғиға тушти,
Дилбарининг аяғиға тушти.
Қилди фарёду борди андин ҳуш,
Меҳрни ҳайрат айлади мадҳуш.
Чунки ҳолин билурга айлади майл,
Яхши таҳқиқ қилғач, эрди Суҳайл.
Ўлгудек нола қилди ул дағи,
Ҳуши бориб, йиқилди ул дағи.
Йиглабон бошларида ики каниз,
Кўтариб бошларини меҳр омиз.
Келгач ўзига Меҳри равшан рой,
Дедиким: «Фитна бўлди бол кушой»,
Айлади они тийра уйда ниҳон,
Анга тегруки, тийра бўлди жаҳон,
Заъфи ифротидин Суҳайл дағи,
Ўзига келди лек уйқу чағи.
Бўлди бир-бирига жисм ила жондек,
Ё магар сарву ишқпечондек.
Неча кун қаср аро ниҳон эрди,
Сарви гулрухқа меҳмон эрди.
Токи берди таом ила шарбат,
Заъфлиқ зор жисмиға қувват.
Ани ҳам жазм билдиким Жобир,
Меҳрдин ҳажр ила эмиш собир.
Бир кун ўлғонда Жобири ғофил
Боғни сайр этарга фориғ дил,
Чиқтн ўтрусидин Суҳайли далер,
Ул сифатким, қабан масофиға шер,
Дедиким: «Паҳлавонлиқ эрмас ул,
Ким киши макр бирла урғай ёъл.
Тешиб эл кемасини ҳийла била,
Ғарқ этиб сувға бу васила била.
Қалмаған чағда кимсанинг жони,
Тўтубон банд айлагай они.
Сен агар зоҳир этгинг итликни,
Мен санга кўргузай йигитликни»,
Дедию хасм сори қилди шитоб,
Хасмни ҳайрат айлади бетоб.
Чун талашмаққа айладилар майл,
Кўтариб эрга урди они Суҳайл.
Бағлади қўлларин шитоб била,
Муни ул бағлаған таноб била.
Солди филҳол ани ҳамул чаҳ аро,
Бу дурур табъу фаҳми огаҳ аро:
«Ҳар кишиким бировга қазғай чоҳ,
Тушгай ул чоҳ аро ўзи ногоҳ».
Чун Суҳайл ўлди ул сифат фируз,
Меҳр акдиға бўлди базм афруз.
Тушти Жобир дафойини қўлиға.
Балки олам хазойини қўлиға.
Андағи эл бўлуб сарафганда,
Шаҳ топиб барча бўлдилар банда.
Эмдиким, бузди базми айшу фараҳ,
Қўлига олди шоҳвор қадаҳ.
Фикр этиб комгору давлатманд,
Деди: «Ҳар кимки, Жобир этмиш банд,
Мен билиб борин айладим озод,
Келтурунгким, қилай қадаҳ била шод».
Ики банди-ўқ эрди боғ нчра,
Келгач ул мажлиси фароғ ичра.
Бири Навдар эди, бири Нуъмон,
Кимга бўлғай бу навъ кисса гумон.
Бу маҳални не навъ шарҳ этайин,
Эл билур, билмас ўлсалар петанин.
Бори ики ата, ики фарзанд,
Риштайи васл ила топиб пайванд.
Қўпубон йиглашиб кўруштилар,
Ултуруб бир-бирин сўруштилар.
Бўлди маълум чун бори ҳолат,
Шукрлар қилдилар этиб ҳайрат.
Ики шаҳ кирдилар худо ёълига,
Мулкларин солиб анинг қўлиға.
Мулк эли шукр қилдилар бори.
Айлабон шодмонлиғ изҳори.
Эврулуб ком бирла даври сипеҳр.
Васл топти Суҳайл бирлан Меҳр.
Меҳрким, чарх хокроҳи эди,
Нилуфарзор жилвагоҳи эди,
Тўни ул рангу кўнглаки ул ранг,
Ёрининг дағи киймаки ул ранг.
Нилуфар ранги келди табъ пазир,
Ким либос этти они Меҳри мунир.
Ҳар пари чеҳраки, маҳваш эрур,
Мови ўлса либоси дилкаш эрур.
Меҳрким гулрухи самовийдур,
Нилуфарваш либоси мовийдур.
Чун тугатти фасонани ровий,
Пардадор очти пардайи мовий.
Шоҳ Баҳром абри эҳсони,
Лутф бирла кўкартти они.
Қадриға бергач, онинг афзойиш,
Кўзига уйқу солди осойиш.

XXX

Панжшанба куни Баҳромнинг сандал осо хилъат била гулшани сандалбўйда ором тутуб, сарви сандал насим била бодайи сандал шамим ичмак ва ул сандаллар лахлахасидин димоги муаттар бўлуб, кўзи уйқу майли қилмақ

Панжшанбаки субҳ чархи маҳал,
Сувади кўк жабиниға сандал,
Сандал осо насими лахлаха сой
Кўк димоғиға бўлди атрфизой.
Бу сифат атри сандал осодим,
Тун мизожи қутулди савдодин.
Сандалий қилди шоҳ борча либос,
Сандал осо уй ичра тузди асос.
Сандали қўйди осмон соя,
Анга сандал йиғочидан поя.
Жилвагар бўлди сарви сандал бў,
Сандалигун либоси тў-бартў.
Ҳулла сандал насими турфа сижоф,
Сар-басар даврасида сандал боф.
Базм атриға зоҳир этти бухур,
Ўт уза қурси сандалу кофур.
Чун қадаҳ доир ўлди, қилди видоъ,
Кечаги майдин улча эрди судоъ.
Майда соқий магар қилиб эди ҳал,
Дардисар дафъиға қизил сандал.
Чунки хуршиди сандали боғи,
Қўнуб очти қанот тун зоғи.
Шом очиб мушкфом чадиришаб,
Қурси сандал анга ёйиб кавкаб.
Сандали ёнидин қўпуб гулчеҳр,
Юз ёшурди нечукки, сандал меҳр.
Яна ком этти шоҳи фарзона,
Уйқу майли қилурға афсона.
Қилдилар ҳозир уйла сайёҳе,
Балки сўз баҳри ичра маллоҳе.
Ки кеча ўлтуруб фасона дегай,
Ғоибидин магар нишона дегай.
Нуктагу бошлади дуо аввал,
Бериб анфоси нафҳайи сандал.
Деди: «То чарх бўлғуси дойир,
Қилғуси давра анжуми сойир,
Чархдин маснадинг рафиъ ўлсун,
Нажмдин ашҳабинг сариъ ўлсун».

