Xamsat ul-Mutahayyirin [Alisher Navoiy]

Xamsat Ul-Mutahayyirin
Bismillohir-Rahmonir-Rahim
Ul olimi allomgʻa yuz hamdu sano — Kim, Odam ila tuzdi chu bu dayri fano. Ilmigʻa milk surmodi bir harf yano, Juz nukta «subhonaka lo ilma lano»[1]. Yuz na’t angakim, xulqi karim oʻldi fani, Ya’niki, karam koni rasuli madani, Mundoq dedi ilm ahlini aylarga gʻani, «Man akroma oliman faqad akramani»[2].Sallallohu alayhi va alo olihi va ashobihi va atboihi va sallama va ba’du)[3].
Bani odam ashrof va havossi xilvatlarida, xususan, va ahli olam soyir avomi anjumanlarida, umuman, tasavvur va anoniyat umuriniig xudroyi va ujbu nafsoniyat olamining dashtpaymoyi Alisher al mutaxallis bin-Navoiy (gʻaffara zunubahu, sattara ubba-hu)[4] andoq arz qilur va bu nav’ sharhgʻa yetkururkim, Oliy hazrati valoyat manqibati koshifi asrori rabboniy va olimi rumuz va asrori samadoniy al-ulamo varsah al-anbiyo[5] qismat koxida ilmi oʻn olamcha erkanlardin iztiror ortuqroq taraka olgʻon va ulamo ummatiga k-anbiyoyi isroil komida yuz yigirma toʻrt ming harif arosida oʻzini tariqat elining muqtado va imomi, sharif xaylining mujtahid va shayx ul-islomi, ya’ni Nur ul-haq vad-din, kahf ul-islom va muslimiyna shayxuno[6] va Mavlono Abdurahmon ul-Jomiy (quddisa ollohu sirrahu va navvara ollohu marqadahu)[7].
Ruboiy:

Kim gunbazi gardandai oliy bunyod,
To davrida ta’jilgʻa boʻlgʻay moʻ’tod,
Odamki boʻlub xalifa yoydi avlod,
Avlodida bir uyla xalaf bermas yod.
Bu nav’ sohib davlati buzurgvor va bu yangligʻ sohib kamoli nubuvvat kirdor bu xoksori parishon roʻzgorni azim iltifotlari bila sarbaland va gʻarib navozishlari bila arjumand qilib, abnoyi jinsim aro sarfaroz, balki jinsi bashardin mumtoz qilur erdilar. Chun pokiza ruhlarining qudsiy oshyon toiri badan qafasidin ravzai firdavs sori parvoz tuzdi va muborak jismlarining oliy makon paykari dor ul-fano mahbasidin dor ul-baqo anjumanigʻa mayl koʻrguzdi, agarchi ahli olamgʻa motam yuzlandi, ammo sohib motam bu nomurodi soʻgvor erdim va soyir avlodi odamgʻa azo voqe’ boʻldi va lekin sohib azo bu noshodi ta’ziyat shior erdim.
Chun bu motamda majruh koʻngul ozori va mahzun xotir iztirobu iztirori haddin oshti. Bu ranj taskini va bu oshub itmiynoni uchun xayolgʻa andoq keldikim, ul sipehri izzu iqbol bila bu xokiyvashi furumoya va ul mehri avji kamol bila bu zarrai kamsarmoya orasida oʻtgan holotdin bir necha varaq nigorish qilgʻaymen va maqolotdin bir necha muqaddima guzorish bergʻaymenki, ul umur zohiru botinimgʻa mujibi mubohot va quvonmoq va dunyoyu oxiratimgʻa boisi iftixor va oʻkunmoqdur. Va agar ul nav’ iltifotlarni mahbubdin muhibgʻa xaloyiq bovar qilmasalar—ul hazratning musannafotida mazkurdur va ul tariyq xususiyatlarni muroddin muridgʻa juz maholot bilmasalar — kulliyotlarida masturkim, bu da’vogʻa ikki dalili muvofiq, balki ikki guvohi sodiqdur, chun bu risola xayolgʻa keldi, binosin bir muqaddima va uch maqola va bir xotimagʻa qoʻyuldi va bu besh daf’a soʻzgakim, oʻqugʻuvchilargʻa koʻp mujibi tahayyur erdi — «Xamsat ul-mutahayyirin»[8] tasmiya qilildi.
Muqaddima — alarning nasablariyu valodatlari va soyir avqotlarining sulukiyu bu faqir alar xizmatlarigʻa qachon musharraf boʻlgʻonim.
Avvalgʻi maqolat — alar bila bu faqir orasida oʻtgan ittifoqiy umuru gʻarobatliq soʻzlarkim, andin alarning bu faqirgʻa xususiyat va iltifotlari ma’lum boʻlur.
Ikkinchi maqolat — alar bila bu faqir orasida bitilgan ruq’alar bobidakim, holo alarning kulliyotida mazkurdurur va munshaotlarida masturkim, faqir javob bitibmen yo aks.
Uchunchi maqolat — kutub va rasoil bobidakim, alarning musannafotidur va bu faqir alarning ta’lifigʻa boisu tasnifigʻa sabab boʻlubmen va bu ma’ni hamul kutubning koʻprogʻida zohirdur.
Xotima — ul kutubu rasoil bobidakim, bu faqir alar xizmatida ta’lim va istifoda yuzidin oʻqubmen va alarning hayotlarining oxirining tarixi va ul holot kayfiyati.

Muqaddima
Alarning sharif valodatlari oʻzlarining muborak nazmlari mazmunidin andoq ma’lum boʻlurkim, sekiz yuz oʻn yettida[9] erkandurkim, oʻz valodatlari zamonidin sekiz yuz toʻqson uch[10] yil oʻtgan ta’rixda jame’ holotkim, alarga oʻtgandur — nazm qilibturlar va ul gʻarib qasidadur va anga «Rashh ul-bol»[11] ot qoʻyubturlar va matlai budurkim:

Manam chu goʻy ba maydoni fushati mahu sol,
Ba savaljoni qazo munqalib zi hol ba hol,
Ba soli hashtsadu haftdah zi hijrati nabaviy
Ki zad zi Makka ba Yasrib surodiqoti jalol,
Zi avji qullai parvozgohi izzu qidam,
Bad-in hazizi havoi sust kardaam paru bol.
Ba hashtsadu navadu se kashidaam imroʻz
Zimomi umr dar in tangnoi hissu xayol[12].
Va bu qasidani aytqon ta’rixdin soʻngra yana besh yil umr gulzoridin bahrayob va hayot chashmasidin serob erdilar. Sekiz yuz toʻqson sekiz[13]dakim, yoshlari zamonidin sekson ikki yil oʻtmish boʻlgʻaykim, pok ruhlarining qudsiy oshyon bulbuli rihlat navosin ogʻoz qilib, gulshani firdavs havosigʻa parvoz qildikim, aning kayfiyati sharh bila oʻz yerida, insholloh, sabt boʻlgʻay.
Alarning oliy nasablari imom ul-mujtahidin[14] Muhammad binni Hasan binni Abdulloh binni Tovus binni Hurmuz Shayboniy[15]gʻa borurkim, Hurmuz bani Shaybon qabilasining maliki ermishkim, Bagʻdodda saltanat qilibdur va johiliyat zamonida amir ul-moʻ’minin Umar (Razi ollohu alayha-l unhu)[16] ilgida islom sharafiga musharraf boʻlubtur va bani Shaybon qabilasi nasab sharafida arabning koʻproq qaboyiligʻa mujibi mubohot va tafoxurdur va oʻz otalari va ulugʻ otalari zuhdu taqvo bila mashhur va qazou fatvo bila doim mashgʻul ermishlar va Jom viloyatida sokin va shayx ul-islom Ahmadi Jom[17] vatanida mutavattin va alarning bu qit’asi bu ma’nigʻa dalildur:

Mavlidam Jomu rashhai qalamam,
Jur’ai jomi shayx ul-islomist.
Lojaram dar jaridai ash’or
Ba du ma’ni taxallusam Jomiyst[18].
Alar kichik yoshligʻ ekanda ham alardin mufrit fahmu tab’ osori zohir boʻlur ermish. Ul jumladin budurkim, orifi komil va murshidi mukammal mavlono Faxriddin Luristoniy[19]ki, oʻz zamonining yagonasi va haqiqat bahrining gavhari yakdonasi erkandur — Jom viloyatida alarning otalari uyiga tushgandur, alar toʻrt yo besh yoshlarida emdi maktabgʻa borur vaqtlari emish, hazrati Mavlono alarni oʻz qoshlarida oʻlturtub, barmoq ishorati bila havogʻa mashhur otlarni: «Umar» yo «Ali»dek bitir ermish va alar taammul bila oʻqur ermishlar va hazrati Mavlono alarning tufuliyatda bu nav’ zehnu zakosidin mutabassim, balki mutaajjib boʻlur ermishlar. Andoqkim, bu soʻz «Nafahot ul-uns»[20]da dagʻi mazkur bor. Tufuliyatlari ayyomidagʻi bu nav’ osoru alomot koʻp manquldur. Sabt etargʻa mashgʻul boʻlunsa, soʻz uzalur.
Bori kichik yoshidin shabob ahdinnng avoyiligʻachakim, Jom viloyatida ermishlar — alargʻa foyda yetkurur kishi oz topilgʻon jihatidin:

Quyosh ul nav’ki magʻrib sori,
Yo Nabi uylaki Yasrib[21] sori.
shahrga azimat qilibdurlar va Iroq darvozasida «Nizomiya» madrasasidaki, mavlono Zaynuddin Abubakr Toyobodiy[22] va mavlono Sa’duddin Taftazoniy[23] va ba’zi Amir Xusrav Dehlaviy[24]ni ham derlarkim, anda sokin boʻlgʻondurlar, maskan qilib, tahsilgʻa mashgʻul boʻlubturlar va oz fursatda abnoyi jinsdin ishni oʻtkarib, balki shahrning mutabahhir ulamosidin ilmu fazlni oshurub, alargʻa ulumu funun hech qaysida zamon ahlidin kishiga ehtiyoj qolmaydur.
Ruboiy:

Har kimga yetar mavhibati subhoniy
Kim, aylagay oni olimi rabboniy.
Bilmoqqa ulum istilohin joniy,
Oz vaqt falak mushtagʻil anlar oni.
Agarchi bir necha vaqt bizzarurat ulum kasbigʻa ishtigʻol koʻrguzubdurlar, ammo hech vaqt nazm oyinidin xoli emas erkandurlar. Chun alargʻa bizzot mashrabi tavhid voqe’ boʻlgʻondur, haqiqat jamolin majoz muzohiri mushohadasida muoyana koʻrub, beixtiyorligʻlar dast berur ekandur. Ul ma’ninn nazm libosida ado qilmoqdin guzirlari yoʻq erkandurkim, bu vosita bila oʻtqa taskin va oʻtluq koʻngulga orom boʻlur erkandur. Bu jihatdin nazmdin hargiz forigʻ boʻlmaydurlar va bu boisdin nazmgʻa tadvinu devongʻa tazyin boʻlubtur va mururi ayyom oʻtub, alarning nazmi har sinf she’rdin olamning zolining quloq bila bilagin samin durrlar bila muzayyan va jayb bilan etagin otashin la’l bila mamlu va mulavvan qilibturlar va gʻaribdurkim, zohir ulumining takmili vaqtida necha ish alargʻa muyassar boʻlubturkim, bu ummatda oʻtgan akobir va sohib kamollardin hech qaysigʻa voqe’ boʻlgʻoni zohir emas.
Ul jumladin biri she’rdurkim borcha asnofin ul nav’kim, har sinfidakim birov saromad va musallam boʻlgʻondur, alar ul kishidek, balki ortugʻroq oʻz haq va mulki qildilar.
Yana bir: tasavvuf masoili istilohotin andoq takmil qildilarkim, oʻtgan mashoyix va avliyoulloh (quddisa ollohu asrorhum)[25]ning rasoil va kutubidinkim, gʻoyati iyhomdin ul sharif ilmining idrokidin koʻproq tolibi nomurodlar mahrum, balki oriy erdilar — ul ilmini oʻz risola va kitoblarida xoʻbroq alfozu ado bila ul nav’ tasniflar qildilarkim, koʻproq faqirlar aning mutolaasidin hazz topib, bahramand boʻlurlar.
Yana bir: tariqat odobi sulukida andoq daqiq ravish bila tariyqlarini tuzdilarkim, hech kishi alarning zohir ulumi va she’r va muammo va insho va bu nav’ nimalardin sharifroq nihoniy amrgʻa mashgʻul erkonlarin bilmadilar va fahm ham qilmadilar va bu ishta chun hech mutanaffisqa murshidi komil mulozamati va irodatidin guzir yoʻqdur, hazrati qutbi tariqat va gʻavsi haqiqat mavlono Sa’duddin Koshgʻariy[26]kim, «Naqshbandiya[27] xojalari silsilasining ul zamonda komil va mukammil murshid va xalifasi erdi — suhbatin va mulozamatin ixtiyor qilib, zamonining soyir murshidlari va komillari xizmatlarngʻa — shayx Baxovuddin Umardek va mavlono Boyazid Puroniy va mavlono Muhammad Asad[28]dek buzurglar suhbati sharafigʻa dogʻi musharraf boʻlur erdilar.
Ammo tolibi ilmliq va shoirliq suratidakim, bu sharif ilm satr va kitmonigʻa bu ikki ishdek parda mumkin ermas topilmoq, nevchunkim darveshliq fano kasbidur, balki fanoyi mahzdur va bu ikki ish mahz da’voyu jadal va anoniyatu xudpisandliqdur.
Alarning kamoloti ovozasin eshitib, yiroq yoʻllar qat’ qilib muborak suhbatlarigʻa musharraf boʻlurgʻa kelganlar alarni ashob orasida gʻoyati betaayyunliqdin mutlaqo tanimaslar edikim, oʻlturur qoʻparda va aytmoqu eshitmoq va yemoqu kiymoqda oʻzlari bila soyir mulozimlari orasida tafovut yoʻq erdi.
Kishi ulumi zohiriydin va ma’naviydin bir mas’ala ilqo qilgʻuncha hargiz alar oqdin qaroni ma’lum qilgʻonlari ma’lum boʻlmadi. Ammo mas’ala ilqosidin soʻngra dogʻi bori ulumgʻa mahoratu istihzor ul martabada erdikim, hargiz hech kitobgʻa boqmoqqa ehtiyoj boʻlmadi.
Muncha ishning zimnida ishqi zohir tariqikim, «Al-majozu qantarat ul-haqiqat»[29] iborat andin boʻlgʻay— alargʻa andoq mustavli erdikim, har muloyim mazharining husnu malohatikim, haq jamoliyati tajallisi bila zuhur qilmish boʻlgʻay yo javru bedodi ofatikim, jaloliyat sifati bila jilva koʻrguzmish boʻlgʻay, ul sifotidin zoti ayniyat mushohada qilib, sababni mutlaqo oradin murtafe’ koʻrub, koʻzlarigʻa musabbibdin oʻzga nima kelmagan jihatidin betoqat boʻlib, harne ul iztirobda alargʻa ishq shiddatidin va shavq suubatidin yuzlansa erdi jon soʻz she’rlar va dilfuroʻz gʻazallar ishtigʻoli bila ul tahammulsizliqqa itmiynon berurlar erdi.
Va bu hol dogʻi alargʻa odobi tariqatdakim, tasavvufda boisi fano boʻlgʻay, koʻp madad berur erdi. Chun fanoyi vujudi mavhum hosil boʻldi va ishqu shavq oʻti zabona torta kirishti, har oyinakim, beixtiyorligʻlardin qalandarvashligʻ va saru po barahnaligʻ va togʻu vodiy tutmoq va maqsudi asliydin oʻzga barchani unutmoqlik dast berur, alarning bu shevasin zohir ahli ishqi zohiri mahzgʻa haml qilib, asliy maqsudlaridin gʻofilu otil qolurlar erdi. Ammo, alar gʻayru maqsudi asliy har nav’ suratdakim, oʻzlarin koʻrguzur erdilar — barcha oʻz hollarining pardasi va roʻypoʻshi erdi.
Bir necha yilkim, bu holgʻa oʻtti — zohir ulum fazoilida davrning ulamoyu fuzalosigʻa foiq boʻlub, botin holida dagʻi biyik marotib hosil qilib, gʻarib kutub va rasoil tasavvuf ilmida alardin roʻzgor avroqin muzayyan qilib davron ahligʻa bu sharif ilmning istilohoti bila daqiq masoilin ravshan va mubarhan qildilar, andoqkim, musannafot te’dodida, inshoolloh, bitib boʻlgʻay.
Shohruh[30] sulton zamoni avositidin sulton Abusaid[31] zamonining avoiligʻicha shahrda sokin erdilar. Andin soʻngro Xiyobon boshida hazrati pir maxdum Sa’duddin Koshgʻariy mazori boshida iqomat rasmin zohir qildilar va shahrning jame’ ulamo va akobiriyu ashrofi alargʻa mulozamat va taraddud bunyod qildilar, to ul podshohi zamonning[32] arkoni davlat va a’yon hazrati va oliyshon umaro va raf’e makon sudur va vuzaro, balki asr podshohi alarning ostonigʻakim, maqsud Qiblasi va murod Ka’basi erdi — tashrif keltururlar erdi, balki oʻzlarni musharraf qilurlar erdi. Andoqki, davrning arjumandlari va ahdning sarbalandlari ul hazratning oliyshon ostonigʻa yuz yetkururlar erdi va iltijo keltururlar erdi. Soyir niyozmandlar va ommai bexesh va panvandlar ham koʻzlarin ul eshik tufrogʻidin yoruturlar erdi.
Bu faqiri haqir bu soʻnggi jamoat zumrasida Xiyobon boshida koʻrgan zamonida muxtasar bitilgan risola sabaqigʻa mumtoz boʻldum (alhamdu lillahi ala attafiq)[33].
Oy va yillarning keng maydonida toʻpdek taqdir chavgoni u holdan bu holga tashlab turgan men Paygʻambarning Makkadan Yasribga (ya’ni, Madinaga) koʻchishidan 917 [yil] oʻtganda, izzat va qadimiylik parvozgohining eng yuqori choʻqqisidan, Mana bu eng tubanlikka kelib qanot va quyruqni boʻshashtirganman. Bukun esa, his va xayolning bu siqiq yerida umr jilovini sakkiz yuz toʻqson uch sanasiga tortib yetkurdim.
Tugʻilgan joyim Jom va qalamim tomchisi Shayx ul-islom (Ahmadi Jomiy nazarda tutiladi) jomidan bir qatradir. Binobarin, she’rlar daftarida.
Har ikki ma’noda (shoir bu yerda ikki jihatga: ham Ahmadi Jom ta’limotining unga ta’siriga, hamda u siymoning ham Jom viloyatida tavallud topganiga ishora qilmoqda) taxallusim Jomiydir.

Avvalgi Maqolat
Ul hazrat bila bu faqir orasida oʻtgan ittifoqiy umur va gʻarobatliq soʻzlarkim, andin alarning bu faqirgʻa iltifot va xususiyatlari zohir boʻlur.

* * *
Bir kun mavlono shayx Abdulloh kotib muqarrabi hazrati boriy[34] Xoja Abdulloh Ansoriy[35]ning «Ilohiynoma»gʻa mavsum munojot risolasin faqir qoshigʻa kelturub erdi va mavlonoyi mazkurning kutub bay’ va shirosigʻa ham munosabati, ham hazrati xojagʻa avlodligʻ nisbati bor. Faqir ul risolaning avval sahifasin ochib, xutbasin oʻqumoq bunyod qildim, bu xayol bilakim, bir sahifa yo gʻoyatash bir varaq oʻqulgʻay, andoqki el ma’hudidur, soʻzning xoʻblugʻ va ravonligʻidin hech yerda bas qila olmadim, to risolakim, ikki juzvdin ortugʻroq edi — itmomgʻa yetti. Majlis huzzori voqif boʻlub, taajjub qildilarkim, bir risolakim, ikki juzvgʻa yaqin, balki ortugʻroq boʻlgʻay, bir tavajjuh bila boshtin-oyoqqacha oʻqumoq xoli az gʻarobat emas.
Tonglasi hazrati Maxdum bandaxonagʻa tashrif kelturdirlar. Ul risola hozir erdi, olib ochib, muborak nazarlarin soldilar. Tuno kungi ashob andoqki roʻzgor ahlining oyinu da’bi boʻlur, taajjub izhori yuzidin tuno oʻtgan voqeani ul hazrat xizmatlarida arz qildilar. Alar tabassum qilib, dedilarkim: «Ajab amri ittifoqiy bizning va sizning oraliqda voqe’ boʻlgʻon ermish: ikki yo uch kun burunroq mavlono shayx Abdulloh ushbu risolani bizning qoshimizga kelturub erdi, biz dogʻi avvaldin bunyod qilduk, oxirigʻa degincha hech yerda turmoq boʻlmay tugandi».
Tonglasi mavlono shayx Abdulloh keldi, to kitobin yo bahosin olgʻan. Ba’zi anga ayttilarkim: «Falon (ya’ni banda) bu kitobni avvaldinkim oʻqumoq bunyod qildi, tugaguncha ilikdin qoʻymadi».
Ul taajjub yuzidin dedikim: «Hazrati Maxdumiy xizmatlarigʻa ham elti berdim, alargʻa ham ushbu hol voqe’ boʻldi».