XXXI

Олтинчи иқлим ёълиян келтурган мусофир нукта тирозлиғи

Фориғ ўлғач бу дур нисоридин,
Дедиким: Бохтар диёридин
Қилдилар азми Xовар ики киши,
Туну кун сайр ўлуб аларнинг ишн.
Бириси Муқбили биёбон гард,
Яна бир Мудбири биҳор навард.
Раҳрав ул икидек бу кўҳна саро
Қилмай эҳсос барру баҳр аро.
Муқбил озодайи ҳумоюн фол,
Элга мақбул этиб ани иқбол.
Мудбир андоқки, борса ҳар сори,
Ўлтуруб юзда гарди идбори.
Ёълда бир води эрди асру махуф,
Қилмай андин мурур аҳли вуқуф.
Тикану шўра — сабзаву боғи,
Нафту гўгирд — суву туфроғи.
Чун бухору уфун ҳужум айлаб,
Иси анфосини самум айлаб.
Ели ўтким, киши таниға уруб,
Чун кул айлаб ҳам ўзи-ўқ совуруб.
Анда ёъқ жонварнинг имкони,
Қирибон чун ўзи чиқиб жони.
Дебон эл «Водийи Ҳамим» отин,
Ҳирқати айлаб они исботин.
Ул иков ёълдин ўлмайин огоҳ,
Буйла водида бўлдилар ҳамроҳ.
Кўрдилар чунки ёъл суубатини,
Ул бало даштининг уқубатини.
Ки нечаким, анинг канораси ёък,
Қатъ қилмақтин ўзга чораси ёъқ.
Ҳар бало қўйса юз таҳаммул этиб,
Кирдилар дашт аро таваккул этиб.
Чун ҳарорат шарора кўргузди,
Мудбири хас шароратин тузди.
Ки дер эрди: «Бу не ҳаво бўлғай?
Халқ қилмоқ бу не раво бўлғай?»
Гоҳ дер эрди масту беҳушвор:
«Сув яратмоқ магар эрур душвор?»
Ёъқ эди майл қилса ҳар сўзга,
Тенгрига эътироздин ўзга.
Чунки ул поядин таназзул этиб,
Таъну ташниъи ҳамраҳиға этиб:
«Ким мени нотавони хастаға кош,
Сен киби бўлмағай эди ёълдош!
Сени кўрмак не шум кун эрди,
Ки ёмон мунча хосият берди».
Муқбил эрди худой ила машғул,
Зикру тасбиҳи тенгрига мақбул.
Сўзи Мудбирға ғайри панд ўлмай,
Лек анга панд судманд ўлмай,
Чекти Муқбил басе азоби алим,
То анга қатъ бўлди дашти ҳамим.
Чунки ул дашт нопадид ўлди,
Баҳри дарду ано падид ўлди.
Ҳамраҳидин батанг эди Муқбил,
Хайрбодиға табъ этиб мойил.
Чун кўп эрди азоб шайни анга,
«Қола ҳазо фироқу байни» анга.
Яна Мудбир тилаб қилурға сафо,
Айлабон қилғанидин истеъфо.
Айлаган тавридин қироқ тутуб,
Ер уза бош қўюб қулоқ тутуб.
Бўлубон тавба бирла узр овар,
Ки ани Муқбил айлабон бовар.
Жавридин хотирини айлаб соф,
Унутуб ҳар неким, деб эрди газоф.
Сув қироғиға бўлдилар аян,
Кема эрди тенгизда бепоён.
Ҳар тараф соҳил ичра гом урубон,
Ховар аҳлиии топтилар сўрубон.
Ҳар бир ўз муздини қилиб таслим,
Кирдилар баҳр ичига қилмай бийм.
Берди маллоҳ аларға бир сандал,
Ки бор эрди ҳамул иковга маҳал.
Тақтилар олиб ихтиёрин анинг,
Бир улуқ кемага маҳорин анинг.
Қилдилар чунки баҳр азмини жазм,
Бир неча кема бир ён айлади азм.
Ховар аҳли ҳам ўлдилар сойир,
Кема суръатда уйлаким тойир.
Яна Мудбир ўзин тутуб бадҳол,
Майл қилди демакка ҳарза мақол,
Ёри чун мазҳари саодат эди,
Иши тасбиҳ ила ибодат эди,
Анга ҳам ёвадин бўлуб мониъ,
Бўлмайин ул бу манъ ила кониъ.
Онча куфр айта бошлади фар-фар
Ки дамидин аён бўлуб сарсар.
Тенгиз узра зуҳур этиб кўлок,
Кема аҳлини айлади ғамнок.
Бўйла сўзлар хитоби ҳаққа мудом,
Буки: «Ёъқ ишларингда ҳеч андом.
Қуму даштингда онча сўзу гудоз,
Баҳру мавжунгда бу қадар таку тоз.
Анда тафриту мунда бу ифрот,
Эл ҳиссу ақлини қилур исқот».
Шум анфосининг шаоматидин,
Баҳр чайқалди мавж офатидин.
Тушти дарёда ул сифат ошуб,
Ки су амвожи бўлди гардун куб.
Солди онинг риёҳи идбори,
Ҳар киши кемасини бир сори.
Узди заврақчанинг маҳорини қам,
Ташлади жунг рахту борини ҳам.
Кемаларнинг ичинда онча фариқ,
Қолди баъзию, баъзи ўлди ғариқ.
Қалгани дағи ҳар тараф тушти,
Борчадин амн бир тараф тушти.
Ул иков заврақида сайру шитоб,
Мудбир аҳволи заврақ ичра хароб.
Муқбил айлаб дуо тазарруъ этиб,
Тенгридин ёрлиғ таваққуъ этиб.
Мунча офат тенгизда бир сори,
Бир сори ҳамдамнннг идборн.
Ҳам дуоси анинг қилиб таъсир,
Топти таскин тенгизда ул ташвир.
Ел тиниб баҳр топти чун ором,
Заврақ айлар эди су узра хиром,
Қилибон эца баҳр уза юз бийм,
Ўзни тенгри қазосиға таслим,
Бўйла ҳолатда боқти озода,
Бир саводи кўрунди дарёда.
Ранги онинг сипеҳри хазродек,
Ҳайъату даври чархи минодек,
Эсти андоқ насим ул ёндин,
Ким хабар берди нафҳаси жондин.
Сандал осо шамиму риҳ анда,
Елга бориб дами Масиҳ анда.
Баҳр исидин димоғи фарсуда,
Бўлди Муқбилға бир дам осуда.
Саждайи шукр айлагач филҳол,
Ул тараф сурди заврақин иқбол.
Чунки иқбол заврақин сурди,
Тонг ёъқ ар бир нафасда эткурди.
Гўйи ул бир дарахт эди олий,
Рангу рифъатда чарх тимсоли.
Ул дарахт эрди гўйиё сандал,
Барги кўзгулари топиб сайқал.
Кимки ҳар кўзгуни қилиб манзур,
Шоҳиди бахт айлаб анда зуҳур.
Рифъати кўкка тегуруб поя,
Баргидин баҳрни ёпиб соя.
Соясидип су гарчи анбар фом,
Сандал осо тониб псинн машом.
Онча тупроқ сув юзини тутуб,
Ки фазосида ул дарахт бутуб.
Танаси ичра бир азим шигоф,
Чашмае жавфи ичра беҳад соф.
Сийми маҳлулдек суйи тоби,
Жўшида изтироби сиймобий.
Ғулғули баҳр эли ишига кулуб,
Ғулгул айлаб тенгиз аро тўкулуб.
Етгач анда ики ситамдида,
Бир дам ором эди писандида.
Зоҳир эрди йиғочқа бир реша,
Чиқибон Муқбили хирад пеша,
Боғлабон завриқи маҳорин руст,
Майл қилди дарахт жавфиға чуст.
Кўрди ул чашма бошида бир тош,
Хатлар этган анинг юзида харош.
Кирди Мудбир дағи шитоб қилиб,
Сувдин ичмақка изтироб қилиб,
Тош эди зеб бирла қазилған,
Турфа хатлар юзида язилған.
Ўқуди Муқбил, они Мудбир ҳам,
Бу ҳадис эрди ул хужаста рақам:
«Ким бу манзилға ул кишики этар,
Бу ғаройибниким, тафарруж этар,
Муни билдикки, симиёдур бу!
Ҳис қошида ғалатнамодур бу!
«Сандали симиё» мунунг лақаби,
Эл хаёлотидин фузун ажаби.
Мундаким эца содиқу козиб,
Табъи бўлғай сув ичгали жозиб.
Сувдин ўлған замонда соғаркаш,
Айлагай манъи жуъу дафъп аташ.
Содиқ ўлғай бир ойгача хурсанд
Бўлмайин эр-ичарга ҳожатманд.
Лек козибқа уч кун ўлгач ком
Тилагай уч куи ўца, суву таом.
Баҳра бу чашма суйидии алғап,
Тилига ногаҳ ўца бир ялған
Қорни ул навъ чок бўлгусидур,
Ки ҳамул дам ҳалок бўлғусидур.
Ичмагининг бу навъ эди жиҳати,
Кирмагинингдур ўзга хосияти:
Кирса ёлғончи куйгай андомм,
Пишгай ул сувда пайкари хомя.
Ростгў кирса бўлмағай анга жўри,
Суйи бергай ҳавоси чашмайи нўри
Чунки гусл айламакка кўз юмғай,
Қулоғу бурнини тутуб чумгай.
Бош чикарғач не кўрса кўргай ўзи,
Ки демак бўлмас ул фасона сўзи.
Лек бир чўмған улча кўргай ҳол,
Яна чўммақ эрур бу сувга маҳол,
Ким кириб ғўта истаса пайваст,
Сув бўлур паст, ул ўлса ғўтаға баст»,
Уқуғач хатни содиқу козиб,
Бўлди козибқа ул ҳавас жозиб,
Ки бир-ики дам ул судни юткай,
Кизб ила ёва таркини тутқай.
Гарчи мумкин ёъқ эрди ул услуб,
Бўлмақ окинг мизожидин маслуб.
Лек жуъу аташ ҳароратидин,
Зоҳир ўлди анинг иборатидин.
«Буки ёлғон демакни тарк эттим,
Ёъқ эса иртикоби марг эттим»,—
Деди бу сўзнию судин ичти,
Чашмасор ҳаётидин кечти.
Содиқ айлаб вузусиға таждид,
Қилди таждид шукри рабби мажид.
Сўнгра нўш этти ул зулоли ҳаёт,
Анга жуъу аташдин ўлди нажот.
Истади Мудбир ул суға кирмак,
Тийра жисмиға шусту шу бермак.
Авр ўлуб сувға чун илик урди,
Қайнабон илгини сув куйдурди.
Лек содиқ белига боғлаб лунг,
Сувға кирди нечукки, баҳрға жунг.
Сув яқасида тўлмуруб ёълдаш,
Акси янглиғ чўмурди ул суға баш,
Бош чиқарғач суға чу боқти қуйи,
Кўрди сув эрмас эрди чашма суйи,
Хавзи эрди суйи нечукки, зулол,
Лаб-балаб ҳавз ичинда моло-мол.
Ёънулуб тоши софию мавзун,
Ярақон ранг, балки сандал гун.
Даврида гулшане нечуюси Эрам,
Олида манзаре нечукки ҳарам,
Чиққали ҳавздин чу қўйди аёқ,
Кўрдиким неча сарви сиймин соқ.
Еттилар хизмати амриға чолок,
Очибон қўлда фўталар бори пок,
Тан қурутмоққа ҳулла бирла ҳарир,
Борчаси дилкавозу табъ пазир.
Хожаға бандавор туттилар,
Суртубон жисмиии қуруттилар.
Кийдуруб хилъат анга тў-бартў,
Борча сандал насиму сандал бў.
Бошиға қўйдилар амома доги,
Анда сандал била шамома доғи.
Бўлғач ороста тутуб қўлини
Қасри сандалға бошлабон ёълини,
Бериб онинг насими руҳиға қут,
Хожани ҳайрат айлабон мабҳут.
Кўрубон солса ҳолиға кўзини,
Ўзга оламда ҳар замон ўзини.
Кирди чун қаср ичига беҳушвор,
Ҳайрат ичра не масту не ҳушёр.
Кўрди қасре равоқи гардунсой,
Умр қасри киби нишот афзой.
Сақфи сандал, равоқи ҳам сандал,
Эшигу фаршу тоқи ҳам сандал.
Атриким солибон хирадға хуруш,
Гаҳ бериб ҳушу гоҳ этиб беҳуш.
Қаср аро тахти сандали ойин,
Кўп жавоҳир била топиб тазйин.
Тахт устида бир ажаб тимсол,
Жину инс ячра ёъқ юзига мисол,
Пайкари ҳайъат ичра руҳо.чий,
Бошидин то аёғи нуроний.
Ҳуснидин олам аҳли руҳиға қут,
Юзи хуршиди олами малакут.
Нурдин қадди равзанинг нахли,
Ёъқ вужудида моу тин дахли.
Жисми боштин-аёқ латофати маҳз,
Бўлуб элга бу ҳолат офати маҳз.
Даврида юз кавокиби саҳарий
Жилва айлаб нечукки, ҳуру пари.
Хожа салғач кўз ул дилороға,
Ҳуши ул навъ борди яғмоға,
Кнм қуруб қони ранги сарғарди,
Йиқилиб эрга ўзидин бапди.
Сарви гулрух келиб бошиға анинг,
Лутф ила ўлтуруб қошиға аиинг,
Келди гулрух насимидин ҳуши.
Бўлди кўргач яна фаромуши.
Кўнглидин маҳв ўлуб нишони хирад,
Гоҳ ўзида эдию гаҳ бехуд.
Кўргузуб лутф сарви ҳур нажод,
Лутфига айлади ани муътод.
Токи топти рамида кўнгли қарор,
Кўнглининг ўтидин гум ўлди шарор.
Юз тамаллуқ била хужаста арус,
Ўзини қилди хожаға маънус,
Бемуҳобо яниға яндашти,
Шавқ ўти хожа бошидин ашти.
Айрилиб сабр ила қароридин,
Ўйла фард ўлди ихтиёридин,
Ки яқин эрди сийна чок ўлғай,
Шавқи туғёнидин ҳалок ўлғай.
Маҳваш илгин тутуб қўпарди ани.
Олибон тахти узра барди ани.
Хожа эр ўптиким: «Манга не ҳад.
Бўлғали такягоҳим ул маснад».
Маҳваш ул навъ тутти онн азиз,
Ки дегайсен ўзидур анга капиз.
Андоқ ўлди аён маоши анга,
Ким яна қолмади таҳоши анга.
Тахт уза тутти эр бути гулрух,
Анга ёндашти хожайи фаррух.
Чектилар шарбату таом аввал,
Икисидин этушти ком аввал.
Атъима ул сифат латиф сиришт,
Ким дегайсен эрур наими биҳишт.
Чун ғизодин этушти табъиға ком,
Базм аро жилва қилди бодаву жом.
Қўйдилар турфа шира сандалдин,
Борча нақшу нигори зарҳалдин.
Устида шиша, ёнларида сабў,
Борча анбар сиришту сандал бў.
Қўпти гулчеҳрайи дилоройи
Атри базм ичра сандал осойи,
Ичибон тахт сори қилди хиром,
Тутти маҳвашки жоми сандал фом.
Маҳваш олиб чу бир-ики ютти,
Оғзидин олди хожаға тутти.
Хожа худ андоқ ўзидин барди;
Ки олиб бехудона сипқарди.
Уйла эврулди жоми нушо-нуш,
Ки тарабдин этушти қўкка хуруш.
Қилди май хожанинг Димоғин гарм,
Рафъ бўлдп ҳнжобу пардайи шарм.
Онча мардумлиғ айлар эрди пари,
Ким бўлур эрди хожа парда дари.
Хожа забт айлай алмайин ўзини,
Сарви гулрухдин алмайин кўзини,
Бошлади нукта беҳижобона,
Ким пари қилмиш эрди девона.
Сўз дебон ҳар замон талаб ангиз,
Ҳаракат айлабон тамаъ омиз.
Шўхи аблаҳ фириб манъ этмай,
Илги хожа илгидан кетмай.
Хожанинг қолмади таҳаммули ҳеч,
Солди шаҳват ҳужуми жисмига печ.
Ғалаёни қувойи жисмоний,
Уйла бетоқат айлади они.
Ким чекиб ҳурвашни беҳушвор,
Деди: «Ҳолимни айладинг душвор,
Раҳм этиб дардима даво айла!
Васл ила ҳожатим раво айла!»
Лобалар бирла сарви шаккарханд,
Деди: «Бўл мунчаға букун хурсанд,
Ки букун онча майпараст ўлдуқ,
Ким кетиб ҳушу ақл маст ўлдуқ,
Тонгла бўлған замон бир ишга шуур,
Хисравона қилай таҳияйи сур.
Ақд этиб сурати салоҳ била,
Ҳарамингға кирай никоҳ била.
Чун муяссар бўлур ҳалол наво,
Бу ҳарамда ҳаром кўрма раво.
Сурубон шаҳват этма беҳуда,
Пардайи исматимни олуда».
Хожаға шаҳват эрди муставли,
Қилмади суд лобагар қавли.
Яқин эрдики, юз фиғон этгай,
Жаҳд қилдики, комиға этгай.
Айлабон шаҳват они нафсоний,
Қўлни бир эрга сунди пинҳоний,
Ки иши уқдасидин очиб банд
Ож сандалға айлагай пайванд.
Деди маҳвашки: «Саъй бўлса неча,
Ул иш имкони ёъқтурур бу кеча,
Бера олмас эсанг ўзунгга сукун,
Дейки бир савр қомати мавзун.
Тонгға тегру бўлуб парасторинг,
Айласун ўзни ҳамдаму ёринг.
Бу ўтунгким, аён қилур бас кин,
Топсун онинг зулолидин таскин».
Хожа фаҳм айладики, ҳол недур,
Арада посуху савол недур.
Мутаҳаййир бўлуб бу суратдин.
Яна дам урмади заруратдин.
Бути маҳвашким, они топти хамуш,
Анга бир ойни қилди ҳам оғуш.
Ики човуши эрди маҳ сиймо,
Ноз ила андоқ айлади иймо,
Ки иков хожа сори бардилар,
Лоба кўп кўргузуб қўпардилар.
Хилват ичра тузуб сару корин,
Ҳамдами қилдилар парасторин.
То саҳар хожа масту уй хилват,
Не буюрганни билмадим шаҳват.
Чарх чун тун ливосин этти нигун.
Бўлди тун обнуси сандал гун.
Уйқудин анда очти қўзки, сипеҳр
Ерга ёймиш эди чу ашиъайи меҳр.
Кирди ёдиға ул қазия тамом,
Ки бўлуб эрди воқиъ андин шом.
Топти ўзни ажаб хижолат аро,
Кўнглин ул ҳолдин малолат аро.
Борча тақдир ила қўпуб ноком,
Айлади ҳавз жонибиға хиром.
Ким кириб сувға пок ғусл этгай.
То жанобат кудрати кетгай.
Боғлабон белга сандали фўта,
Урди чун ҳавз аро кириб ғўта.
Баш чиқарғай ҳамул булағ эрди,
Ким йиғач жавфида суға кирди.
Ҳавлдин бўлди ҳар сари нозир,
Бўй боши ўрнида эди ҳозир.
Яна бир неча ғўта айлади фош,
Ушбу эр эрди чун чиқарди бош.
Чархи танноз таън этиб асру,
Дер эди ул гузарни элтти сув.
Кавкабин тийра айлаб иқболи,
Чиқти нокомдин ўлум ҳоли.
Музтару лол қолиб ўз ишига,
Ҳоли андоқки, бўлмасун кишига.
Бир тараф онча дарди жон коҳи,
Бир тараф нохужаста ҳамроҳи.
Ул уқубат аро урар эди печ,
Ҳолин изҳор айлай олмай ҳеч.
Яна ул тош сори тушти кўзи,
Ки битилмиш эди бу чашма сўзи.
Гўшасида битилмиш эрди бу сўз,
Ки бурун солмамиш эди анга кўз:
«Ки биравким, бу симиё кўрди,
Кирибон сувға юз бало кўрди.
Чиққач-ўқ тутмамақ керак ором,
Айламаклик керак сув узра хиром.
Бўлса лахте азиматида даранг,
Дев ани ўлтурур, ёъқ эрса наҳанг».
Деди: «Турғум кечиб нажотимдин,
Ўлганим яхши бу ҳаётимдин».
Чунки фикр этти жон азиз эрди,
Ул мақом асру фитна хез эрди.
Биззарурат азимат айлади жазм,
Ешибои заврақини қилғали азм.
Кўрубон Мудбир анда кўп тағйир,
Ҳолин англарға қилди кўп тадбир.
Қилмади ошкор мутлақ анга,
Бўлди оромгоҳ заврақ анга.
Бўлди Мудбир доғи яна ёълдош,
Буйла ёълдош ёълда бўлмаса кош.
Сурдилар сув юзига заврақни,
Ўзларига паноҳ этиб ҳақни.
Муқбили нотавон хароб эрди,
Ҳажр ўтидин ичинда тоб эрди.
Шайну ошуби эрди ҳамвора,
Мудбир айлаб ишига наззора.
Сўрса эрди жавоб бермас эди,
Ким ғами шарҳ этардек эрмас эди,
Дер эди: «Эй рафиқи зебохўй,
Бўлма мендин бу сўзга посух жўй!
Буки ҳолимни шарҳ қилмасмен,
Айб эмас, чун ўзумни билмасмен.
Санга ҳолимдин гар малолат эрур,
Сен муҳиқ сен, манга хижолат эрур.
Қилса бехудлуғум сени ранжур,
Не дейин, чунки борсен маъзур.
Нафасингни манга дил осо қил,
Лутф ила неча кун мувосо қил.
Бахтдин ком агар бўлуб ҳосил,
Бўлса бир кун мақомимиз соҳил,
Ҳажрима хотирингни шод айлай,
Ўпуб илгингни хайрбод айлай»,—
Деб бу сўз олиға қўюб бошиа,
Кўзидин юммайин тўкуб ёшин,
Заврақ ичра хуруш салур эди,
Ўти дарёға жуш алур эди.
Мудбир аҳволидин бу навъ огаҳ,
Ким анга қўйди юз жунун ногаҳ.
Чашма узра бўлур чу деву пари,
Урунуб бўлди бу сифат асари.
Кўрунуб бу анга ғариб нима,
Ки аён бўлди бир азим кема,
Чун эл ўз эътидолидин ашти,
Заврақ ул кема бирла ёндашти.
Кемага қўйдилар иковла қадам,
Булғали мавж хавфидин беғам.
Кема аҳли тамом ўлуб эдилар,
Жон ғамидин халос бўлуб эдилар.
Кема ичра ёъқ эрди ғайри ўлук,
Анда сандал йиғочидин тўла юк.
Мундоқ эрмишки, Xусрави ховар,
Ки эмиш ул тараф жаҳон довар,
Бир қизи бор эмиш пари янглиғ,
Не пари, меҳри ховарий янглиғ.
Шоҳ умриға зеб ила зайн ул,
Шоҳға балки қурратул-айн ул.
Воқеъ эрмиш судоъ доим анга,
Кўрунуб умр номулойим анга.
Ҳукамо айлабон иложин кўп,
Келмай онинг мизожиға бири хўб,
Ғайри сандал исики, нофиъ ўлуб.
Бошининг оғриғиға дофиъ ўлуб.
Бу жиҳатдин шахи сипеҳр маҳал.
Касри олий бино қилиб сандал,
Борча азжоси сандали пайванд,
Рифъат ичра нечукки, чархи баланд.
То тутуб маҳваш ул уй ичра мақом
Етгай андин судоиға ором.
Олам ичра тушуб бу овоза
Руҳи тужжорнинг бўлуб тоза,
Анда сандал сатарға жозим ўлуб,
Ҳинд мулкига барча озим ўлуб,
Тошибон онча сандали хушбў,
Ки бутуб ул иморати дилжў.
Гўйиё ул гуруҳдин нечаси,
Бўлған иш саъйи куидузи кечаси.
Бу кема ичра топибон ором,
Юклабон сандал айламакда хиром,
Кема гирдоб аро бўлуб доир,
Йиллар ул даврада эмиш сойир,
Туганиб чун алар захираси пок,
Бўлубон кема аҳли борча ҳалок.
Бу маҳал эл эсиб тенгиз уза тез,
Зоҳир айлаб тенгизда рустохез,
Баҳрни чунки эл қилиб раққос,
Чарх урардин бўлуб сафина халос.
Киргач ул кемага ики ҳамроҳ,
Бор эди Муқбил иши нолаю оҳ.
Тутубон кунже ўз фиғони била,
Қолибон баҳр ичинда жони била.
Мудбир ул ўлган элни суға солиб,
Кемаву моли ихтиёрин олиб,
Кема амволини қилиб ўзининг,
Кемани балки ҳам билиб ўзининг.
Ул бу амвол забтига машъуф,
Ёриға ёъқ анинг ишида вуқуф,
Ким қўрунди йирақтип соҳил,
Кема соҳилға этти мустаъжил.
Бу тарафким, кема шиновар эди,
Гўйиёким диёри Xовар эди.
Шаҳ букун майл этиб тамошоға,
Айлар эрди назора дарёға.
Кўргач ул кемани деди: «Юрунгуз,
Элидин бир кишини келтурунгуз!
Кема кайфиятини фаҳм этайин,
Фаҳм этиб, яниб уй сори кетайин»,
Кўрдилар ики кимса эрди қарин
Бу бири шоду ул бири гамгин.
Шаҳ сўзи ул иковга чун этти,
Мудбир ул ён равон хиром этти,
Ер ўпуб айлагач дуо филҳол,
Шоҳ анинг ҳолатини қилди савол,
Деди: «Тожирмену тижорат ишим,
Қолмади бу сафарда ҳеч кишим,
Бўлубон сув уфунати мақрун,
Ўлдилар борчаси бўлиб тоун.
Эмдиким бўлди манзилим соҳил,
Мен мену бир қулум оти Муқбил»
Ул бу янглиғ суруб фусун била дам,
Ким бўла бошлади танига варам.
Варамидин либоси чок ўлди,
Кўкси ҳам чок ўлуб ҳалок ўлди.
Шаҳни ҳайрат айлади ожиз,
Бўйла лиш кўрмаган учун ҳаргиз.
Муқбили нотавонни қилди талаб,
Қўргач-ўқ кўнглига юз урди тараб.
Олидин ҳамраҳини ёшурди,
Сўрди ул сўзки, ёридин сўрди.
Муқбил андоқки, бор эди бир-бир,
Қилди андақки, бор эди тақрир.
Шаҳ деди, кемаву неким иҳмол,
Борчаси сўлди жа.мъ байтулмол.
Ҳар не Муқбилғаким баён бўлди,
Чинлиги шоҳга аён бўлди.
Деди: «Аҳсанта, мухбири содик,
Сидқ аро кимгаким, десак фойиқ.
Тузлугунг кўнглумизни сайд этти,
Жонимизни асири қайд этти.
Иста, биздин неким санга дилхоҳ»,
Муқбил айлаб дуо деди: «К-ей шоҳ.
Шоҳнинг умру жоҳин истармен,
Чарх авжида комин истармен.
Яна матлуб ҳақ ибодатидур,
Ким улус мужиби саодатидур.
Шоҳ агар қилса бандасин озод,
Туну кун айлагум дуо била ёд».
Чунки Муқбил сўзи эди дилкаш,
Ҳусн хулқию ҳусни хилқи хуш.
Шаҳ кўруб ул сифат ҳамида ҳисол,
Ки башар хайлидин эрур бу маҳол.
Муқбили хуш баёну зебо чеҳр,
Уйла гарм этти шоҳ кўнглида меҳр,
Ки анга хизматин ружуъ эттн,
Шаҳ деганга бу ҳам шуруъ этти.
Қилди қуллуғни уйла табъ пазир,
Ки шаҳ этти ани қошида вазир.
Сўнгра хизматдин ўтти поя анга
Солди давлат ҳумойи соя анга.
Шаҳ бўлуб вуслат амриға машғул,
Они фарзандлиққа қилди қабул.
Гарчи ул қилди узрлар ангиз,
Ки ўти ўзга барқдип эди тез,
Ким анга қилмиш эрди ғорати ҳуш,
Бути сандал насими сандал пўш.
Боқмайин шоҳ эътизориға ҳам,
Қўймай они ўз ихтиёриға ҳам,
Харж этиб махзан ошкору нухуфт,
Қурратул-айнин айлади анга жуфт.
Кийдуруб ҳулла борча сандал бўй,
Ким париваш бу ишга қилмиш хўй.
Қасри сандалға чектилар они,
Топшурурға гули сумансони.
Чунки боқти ҳамул ғаройиб эди,
Ки анга мужиби масойиб эди.
Қаср ул, сақфу остона ҳам ул,
Тахт ул, офати замона ҳам ул.
Ҳайрат ўти солиб димоғига дуд,
Айлаб ул ўт вужудини нобуд.
Оҳу афғон чекиб йиқилди яна,
Жони чиқмаққа майл қилди яна.
Ўзига гар келур эди гоҳи,
Яна борур эди чекиб оҳи.
Атри сандал топиб димоғи анинг,
Ёрубон гар кўзи чароғи анинг.
Кўзин ачқач яна кўруб аҳвол,
Нола айлаб бўлур эди беҳол.
Кўрубон буйла ишқи дилкаш анга,
Меҳрибон бўлмиш эрди мақваш анга,
Токи тадриж ила топиб ором,
Топти маҳваш висоли бирлан ком.
Лек ҳайратдин эрди доим лол,
Сўрди бир кун бути ҳумоюн фол:
«Ким санга ҳайрати эрур ғолиб,
Бормен онинг вуқуфиға толиб».
Чун анга нукта ёъқ эди жуз рост,
Кўрганин шарҳ қилди бекаму кост.
Шажару чашма можаросипи ҳам,
Сандалу қасри симиёсини ҳам,
Мутабассим бўлуб бути маҳваш,
Анга афсона бошлади дилкаш:
«Ким мени хўблиқ аро тақдир,
Чун жамол ичра қилди оламгир,
Тушти ҳуснум сўзи жаҳон ичра,
Не жаҳон, балки инсу жон ичра.
Манзаримдин ўтарда ногоҳе,
Ҳуснума вола ўлди жин шоҳи.
Қаср уза тушти жин алолоси,
Мени девона қилди савдоси.
Шаҳға чун қилдим они жилванамо,
Бошим устига келтуруб ҳукамо.
Яна ромию соҳири ҳунарий,
Дафъ этардек зиёни деву пари.
Қилдилар иттифоқ ила чора,
Ким алар дафъ бўлди якбора.
Лек гоҳе қанот садоси келур,
Қулоғимға пари нидоси келур:
Бўйла дерларки, жин шаҳи яна,
Чунки бўлмуш ғамимда девона.
Баҳр уза симиёйи этмишлар,
Манзари дилкушойи этмишлар.
Сандалий қасру даврида боғе,
Сандалий тохт уза мени доғи,
Сен нечукким кўруб аён эттинг,
Манга кўрган киби баён эттинг,
Нақш қилған эмишлар анда тамом,
Кўрубон хаста тапқали ором.
Сен ҳамоноки анда этмишсен,
Узни нақшимға вола этмишсен.
Анда вола эдинг мисолимға,
Мунда эткурди ҳақ висолимға».
Рафъ ўлуб Муқбил олидин мушкил,
Бўлди гулрух хаёлидин хушдил.
Қасри сандалда комрон бўлди,
Тўни ҳам сандалий нишон бўлди.
Сандал осойиши равон англа,
Атри онинг ҳаёти жон англа.
Сандал исинда тек туруб бўлмас,
Мушкни кимса ёшуруб бўлмас.
Чун бу афсона сурди нукта саро,
Уюди шаҳ насими сандал аро.