* * *
Bir kun ul hazrat xizmatlarida ashob hozir erdilar va har nav’ soʻz oʻtadur erdi. Burunroq faqir alarning shayba qasidalarigʻakim, matlai budur:

Safed shud chu daraxti shukufador saram
V-az in shukufa hamin mevai gʻam ast baram[36].
Izhori bu nav’ aqida erdikim, bu nav’ gʻarib manoyiqliq va koʻp choshniliq va nozuk xayolliq, salis iboratliq, latif adoliq she’r faqir koʻrmaydurmen, bovujudi ulkim, qasidagoʻylarkim muqaddamdurlar, qasoyidlarin koʻp mutolaa qilibmen va ashobdin ba’zi musallam tutsa, ba’zi musallam tutmoqgʻa korih koʻrinur erdilar va ul hazrat majlislarida soʻz qasoyid uslubisori tortti, chun har nav’ oʻtti, faqir shaybaning vasfin oragʻa soldim va ta’rifida beixtiyor boʻldum, to soʻz hamul yerga yettikim, arz qildimkim: «Faqir muqaddimin malik ul-kalomlardin hech qay-sidin andoq qasida eshitmaydurmen»[37].
Ul hazrat tabassum qilib ayttilarkim: «Mutaaxxirlardin biz ham andoq she’r eshitmaydurbiz»[38].
Jam’i sokit boʻlub, faqir bir necha ul bobda bast qilib, ab’yot oʻqur erdim. Alar munbasit boʻlub, tasdiq bila talaqqi qilur erdilar, to ul jam’gʻa faqirning soʻzining sidqi tamom zohir boʻlub, oʻz aqidalaridin aylanib, faqirning aqidasigʻa keldilar.

* * *
«Fanoiyya» bogʻchasin yasardakim, ul hazrat havlilarining ichinda yer inoyat qilib berib erdilarkim, faqir oʻziga muxtasar manzil yasabmen.
Podshoh Marv qishlogʻigʻa azimat qilgʻonda faqir Darvesh Hoji Irqbandnikim, zamonning chobukdast bogʻbonlaridindur — ta’yin qildimki, bahor oʻlgʻoch, ul bogʻchaga rayohin va ashjor ekkay. Bahor boʻlgʻonda Darveshi mazkur kelib, ul bogʻchaning buyrulgʻoi ishigʻa qiyom koʻrguzurda ul hazrat dagʻi gohi kelib, muborak xotirlari tashxizi uchun bir oz zamon anda boʻlur ermishlar va ba’zi yigʻochlargʻa dagʻi iltifot qilib, yer koʻrguzur ermishlarki, qayda ekkay.
Darvesh Hoji tund mizojliq devona kishidur. Ba’zida munoqasha qilur ermish va ul hazratgʻa xush kelib, munbasit boʻlur ermishlar. Bir kun yigʻochqa alar yer ta’yin qilibturlar. Devona bogʻbon inod yuzidin debturkim: «Munda ekmasmen». Alar inbisot bila debturlarkim «Nevchun ekmassen?» Ul debturkim: «Rajadin tashqaridur, tongla cherik kelsa, Mir Shayxim[39] bogʻbonliqda voqif kishidur, koʻrub e’tiroz qilgʻusidur». Alar debdurlarkim: «Bogʻcha Shayximning emas, Alisherningdur, ul e’tiroz qilmagʻusidir».
Cherik shahrga kelgandin soʻngra Darvesh Hojining tundliqlaridin ashob naqllar qilurlar erdi. Ul hazrat dagʻi zavqu nishot yuzidin ul yigʻochni koʻrguzub, oʻtgan hikoyatnikim, alar bila Darvesh Hoji orasida voqe’ boʻlgʻondur, naql qilur erdilar.

* * *
Bir kechasi bir ulugʻ kishi mahallida jamoati azizlar xizmatida tushtum. Mutahhari Udiy[40]kim, xushovozliqda Zuhra[41]ning otasi va xushxonlikda aning farzandi ruhafzosi boʻla olur erdi, Tagʻanniy mahallida Xoja Hasan Dehlaviy[42]ning bu she’rin oʻquydur erdikim:
Zihi darunai dilro zamon-zamon ba tu mayle[43] to bu baytgʻa yettikim:

Misoli qatrai boron sirishki man hama durr shud,
Chunin asar dihad, alhaq, tului chun tu suhayle[44].
Majlis ahli mutaayyin xush tab’ el erdilar va miri majlis ham xushtab’ va podshohnishon. Mugʻanniygʻa ba’zi e’tiroz yuzidin va ba’zi tanbeh yuzidin dedilarkim: «Sirishki man hama durr shud» oʻquma, «durr shud» oʻrnigʻa «xun shud»[45] oʻquki, «durr shud»ning ma’nosi yoʻqtur. Miri majlis dagʻi ahli majlisgʻa muttafiq boʻldi. Bu faqir hech nima demadim. Majlis huzzori faqirgʻa dagʻi mashgʻulluq bunyod qildilarkim: «Sen dagʻi nevchun bu soʻzda ashob bila muvofiq emassen?» deb, faqir dedim: «Men ul jonibmenkim qoil ado qildi, ya’ni:
Misoli qatrai boron sirishki man hama durr shud rostdur, balki mundoq kerak».
Barcha hujum qilib, faqirgʻa gʻulu qildilar. Faqir ayttimkim: «Chun siz barcha bir jonib boʻldungiz, men yalgʻuz. Sizga oʻz muddaomni sobit qila olmon, ammo bir kishini hakamliqgʻa musallam tutsangiz, garav bogʻlarmen».
Barcha ittifoq qilib ayttilarkim, Hazrati maxdum olam afozilining hakami, balki hokimidur, alarni musallam tutmas kishi yoʻqtur. Chun soʻz mungʻa qaror topti. Faqir alar bila garav bogʻlab, majlisning kayfiyatin va ul bahsning sababin va ul baytda «xun» lafzi munosibroq yo «durr» lafzi muvofiqroqdur deb, maqsudning isnodin hamul zamon bitib, ul Hazrat xizmatlarigʻa yiborildi. Bir yaxshi zamondin soʻngra borgʻon kishi javob kelturdi va ul Hazrat bu misrani bitib erdilarkim:
«Suxan «durr» astu taalluq ba goʻshi shah dorad[46]
Ul jamoat mulzam boʻlub, faqirgʻa alarning tarbiyat va madadlari bu nav’ yetti. Ma’lum emaski, hargiz kishi bu nav’ muxtasar javob hech savolda aytmish boʻlgʻay. Tonglasi bu soʻz shuhrat tutti. El yod tutub majolisda naql qilurlar erdi.