XXXII

Одина куни Баҳромнинг кофурий асвоб била қасри кофургун ичинда мушкин зулфи кофурий либос била тахти ож узра жоми биллуридин бодайи кофур мизож ошом килғани ва ул кофуркорлиқдан ҳижрони ҳарорати таскин топиб, ўз ғазоли мушкбўсидин хабар тапқани

Чунки одина бу рафиъ равоқ,
Қилди тоқин саҳар гачидин оқ,
Солиб эрди мушаъбиди гардун
Нажм доналаридан оғзиға ун,
Субҳдин лек ўйла жўшкурди,
Ким дамидин ул ўтни совурди;
Субҳ савбини гозури афлок
Меҳр собуни суртубон юди пок,
Шоҳ айлаб либосин оқу ҳарир,
Жилва қилди нечукки, меҳри мунир,
Қилди, оламни ёрутуб нури,
Азми гунбаз саройи кофурий.
Ҳулла бирла ҳаририни бути чин,
Бериб эрди бу ранг ила ойин.
Тахтп ож узра шаҳ чу тутти мақом,
Шўх ҳам топти ёнида ором.
Яна ишрат учун тузулди асос,
Мажлис аҳлиға оқ борча либос.
Яна бир гулрухи паризода
Тутти чини қадаҳ била бода,
Чпни эрди валек фағфурий,
Чин буким ранги эрди кофурий.
Шоҳ оқшомға тегру бода ичиб,
Лек ҳар кунгиднн зиёда ичиб.
Меҳр чун даҳрдин ёшурди нур,
Сочтп ой чарх томидин кофур,
Яна уйқу нишоти истади шоҳ,
Солдилар оқ уй ичра маснадгоҳ.
Ҳозир эрди мусофири пурдон,
Нуктадин кўнгли ҳуққайи дурдон.
Қилди боғишда ўлтуруб бунёд,
Шаҳ дуосинки: «Чархи кўҳна ниҳод.
Бу оқ уюнга боргоҳ ўлсун,
Боргоҳинг жаҳон паноҳ ўлсун!»

XXXIII

Еттиичи ицлим ёълидин келтурган мусофирнинг фасона сиголлиги

Чун дуо қилди деди фарзона,
Ки дей ўз кўрганпмдин афсона:
Менки тушмиш буён гузор манга,
Мулки Xоразм эрур диёр манга.
Санъатим анда соз чалмақ иши,
Билмайин мен киби ишимни киши.
Илми адвору фанни мусиқий,
Мендин ул илм аҳли таҳқиқий.
Элга таълим этмоқ вирдим,
Кимки устоди қавм шогирдим.
Ногаҳон тушти мундоқ овоза,
Эл аро бўлди бу хабар тоза,
Ким келур тожири хитойи зод,
Биласи бир канизи ҳур нажод.
Хожанинг моли баҳру кондин кўп,
Ҳар неким эл гумони андин кўп.
Лек тожирға ончаким амвол,
Моҳвашға юз онча ҳусну жамол,
Вовужуди жамоли фитна фиган,
Бор эмиш хуш навову «барбат» зан.
Бу хабар элни беқарор этти,
Неча кун ўтти хожа ҳам этти,
Қилди Xоразм аҳли истиқбол,
Фаҳм қилмаққаким, недур аҳвол.
Хожа худ бор эди деганча ғани,
Зуҳду тақви анинг шиору фани.
Юзи сажжода узра матлаъи нур,
Мушкининг чарх айлабон кофур.
Парда ичра маҳи фалак пайванд,
Асли нисбатда хожаға фарзанд.
Хожаи баҳр каф била гуҳари,
Ул сифатким, фаришта бирла пари.
Лек маҳваш юзи ниқоб ичра,
Меҳрдекким бўлур саҳоб ичра.
Ул ниқобп — ниқоби кофурий,
Меҳр узра саҳоби кофурий.
Ёъқ ниқобики, ҳар не кийгани оқ,
Не кияр бўлса истабои ани оқ,
Ҳар куни ики қатла — субҳ ила шом:
Тузубон нагма сарви сийм андом
Парда ичра қилиб навозиш чанг
Унун ул чанг ила қилиб оҳанг.
Тузуб ул навъ руд бирла суруд,
Ки олиб жонлар ул суруд ила руд.
Пардадин ташқари улусқа ҳужу,м,
Пардаги ҳоли лех номаълум.
Пардада ҳол ошкоро ёъқ,
Киши кўрмак тиларга ёро ёъқ.
Субҳ ила шомким, тарона тузуб,
Халқ фарёди бехудона тузуб,,
Элни алҳони нотавои айлаб,
Нотавонларға қасди жон айлаб.
Ўйла кун ўтмайинки, бир ғамнок,
Ўлмағай оҳу нола бирла ҳалок,
Ўлубон халқ ул навога кўчун,
Жон бериб балки, андоқ ўлмак учун.
Мулк шоҳика тегуруб нома,
«Ки фалак бўйла тузди ҳангома».
Айлай олмай ани тиларга хитоб,
Ким эрур хожа ҳам рафиъ жаноб.
Берибон ўз либосиға тағйир,
Шоҳни ишқ этиб фақиру ҳақир,
Сойири халқ ичинда пинҳоний,
Шаҳни ҳам вола айлаб алҳони.
Солибон парда ичра маҳрамлар,
Зуафодин санамға ҳамдамлар.
Ҳуснин англаб навосидин афзун,
Бўлди бу қисса бениҳоят узун.
Қилиб ул парда ичра ком тамаъ.
Васлин пстаб шаҳ ўлди хом тамаъ.
Айлаб ул навъ булъажаб ҳавасе
Солди даллолалар араға басе.
Истабон моҳваш била пайванд,
Айламак хожаға ўзин фарзанд.
Ҳосил ўлмай бу мақсади ноёб,
Хожадин шаҳға бўйла келди жавоб:
«Ким бу сўзларки, шоҳи банда навоз,
Қилди бу қулға мужиби эъзоз.
Тийра туфроғни кўкка тегурди,
Зарра қадрин қуёшдин ошурди.
Манга не ҳадки, шоҳи давлатманд,
Пойим этгай бу эрга тегру баланд.
Лек мундин ҳам ортуқ айласа жуд,
Манга толиъ агар ёъқ эрса, не суд?
Ҳосилан бу санамки, маҳвашдур,
Жуфт амридин асру саркашдур.
Ҳақки қилди ягонайи офоқ,
Жуфтидин доғи они айлади тоқ».
Деди улким: «Анинг шиори бор,
Шоҳ ҳокимдур ихтиёри бор».
Шаҳ муни тутмайин мусаллам ҳеч,
Сўзда кўп тушди тоб бирлан печ.
Сўз кўп уммиду бийм бирла деди,
Посухи хожанинг ҳамул сўз эди..
Кўрдиким айлар они ишқ ҳалок,
Ўзи мағлубу ишқ эди бебок.
Шаҳват они чу беқарор этти,
Ғазабу зулм ошкор этти,
Ҳукм қилдики, бордилар хайли,
Шаҳға андоқки, бор эди майли,
Юклабон ҳурнинг аморисин,
Хожанинг луъбати ҳисорисин,
Элтибон шоҳи тийра роп сари,
Мойил айлаб ҳарамсароп сари.
Қаср ичинда тушурдилар филҳол,
Шаҳнп мағлуб этиб хгслн маҳол.
Азм қилди санам сори ҳушдил,
Чун бу ҳолатни билди моҳи чигил:
Чангини қўлға олиб айладп соз,
Чанг ила нағма айлади оғоз,
Нағма ул навъ ошкор этти,
Ким эшитгач шаҳ ўзидин ксттп.
Еца ҳар кимсанинг қулоғиға бу,
Йиқилиб элтпбон ани уйқу.
Чун улус борча масти хоб бўлуб,
Шўхқа уй сори шитоб бўлуб.
Шоҳ чун уйғониб сипоҳ била,
Ҳайрат айлаб сипаҳни шоҳ била.
Кўзларидин юбон чу уйқуни,
Келтуруб ёна шўхи жодуни,
Яна ул навъ нагма соз айлаб,
Уйқу кўзларга турктоз айлаб,
Япа айлаб санам уйига хиром,
Тутубон пардаси аро ором.
Неча қатла шаҳ этти ўйла жадал,
Анга маҳваш кетурди бўйла бадал.
Оқибат иффати муассир ўлуб,
Шаҳ пшидин рамида хотир ўлуб,
Хожа олиға кслди лутф омиз,
Бошлабон юз ҳадиси узр ангиз.
Базм тартиб этиб аёқ тутти,
Ота айтиб ани қулоқ тутти.
Ойға ҳам инфиол этиб изҳор,
Қилғонидин малол этиб изҳор.
Парда тошида узрхоҳ бўлуб,
Узр айтурда хокроҳ бўлуб.
Тутубон чун бу меҳр айлаб фош,
Ики дунёда они қиз қардош,
Ота муни, сингил дебон они,
Айлаб улча риоят имкони,
Шўх чун шоҳдин бўлуб эмин,
Бўлубон ул диёр аро сокин.
Хожа боғи ясаб биҳишт осо,
Анда бир қасри тоқи гардунсо.
Яна ул кавкаби саодат учун,
Ясамиш хужрае ибодат учун.
Моҳ кофургун қабо пайваст,
Бўлуб ул хужрада худой параст.
Бори кийган ҳарири субҳ нишон,
Кўзи тонг отқуча ситорафишон,
Тенгрига туну кун муножоти,
Биров уммиди бирла авқоти.
Лек они кимсага аён қилмай.
Чун аён қилмай ул киши билмай.
Субҳ бўлғач яна суруд чекиб,
Нағма бирла навойи руд чекиб,
Ҳам анинг руди иштиёқ ангиз,
Ҳам суруди келиб фироқ омиз.
Бир нафас чунки элни зор қилиб,
Савти тош кўнгли ичра кор қилиб.
Яна тоатқа юз қўюб то шом,
Шом айлаб ҳам ул ишнга қиём.
Парда тошида злга нолаву оҳ,
Шаҳ дағи анда эр тутуб гаҳ-гоҳ.
Ул гаройибни истимоъ айлаб,
Ҳуш анинг кўнглидин видоъ айлаб.
Ясабон ҳожа хони меҳмони,
Улча бўлғай такаллуф имкони.
Кўргузуб юз туман латофат ила,
Узатиб шоҳни зиёфат ила,
Хожанинг суду моясиға газанд
Еткуруб ики булъажаб фарзанд.
Менки ул шаҳр нағма сози эдим,
Базмлар достон навози одим.
Ҳам кунум лаҳни руд бирла ўтуб,
Ҳам маошим суруд бирла ўтуб,
Чунки ул зоҳир этти руду суруд,
Офият мендин айлади падруд.
Топмадим элдин илтифот ўзга,
Талх бўлди манга ҳаёт ўзга.
Чун ишим мухтал ўлди якбора,
Апладим ўз ишимга бир чора:
Айладим рағбат ул қадар кофур,
Ким ҳароратдин айлагай маҳжур,
Ражулият чу салб бўлди тамом,
Хожа даргоҳи сори урдум гом.
Хожа маҳваш ҳаримида эдн шод,
Ким йирақрақтин айладим фарёд.
Истади хожайи фаришта хисол,
Парда ичра нигори ҳур мисол.
Сўрдиларким: «Недур бу фарёдинг?
Ким сену кимдин ўлди бу додинг?»
Айттим: «Зулм сиздин ўлди манга,
Сен атаву бу қиздин ўлди манга».
Дедилар: «Туҳмат этма, эй мазлум,
Ки эмас бизга зулм даъбу русум!
Танимақта магар янгилмишсен,
Ўзга эл бизни фаҳм қилмишсен».
Дедим: «Андақ эмас, сўрунг бир-бир,
То қилай ҳар не қилдингиз, тақдир.
Қилингиз чора берсангиз инсоф,
Ёъқса тортинг сўзумга ҳукми газоф».
Дедилар «Айт».— Айладим оғоз,
Сўзни аввал дуодин эттим соз,
Сўнгра ҳолим дедим шитоб этмай,
Сўз адосида изтироб этмай.
Кулубон туттилар мусаллам ани,
Хожа қам, сарви лола рух ҳам ани.
Токи бу эрга этти сўз охир,
Ки муродимни айладим зоҳир:
«Ки тиларменки, улча бўлса ҳаёт
Ушбу даргаҳда сургамен авқот,
Ки ишим ғайри лаҳну руд эрмас,
Ўзга иш шуғли даст ҳам бермас.
Қут берса фаришта эҳсони,
Қути руҳ ўлса ҳур илҳони,
Бўйла таълимким, эрур ҳавасим,
Мингидин бирга бўлса дастрасим,
Умрум ар Нухдин кам эрмасдур,
Ҳосили умр ул манга басдур.
Менки бу навъ кўрдунгиз ожиз,
Ёъқ бу фан ичра мен киби ҳаргиз.
Бу мамоликда кимга бу иш вирд,
Борча бордур манга камин шогирд.
Бор экандур менинг қошимда забун:
Арзи мусиқий эца Афлотун.
Лек бу ишки эмди бўлди аён,
Сабтидин ожиз англа килки баён,
Ким кўрубтур чу нағмаи тузмак,
Гаҳ қилиб қатл, гоҳ тиргузмак.
Лаҳн ким топти мояйи эъжоз,
Андин ўлди менинг ишим носоз».
Кўрдилар чун бу ажзу хорлиғим,
Асар этти аларға зорлиғим.
Лутф ила дилнавозлиғ айлаб,
Ҳолима чора созлиғ айлаб,
Деди хожаки: «Ёримиз бўлсанг,
Соз ила ғамгусоримиз бўлсанг,
Худ маишат санга эрур ҳосил,
Лек бир муддао эрур мушкил:
Сарви гулрухға хизмат этмак ҳам,
Ки яқин келмас анда номаҳрам».
Дедим: «Ўзумни маҳрам айлаб мен,
Сизни ул ишда беғам айлаб мен.
Ҳунар уммидидин бўлуб маъюб,
Ражулиятни қилмишам маслуб,
Онча кофур иттифоқ эттим,
Ки ҳаво майлини йироқ эттим.
Чун эрур ушбу парда кофурий,
Ҳам бу ранг ичра парда мастури.
Манга ҳам ўзни қилғали ҳамранг,
Бўлди кофур жониби оҳанг.
Бўлмасам ушбу пардадин маҳжур,
Бир камин бандамен отим Кофур».
Сўз дедим чун бу навъ адо бирлан,
Хожаву сарви маҳлиқо бирлан.
Ҳайрат айлаб, чу қилдилар тафтиш,
Англадиларки воқиъ эрди ул иш,
Илтифот эттилар ниҳояциз,
Кўргузуб хулқу лутф ғояциз.
Бўлубон лаҳзаи ишимда малул,
Хизматим икисига тушти қабул.
Хизмат амрида ул сифат бўлдум,
Ки икисига мултафат бўлдум.
Пардада гоҳ хожаға дамсоз,
Парда кейнида ойға ҳам ҳамроз.
Чун бор эрди муносабат мавжуд,
Асру кўп илтифот тутти вужуд.
Моҳрух чун тузар эди нағамот,
Мени бир ҳайрат айлар эрди мот:
Неки абёти жонфизоси эди,
Борчаси дарду ҳажр адоси эдп.
Нағмага кирса ҳар тарона анга,
Нолалар эрди ошиқона анга.
Англадим. хилват ичра ҳам они,
Ки басе йиғлар эрди пинҳони.
Лсру кўп музтар айласа эди гам,
Парда кейнида мен эдим маҳрам.
Ҳар нсчук сўзки, қилса эрдп хаёл,
Мендин ул сўзни айлар эрди савол.
Билганпмча жавобин айтур эдпм.
Бори сўзнинг савобин айтур здим.
Тунлар уйқудин ўлса бегопа,
Манга дер эрди: «Айт афсона».
Қапдаким бўлса эрди шарҳп фироқ.
Йиғлар эрди ягонайи офоқ.
Бўила пҳволиднн тааққул ила,
Жазм бўлди манга тааммул ила,
Кп паривашки, зору маҳзундур,
Гўйиёким бировга мажнундур.
Ҳажр хори ичин чу ковиш этар,
Савт ила ташқари таровиш этар.
Чекмаса нагма тупу кун они
Куйдурур ул шарора пинҳони,
Ҳоли чуи мундоқ эрканин билдим,
Андин англарни орзу қилдим.
Аптур эрдим ҳадис ҳар соридин,
Сўз ўтар эрдн хайру шар соридин.
Токи топтим ўзумга беҳад ром,
Тавсани табъида басе ором.
Бўйла ҳолатда дедим: «Эй маҳваш,
Тенгри туцун ҳамеша кўнглунг хуш!
Хотиринг қайғудин йироқ бўлсун,
Айш ҳар лаҳза яхшироқ бўлсун!
Мушкиледур манга қилайму савол».
— «Қил!» — дегач, сўзни бошладим филҳол:
«Ким неча вақт эрурки банданг мен,
Меҳрдек хоки раҳфиганданг мен.
Кўзотурмен ҳамеша ҳолинг не?
Айш ёхуд ғаму малолинг не?
Ҳар тарафким, этиб дурур кўнглум,
Ўйла маълум этиб дурур кўнглум,
Ким сенинг бир ғами ниҳонипг бор,
Халасидин хароши жонинг бор.
Анга боис биров муҳаббатидур,
Балки андуҳу доғи фурқатидур.
Ки чу андин этар алам чекмак,
Даъб этарсен суруди ғам чекмак.
Ўзни машғул этиб тарона била,
Нола айларсен ул баҳона била.
Чуи кўнгул шарҳи ҳоли айларсен.
Хаста кўнглунгни холи айларсен.
Манга бу ғамни ошкор эцанг,
Мени бу сирда роздор эцанг.
Токи бўлғай ҳаётим имкони.
Кимса мендин эшитмагай они.
Лек мумкин дурур даво қилурум,
Саъй этиб ҳожатинг раво қилурум».
Чун эшитти сўзум бути гулрух,
Фикр этиб бўйла айтти посух:
«Ки бу сўзким, дединг йироқ эрмас,
Ростдин иукта яхшироқ эрмас.
Яхши бўлмиш ишим санга маълум,
Лек шарҳин сен айламак мафҳум.
Хирад олинда номувофиқ эрур.
Сўрмамақ сендин они лойиқ эрур.
Санга ёъқ суд англамақ они,
Манга юз минг балият имкони.
Ишки таҳқиқи бежиҳат бўлғай,
Сўрмақ они не маслаҳат бўлғай?
Мунди гар истасанг ўзунгга нузул,
Ики ишдин бирини айла қабул:
Ё бу тафтиш таркини этгил,
Ёки билгач бошинг олиб кетгил,
Ўйлаким бўлмағил бу водида,
Балки бу мамлакат саводида».
Гарчи ул нуктадин этишти ҳарос,
Лек жон қасди айлади васвос.
Бир неча кун кезар эдим ғамгин,
Топа олмади хотирим таскин.
Ҳам замиримни ғамкаш этти бу фикр,
Ҳам димоғим мушавваш этти бу фикр.
Чунки сабру қарорсиз бўлдум,
Оқибат ихтиёрсиз бўлдум.
Яна хилват топиб дуо қилдим,
Суди ёъқ можаро адо қилдим:
«Ки хаёлимда фикр ўлуб пеша,
Мени савдойи этти андеша,
Чункп ҳадисингни истимоъ этайин,
Бошим олиб қаён десанг кетайин!»
Дсдп маҳваш: «Ғариб эрур бу сўзунг,
Ки тиларсен бало ўзунгга ўзунг.
Шаҳрда турмасингға паймон қил,
Бошинг олиб кетарга аймон қил».
Хотириға не таврким этти,
Аҳд қилдим нечукки амр этти.
Кўнглида ваҳм қолмагач ёна,
Маҳваш оғоз қилди афсона:
«Ки мени чун ғамин хаёл эттинг,
Ул ғамимға жиҳат савол эттинг.
Сўзни аввалдин этмасам марқум,
Яхши бўлмас гамим санга маълум.
Билки Чин мулкидур диёр манга,
Ўтубон анда рўзгор манга,
Ики хон кину размидин такдир,
Тифл экапда биравга қилди асир.
Байъима хожа муштари бўлди,
Бандаси меҳри ховарий бўлди.
Гарчи мундоқ азиздурмен анга,
Сатқун алған каниздурмен анга.
Чунки ёъқ эрди хожаға фарзанд,
Мисли фарзанд қадрим этти баланд.
Чун унум дилкаш эрди, лаҳжам хуш,
Чекар эрдим таронайи дилкаш.
Ҳукамоким бу фанда моҳир эди,
Ким маҳорат аларда зоҳир эди,
Келтуруб уйга кўп риоят этиб,
Жуду икром бениҳоят этиб.
Ул қадар саъй айлади маҳу сол,
Ким манга касб бўлди мунча камол,
Ҳосилим бўлди тартмаққа нағам,
Музҳику мубкию мунаввим ҳам.
Унум овозаси жаҳон тутти,
Чангим овози осмон тутти.
Ҳусн худ беқиёсу андоза,
Бўлдн овоза узра овоза.
Эшитиб борча аҳли жоҳу тамиз,
Ким бор зрмиш бировда бўйла каниз.
Бўлдилар накд санж байъим учун,
Тўктилар молу ганж байъим учун,
Ҳар тарафдин чу мол рез этти,
Хожа ўз фарзандини каниз этти.
Неча кўпрак кўруб харидорим,
Тезрак айлар эрди бозорим.
Чинда бу навъ шўр ила ғавғо,
Ҳар кишининг бошида бир савдо.
Чинда бор эрди бир ажаб наққош,
Сунъ наққошидек жаҳон ара фош.
Ишя монандсиз, оти Моний,
Ул ёзиб суратимни пинҳоний.
Сафар этмак учун ўзин тузмиш,
Бир шаҳаншаҳға они кўргузмиш,
Ким жаҳон мулки ичра ҳар ким шоҳ,
Бор эмйш анга бандайи даргоҳ.
Шоҳ суратға майл этиб пайдо,
Балки бўлған эмиш кўруб шайдо.
Ўйлаким топибон амин кишилар,
Пок пайванду хурдабин кишилар,
Йибариб Чинға шўр салмақ учун,
Бир канизакни сатқун алмақ учун.
Бир харидор эди Xито хони.
Ҳукм бирла ийроқ этиб они,
Байъ этиб хожанинг мизожи била,
Неча бирла Xито хирожи била.
Шод ўлуб бахтдин кушод топиб,
Яндилар истаган мурод топиб.
Фарз ёъл қатъини билурлар эди,
Ики манзилни бир қилурлар эди.
То мени шоҳға кетурдилар,
Дурнн дарё сори этурдилар.
Еттн чун зарра меҳри анварға,
Банда султони банда парварға.
Шоҳ ул элни бениёз этти,
Олам аҳлида сарфароз этти.
Ватан этти манга шабистонин,
Не шабистонки, равзайи жонин.
Андоқ ўлдики, менсизин бир дам,
Тийра эрди анга ёруғ олам.
Умридин ҳосили жамолим анга,
Балки умри абад висолим анга.
Иш анга ишрату шикор эрди,
Гашти саҳрову лолазор эрди.
Чопибон кўҳу дашт сори саманд,
Гўр бўйниға солур эрди каманд.
Ҳар қаён чопса гўр пўя сутур,
Ўлар эрди сутури олида гўр.
Лолагун гўрни шикор айлаб,
Қонидин эрни лолазор айлаб,
Лолазор ичра чун ичиб майи ноб,
Гўр эти эрди базми ичра кабоб.
Хоҳ шаҳр ичра, хоҳ дашт ичра,
Хоҳ орому хоҳ гашт ичра
Менсизин ёъқ эди даме коми,
Ком ёъқ хотирининг ороми.
Бўлмасам ҳамраҳ урмай ул бир гом,
Мен наво чекмай, ичмай ул бир жом.
Мен қаю нағмаким адо айлаб,
Ул чекиб оҳу жон фидо айлаб,
Дашт аро сайр қилса, ёнида мен.
Шаҳр аро хплвату ниҳонида мен.
Олмайин кўз дами жамолимдин.
Тўймайин бир нафас висолимдин.
Оқибат бўлди ул сифат мағлуб,
Ким мен эрдим ҳаётидин матлуб.
Етти ул срга ишки, хайлу сипоҳ,
Қўйди назмндлиққа юз нсгоҳ.
Ки алардин ёъқ эрди шаҳга вуқуф,
Кеча-кундуз манга эди машъуф.
Ончаким шаҳ манга эди мойил,
Хаста кўнглум анга эди мойил.
Васлин истарга ихтиёрим ёъқ,
Ҳажрида лаҳзаи қарорим ёъқ,
Шавқ ўти ики ёндин андоғ тез,
Ки бўлуб шуъяаси сипеҳр ситез.
Шоҳдин илтифоти номақдур,
Қилған эркан дурур мени мағрур.
Мен канизи сиёҳбахти лаим,
Ҳам спяҳбахту ҳам сиёҳ калим.
Шаҳдин ул бандаликки, кўргаймен,
Ҳавсала қайдаким, сингургапмен.
Ҳар неким нутқум айлар ўлса баён,
Бор эмиш бошидан-аёқ ҳазён.
Бир кун ул навъ воқиъ ўлдики шоҳ
Овда эрдию мен анга ҳамроҳ.
Маст эди ул, эрди бздапараст,
Лек мен худпарастлюцдии маст.
Шаҳ этиб бир кийик сари оҳанг,
Чапиға ё ўнгиға олди хаданг,
Деди: «Чун рахшим ул тараф сурайин.
Ани ҳар навъ ким десанг урайин».
Мен дедимки: «Қўлин шикил этгил,
Ҳам йирақтин-ўқ айлагил бисмил».
Билгач ул сўзни хотири поки,,
Тикти ики қўлин отиб хоки.,
Чунки солди ики қўлиға шикол,
Кайбур отиб бўгузлади филҳол.
Қилди бир ишкиқилғоли они,
Одамизоднпнг ёъқ имкони.
Керак эрдикижон фидо қилсам,
Шастининг муздини адо қилсам,
Эмдиким мендин истади инсоф,
Бошлабон мен сиёҳбахт газоф,
Ақлдин жаҳл сори қайтибмен,
Ул қадар ҳашву ҳарза айтибмен,
Ки агар адл ила қилиб чора,
Мени қилдурса эрди юз пора,
Деганимга жазо эмас эрди.
Қилғанимга сазо эмас эрди.
Анда ҳам қаҳр тиғини сурмай,
Мендек ўлтургулукни ўлтурмай,
Боглатиб солди бир биёбонда,
Ки қазо эца ўлгамен онда.
Қаҳр ила маст қўйди шаҳрға юз,
Токи ўтти ики кеча-кундуз.
Ҳожаким деб эди мени фарзанд,
Лек сотиб эди узуб пайванд.
Хотири қолиб иштиёқимға,
Туза олмай ғаму фироқимға,
Мени кўрмак учун бўлуб жозим,
Бўлған эрмиш Xитойдин озим,
Манга салғанда жаҳл бўйла хато,
Ики манзилға этган эрмиш ато.
Ул ики кунки мен эдим мағзуб,
Хожаға кўрмагим бўлуб матлуб,
Сурар эрмиш фарас қилиб шабгир,
Тийра эрмиш кеча нечукким қир.
Уркудаб ёълдин оти чиққан эмиш,
Бир ики қул била азиққан эмиш.
Сурубон водию биёбонға,
Юз машаққат аро этиб жонға,
Ул қаро тунда бахти бедори,
Салған эрмиш ани менинг сори.
Тийра тун чун манга яқин этмиш,
Хожаға уйқу асру зўр этмиш,
Тушубон бормиш уйқуға бир дам,
Чун кўз очмиш ёруб эмиш олам,
Ёнида юз қадамға яқин ёъл,
Иттифоқо назора айламиш ул.
Дашт аро бир қаро кўрунмиш анга,
Бир қаро дашт аро кўринмиш анга.
Кишидекким ғулула банд ўлғай,
Бор бўйида хами каманд ўлғай.
Айлайин деб ҳақиқатин маълум,
Қилмиш ул сори хожа ранжа қудум.
Еца кўрмиш заифайи зори,
Ҳар сари мў танида озори.
Боғланиб сочининг каманди била,
Етибон дашт уза бу банди била,
Раҳм этиб эшгали узотмиш илик,
Ки ўлукму экин, бу ёъқ эрса тирик?
Чунки таъжил ила эшиб они.
Юзида гарчи ёъқ эмиш қони,
Бўю боши манга шабиҳ эрмиш,
Кўзу қоши манга шабиҳ эрмиш,
Аяғ остида зулфи помоли,
Зақани холи лаълининг холи.
Хожа билмайки, маст эрур, ё соғ,
Топмай уйқудадурму, ё уйғоқ,
Ҳар дам ул ҳайрат они лол айлаб.
Ҳар замон ўзга бир хаёл айлаб.
Хожанинг бўйла ибтилоси чоғи,
Кўрунуб корвон қароси доғи.
Йибориб бир қулинки, элни суруб,
Келтуруб ул мақом аро тушуруб,
Неча қиз борча ҳамдаму ёрим,
Зуафодин неча парасторим.
Етгали хнзматимға жон бирла,
Келган эрмиш бу корвон бирла,
Хожа ул борчани қилиб ҳозир,
Манга қилган эмиш борин нозир.
Алар англаб нишоналар бирла,
Навҳа тортиб тароналар бирла,
Юзни йиртиб яқани чок айлаб,
Дарддин навҳайи ҳалок айлаб,
Хожаи кордону фарзона,
Бўлуб ул ҳайрат ичра девона,
Дард ила навҳайи ғамим тутубон,
Йиғлабон зору мотамим тутубои,
Лек фаҳм айламайки ҳол недур?
Меҳри умрумға бу завол недур?
Асру ожиз бўлуб бу суратдин.
Ашк ила юб мени заруратдин,
Кафан айлаб ҳарир ила сайфур,
Сепибон ул кафан аро кофур,
Чун мени чирмаб ул ҳарир била,
Онп хушбў этиб абир била.
Чун сепилгач абири ноб анда,
Сепилиб дам-бадам гулоб анда.
Танки ўлкан киби эмиш бетоб,
Чун топиб нафҳайи абиру гулоб,
Юзланиб заъфлиқ димогима ҳуш,
Нафас ўлмиш танимға ҳам оғўш.
Чун алар фаҳм этиб ҳаёт манга,
Накди жон айлабон закот манга.
Юзларин суртубон аяғимға,
Яхши ислар тутуб димоғимға,
Дер эмиш ҳар бир ўзга янглиғ сўз,
Ки ўзумга келиб, очибмен кўз.
Чун кўзум тушти нотавонларға,
Меҳр парвард меҳрибонларға,
Айттим: «Мунда турмайин юрунгуз,
Кўчубон жаҳд айлабон сурунгуз.
Ким бу манзил маҳалли офат эрур,
Жон ситон водийи махофат эрур».
Кўч ўлуб чунки нола чекти диро,
Манга эрбўлди бир амори аро
Томизиб гоҳи оғзима шарбат,
Гаҳ равойиҳ била бериб қувват.
Юрубон ёъл ики кеча-кундуз
Қўйди сиҳҳат менинг мизожима юз.
Кололар чун ҳорарға явушти,
Хожа бир чашма бошиға тушти,
Сабза узра ясалди кошона,
Зеблиғ боргоҳу шамиёна.
Ясабон тахт уза рафиъ мақом,
Манга бердилар устида ором.
Келиб олимға хожа ўлтурди,
Шарҳи ҳолимни мў-бамў сўрди.
Мен доғи ул сифатки, воқиф эдим,
Борин андоғки, воқеъ эрди дедим.
Хожа бир дам бошии тутуб қолди,
Яна бир дам бошин қуйи солди.
Анга мен чунки шарҳи ҳол эттим,
Ҳолин онинг дағи савол эттим.
Ҳолин ул ҳам деди нечукки эди,
Қиссаси бор эди нечукки деди,
Назар этмай замона ғамлариға,
Шукр деб тенгрининг карамлариға,
Анда чун бир кун ўлди осойиш,
Сўз юзига берилди оройиш.
«Ки чу айтилди ҳар жиҳат эмди,
Не дурур ишга маслаҳат эмди?»
Мен дедимким: «Агар канизига шоҳ
Ғазаб этти худой эрур огоҳ,
Бор эдим улча бўлди изҳори,
Юз туман ончанинг сазовори.
Чунки шаҳ кину қаҳрини сурди,
Тенгри асради гар ул ўлтурди.
Киши ўлганга тиға кин сурмас,
Бир ўлукни икита ўлтурмас,
Бу кафапким, дибосим айлабсиз,
Хилъати мавту ёсим аилабсиз.
Кийибоп даргаҳига қўйсам юз,
Айцам бу фасона равшану туз:
«Ки гуноҳики, мен қилиб эрдим,
Ўлтурурдек эдим билиб эрдим,
Адл ила шоҳ ҳукми қатл этти,
Неки қилмнш эдим — жазо эттн.
Янги жон манга берди эрса худо,
Ани ҳам келмишам қилурға фидо.
Қатл агар қилса ҳам фигандаси мен.
Афв ҳам айлар эрса бандасп мен.
Журмум ўлса ўзи паноҳим эрур,
Караму лутфи узр хоҳим эрур.
Мундоқ эцак бу қиссаға тадбир,
Ҳеч шак ёъқки, шоҳи оламгир,
Афв расмин риоят этгусидур,
Карами бениҳоят этгусидур».
Мен бу сўзни чу айладим ирод,
Хожаву халқ қилдилар фарёд:
«Ким хатодур бу раъйким қилдинг,
Хирадингдин магарки айрилдинг?
Ёва де сен! Ўзунгдаму ёъқ сен?
Ёки хони ҳаётдин тўқ сен?
Шаҳки бир сўз учун тўкар қонинг,
Яна қилмақ недур фидо жонинг?
Шоҳ бир шуълайи фурузондур,
Ҳар кпшпга этишса сўзондур.
Ўт аро ихтиёр нла сурмак:
Баҳра бермас, багайри купдурмак.
Шоҳкнм бўйла тангдил бўлмиш,
Ғазаби ўти муштаил бўлмиш.
Қачмақ андин савоб эрур бу дам,
Неча андин йироқ — офат кам.
Ғазабиға тугангач андоза,
Ҳар тараф стгусидур овоза:
Ким бу ишким, санга раво кўрди,
Жониға юз бало даво кўрди.
Андин андуҳ ила надомати бор,
Ёки айш ичра истидомати бор.
Нодим ўлса иложи осондур,
Борибон қайтмоқ не нуқсондур.
Бор эса қилғанида исрори,
Жонни қутқарған ўлғабиз борн».
Хожа сўзни тугатмак эрди ҳамон,
Ки ҳадисин деганди яхши, ямон.
Сўзга бу навъ чун қарор ўлди,
Маслаҳат бир сари фирор ўлди.
Чун йироқ эрди кишвари Xоразм,
Қилдилар ул тараф азимат жазм,
Мен чу шаҳдин бу навъ айрилдим,
Ҳажрида қалмағум тирик билдим.
Ўлган-ўқ айладим ўзумни гумон,
Ҳажр воқеъ ҳамону марг ҳамон.
Ул кафанким, либосим ўлмиш эди,
Мужиби эҳтибосим ўлмиш эди.
Ани киймак танимға фан бўлди,
Ки ўлук кисвати кафан бўлди.
Менки бўлдум висоли маҳжури,
Кафанимдур либоси кофурий.
Бот тўкулмас учун тани ранжур,
Сепилибдур кафанда ҳам кофур.
То бу кишвар ҳудудига эттук,
Токи бу шаҳр аро нузул эттук,
Гар йирақсен ёъқ эрса ҳамраҳсен,
Бори бўлған пшимдин оғаҳсен.
Бу шаҳ олинда мунча ялғаним,
Анга юз изтироб салғаним,
Демагилким кўнгул ҳавоси эди,
Ки вали неъматим вафоси эди.
Чун санга сиррим ошкор эттим,
Сен доғи қил, неким қарор эттим,
Шартким айладинг — вафо этгил,
Бу диёр ичра турмайин кетгил».
Мен симоъ айлагач бу навъ суруд,
Сарви гулрухқа айладим падруд.
Мулк бар мулк тутмайин ором,
Айлабон ёълин қатъ гом-багом.
Кишига зоҳир этмадим бу роз,
Мунга тегруки, шоҳи банда навоз.
Ҳукм қилдики: «Айт афсона!»
Мундоқ афсона топмадим ёна.
Ҳам кўруб бўйла қасри кофурий,
Ёдпма кирди ул бути ҳурий.
Кн фпроқ ичра бўлғали ранжур,
Бу сифат ҳулла айламиш кофур.
Ёъқки, кофургун кафан қилмиш,
Анга кофур урарни фан қилмиш.
Улки олам аро ажойибдур,
Бўлса бу қаср аро муносибдур.
Сўзга бергунча қиссагу анжом
Ғойибидин нишон топиб Баҳром —
Хуш юз қатла тарк қилмиш эди,
Юздин ортуқ ўлуб тирилмиш эди.
Ушбу афсонадин ўлуб, ёна,
Тиргузуб они ушбу афсона,
Ноладин асраб ўзниким ногоҳ
Бўлса ровий фиғонидин огоҳ,
Айласа бир нафас фасонани бас,
Анга боғланған ўзга роҳи нафас.
Дегучи чун деди фасонани пок,
Кўкка тортиб фиғони оташнок,
Чорлабон нуктагуни чун қучти,
Булбули руҳи гўйиё учти.
Анинг оби ҳаётдек сўзидин
Борди ўлган киши киби ўзидин,
Кимни беҳуш этар бу афсона,
Ўзига худ келиб нетар ёна?