* * *
Podshoh ul yilki Xuroson taxtin olgʻondakim, «Jahonoro» bogʻi tarhin soldilar. Bir panjshanba kuni ul hazrat xizmatlarida Gozurgohidin[47] Dasht yuzi bila Xiyobon[48] sori boriladur erdi. Sayyid Gʻiyoskim, ul bogʻning ta’miri va bogʻbonligʻi angʻa mutaayyin erdi, yoʻlda yoʻluqtikim, arobalargʻa ulugʻroq sarv yigʻochlarin bogʻlardin sotun olib, qoʻngarib yuklab, «Jahonoro» bogʻiga eltadur erdi: Ul Hazratgʻa salom berib, iltifot qilib, mutoyaba bila dedilar:
— Yana hech sarv yigʻochi qoldimu? Ne, buyla sarv yigʻochi yuklabsen, oyo necha yigʻoch boʻlgʻay?
Ul dedikim:
— Sanabbiz, yuz toʻrt adaddur.
Alar dedilarkim:
— Ajab adaddur.
Faqir dedikim:
— Munosib adaddur, nevchunkim, «qad» adadi bila munosibdur. Alar dedilarkim:
— Rostdur, — dagʻi faqirni tahsin qildilar.

* * *
Bir kun alar yoʻl bila boradur ermishlar. Mahmud Habib otligʻ devonai xumoriyi abtariy bor erdi, mast va oshufta, alargʻa yoʻluqub, beadabona soʻzlar aytib, balki safohatlar qilibtur, ammo alar mutlaq iltifot qilmaydurlar, dagʻi aning sori boqmaydurlar. Yana bir kun faqir alar xizmatida boradur erdim. Hamul devona faqirni alar bilan koʻrdikim, boradurmen. Ul yerdinkim, junun ahli va abtar xaloyiq fosid xayoloti boʻlgʻay, sogʻinmish boʻlgʻankim, alar aning tuno kungi beadabliqlaridin faqirgʻa shammai izhor qilgʻaylar yo qilmish boʻlgʻaylar. Alarga betaqrib soʻz qotib, uzrxohliqlar boshladi. Faqir taajjub qilib, alardin istifsor qildimkim: «Bu devonaning parishon uzrxohliqlari, oyo, ne jihatdin erkin?».
Alar soʻzni oʻzga sori yutkab, tuno kun oʻtgan holatdin hech nima izhor qilmadilar. Ammo ashobdin tuno kun oʻtgan soʻz ma’lum boʻldi. Ul devona bee’tidolliqlar qilsa erdi, anga ta’zir va adab qililur erdi. Faqir tiladimkim, anga adab buyurgʻayman.
— Sen hech nima demagilkim, anga adab yetgusidur. Bir necha kun oʻtmadikim, yana bir devona ani urub oʻlturdi.

* * *
Qurrat ul-ayni saltanat Muzaffar Husayn mirzo[49]ning Ahmad Husayn otligʻ farzandi tengri rahmatigʻa borganda alar azo soʻrar dastur bila «Bogʻi Safed»gʻa kelib erdilar. Faqir ul aziz farzand marsiyasi bila ul aziz ota duosi bobida bu baytni aytib erdimkim:

Gar sham’ murd, mehri falakro mador bod,
Gar qatra rext, obi baqoro qaror bod[50].
Ul Hazrat xizmatlarida astagʻina oʻqudum. Sultonzoda majlislarida alar davot va qalam va qogʻoz tiladilar, dagʻi bu baytni bitidilarkim:

Farzand mevayest zi shoxi daraxti umr,
Gar z-on ki meva rext, shajar poydor bod[51].
Va sultonzoda niyozmandligʻlar qilib, bu baytning musavvadasin olib, azim ta’zimlar qilib uzottilar.

* * *
Alar Makka safaridin[52] qaytib shahargʻa kelganda, podshoh roʻzgor havodisi iqtizosidin Balx yurushigʻa borib erdilar. Chun humoyun royotkim, Balxdin qaytib, taxtgʻa ozim boʻldilar, istiqbol rasmi bila Murgʻob viloyatigʻacha kelib erdilar. Podshoh bila muloqotdin soʻngra bandaxonagʻa tashrif kelturub, kecha anda boʻldilar. Kecha alar istirohat qilur uchun bir yangi takallufliq oq uy bor erdi, ani tikturuldi, to ul Hazrat anda osoyishgʻa mashgʻul boʻldilar.
Ittifoqo ul kecha bir gʻarib tund yel estikim, oʻrduning koʻproq oq uy chodirlarin yiqib, ajab oshub el orasigʻa soldi. Alar uchun tikkan oq uyni dagʻi yiqib, ushotibdur.
Alar xizmatidagʻi ashob degandurlarkim:
— Hayf bu uydinki, yaxshi uy erdi, ajab pora-pora boʻldi. Muni tikkan farroshlar, oyo, ne degaylar?
Alar debturlarkim:
— Ne degaylar, aytgʻaylarkim, koshki bu shum
qadamliq mullolar bizning uyga kelmasalar erdi.

* * *
Ham ushbu tarixda erdikim, faqir sipohliqdin mutanaffir boʻlub, manosibni tark qilib, mulozimatni oʻksutub erdim. Alar tanbeh va nasihat yuzidin soʻrdilarkim:
— Bu nav’ amre masmu’ boʻldi, bu jihat na erdi erkin?
Faqir dedimkim: .
— Inson jinsi suhbat va ixtilotidin malul boʻlub erdim, bu ishga ul bois boʻldi.
Alar dedilarkim:
— Inson kimni xayol qilib erding, bizga dagʻi koʻrguz?
Qoʻrqub erdimkim, man’ qilgʻaylar. Bu javobdin bildimkim, muborak xotirlarigʻa bu ish xeyli noxush kelmagan ermish. Xotirim jam’ boʻldi.
Alar Mavlono Sogʻariy[53] bila koʻp mutoyaba qilurlar erdi. Bir kun alar xizmatida Mavlono Sogʻariy hozir erdi. Alar aning she’rin ta’rif qilur rangda aning bila mutoyaba qilur erdilar. Va Mavlono Sogʻariy oʻz she’rin bagʻoyat ehtimom yuzidin karru far bila oʻqugʻuvchi erdi. Andoqki, bir oz nima bevuqufroq kishi qoshida oʻqusa erdi, koʻp yaxshiliqgʻa oʻtkarur erdi. Faqir oʻqumogʻin ham ta’rif qildimkim, bovujudi xoʻb aytmoq xoʻb ham oʻqur. Alar tabassum bila ayttilarkim: «Bizga mundoq boziy berur». Alar bu qit’ani aytib erdilarkim,
Qit’a:

Sogʻariy meguft: duzdoni maoniy burdaand —
Har kujo dar she’ri man yak ma’nii xush didaand.
Didam aksar she’rhoyashro yake ma’niy nadosht,
Rost guftast iy ki ma’niyhoshro duzdidaand[54].
Ul vaqtkim, faqir «Xamsa»gʻa tatabbu’ qildim, bir dostonda Hazrati Shayx Nizomiy va Amir Xusrav Dehlaviy va ul Hazrat maddohliqlaridakim, oʻzumni ixlos va niyozmandlik yuzidin alargʻa tobe’ va payrav tutub, suxanguzorliq voqe’ boʻlub erdikim:
Kahfi fano ichra alar boʻlsa gum,
Men ham oʻlay robiuhum kalbuhum[55].
Ul uchurda Mavlono Sogʻariy dogʻi bu masnaviygʻa bir necha bayt tatabbu’ qilib erdi va faqrni muxotab qilib, bir maqsud orasida bu nav’ bir bayt aytib erdikim:
Mirki guft : «robiuhum kalbuhum»
Yofta fayzi suxan az qalbuhum[56].
Faqirgʻa oʻqugʻonda bu baytgʻakim yetti — faqir mutoyaba yuzidin ayttimkim:
— «Az kalbuhum» tarkibida «az»— «min» ma’nosi biladur, «min» hurufi jorradindur va madxulin majrur qilur va bu tarkibda oʻz amalin qilsa, qofiya gʻalat boʻlur?[57].
Mavlono Sogʻariy mundoq javob berdikim:
— Bok yoʻqtur, Hazrati Maxdum ham bu e’tirozni qildilar.
Bu soʻz taqriridin faqirgʻa necha gʻarazdur. Biri: Mavlononing bir baytda burunqi misraida nomavzunlugʻi va ikkinchida: aytgʻonikim, bir masnaviy baytida mundoq fohish gʻalatlar qilsa, andoq ulugʻ yerlargʻa ne nav’ ilik urgʻay, yana biri: faqirning e’tirozigʻa javob berganining gʻarobati, kulliyrogʻi va mutoyabaomiz e’tirozda ul Hazrat bila faqir orasida tavorud voqe’ boʻlgʻoni.

* * *
Bir kun Podshoh hazratlari bandaxonada erdilar: «Tortiladurgʻon at’imadin, ayttilar, ul Hazratgʻa dogʻi nishona bermak munosibdur».
Qaror anga tuttikim, Xoja Dehdor[58] eltgay. Eltgan nimalar orasida hamonokim bir e’tidoldin tashqari semiz qoʻy uchasi dagʻi bor ermish. Xoja Dehdor andinkim, farti ishtihodur, ul ucha ta’rifida mubolagʻa andoq qilmish boʻlgʻaykim, alargʻa andin Xojaning ragʻbati, balki ortugʻroq tamai ma’lum boʻlmish boʻlgʻay. Demish boʻlgʻaylarkim: «Oʻltur va mashgʻul boʻl». Xoja andoq peshakorlar ul taomni yemoqda koʻrgizmish boʻlgʻaykim, alargʻa bu ruboiyni ayturgʻa bois boʻlmish boʻlgʻay.
Ruboiy:

Ey Xoja, maro zi lutfi parvardi,
Z-ovardani pushti dunba farbeh kardi,
Binshasti-yu dunbaro ba ragʻbat xoʻrdi,
Burdi ba shikam on chi ba pusht ovardi[59].
Yana bir qatla Xoja Dehdordin mutanavvi’ at'imalar bila alar xizmatigʻa yiborilib erdi. Anda dogʻi bir qoʻy-qoʻzi uchasi bor erdi. Anga oʻxsharki, Xoja oʻziga ul hadoyoni isnod qilib, mubohotguna qilmish boʻlgʻay —alar bu bobda bu qit’ani aytib erdilarkim:

Xoja ovard bahri sufrai mo
Pushti on yak-du goʻsfand ki kusht,
Lekin az dasti naxvati judash
Nashud oludaam bad-on angusht,
Hast az on bo xudash tasavvuri on,
Ki ba Hotam hamerasad ba du pusht[60].
Faqir koʻproq avqot niyozmandliq yuzidin naqd yo jinsdan tuhfa va tabarruk alar xizmatigʻa yiborsa, Xoja Dehdordin yiborilur erdi. Anga oʻxsharki, ba’zi vujuhni sanamoqda bobil-xilofguna voqe’ boʻlgʻondur. Alar bu qit’ani aytib erdilarkim:

Xoja Dehdor az atiyyai Mir
Har chi orad zi dirhamu dinor,
Muzdi po bargirifta, meguyad
Noshumurda ki ponsad astu hazor.
Hech dar xotirash namegardad
Fikri sharmandagii roʻzi shumor[61].
Yana bir qatla ushbu nav’ moddada ham bu qit’ani aytib erdilar:

Ba Dehdor guftam ki bardor baxsh,
Az on sufra ki zi vay sar afroshtam,
Zi insof dam zad, k-azon baxshi xud:
Hamon bas ki dar roh bardoshtam[62].
* * *
Bir qatla faqir alarning qadimiy devonin Mavlono Abdussamadgʻakim, zamonning xushnavislaridindur va xush tab’ ham bor, buyurub erdim va ulcha maqdur takallufdur qililib erdi. Devon tugangandin soʻngra alar xizmatigʻa eltib, muqobala istid’osi qi-lildi. Alar ayttilar: «Bir-ikki kun munda turdik. Biz miqdore mulohaza qilali. Kotibin xushtab’ kishi derlar. Shoyadki, ehtiyot qilib erkinkim, muqobala qilurgʻa ehtiyoj boʻlmagʻay».
Tonglasi faqir alar xizmatigʻa yettim, ayttilarkim: «Bu kitobni gʻarib nav’ bitibdur, anga oʻxsharkim, iltizom qilmish boʻlgʻaykim, gʻalatsiz misra’ bitmagay, ba’zi yerda biror-ikkiror, balki ortuq ab’yot ham tark qilibtur, oʻzi-oʻq munda boʻlsa, chun xushnavis kishidur, koʻp ehtiyot jihatidin shoyad xeyli roʻzgori zoye’ boʻlgʻay».
Guftu shunid koʻp oʻtti, oxir faqir dedimkim: «Agar sizning muborak qalamingiz bila isloh topsa mujibi mubohot va zebu ziynat boʻlur». Oqibat qaror anga tuttikim, oʻz muborak qalamlari bila isloh qilgʻaylar. Had va nihoyatda ortuq gʻalatlar erdikim, ham hak va ham isloh qildilar, to itmomgʻa yetti, devonning oxirida bu qit’ani bitib erdilarkim:

Xushnavise chu orazi xubon,
Suxanamro ba xatti xub orost.
Lek har jo dar oʻ zi sahvi qalam
Goh chize fuzudu gohe kost.
Kardam islohi on bo xati xesh,
Garchi n-omad chunonchi dil mexost.
Har chi u karda bud bo suxanam
Ba xati u qusur kardam rost[63].
Sulton Ya’qub[64] faqirdin kitob tilaganda andin nafisroq kitobim yoʻq erdikim, har misraida ul hazratning muborak qalami kirib erdi va alarning— oʻq qudsiy osor anfosi erdi — yibordim va bu bitilgan kayfiyatni sharh bila bitidim. Oʻqub, xushvaqtligʻlar qilib, qit’ani yod tutub, maktubda minnatdorlik izhor qilib erdilar.