XXXIV

Баҳром ғойибидин нишон топиб, ўздин ғойиб ва бенишон бўлуб, Xоразм мулкига нишон йибориб, хожайи фарзона Синла гавҳари ягонани тилатиб, алар келгунча ўзи даги ўтру чиққани ва субҳ анфоси масиҳларидек ўлук танға руҳ кинорғани

Чункиул кеча шоҳи шоҳ нишон.
Ғойибидин бу навъ топти нишон,
То саҳар беқарору бедил эди,
Уйлаким сайди ним бисмил эди.
Шавқ ўтиға куюб нечукки хасе,
Бетаҳаммуллуқ айлар эрди басе.
Шеваси изтироб қилмағлиқ,
Гоҳ қўпмақ, гаҳе йиқилмағлиқ.
Топса эрди бузуқ мизожи қарор,
Буюрур эрди қиссаға такрор.
Иши чун қилғанини билмак анга,
Гоҳ ўлмак, гаҳи тирилмак анга,
Ҳажр андуҳи чун қилиб беҳол,
Ҳолига келтуруб умиди висол.
Не дейин ҳажрдин нелар кўрди,
Ким ул ақшамни тангға тегурди,
Онча қилди тирилмаку ўлмак,
Ки падид ўлди субҳға кулмак.
Субҳға чунки бўлди кулгу падид,
Дамидин ёндн шуълайи хуршед.
Шоҳнинг итти ҳосил ороми,
Қилди майл аидаким Дилороми.
Ул тараф жазм қилди азм этмак,
Токи Xоразм ҳаддиға этмак.
Бўлуб аркони давлати мониъ,
Неча кун сабр ила қилиб қониъ.
Дедилар: «Азм қилмамақ авли,
Ки эрур шаҳға заъф муставли.
Гарчи муҳлик дурур фироқ асру,
Лек бу ёъл эрур йироқ асру.
Бўлмағай ранж чун шадид ўлғай,
Сиҳҳат асбоби нопадид ўлгай».
Ҳукамо ҳам келиб алар била рост,
Қилдилар шаҳға эр ўпуб дархост:
«Ки неча шаҳға ишқ ойиндур,
Лек куҳ виқору тамкиндур,
Тор ойини истиқомат ўлур,
Чун таҳаррук топар қиёмат ўлур.
Неча кун кўнглунга тутуб ғамни,
Тутқил орому бузма оламнн!»
Кишилар топти оқибат таъйин,
Чарх суръат валек меҳр ойин.
Хожага нома истимолат ила
Ойға ҳам, лек бас хижолат ила,
«Ким бу янглиғ хабар эшиттук жазм,
Ки бор эрмиш маконингиз Xоразм.
Бу хабардин агарчи бўлдуқ шод.
Етти юз навъ бандимизға кушод.
Лек ҳолатни англаған ҳангом,
Тутмангиз анда бир нафас ором.
Кеча-кундуз демай хиром қилинг,
Уйқуни биз каби ҳаром қилинг».
Шўхнинг нуқъасида пинҳони
Тамизиб ашкдин бағир қони:
«Ки фироқинг ичимни қон қилмиш,
Ани кўз ёълидин равон қилмиш,
Келки айлай санга фидо жоним,
Ёъқса бўйнунгга бўлғуси қоним,
Фурқат ичра чиқарма жонимни,
Дашна урмай оқизма қонимни.
Келки чиқсун қошингда жоним ҳам,
Яна оқсуи ёълунгда қоним ҳам.
Ҳажр тиғини жонима сурма,
Жоп берурдин бурунроқ ўлтурма.
Сайр аро меҳри ховарий янглиғ,
Манга келгил учуб пари янглиғ.
Гарчи ўлтурмак айладинг манга фан,
Келу кўр, бўйнум узра тиғу кафан.
Гар қошингға этурмадим ўзни,
Оразингға ёрутмадим кўзни,
Айлама ҳамл комронлиқға,
Ҳукм қил они нотавонлиқға,
Ки фироқинға то асир ўлдум,
Заъфдин ул сифат ҳақир ўлдум,
Ки сув ичмак манга не имкондур,
Томизурлар валек ул қондур.
Бўйла мажруҳу нотавондурмен,
Нотавон жисму хаста жондурмен.
Келу ўлған танимга жон бўлғил,
Жисмим мояйи равон бўлғил,
Ки таваққуф қилурда фаҳм этгум,
Ваҳки келгунг валек мен кетгум!
Даҳр чун айлагай мени нобуд,
Сен таассуф эмак не қилғай суд?»
Чун рақам айлади бу руқъайи дард.
Руқъанинг сафҳасиға берди навард.
Солди қосидлар олиға ҳайҳот,
Деди: «Турмай этинг нигорима бот!»
Яна Xоразм шаҳиға ёзди мисол,
«Бу ки Xоразмдин бир иллиқ мол,
Хожаға зоди роҳ эткурсун,
Хожа маҳмилни бу тараф сурсун».
Шаҳдин ул ишда мундоғ англаб майл,
Ер ўпуб ёълға кирдилар ул хайл.
Ел киби ёълда қилдилар таъжил,
Гўйи бир гом ўлур эди бир мил.
Чунки мустаъжил эрдилар беҳад,
Еттилар бот андаким мақсад.
Хожа боғин топиб нечукки насим,
Шаҳ мисолини қилдилар таслим.
Хожа чун олғач они, қилди сужуд,
Ойға ҳам этти руқъайи мақсуд.
Хожа боши сипеҳрдин ошти,
Моҳваш фарқи меҳрдин ошти.
Чунки Xоразм шаҳиға этти мисол,
Важҳ берди Xизонадин филҳол.
Ўзи доғи хизона эткурди,
Хизмати бекарона эткурди.
Асру кўп шодмона бўлдилар,
Тахт сори равона бўлдилар.
Кўргузуб ёъл юрурда истиъжол,
Шоҳ худ қилған эрмиш истиқбол.
Чукки қолди арода бир манзил,
Шоҳ этиб борча халқни ғофил,
Уюған чоғда эл қилиб тадбир,
Айлади моҳрух сари шабгир,
Ел киби кеча тинмайин кетти,
Сарви гулрухға субҳи дам этти.
Корвон ёлқибон урардин гом
Топмиш эрди ҳамул замон ором.
Гўйиё эрди тонг қаранғуси,
Элтибон эл кўзини уйқуси.
Боргаҳ чашма бошида тикилиб,
Наргиси гулнинг уйқу майли қилиб.
Чашма бошида бир рафиъ чинор,
Ичи ковоки ул сифатким гор,
Ичини ўртаган шарори ҳалок,
Кўкси ошиқ ичидек ўлған чок.
Шаҳ отин бнр ҳажарға боғлаб руст,
Ул шажар сори азм айлдди чуст.
Кирди пинҳоний ул чинор ичра
Ёри ғор ул сифатки ғор ичра.
Анда чун эрди сарви ҳур сиришт,
Топар эрди машоми атри биҳишт.
Шоҳнинг чун мақоми ўлди дарахт,
Ойни уйғатди уйқусидин бахт,
Қўпубон субҳ ўйлаким маъҳуд,
Зоҳир этти бурун тариқи сужуд.
Тенгрига чун ниёз кўргузди
Олиб илгига чанггини тузди.
Такя айлаб йиғочқа бошлаб руд,
Қилди оғоз ошиқона суруд.
Нола шаҳнинг фироқидин айлаб,
Оҳ анинг иштйёқидин айлаб,
Чашма сори уруб паридек гом,
Тутти сарчашма бошида ором.
Анга лойиқ навойи руд ясаб,
Номасн сўзларин суруд ясаб,
Ҳар сўзидин чекиб фиғон йиғлаб,
Оқизиб сайли ашку қон йиғлаб. ъ
Шоҳ ҳар нағмада бориб ўзидин,
Ашки андуҳ ёғдуруб кўзидин.
Токи ой ун чекиб тарона била,
Бошлади савт бу фасона била:
«Ки бу ёъл не бало узоғ ўлди,
Тобидин доғим узра дое ўлди.
Етти оғзимға ранждин жоним,
Қолмади ғам эмакка имконим.
Умрдин ноумид бўлдум ло!
Меҳнати ҳажр ичинда ўлдум ло!
Ул кун ўлғайму, эй сипеҳри даний,
Ки солиб шоҳ хизматиға мени:
Қулоғиға сўзумии эткурсанг,
Аёғиға кўзумни эткурсанг.
Васлдин ҳосил ўлса дармоним,
Бўлмағай ўлсам ўзга армони!»
Бу сурудини чун эшитти шоҳ,
Ёқасин чок қилди тортиб оҳ.
Югуруб жисми нотавон бирла
Чиқти юз нолаву фиғон бирла,
Нафасинииг ўти шарор ангез,
Шуъла чаққан киби йиғачдин тее,
Ёр аёғиға бўлди андоқ паст,
Ки қуёш кўргай офтобпараст.
Қолмади анда ҳушнинг асари,
Ўйла девонадекки кўрса пари.
Чун пари доғи кўрди андоқ ҳол,
Айлабон ҳайрат они бехуду лол.
Шоҳ оёғиға дур сочиб кўзидин,
Борди ўпгач аёғини ўзидин.
Ер уза чунки ,паст бўлди сипеҳр,
Ерга тушти сипеҳр аёғиға меҳр.
Қора туфроққа тушти зилли илоҳ,
Сояға тушти меҳр ҳам ногоҳ.
Шоҳ бехуд эр узра, моҳ доғи,
Моҳ келмай ўзига, шоҳ доғи.
Ҳажр поён топиб висол кўрунг
Оллоҳ, оллоҳ! ғариб ҳол кўрунг!
Ҳажр шоми худ эрдилар беҳол,
Ҳол кўргил, чу бўлди субҳи висол.
Нафас урғунча субҳи абиз пўш,
Бирида ёъқ эди нафас, бал ҳуш.
Чун саҳар очти маъдани кофур,
Меҳр оламға ёйди ҳуллайи нур.
Корвон аҳли айлабон маълум,
Қилдилар ул иков бошиға ҳужум.
Хожаким кўрди ул ғариб аҳвол,
Билдиким кўнди тойири иқбол.
Элни ул теградин йироқ сурди,
Бир саропарда чуст келтурди.
Кўруб ул теграга саро парда,
Тутти кофургун саропарда.
Кирди ою қуёш ниқоб ичра,
Балки кофургун саҳоб ичра.
Ўзига келгач ул ики дилхоҳ,
Не дейишгандин ўлмадим огоҳ.
Бир шабистонки, эл эмас маҳрам,
Қайси элким, саҳар насими ҳам,
Сўзки васфида ҳар намат бўлғай,
Рост бўлса, дағи ғалат бўлғай.
Етти алқисса чун муродиға шоҳ,
Сўнгғидин этти борча хайлу сипох
Шаҳға чун завқ инбисот топиб,
Барча ул завқдан нишот топиб.
Хожани шаҳ вазири хос этти,
Суду савдосидин халос этти,
Касб чун эл ғанимат айладилар,
Шаҳр сори азимат айладилар.