* * *
Bir saboh ul Hazrat bandaxonagʻa tashrif kelturub erdilar. Ul uyda bir-ikki juft tovus bor erdi. Soʻz asnosida andoqki, tovugʻ ne dastur bila katakdin chiqormoq ma’huddur, tovuslarni asragʻuchi ham uylaridin surub chiqordi, hamul zamon jilva qila boshlab, quyrugʻlarin chatr qila boshladilar. Alar sun’ naqqoshining naqshbandligʻi gʻarobatida mutaajjib boʻlub, tovus bobida har nav’ soʻz oʻtar erdi, to soʻz anga yetishtikim, ba’zi el qoshida bu soʻz borkim, tovus juft boʻlmay bayza qoʻyar, ba’zi qoshida budurkim, mastliq vaqtida erkagining koʻzidin bir qatra suv modasining koʻziga tomib, ul tuhum modasi boʻlur. Alar faqir sori boqib, ayttilarkim: «Bu soʻz yiroq ermaskim, e’tibori boʻlgʻay, nevchunkim, — mashhurdurkim, Mir Xusrav ba’zi rasoilida bu ma’nini izhor qilmish boʻlgʻay, ul Hindustonda boʻlgʻon kishidur, to anga tahqiq boʻlmagʻay, bitimamish boʻlgʻay».
Faqir agarchi bu soʻzning mahzn kizb ekanin bilur erdim, ammo alar yuzida Amir Xusrav soʻzin na tasdiq qildim, na takzib va hech javob bermadim. Alar javob bermaganning sababin soʻrdilar. Zaruratdin faqir ayttimkim: «Shoyad Hindustonda tovusgʻa bu hol voqe’ erkin». Alar mutaajjib boʻldilar: na Mir Xusrav soʻzi isbotida mubolagʻa qildilar, na faqirning soʻzining nafyida. Nevchunki, hech jonib alargʻa yaqin ermas erdi. Ammo faqirgʻa ajab hol voqe boʻldikim, Mir Xusravdek kishining soʻzikim, alardek buzurgvor aytqaylar va men tasdiq qilmagʻaymen. Bu fikrga tushtumkim, oʻz muddaom isbotini ne nav’ qilgʻaymenkim, bu holatda mast nar tovus yugurdi, dagʻi modasin bosib juft boʻldi. Alar kulub dedilarkim: «Mundoq ittifoqiy ish-oz voqe’ boʻlmish boʻlgʻay, shubha raf’ boʻlub, muddao isboti zohir boʻldi».

* * *
Alarning Safiuddin Muhammad otligʻ farzandlari tengri rahmatigʻa bordi. Azo soʻrar oyinin bajo keltururga otlanib, alar xizmatigʻa boradurgʻonda yori azizim Shayxim Suhayliy yoʻlda yoʻluqti, qayon boradurgʻonim bilgach, hamroh boʻldi. Andin soʻngra Mavlono Soniiy yoʻluqti, ul dogʻi qoʻshuldi. Alar xizmatigʻa borgʻoch, akobiru ashrofdin jam’i kasir xizmatida erdilar. Majlisda oʻlturgʻoch, faqirlarning rutbasi shavkatidin va majlis savlatidin hasr boʻlub hech nav’ soʻzkim, dalolat azo soʻrmoqgʻa qilgay — ayta olmadim. Hamrohlarim hud oʻzlarin menga tobe’ tutub erdilar. Bir lamha oʻtgandin soʻngra xud soʻz ayturning vaqti oʻtti. Bu faqir bagʻoyat xijolatzada boʻlub, ta’rixgʻa munosib alfoz xayoligʻa tushtum. Ittifoqi hasanadin «baqoi hayoti shumo bodo»[65] alfozin avval qat-lakim, hisob qildim, rost keldi. Ehtiyot uchun yana bir qatla hisob qilildi. Shubha raf’ boʻlgʻondin soʻngra davotu qalam tilab, bu alfozni bitib, raqamin ustita sabt qilib, alargʻa e’tiroz tuta berdim. Alar tahsinlar qilib dedilarkim: «Bu ta’rixni biz nazm silkiga tortali».
Bu nav’ qildilarkim:

Guli boʻstoni latofat Safi
Chu shud soʻi jannat zi bogʻi fano,
Azize pai pursi ta’rih guft,
Qi «bodo baqon hayoti shumo»[66].
* * *
Bir kun faqir alar xizmatida erdim va yana kishi yoʻq erdi. Anvariy[67] qasoyidi bobida soʻz oʻtadur erdi. Alar bu nav’ ta’rif qiladur erdikim: «Biz aning ash’orin, bataxsis qasoyidin oz koʻrub erdik, bu yaqinda bir-ikki devoni bizning iligimizga tushubtur, gohi anga mashgʻul boʻladurbiz, ba’zi yerda aytsa boʻlgʻaykim, bashar kalomidin oʻtub, e’joz haddigʻa yetmish boʻlgʻay, gʻarib tarkiblar va ajib adolar nazargʻa keladur».
Chun faqir ashob orasida muttaham munga bormenkim, Anvariygʻa mu’taqiddurur va aning she’rin koʻp oʻqur. Filvoqe’ mundoqdur. Bagʻoyat xushvaqt boʻlub ayttim: «Iltimosim borkim, ul qasidasinkim budur:

Gar dilu dast baxtu kon boshad,
Dilu dasti xudoyagon boshad[68]
bir qatla oʻqub mulohaza qililsa».
Alar mutabassim boʻlub ayttilarkim: «Ajab soʻz aytting, biz bu uch-toʻrt kunda bu qasidasin oʻqub, xushhol boʻlub, gʻoyat xush kelgandin javob ham aytibmiz, — deb musavvadani bir xudrang varaqda chiqarib, faqirning ilgiga berdilarkim: «Oʻqub koʻr». Matlai bu erdikim:

Har kiro dar dahon zabon boshad,
Dar sanon shahi jahon boshad[69].
Biz faqirlar ne istihqoq bila ta’rif qila olgʻaybiz. Muncha gustohliq qilildikim, ul qasidani sihr xayol qilur erduk, bu she’r ani past qilgʻondek koʻrunadur, hamonoki moʻ’jiza desa boʻlgʻay.