XXXV

Баҳром гўрнинг ов азмига чарга салғани ва ажал хайли овининг чаргасиға қалғани ва сайд азмиға гўр суммининг тезрафторлиғи ва ўзининг гўр домиға гирифторлиғи ва салтанатининг анжоми ва тарих ва фасонасининг итмоми ва ихтитоми

Шоҳ чун шаҳрни мақом этти,
Яна оҳанги руду жом этти.
Заъф кетти мизожидин билкул,
Баски гул атри бирла ичти мул.
Ўзи бирла муқаррар этти муни,
Ки ўтар ҳафтанинг чу этти куни.
Ул эти қаср аро хиром этгай,
Ҳар куни бирда майли жом этгай,
Моҳвашлар била қилиб май.нуш,
Тутқай ўз маҳваши била оғуш.
Бўлса гулчёқралар анга маҳбуб,
Лек маҳоубин англағай марғуб.
Бўлғай ул қаср ранги малбусот,
Балки кўрмакта борча маҳсусот.
Неча йил буйла комлар сурди,
Ҳой-ҳуйин фалакка эткурди.
Оқибат ҳе дегунча чархи даний,
Тийра гўр айлади анинг ватани.
Қилма Баҳромдин муни ҳайрат,
Анга худ чарх берди оз фурсат.
Киши юз қарн подшоҳ ўлса,
Тахтгиру жаҳон паноҳ ўлса,
Етти кўқ гунбазида ороми.
Човуши бўлса чарх Баҳроми,
Ҳам керак оқибат видоъ этмак,
Борчанинг таркнни қилиб кетмак.
Шоҳ Баҳромнинг бутуб коми,
Мундоқ ўлди ишининг апжоми:
Кнм ичар эрди этти қасрда май,
Ҳар бирига мурури пай дарпай.
Қайси манзил ароки бўлса муқим,
Сарви гулчеҳр эрди ёру надим,
Чанг бирла тараб физо дағи ул,
Нағма бирла газал саро дагн ул.
Бўлса девори баст аро дилгир,
Азм этар эрдп қплғали нахчир.
Анда ҳам ёнида эди маҳваш
Чекиб от узра пағмайи дилкаш,
Нағма пардоз ул эрди, соқи ҳам,
Боқийи умру умри боқий ҳам,
Юзидин мажлисига оройиш,
Унидан хотириға осойиш,
Онсизин эрмас эрди бир соат,
Хоҳ айш айласуп вагар тоат.
Бир кун ов солмиш эрди беҳад кенг,
Давраси чарх даври бирлан тенг,
Сайд ул овда ўйлаким анжум,
Борчасиға фирор рахнаси гум.
Анда отлиққа ҳад ёъқ эрди паднд,
Сайдға ҳам адад ёъқ эрди падид,
Бир фалаквор марғзор эрди,
Тўла отлиғ била шикор эрди.
Отлиғи чаргалар тузуб неча саф,
Қўшулуб бир-бирига ики тараф.
Чун қўмаргалға этти ул чарга,
Халқ беркиттилар аяқ эрга.
Сайдга ҳаддин ошти эл жаври,
Уч йиғач эрди чарганинг даври,
Лек ўн беш саф эрди тў-бартў,
Сайддин чарга ўртасида ғулув.
Захм ила сайд баски зор ўлди,
Марғзор ўйла лолазор ўлди.
Балки қон бўлди селлар ҳар ён,
Айлади сел майллар ҳарён.
Сайдким эрга оқти қони анинг,
Чиқти қон сели бирла жони анинг.
Шоҳ Баҳром Гўри беозарм,
Ўзни гўр ўлтурурға айлаб гарм,
Чаргада мингча қодир андозе,
Борчанинг сайд урарға парвози.
Сайддинким келур чиқариб тил
Ҳар бирисига юз рамида қатил.
Чарга ақли отиб яғиндек ўқ,
Ҳар тараф қўйса юз қутулмақ ёъқ,
Ўлубон неча юз туман жонлиқ,
Ҳар киши неча сайд ила қонлиқ
Қон тўкардаки, ёъқ харос элга,
Бўлубон лолагун либос элга,
Қондин ул эрда гулистон бутти,
Гўйиёким ул элни қон тутти.
Марғзорн ки ов эди анда,
Қон ёъли нов-нов эдн апда,
Гўйиё ўйла ср экандур бу,
Ким бор эрмиш тубида балчиғу сув.
Юзинп гард таҳ-батаҳ тутмиш,
Анда ямғур яғиб гияҳ бутмиш,
Чун гияҳ бутмиш ўйлаким беша,
Тубини маҳкам айламиш реша.
Бир қариға яқин захомат анга,
Реша бандидин истиқомат анга.
Эмдиким қондин ақти ҳар ён сайл,
Сел ўз марказиға айлади майл,
Сингиб ул навъ нам қуйи кетти,
Ки бу нам — сув намиға ҳам этти.
Балчиғ ул навъ бўлди ов элига,
Ки этар эрди кимсанинг белига,
Бодполарга батмақ ўлди иш,
Балчиғ устида ятмақ ўлди иш.
Бўйла ҳолатда меҳр чекти ниқоб,
Парда ёпти қуёш юзига саҳоб.
Булут эл узра қатра бор ўлди.
Нуҳ тўфони ошкор ўлди.
Қуйидин суву юқоридин нам,
Юқоридин наму қуйидин ҳам.
Арада бўлған ўлса туфрақ руст,
Асраған бўлса ажриғ они дуруст.
Чун юзин юз туман черик ёпқай,
Сайд кенича ҳар бири чапқай,
Ажаб эрмас бўлуб тахалхул анга,
Еца ҳар соридин тазалзул анга.
Хоссаким қондин оқибон юз ариғ,
Ҳар ариғ қилса эр юзин балчиғ,
От аёғи ани халоб эца,
Юқоридин яғин дағи эца,
Не яғинким, этиб фалакка ҳаё,
Тўкса олам эли уза дарё,
Умридип эл не айб кўз юммақ?
Қайда тебранмак, анда-ўқ чўммақ?
Ушбулар борча бор эдп мавжуд,
Бўлди бир дамда ов эли нобуд.
Чарга даврикп, халқдин тўлди.
Ер юки оғир эрди хам бўлди.
Уйла юмрулди эрга юз минг хайл,
Қилдилар бир нўлп су қаърпға майл.
Давра бпрлаки, чўмдилар мутлақ,
Бўлдп ул ов ҳиеорига хандақ.
Сувкп хандақ қирагпдин ташти,
Не қирағким ҳпсоридип ашти.
Кўрган ул давра ичра мундағ ҳол,
Ерни андагкн, сув уза ғарбол.
Жопдин ул сув била илик юдилар,
Шоҳ, балким бори чирнк юдплар.
Топмас эрди чўмуб итардпн амон,
Сапд афган ҳамону сайд ҳамон.
Санд учун борчаға хиром ўлди,
Саидгаҳ худ аларга дом ўлди.
Шер ила жайран ул мақом ичра,
Туштилар чун бу навъ дом ичра,
Юз туман шеру жайран ўлди чу ғарқ,
Шеру жайран аро ўларда не фарқ?
Билдилар ошкору пинҳоний,
Ёъқ эканни қутулмақ имкони,
Саъй ила бир-бирин тутуштилар,
Муғтанам англабон қучуштилар.
Бор эди ул қучушмақ андак руст,
Ким бир ўлдилар ики ҳамдам чуст.
Бўйла ваҳдат чу ошкор ўлди,
Бир-бирига икав шикор ўлди.
Кўрди шаҳким, сипоҳи дашт навард
Боттп аидакки, ёъқ алардин гард.
Ул сариким, азимат этти сипоҳ,
Ҳам ўшул ён азимат айладн шоҳ.
Мўрдук тушти ул сипоҳ аро шўр,
Кирдилар эрга борча ўйлаки.мўр.
Кирди гар мўрдек сипоҳи дажам,
Кирмайин қолмади Сулаймон ҳам.
Гўрдур борча олам аҳлиға қисм,
Анга Баҳроми Гўр эди худ исм.
Аждаҳое дурур бу даҳри даний,
Элни ютмақ чекиб шиору фани.
Токи ютмақ шиорини тутти,
Юта алғанча халқни ютти.
Лек қонуни эрди ютмағининг,
Биру ё ўн, ёъқ эрса юз ё минг.
Андип элга басе тааб тушти,
Лек Баҳром иши ажаб тушти,
Ки апи онча иззу жоҳ била,
Даҳр аро сиғмағаи сипоҳ била,
Бермайин бир дам ичра ҳеч амон,
Ўйла чеккай бу аждаҳайи дамон,
Ки бирав тапмайин хабар андин,
Даҳр аро қалмағай асар андин.
Оллоҳ-оллоҳ! не аждаҳодур бу,
Аждаҳо демаким, балодур бу.
Ким киши топса аждаҳодин ранж,
Ҳам топибдурлар аждаҳо била ганж.
Мунда ёъқ ганж, ғайри вайронлиқ,
Кимса андин қутулмайин жонлиқ.
Токи жондин эрур нишон кишига,
Андин эрмас даме амон кишига,
Жонни алған била дағи қўймас,
Танни ютқан била дағи тўймас,
Жисми хокини хоксор айлар,
Кўкка ажзосини ғубор айлар.
Ончаким бўлғай ул ғубор асари,
Етар ажзосиға анинг зарари.
Анга бир дамдадур тутулмағлиқ,
Лек йилларда ёъқ қутулмағлиқ.
Бордур андин биравга истиғно,
Ким шиори эрур тариқи фано.
Гарчи бўлди забуни Афридун,
Бу Фарндундек айлар они забун.
Эй Навоий, вужуд ҳарфин унут,
Адам ўлмақ била фано ёълин тут.
Сен чу урсанг фано ёълида алам.
Ёъққа мумкин эмас этишмак адам.
Аламин кўрмайин десанг ёъқ бўл.
Сени ёъқ топса ўзга нетгай ул?

XXXVI

Даҳри муҳолиф норостлиғи харонасин тузмак ва бенаво ушқоққа андин ижтиноб пардаси кўргузмак ва сипеҳр зулмидин бехабарларга таъп тоши атмақ ва гафлат уйқусидии жоҳ магрурларин насиҳат гўшмоли била уйғатмак

Чарх мундип доғи бақосиз эрур,
Ёъқ кесак гўрдек вафосиз эрур.
Эй кўнгул, боқмағил жаҳон ишига,
Ким жаҳон қилмади вафо кишига.
Бир улуғрақ кесак эрур бу жаҳон,
Ки эрур кўораги сув ичра ниҳон.
Курайи хок келди бебунёд.
Сув ичинда кесакка не буиёд.
Анга оқил не эътибор этгай,
Анда бир дам қачон қарор этгай.
Ким кесакнс сувда назора қилур,
Бир-ики лаҳза чун ўтар эзилур.
Бу хесак манзили иқомат эмас,
Кнмсага анда истиқомат эмас.
Бурун андинки, сувда ҳал бўлғай,
Сув тубига чўмар маҳал бўлғай.
Сен фано бирла киштие соз эт,
Анга рахтинг солурни огоз эт.
Кимки ул кишти ичра топса футуҳ,
Ёъқ ажаб бўлса кемачи анга Нуҳ.
Кимгаким Нуҳ бўлди киштибон,
Ғам ёъқ ар кўқка мавж. урар тўфон.
Воқиф ўлғилки, айлабон талбис,
Топмағай ёъл бу кемага иблис.
Дема гарчи топар эсанг ёро,
«Ло тазар кофирина дайёро».
Кўрма ул демакда осонлиқ,
Ки эрур сўнгқиси пушаймонлиқ.
Курайи хокким дедук бешак,
Ки эрур ўйлаким сув ичра кесак.
Анга бўлса сувда кссакча ҳисоб,
Муни дарё юзида англа ҳубоб.
Гар ҳубоб ўлса ўйлаким гупбад,
Анда қилмас иқомат аҳли хирад.
Гунбадеким йиқар нафас они,
Киши қилмақ недур ҳавас они.
Уйки бир дамда бўлғай ул барбод,
Ани не навъ эл эслагай обод.
Чарх тоқики, бесутун ўлғай,
Ҳар нафас сайр ила нигун ўлғай.
Гоҳ фарш ўрниға келиб арши,
Гоҳ арш устига чиқиб фарши.
Кимса не навъ этар бу уйда мақом,
Ё тутар бу мақом аро ором.
Мухталиф келди чархи зангори,
Андин ортуқ нужуми сайёри,
Қайси сайёр, бал савобит ҳам,
Мутаҳаррик демайки, собит ҳам.
Ҳар бири луъбате ясаб ўзини,
Хира айлаб ўзига эл кўзини.
Бир шабистонда жилва айлаб соз,
Фалак ул лаъбларға луъбатбоз.
Луъбати маҳмаваши суманбар ҳам,
Шомдин зулфи мушку анбар ҳам,
Юз туман лаъб ошкор айлаб,
Олам аҳлини беқарор айлаб.
Ангаким эътибору жоҳ бериб,
Фалақ авжида жилвагоҳ бериб,
Тахти жоҳи қилиб баланд сипеҳр,
Гпрд болишти жоҳи айлаб меҳр.
Кўргузуб анда зебу оройиш,
Лск бир лаҳза бермай осойиш.
Зулм ила феъли бозгун башлаб,
Чархдин они сарнигун ташлаб.
Кимки тахтин анинг самоға чекиб,
Ерга урмақ учун ҳавога чекиб.
Элки бу навъ аларни қилди банд,
Яна туфроғ узра қилди нажанд.
Сарбаландеки.бўйла қилди нигун,
Анга ҳадду қиёсдин афзун.
Элгаким берди чарз уза авранг,
Не Каюмарс қолди, не Ҳушанг,
Қани Таҳмурасу қани Жамшид,
Бордилар борча даҳрдин навмид.
Қани Заҳҳоку, қани Афридун,
Ки борин қилди сарнигун гардун.
Қани аждарни ўлтурур Гуштосп,
Қани ганж элга базл этар Куршосп.
Қайдадур Кайқубоду Кайковус,
Қани Кайхусраву Таҳамтану Тус,
Қани Доро дағи қани Баҳмап,
Қани Асфандиёри рўйинтан.
Қани Искандари жаҳон оро,
Қани Доробу Ашк бин Доро,
Сомким адл қилди, Вард қани,
Мазхари зулм Язджард қани.
Қани Баҳромшоҳи чарх сарир,
Ки сарир айлади сипеҳри асир.
Етти иқлим мулкини олди.
Етти чарх узра маснадин солди.
Етти гунбад нечукки этти сипеҳр,
Ҳар бири ичра ҳуре ўйлаки меҳр,
Бириси бирла бир кун ороми,
Лекин ороми дил-Дилороми.
Айшлар соз айлади пайваст,
Ки салотиндин элга бермади даст.
Муича коминки, берди чархи кабуд,
Уйла бир дамда айлади нобуд,
Ки бўлуб даҳр ноумид андин,
Асаре қолмади падид андин.
Деди ул лаҳза ақл ўлуб ожиз,
Гўйи Баҳром ёъқ эди ҳаргиз.
Шоҳларким жаҳонпаноҳ эдилар,
Бори оламға подшоҳ эдилар,
Чархнинг ишвасози таннози
Бориға берди бу сифат бози,
Неча куп чупки решханд этти,
Марг домиға пойбанд этти,
Қочмади кимса бандидин онинг,
Чекмади бош камандидин онинг.
Сену мен худким ўлғабиз охир,
Ки қўлидин қутулғабиз охир.
Борчага чун адам сори ёълдур,
Корвои ичра корвон улдур,
Ки бурунким чолинса кўси раҳил,
Ёъл ярагидин айлагай таъжил.
Ўзни оламдин айлаб озрда,
Андақ ўлғай сафарға омода,
Ки муроди анинг хиром бўлуб,
Кўйи мақсуд сори гом бўлуб,
Бўлубон дўст ёдидин хандон.
Кўруб ўзига даҳрни зиндон,
Ки қачон марг ваъдаси этгай,
Ул этардин бурун бу азм этгай.
Чун азимат қилурга топти нуқуф,
Қилмагай ўзни бу замон мавқуф.
Эй Навоий, сафарға тайёр ўл,
Токи мумкин дурур сабукбор ўл.
Ўзлугунгдек оғир юкинг ёъқ бил,
Ул оғир юкдин ўзни айла энгил.
Чунки ул гокни ўздин эттинг кам,
Дўст кўйида бил бурунғи қадам.
Балки ул юкни чунки салб эттинг,
Қадаминг ранжа айламай эттинг.
Ватан ичра сафар биравки демиш,
Анга таъвил гўиё бу эмиш.

XXXVII

Нозимнинг бу жавоҳири самин ва бу лаолийи анжум ойин назм силкига тартилғанға коп қазар машаққатидин фароғат танкдни ва осойиш уйқусиға кўзин япқани ва Шоҳ Баҳром хиёли тушда мутамассил бўлғани ва бу тарих назми учун узрлар қўлғани

Лиллаҳилҳамд ким яна иқбол
Кавкаби бахтим этти фаррухфол,
Толиъи саъд ёрлиқ қилди,
Қаламим дур нисорлиқ қилди.
Ёлғузун ёъқки, дурри Уммоний,
Балки турлук жавоҳири кони,
Ул жавоҳир нужумидин ҳомун
Бўлди андоққи, қуллайи гардун.
Мен неча фикр айладим ўзума,
Ул жавоҳир кўрунмади кўзума:
Гавҳари обдори жолача ҳам,
Лаълу ёқути барги лолача ҳам.
Баски ҳар ён хиром этиб эди чуст,
Қаламим пўядин бўлуб эди суст,
Пайк янглиғки, бўлса дашт навард,
Тийра айлар юзини тер била гард,
Даъвийи рост, гар газоф аплар,
Пўяда даъвипи масоф айлар.
Қатъ бўлди чу дашт пайкори,
Аритур оразин ҳаводори.
Мен даги чун бу пайки фаррух пай
Қилди мундоқ васеъ даштни тай,
Хаста хотирни завқнок эттим,
Юзидин гарду хайни пок эттим.
Топти чун қилған ишта бахшойиш,
«Неча кун,— дедим, этинг осойиш».
Манга ҳам тифли табъ ҳормнш эди,
Баски ул пайк бирла бормиш эди,
Айладим ҳужра азми тинмақ учун,
Кўзларим уйқудин исинмақ учун,
Бир куҳаи бўрё фирош эрдн,
Маттако гўша узра тош эрди.
Бўлғач оромгоҳим ушбу фирош,
Уйқу истаб қўюлди тош уза бош.
Уйқу этмай ҳануз кўзга нузул,
Кўпгул ўлмай хаёлдин маъзул,
Жилва қилди назар фазосинда,
Навму уйғаглиғ аросинда,
Шўру ғавғода бир гуруҳи ҳасир
Бошлари узра бир баланд сарир,
Васфи ул тахтнинг мусамман ўлуб,
Ўртасида биравга маскан ўлуб,
Бошида тожи салтанат зоҳир,
Юзида нури маъдалат боҳир,
Яна ул тахти осмон соя,
Ки анга бор эди секиз поя,
Поялар узра эрди секкиз бурж,
Ҳар бири бир жамол дурриға дурж,
Дуржларда секиз самин гавҳар,
Буржларда секиз мунир ахтар,
Ҳар бирин бир қуёш нишиман этиб,
Буржни акси бирла равшан этиб,
Манга ул тахт келди ўтруда,
Мен не уйғақ эдим, не уйқуда,
Мутаҳаййирки, не мисол эркин?
Манга бу тушму ё хаёл эркин?
Ки бирав келди ул тарафдин тез,
Деди: «К-ей нуктагўйи сеҳр ангиз!
Қўпу бир лаҳза ранжа айла қадам,
Ки тилар суҳбатингни шаҳ бир дам!»
Яна бир қиз ҳам эҳтимом айлаб,
Етти ҳам бу замон хиром айлаб,
Сурди бу нукта шўхи ширингў:
«Ки саломинг деди секиз бону,
Еттиси шоҳи комронға ҳарам,
Бири маҳбубу мунису ҳамдам.
Нутқини айлади калом овар,
Ўйлаким бурноғи паём овар.
Дедим: «Эй ики нукта гўйи фасиҳ!
Нутқунгузда ҳавоси нутқи Масиҳ!
Манга аввал бу шоҳ отини денг!
Яна секиз пари сифотини денг!
То билиб ул сари қадам урайин,
Нукта сурсам вуқуф ила сурайин».
Дедилар: «Хусрави баланд мақом,
Етти иқлим шоҳидур Баҳром.
Ҳарам аҳли эти гуландоми,
Бориси дилбару Дилороми»,
Билгач ул сўзни шодмон ўлдум,
Қўпубон ул тараф равон ўлдум.
Чун эр ўптум, шаҳ истади ўзига,
Қадам урдум мутиъ ўлуб сўзига.
Суртгум тахт паясиға жабин,
Онча кўрдумки, қўпти тахтнишин,
Чекти оғушиға нахуст мени,
Қучти такрор бирла руст мени,
Шоҳ бирла, қучушқучн бирла,
Хўблар ҳам илик учи бирла,
Қўпубон чун кўруштилар маҳжуб,
Турубон эрга тикти кўз ҳар хуб.
Шоҳ туткач қўлумни ўлтурди,
Зарра қадрип қуёшқа тегурди.
Неча дедим эрим эмас бу макон,
Тушгали қўймақ ўлмади имкон.
Бўлмади тушмак пзтироб била,
Сокин ўлдум туман ҳижоб била,
Қуёш олида заррадек бетоб,
Титрабон жисмим ўйлаким сиймоб.
Бўлди доройи кордон хомуш,
Киргуча танға тобу мағзпма ҳуш.
Чун муни билди шоҳн фарзона,
Нукта оғоз қилди шоҳона:
«К-ой билик мулкин айлаган тасхир,
Найзапи килк бирла оламгир!
Чун чекиб тил салойи пазм солиб,
Даҳр мулкин бу тнғ бирла олиб,
Назм кншвар ситони ҳам сен-сен!
Балкп соҳибқирони ҳам сен-сен!
Кслдн жонбахш назминга авсоф,
Кишн ҳаГшон суйин дсмаклпк соф
Буки тарихимиз баён кплдинг,
Элга аҳволимиз аён қилдпнг,
Тил анинг васфидин эрур ожиз,
Сшр худ бор, агар эмас муъжиз.
Ўзгалар ҳам ёънуб бу ишга қалам
Айладилар бу достонни рақам,
Сафҳани чун мунаққаш айладилар,
Ёздилар ҳар неким хуш анладилар,
Не эшиттанни айлабон тасдиқ,
Қилдилар назм, айламай таҳқиқ,
Ки қаламзан қилур замон таҳрир,
Топмиш эрди фасона кўп тағйир,
Чипу ялғанни қилдилар маълум,
Нома зимнида қилдилар манзум.
Санга навбат чу этти саъй эттинг,
Қиссанинг ҳарф-ҳарфига эттинг.
Сидку кизбида ончаким мақдур,
Саъй этиб нома айладинг мастур.
Яна бу ким алар ёзарда варақ,
Бердилар чун ракам ишига насақ,
Қисса кўпрак эканни билмадилар,
Яна истарга саъй қилмадилар.
Бири назм ичра ҳар неким қилди,
Анга этганда ўзга ҳам қилди.
Бу жиҳатдин басе гариб умур,
Қолди олам эли аро мастур.
Сен бу ишнинг пайига чун бординг,
Эски дафтар басе кўп ахтардинг.
Ложарам кўп ғароГшб ўлди аён,
Ки бу афсона ичра топти баён.
Яна бу ким алар қилурда рақам,
Форсини магарки эрди қалам,
Ки неким килк савти солди садо
Форси лафз бирла топти адо,
Форси билган айлади идрок,
Лек маҳрум қолдилар атрок,
Сен чу назмингни турктоз эттинг,
Форси тилдин эҳтироз эттинг,
Ҳолиё чун замонда султонлар,
Кўпарги келди тахмиса хонлар,
Даҳр аро шаҳ чу турк воқиъдур
Эл аро турк лафзи шойиъдур.
Чун бу маънини айладинг малҳуз,
Турк улус доғи бўлдилар маҳзуз,
Мен чу қилдим видойи дори ғурур,
Ики минг йил қилиб сипеҳр мурур,
Айттинг мунча достон мендин,
Солдинг эл ичра кўп нишон мендин.
Отима ўчмиш эрди овоза,
Ани янг боштин айладинг тоза.
Бўлса эрди менинг чоғимда бу иш
Ганжлар айлагай эдим бахшиш.
Токи ,тушти менинг қўлумға жаҳон
Қилмадим эр тубида ганж ниҳон.
Ҳар не илгимга тушти эарф эттим,
Шоҳи дарвеш даҳрдин кеттим.
Ганж қўйсам эди Фаридундек,
Нақллар кўмсам эрди Қорундек
Манга роҳат этиб бу чоғ андип,
Санга бергай эдим сўроғ андин.
Шоҳларким кўруб замонада ранж,
Ер тубида қўярлар эрмиш ганж.
Анда ҳам бу сифат жиҳатлар эмиш,
Бўйла пўшида масдаҳатлар эмиш.
Одами бўлмади чу олими ғайб,
Манга бу иш кўрунур эрди айб.
Гарчи сендин басе хижилдурмен,
Шукрунг айтурда муифаилдурмен.
Кўнглум эр асру бас мушаввашдур,
Ики ишдин вале басе хушдур:
Бири буким, бу навъ дерлар хайл,
Ки санга ёъқ эмиш жаҳон сари майл,
Дахр ишидии малолатинг бор эмиш,
Жоҳидин саъб ҳолатинг бор эмиш.
Ёъқ эмиш жоҳи сори парвойинг,
Молидин мужтаниб эмиш ройинг.
Ҳар неким дахр моли топса вужуд,
Кўзунг олида бор эмиш мардуд.
Нимаким хотирингға дилкаш эмас,
Санга қилмақ ружуъ ани хуш эмас,
Яна бир буки даврайи афлок,
Гар вужудумни қилди тўдайи хок,
Анга ҳам этти сарсари бедод,
Ўйла ким берди борчасин барбод,
Қолмади олам ичра осорим,
Тутти ёъқ ҳукмини — ёъку-борим,
Лек шоҳики шаҳ нишон бўлғай,
Кафи эҳсони дур фишон бўлғай,
Ки жаҳон аҳли сарфарозидур,
Эмди оламда шоҳи ғозидур.
Шоҳ Султон Ҳусайни чарх сарир,
Ки анга ёъқ жаҳон элинда вазир,
Раъйи олинда наййири аъзам,
Қуёш олинда заррадин ҳам кам.
Қадри қошида гунбази мино,
Чархи мино қошида мисли Суҳо,
Сифати васфидин чу келди фузун,
Кўп дейилса фасона бўлғай узун,
Сен ангаким бу дам мулозимсен,
Жон била қуллугиға жозимсен.
Гарчи шоҳи дурур жаҳон довар,
Ки анга борча ишда ҳақ ёвар.
Шоҳларким жаҳон аро эдилар,
Даҳр мулкига кадхудо эдияар.
Мисли Жамжид ё Фардун ҳам,
Ё Скандар, ёъқ эрса Ҳорун ҳам,
Борчадин бордурур нишон анда,
Кўргузуб бахт комрон анда.
Бориға гарчи бор мушобаҳати,
Манга кўпрақ дурур муносабати;
Бири ул жумладин шижоатдур,
Шахға бу иш улуғ бизоатдур.
Манга шаҳликдз берди бу иш даст,
Ки қўлумни чу қилди ҳодиса паст,
Қилди хоқони Чин диёрима азм,
Истадим рўбарўй қилмақ разм,
Сипаҳим бевафолиғ айладилар,
Борча мендин жудолиғ айладилар,
Мутаҳаййир бўлуб бу суратдин,
Ўзни чектим йироқ заруратдин.
Анга борди элу сипоҳим ҳам,
Қўлиға тушти тахту жоҳим ҳам.
Ул бори олам узра шоҳ ўлди,
Манга ҳар эр гуризгоҳ ўлди.
Оқибаг бахтнинг ҳидоятидин,
Бахт ёъқ, тенгрининг иноятидин,
Оз киши бирла устига сурдум,
Анга барвақт ўзумни эткурдум.
Ки ул этгунча разм учун биғим,
Учуриб эрди бошини тиғим.
Яна олам саросар ўлди манга,
Рубъи маскун мусаххар ўлди манга.
Шоҳи ғозиға ҳам бу ҳол ўлмиш,
Ким чу мулкига инти-қол ўлмиш.
Чархдин уйқуға қолиб бахти,
Тушмиш аъдоси илгига тахти,
Черики ҳам қўюб адусиға юз,
Ўзи қалғанда бекасу ялғуз.
Оз киши бирла бир тараф кетмиш,
Хасми бошиға илғабон этмиш.
Эялаб тожу мулку масканини,
Тапмиш ўз коми бирла душманини.
Қонидин тиғин айлабон гулранг,
Лолагун майға айламиш оҳанг.
Чун бу иш душманиға кўргузмиш,
Менинг ўлган отимни тиргузмиш,
Лек инсоф эгар арода дурур,
Мендин онинг иши зиёда дурур,
Ки мен эттим ул иш биёбонда,
Лекин ул шаҳр бирла қўрғонда,
Яна улким Xаварнақи ясадим,
Даҳр боғиға равнақи ясадим.
Не Xаварнақ эрам гулистони.
Не эрам, балки равза бўстони.
Анга доғи бу ком бўлди насиб,
Даҳр аро боғе айлади тартиб,
Туфроғи мушку анбари соро,
Оти олам аро «Жаҳон оро».
Жаннат осо ҳариму бўстони,
Юз Xаварнақча бир гулистони.
Яна бир буки, айладим эти қаср.
Ҳар бири ўз чоғида зийнати аср.
Чаман осоки, бор анга бир боғ.
Равза боғиға ҳасратидин доғ.
Анда ўн қаср, балки ортуқ ҳам,
Ясамиш ўйлаким риёзи эрам.
Яна ул ким, манга бу берди даст,
Ки кўнгул салтанат аро пайваст.
Майл этиб айш ила тарона сори,
Боқмадим гаиж ила хизона сори.
Ул даги айш сори мойилдур,
Нағмаву савт бирла хушднлдур.
Манга бўлса хизона гар нобуд,
Анга ёъқтур хизона худ мавжуд.
Бўйла шоҳики, мунча ҳолоти,
Турфа вазъу ажаб хаёлоти,
Шаҳлар ичра мапга эрур монанд.
Де олурман: эрур манга фарзанд,
Ки жаҳон шаҳлариға шоҳ ўлсун,
То қиёмат жаҳон паноҳ ўлсун.
Сеики олинда бир камин қулсен,
Богида хуштарона булбулсен,
Қилмагинг улча муддаоси эрур,
Кеча-кундуз ишииг дуоси эрур.
Ғаразинг буки, умри ўлғай узун.
Давлати доғи лаҳза-лаҳза фузун.
Гарчи ҳар ишта тенгридур ёри,
Ёъқки мен ҳам эман хабардори.
Ул чу фарзанд эрур манга, ҳосил,
Руҳум андин эмас дурур ғофил.
Қайси саъб иш сарики, юз кетурур,
Анга руҳум басе мадад этурур.
Санга чун бор анинг муроди — мурод,
Мен муродиға айласам имдод.
Гўйиё бўйла ҳукм этар хирадим.
Ки санга ҳам этар эмиш мададим.
Оллоҳ, оллоҳ! бу не дегап бўлғай,
Тенгри узрунгни ҳам магар қўлғай.
Менки базлу сахода отлиғмен.
Бўлса юз мунча ҳам уётлиғмен,
Эмди шоҳингға де саломимни,
Сўнгра мундоқ этур паёмимни:
Ки жаҳон кимсага вафо қилмас,
Шоҳлиғ таркига киро қилмас,
Шаҳки минг йил анинг ҳаётидур,
Ғараз ўлганда яхши отидур.
Минг йил ўлса ҳаёт маддиға печ,
Ул замонким, ўлар эрур бари ҳеч.
Яхшилик бирла гар қолур оти,
Бу эрур мужиби мубоҳоти.
Сенки мустаҳсан ўтти авқотинг,
Яхшилиққа чиқиб дурур отинг.
Минг йил уммид эрурки қалғайсен,
Яхши от-ўқ жаҳонга салғайсен».
Шоҳ чун сўзни мундоғ этти тамом,
Ул секиз сарв қадду сийм андом,
Ҳам қўпуб ҳамд ила сано дедилар,
Махди улёға кўп дуо дедилар.
Мен қабул айлабон дедим: де сўз,
Ким оғиздин бурун ачилди кўз.
Кўз ачиб англадим туш эрмиш бу,
Кўз юмуб истадим яна уйқу.
Жахд ила гарчи топмадим они,
Лек кўп этти файзи руҳоний.
Доваро, хисраво, фалак жоҳо!
Сарфарозо, шаҳо, шаҳаншоҳо!
Неки эрди нидойи Баҳромий.
Раҳи этти адойи пайғомий,
Санга ул ҳар не панд ким берди,
Демаки,. иҳтиёж эмас эрди,
Ҳар нечу.к бўлса гарчи қатъ эттим
Балки мақсад ҳаримиға эттим.
Ки апга ҳар неким ирода дурур,
Сенда юз ончадин зиёда дурур.
То қилур чарх гунбади даввор,
Акс ,етар сайр сабъайи сайёр,
Етти кўқни ҳақ айласун пастинг,
Етти кавкабни ҳам фуру дастинг.
Фалак устида тахту жоҳинг ҳам,
Фалак этган бино паноҳинг ҳам!
Гарчи юзланди бўйла мултамасе,
Хотиримда тараддуд эрди басе,
Ки неча пазм суст ё сода,
Чун эрур кимса табъиға зода.
Зодайн табъ элга хуш кўрунур,
Ўгли зангига ҳурваш кўрунур.
Шеър ҳам чун кишигадур фарзанд,
Кўнглига қуту бағрига пайванд,

XXXVII
Сўз ғояти ва назм ниҳояти ва ғояциз хижолат изҳори ва ниҳояциз журъат эътизори ва ўқур элга насоцихм санойих, ўқумақ ва битир хайлға мавоиз ажзоси битмак ва тарихининг табйини ва абёти ададининг таъйини
Чун манга файзи фазам раббоний
Рўзи этти бу турфа нишони,
Файзи кудсидин иҳтимом ўлди,
Ки бу дафтарға ихтитом ўлди.
Ўз ишимда тафаккур эрди манга,
Не тафаккур, таҳайюр эрди манга,
Ки неча сафҳани қаро қилдим,
Бир неча шарҳи можаро қилдим,
Сурубон рокиби баён асру,
Килким ўлди сабук инон асру.
Ёъл юрурга ўзумни чун туттум,
Етти бу навъ ақбадин ўттум.
Не эти ақба, этти манзили бийм,
Биймдин эсмай ул даманға насим.
Етти кўқнинг бало макоии ул,
Рустами Зол ҳафт хони ул.
Зишт эса қойили кўрар ани хуб,
Элга мардуд эрур анга марғуб.
Бас бу бир неча бикр субҳгаҳи,
Ки манга айбдин кўрунди тиҳи.
Чун ўғул айбини ата кўрмас,
Кўрса ҳам қилғанин хато кўрмас.
Воқиан яхши ё яманму экин,
Дилрабо, ёъқса жон ситонму экин
Яхшилик бирла бўлса гар шойиъ,
Бўлмағай ранжу меҳнатим зойиъ,
Ганж уммидидин улки кўргай ранж,
Ранжи зойиъ эмас чу топқай ганж.
Гар яман бўлса мунча печо-печ,
Ранжу меҳнатки, чектим ўлғай ҳеч.
Кишидекким ҳарамға азм этгай,
Умр этиб сарф дайр аро этгай.
Гар кўзумга менинг губори ёъқ,
Бу назарнинг кўп эътибори ёъқ.
Эл ўкардин кўнгулни шод этман,
Ки хушомадға эътимод этман,
Кўнглума асру хорхор эрди,
Хорхорим ҳамиша бор эрди,
Мени гирён этиб бу сурати ҳол,
Ким кулуб кирди ҳужрама иқбол,
Деди: «К-ей дур фишону гавҳар пош!
Дурру гавҳар киби недур санга ёш?
Бу жавоҳир сўзунг аро басдур,
Кўз аро эҳтиёж эрмасдур.
Санга бу ҳолким, эрур ҳодис,
Манга деким, недур анга боис?»
Чун кўруб ул сифат яман ҳолим,
Сўрди ҳолим хужаста иқболим.
Ул сўруштин манга нишот ўлди,
Хаста кўнглумга инбисот ўлди.
Ҳар не кўнглумда эрди нақш пазир,
Ки менга эрди мужиби тағйир,
Зоҳир этмакни ихтиёр эттим,
Борин олдинда ошкор эттим.
Дедиким: «Эй улусда нодиру фард,
Бўлмасун хотиринг алампарвард.
Ўзни меҳнатқа салған эрмишсен,
Булъажаб ғамға калған эрмишсен.
Бу не андишайи хато бўлғай?
Сену мундақ хато раво бўлғай?
Ким қуёш нурини ниҳон қилди?
Бадрни мис табақ гумон қилди?
Гарчи даҳр аҳли ҳийласоз ўлғай,
Ямани кўпу яхши оз ўлғай.
Лек қундузни дегучи кечадур,
Билса бўлғайки„-даҳр аро нечадур?
Шабпарак бирла бум қилса бузур,
Юз туман турфа қуш эмас худ кўр.
Гар зумурраддин ўлса кўр афъи,
Ҳар зумуррад қилур анинг дафъи.
Гул иси гар жуал балосидур,
Ҳам ул ис-ўқ анинг вабосидур.
Андин ўтмиш каломинга поя,
Ки дегай нукта ҳар фурумоя.
Эътироз улки, ҳам таваҳҳум этар,
Айтурида аяғ илик гум этар.
Чун ҳавос олида киромийдур,
Не деса ғам ёъқ, улки омийдур.
Тоғ илаким, кесак қилур новард,
Чиқарур урғач-ўқ ўзидин гард.
Хас агар ўт била ситез айлар,
Ҳам ўзидин ул ўтни тез айлар.
Асру машҳурдир бу сўзда бали:
«Ит урар корвон кечар» масали.
Келу мундин нари таабни унут,
Ўзни бу фикрдин муарро тут.
Сен ўзунгни танимас эрмишсен,
Ўз сўзунгни танимас эрмишсен.
Руд янлиғ неча фиғону хуруш?
Баҳр ўлуб айлагил ўзунгни хамуш!»
Чун эшиттим бу нукта шод ўлдум,
Баҳрдек муҳташам ниҳод ўлдум.
Тушти бу баҳр узра андоқ мавж,
Ки анинг мавжи тутти чарх уза авж.
Табъдин мунчаким, дури сероб,
Борчаға меҳрдек сафо била тоб,
Баҳрднн ташқари бериб эрдим,
Бу сафина ара териб эрдим,
Чекиб эрдим назм силкига ҳам,
Лек хотирда эрди мунча алам,
Ки бу дурларки, айладим манзум,
Филҳақиқат эмас санга маълум,
Ки нечукким, мен айладим идрок,
Бормудур элга дағн софию пок?
Эмдиким хотир ўлди андин жамъ,
Ҳар бири яқти тийра кулбама шамъ.
Янибан кўшиши тамом била,
Бариға бақтим эҳтимом била:
Гарчи назми топиб эди таркиб,
Барча вазъида ёъқ эди тартиб.
Чун назар тахтида зуҳур этти,
Не керак эрди барчаға этти,
Ки бирар байт бишу кам бўлди,
Гар кам ўлди фузуда ҳам бўлди,
Ки бирар лафзға бериб тағйир,
Бири кам бўлса, ортти яна бир,
Бўлуб ислоҳнииг рақамзадаси,
Етти итмомға мусаввадаси.
Мен демас мен не айладим марқум,
Ким рақамға бақар қилур маълум.
Ҳар кишиким, ўқурда бу нома,
Табъиға гарм бўлса ҳангома,
Не ки мен қилмишам назар эца,
Юзидин гар бирисига эца,
Табъи гар софу зиҳни пок ўлғай,
Шак эмастурки, завқнок ўлғай.
Анда шоядки, айлабан таҳсин,
Анга қилғай дуони дағи қарин.
Ё раб, андақ кишига раҳмат қил!
Охир оромгоҳи жаннат қил!
Тапмаған табъи поку хотири соф,
Ки анинг даъби бўлмағай инсоф;
Қатрача дурдин олмаса баҳра,
Деса, фируза кўрса, хармуҳра.
Анга ойини даъбу инсоф эт!
Кўнглини поку хотирин соф эт!
Улки таҳсин этар вале билмай,
Ўқуған нукта даркини қилмай,
Сўзи гар яхши, гар газоф дурур,
Ҳар неким, ул деса маоф дурур,
Яна котибки, тез этиб хома,
Истағай нақш қилса бу нома,
Неки мен ёздим уйла сурса қалам,
Не рақам қилдим они қилса рақам,
Байтларда тахаллуф айламаса,
Лафзларда тасарруф айламаса.
Ақ ўлуб анга номайи аъмол,
Тушсун илгига хомайи иқбол.
Кимки язмақта музд қилди ҳавас,
Борча мақсуди музд бўлсаю бас,
Қора пул узра можаро қилса,
Юзидек сафҳани қаро қилса,
Кўз уза нуқта қўймай айлаб зўр,
Мардуми бўлмагандек айласа кўр.
Ғайбдин нуқтаи ёънуб амадо,
Хат аро айб айласа пайдо,
Хомасиға кўзи мидод ўлсун,
Ул қародин анга савод ўлсун.
Тили шақ бўлсун уйлаким хома,
Орази тийра уйлаким нома.
Бу эти зарнигор олий қаср,
Ким яна ёъқ алар мисоли қаср,
Ки бу кишварда айладим маъмур,
Ки эти қаср ичиндадур эти ҳур.
Сайр бирла нишот этиб Баҳром,
Бўлуноб ҳар бирисида бир шом,
Шом чун обнуси айлаб ож,
Ул бўлур эрди уйқуға муҳтож,
Бир мусофир дер эрди афсона,
Тапқали уйқу шоҳи фарзона.
Лутф бу назм аро бағоятдур,
Ғараз аммо эти ҳикоятдур.
Чунки қойил эти мусофир эди,
Ки алар сайр ишига моҳир эди,
Бўлди чун бу рақам иши тайёр,
Қўйдум отини «Сабъаи сайёр».
Тартқанда бу турфа савту маддин,
Байти беш мингга тортти аддин.
Манга айёми гарчи ёд эрмас,
Лек тўрт ойдин зиёд эрмас.
Бўлсам ўзга умурдин эмин,
Бор эди тўрт ҳафта ҳам мумкин,
Ки язилғай эди бу назм равон,
Балки бу нома бошиға унвон.
Чун ниҳояциз эрди ашғолим,
Касрати шуғлдин яман ҳолим,
Ўтуб авқотим эл газофи била,
Чину ялған сўз ихтилофи била,
Ёъқ куну кеча хўрду хоб манга,
Кеча ғам, кундуз изтироб манга.
Эл ғулуси қилиб мени мабҳут,
Ғам кўнгулга гизову жонима қут.
Бўйла аҳвол ила мени мазлум,
Мунча фурсатда қилғаним манзум
Яхши гар бўлмаса, яман ҳам эмас,
Яманин кимки яхши бўлса демас.
Лек жамъики сурдилар бу рақам,
Ким ҳақ урсун хатолариға қалам,
Ишлари ғайри сўз демак ёъқ эди,
Балки демаклари бу сўз-ўқ эди.
Манга фурсат қилурда бу таҳрир,
Ёъқ алар бирла тенгки, ушри ашир.
Толиим гар муяссар этгай эди,
Улча килким мусаввар этгай эди,
Деса бўлғайки,, чарх атбоқи
Бўлсалар эрди назмим авроқи,
Рақами назми дилкаш этгай эдим.
Нукта бирла мунаққаш этгай эдим.
Мунча меҳнат аро бу фурсат ила,
Мунча фурсат аро бу меҳнат ила,
Бу рақамники, айладим мастур,
Жойи ул борки, туцалар маъзур.
Кел, Навоий, фасонани қил бас,
Ким эмишсен ажаб дароз нафас!
Ё раб, ушбу ҳадиси печо-печ,
Ки рақам тарттим тариқмай ҳеч,
Сўзни гар туз дедим ва гар оздим,
Неки тақдир айладинг яздим.
Килк ўлурда варақ нигор манга,
Қайда бор эрди ихтиёр манга?
Ҳар не килким вараққа ёзди бу кун,
Килки тақдир ёзмиш эрдн бурун.
Язғаним хўб, ёъқса зишт ўлди
Манга, наплан, бу сарнавишт ўлди.
Неки ёздинг ани рақам қилдим,
Шак эмасдурки, саҳв ҳам қилдим.
Ростқа лутфдин рақам чеккил,
Саҳвума афв ила қалам чеккил.
Деганимни улусқа марғуб эт!
Язғанимни кўнгулга маҳбуб эт!
Тилга лафзини ногузир айла,
Жонға назмини дилпазир айла!
Гарчи тарихи эрди секиз юз
Ссксон ўтмиш эди яна тўқуз,
Ойи онинг жумодиюссони,
Панжшанба язилди унвони,
Варақу сатрин айлабон таъйин:
Байтини беш минг айладим тахмин.
Халққа зеби торак айла ани!
Ўқуғанға муборак айла ани!
Етти афлокипи анга ёр эт!
Етти иқлим элин харидор эт!
№Mualifning boshqa asaralari
1 Mezon ul-Avzon (Tasvirlar) 1375
2 Sab’ai Sayyor (Tasvirlar) 1031
3 Arba’in [Alisher Navoiy] 1960
4 Арбаин - 40 четверостиший [Alisher Navoiy] 1997
5 Арбаъин [Alisher Navoiy] 766
6 Афоризмы [Alisher Navoiy] 789
7 Badoyi ul-Bidoya (I- qism) [Alisher Navoiy] 5000
8 Badoyi ul-Bidoya (II- qism) [Alisher Navoiy] 5811
9 Badoyi ul-Vasat (I- qism) [Alisher Navoiy] 5760
10 Badoyi ul-Vasat (II- qism) [Alisher Navoiy] 2538
11 Badoyi ul-Vasat (III- qism) [Alisher Navoiy] 1944
12 Бадойиъ ул-Бидоя (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1020
13 Бадойиъ ул-Бидоя (II- қисм) [Alisher Navoiy] 1344
14 Бадойиъ ул-Васат (I- қисм) [Alisher Navoiy] 926
15 Бадойиъ ул-Васат (II- қисм) [Alisher Navoiy] 937
16 Бадойиъ ул-Васат (III- қисм) [Alisher Navoiy] 858
17 Farhod va Shirin (I- qism) [Alisher Navoiy] 1650
18 Farhod va Shirin (II- qism) [Alisher Navoiy] 5911
19 Favoid ul-Kibar (I- qism) [Alisher Navoiy] 3709
20 Favoid ul-Kibar (II- qism) [Alisher Navoiy] 1654
21 Favoid ul-Kibar (III- qism) [Alisher Navoiy] 2415
22 Фавоид ул-Кибар (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1014
23 Фавоид ул-Кибар (II- қисм) [Alisher Navoiy] 901
24 Фавоид ул-Кибар (III- қисм) [Alisher Navoiy] 850
25 Фарҳод ва Ширин (I- қисм) [Alisher Navoiy] 815
26 Фарҳод ва Ширин (II- қисм) [Alisher Navoiy] 1239
27 Hayrat ul-Abror (I- qism) [Alisher Navoiy] 12106
28 Hayrat ul-Abror (II- qism) [Alisher Navoiy] 2141
29 Hayrat ul-Abror (III- qism) [Alisher Navoiy] 2014
30 Holoti Pahlavon Muhammad [Alisher Navoiy] 1937
31 Holoti Sayyid Hasan Ardasher [Alisher Navoiy] 1845
32 Ҳайрат ул-Аброр (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1086
33 Ҳайрат ул-Аброр (II- қисм) [Alisher Navoiy] 698
34 Ҳайрат ул-Аброр (III- қисм) [Alisher Navoiy] 656
35 Ҳолоти Паҳлавон Муҳаммад [Alisher Navoiy] 664
36 Ҳолоти Саййид Ҳасан Ардашер [Alisher Navoiy] 809
37 Layli va Majnun (I- qism) [Alisher Navoiy] 1982
38 Layli va Majnun (II- qism) [Alisher Navoiy] 1830
39 Layli va Majnun (III- qism) [Alisher Navoiy] 4677
40 Lison ut-Tayr (I- qism) [Alisher Navoiy] 6554
41 Lison ut-Tayr (II- qism) [Alisher Navoiy] 1035
42 Lison ut-Tayr (III- qism) [Alisher Navoiy] 6014
43 Лайли ва Мажнун (I- қисм) [Alisher Navoiy] 804
44 Лайли ва Мажнун (II- қисм) [Alisher Navoiy] 782
45 Лайли ва Мажнун (III- қисм) [Alisher Navoiy] 975
46 Лисон ут-Тайр (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1231
47 Лисон ут-Тайр (II- қисм) [Alisher Navoiy] 809
48 Лисон ут-Тайр (III- қисм) [Alisher Navoiy] 783
49 Лисон ут-Тайр (Язык птиц) [Alisher Navoiy] 1565
50 Mahbub ul-Qulub [Alisher Navoiy] 2036
51 Majolis un-Nafois (I- qism) [Alisher Navoiy] 1695
52 Majolis un-Nafois (II- qism) [Alisher Navoiy] 2112
53 Mezon ul-Avzon [Alisher Navoiy] 3630
54 Muhokamat ul-Lugʻatayn [Alisher Navoiy] 7536
55 Munojot [Alisher Navoiy] 7465
56 Munshaot (Munojot) [Alisher Navoiy] 1906
57 Мажолис ун-Нафоис (I- қисм) [Alisher Navoiy] 982
58 Мажолис ун-Нафоис (II- қисм) [Alisher Navoiy] 844
59 Маҳбуб ул-Қулуб [Alisher Navoiy] 929
60 Мезон ул-Авзон [Alisher Navoiy] 985
61 Муножот [Alisher Navoiy] 993
62 Муншаот (Муножот) [Alisher Navoiy] 816
63 Муҳокамат ул-Луғатайн [Alisher Navoiy] 1153
64 Nasoim ul-Muhabbat (I- qism) [Alisher Navoiy] 4017
65 Nasoim ul-Muhabbat (II- qism) [Alisher Navoiy] 1831
66 Nasoim ul-Muhabbat (III- qism) [Alisher Navoiy] 1960
67 Navodir un-Nihoya (I- qism) [Alisher Navoiy] 2374
68 Navodir un-Nihoya (II- qism) [Alisher Navoiy] 1782
69 Navodir un-Nihoya (III- qism) [Alisher Navoiy] 1192
70 Navodir ush-Shabob (I- qism) [Alisher Navoiy] 2429
71 Navodir ush-Shabob (II- qism) [Alisher Navoiy] 1591
72 Navodir ush-Shabob (III- qism) [Alisher Navoiy] 1824
73 Nazm ul-Javohir [Alisher Navoiy] 4874
74 Наводир ун-Ниҳоя (I- қисм) [Alisher Navoiy] 966
75 Наводир ун-Ниҳоя (II- қисм) [Alisher Navoiy] 974
76 Наводир ун-Ниҳоя (III- қисм) [Alisher Navoiy] 851
77 Наводир уш-Шабоб (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1061
78 Наводир уш-Шабоб (II- қисм) [Alisher Navoiy] 765
79 Наводир уш-Шабоб (III- қисм) [Alisher Navoiy] 876
80 Назм ул-Жавоҳир [Alisher Navoiy] 779
81 Насоим ул-Муҳаббат (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1280
82 Насоим ул-Муҳаббат (II- қисм) [Alisher Navoiy] 1133
83 Насоим ул-Муҳаббат (III- қисм) [Alisher Navoiy] 1083
84 Притчи [Alisher Navoiy] 936
85 Qaro koʻzum (I- qism) [Alisher Navoiy] 2567
86 Qaro koʻzum (II- qism) [Alisher Navoiy] 2377
87 Qaro koʻzum (III- qism) [Alisher Navoiy] 2063
88 Қаро кўзум (I- қисм) [Alisher Navoiy] 968
89 Қаро кўзум (II- қисм) [Alisher Navoiy] 904
90 Қаро кўзум (III- қисм) [Alisher Navoiy] 899
91 Risolai tiyr andoxtan [Alisher Navoiy] 1267
92 Рисолаи тийр андохтан [Alisher Navoiy] 671
93 Sabai Sayyor [Alisher Navoiy] 10162
94 Saddi Iskandariy (I- qism) [Alisher Navoiy] 1523
95 Saddi Iskandariy (II- qism) [Alisher Navoiy] 1824
96 Saddi Iskandariy (III- qism) [Alisher Navoiy] 2984
97 Siroj ul-Muslimin [Alisher Navoiy] 2586
98 Садди Искандарий (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1371
99 Садди Искандарий (II- қисм) [Alisher Navoiy] 1004
100 Садди Искандарий (III- қисм) [Alisher Navoiy] 1562
101 Сирож ул-Муслимин [Alisher Navoiy] 781
102 Tarixi anbiyo va hukamo [Alisher Navoiy] 3512
103 Tarixi muluki ajam [Alisher Navoiy] 2847
104 Тарихи анбиё ва ҳукамо [Alisher Navoiy] 888
105 Тарихи мулуки ажам [Alisher Navoiy] 852
106 Vaqfiya [Alisher Navoiy] 3258
107 Вақфия [Alisher Navoiy] 810
108 Xamsat ul-Mutahayyirin [Alisher Navoiy] 2297
109 Xамсат ул-Мутаҳаййирин [Alisher Navoiy] 866
110 Gʻaroyib us-Sigʻar (I- qism) [Alisher Navoiy] 9441
111 Gʻaroyib us-Sigʻar (II- qism) [Alisher Navoiy] 2848
112 Gʻaroyib us-Sigʻar (III- qism) [Alisher Navoiy] 4235
113 Ғаройиб ус-Сиғар (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1525
114 Ғаройиб ус-Сиғар (II- қисм) [Alisher Navoiy] 818
115 Ғаройиб ус-Сиғар (III- қисм) [Alisher Navoiy] 1153
Tavsiya qilamiz
. Tush.UZ - Tushlar tabiri
. Yuklamlar ombori
. O'zbekcha Android dasturlar
. Orginal Mp3 lar
. Aralash rasmlar + 9 000
. Kitoblar
Яндекс.Метрика