* * *
«Nafahot ul-uns» mutolaasida bir kun bu mahalgʻa yetib erdikim, Shayx Abulhasan Durroj[70] (quddisa sirrihu) yiroq yoʻl qat’ qilib, Imom Yusuf bin Abulhusayn Roziy[71] (Quddisillohi sirrihu laziz)[72] ziyoratigʻa Raygʻa bordi. Va imom Mullo Mutannabihdin erdi. Shayx muddate ul diyorda imomni tilab, har kishidin soʻrogʻ qilsa erdi, aytur erdilarkim, ul kofirni istarsan, ul zindiqni istarsen. To bir kun ani bir buzuqda toptikim, Qur’on oʻquydur erdi. Oncha turdikim, ul Qur’on oʻqumoqdin forigʻ boʻldi. Shayx yurub salom qildi. Imom javob berib ayttikim: «Xush kelding, Abulhusayn, bir bayt oʻqi!» Shayx bir bayt oʻqugʻach Imomgʻa vaqt xush boʻlub, vajd[73] yuzlanib, samo’[74] tuzdi. Bu samo’da aytur erdikim: «Sen bu muddatdakim, meni sevar erding ul kofirni, ul zindiqni sevarsen deb chin ayturlar erdikim, muddatekim, Qur’on tilovat qilur erdim, menga vajdu hol yuzlanmadi. Holo sen bir bayt oʻqugʻon uchun muncha vajd dast berubdur. Bu soʻzni Muqarrabi hazrati boriy Xoja Abdulloh Ansoriy (Quddisillohi sirrihu) debturlarkim: «Oyo, Yusuf bin Al-Husangʻa Abulhasanning muddate kirib, oni soʻrgʻani, ul soʻzni eldin eshitgani hamul vajd holatida makshuf boʻldi. Yo ul muddatdakim, ul soʻrar erdi, bu voqif erdi. Agar hamul zamon makshuf boʻlgʻon boʻlsa, muning martabasi biyikroqdur. Va hol ulki, zohir ahli qoshida shon budurkim, birining martabasi biyikroq boʻlgʻay». Doyim bu soʻz faqirning xotirigʻa uyrulur erdi va oʻz xayol va fikrim bila bu shubha raf’ boʻlmas erdi, to bir kun hazrati irshodpanoh va valoyati dastgoh halloli mushkiloti majoniy Mavlono Muhammad Tobadgoniy[75] (quddisa sirrihu) xizmatlarida arz qilib, bu shubham raf’ini istid’o qildym. Alar ayttilarkim: «Bu toyifatning kamoligʻa hazrat haq subhona taoloning mutolaa jamolida bir shuhudu istigʻroq doyimiy boʻlurkim, andin oʻzga nima sori iltifot qilmas, har qachon vojib zoti mushohadasi imkon olamigʻa tazalzul va iltifot voqe’ boʻlmasa, bu jonibgʻa shuur voqif boʻla olmagʻay. Bas hamul zamonkim, ul tavajjuhdin bu sori tazolzul qildi, agar aning mazkur boʻlgʻon holatigʻa matla’ boʻldi. Ersa har oyina muning martabasi andin kam, muning ahvoligʻa matla’ boʻlgʻon boʻlgʻay biyikroq boʻlgʻay. Nevchunkim, doyim aning ahvoligʻa matla’ boʻlgʻondin tavajjuh shuhud asli nuqsoni lozim kelur. Har qachon ul holgʻakim, hayot va zindagonligʻdin maqsud uldurkim, futur yuzlansa muqarrardurkim, bu rutbadin ul martaba biyikroq boʻlgʻay. Bu faqirgʻa Hazrat Mavlononing bu faraxafzo va ruhoso takallumidin nihoyatsiz xushholliq dast berib, xayolgʻa keldikim, bu mas’alani Hazrati Maxdumdin ilqo qilgʻay. Hamul zamon andin chiqib, ul hazrat mulozamatigʻa musharraf boʻlub, oʻtgan dastur bila soʻzni arz qilib, ul Hazratdin ham istid’oi javob qilildi. Alar dagʻi biaynih Hazrati Mavlonai mazkur ado qilgʻondek foyda buyurdilar. Faqirgʻa avvalgʻi nishot va farax birga oʻn, balki yuz boʻldi.
Xushe ul zamonkim, zamon mundogʻ buzurgvorlar sharif vujudlari bila orosta va davron mundoq rafe’ miqdorlar xilqatlari bilan piyrosta erdi. Hayf va yuz ming darigʻkim, ul quyoshlar uyoqib, bir necha tiyra roʻzgor xuffoshlar paru bol ochib, nazarbozliq va baland parvozliq havosida jilva qilurlar.
Va ul tengizlar sugʻolib, bir necha kuduratosor xaydek mulavvasliqqa foshlar naxvat yelidin zulolosor taxarruk va bahrkirdor tamavvuj nuqushi koʻrguzurlar (nauzu billah min shururi nafsino va min siyosati a’molino)[76].

Ikkinchi Maqolat
Ul hazrat bila bu faqir orasida oʻtgan ruq’alar bobidakim, ul ruq’alar holo alarning kulliyotida mazkurdur va munshaotlar orasida masturkim, bu faqir javob bitibmen yo aksi.
Bu ruq’ani bu faqir Marvdin arzadosht qilib erdimkim, ixtisor jihatidin anda bitilgan ruboiy bila ixtisor qililur.
Ruboiy:

To dur fitoda saram az xoki darat,
Har roʻz diham ba nomaye dardi sarat,
Bexud gardam chu noma oyad zi barat
Man bexabar az noma, chi donam xabarat[77].
Alar bu ruq’ani bitib erdilarkim:

Z-on dam ki fitod ittifoqi safarat,
To bu ki kunam gahe ba xotir guzarat,
Gar murgʻ parad ba soʻi tu yo bod vazad,
Xoham ki diham ba nomaye dardi sarat[78].
Chun qalam bardoshtam va andesha gumoshtam, juz e’tizori ruq’ahoi mutatobe’ ki dar chand roʻz voqe’ shuda, ma’niye dar dil nagasht vasurate ba xotir naguzasht. Agar chi in niz xoli az dagʻdagʻai tasdei nest va avqoti sharifro beshoibai taz’ei ne.

Gar binolam peshi tu on nola dardi sar buvad,
V-ar bixoham uzr, on dardi sari digar buvad[79].
Necha kundin soʻngra ham Marvda bu ruq’a alar Hazratidin keldikim:

Tahiyyote ki chun az dil baroyad
Hama ruhoniyonro jon fizoyad
Shamimi on dar in firuza manzar
Dimogʻi qudsiyon dorad muattar[80].
Ruq’aning oxirida bu ikki bayt erdikim:

Juz in kore mabodat gohu begoh,
Ki dar zilli zalili, davlati shoh,
Xati hazzi xudaz dil bartaroshi,
Baron haq panohi xalq boshi[81].
Faqirning javobida va alarning ruq’asi ta’rifida bu ruq’ani arz qilib erdimkim, masnaviy:

Salome, k-ash chu murgʻi jon saroyad
Chu Ruhullah[82] ravonbaxshi namoyad,
Hama alfozash az ayni muvoso
Chu nutqi Ahmadi[83] mursal diloso[84].
Soʻnggʻi ikki bayt javobida bu ikki bayt bitilib erdikim:
Umedam on ki az irshodi Maxdum,
Ba roʻi noma gardad har chi marqum.
Zi amrash chun qalam sar barnatobam,
Ba tavfiqi vuquash bahra yobam[85].
Podshoh Marv qishlogʻida erkanda Ustod Hasan Noyining favtining xabari Iroqdin keldi, Faqir Hazrati Mavlaviy masnaviysining avvalgʻi bayti munosabat jihatidin tazmin[86] qilib erdim.. Bu nav’kim,
Tazmin:

Sharhi hajri shohi ustodon Hasan,
«Bishnav az nay chun hikoyat mekunad».
Band-bandi u judo gashta zi ham,
«Az judoiho shikoyat mekunad»[87].
bitib, shahrda hazrati Maxdum xizmatlarigʻa yiborilib erdi. Alar kelur kishidin ham bu baytni, tazmin qilib, bu ruq’ani yiborib erdilarkim,
Tazmin:

Shud nai xoma dilamro tarjumon,
«Bishnav az nay chun hikoyat mekunad».
Bo zaboni tezu chashmi ashkrez
«Az judoiho shikoyat mekunad»[88].
Hikoyati tamodin ayyomi firoq va shikoyati tavolii layolii ishtiyoq besh az on ast ki ba madargorii davoti dahonbasta va ba dastyorii xomai zabonshikasta dar tuli in noma arzi on maqdur boshad va dar tayyi in sahifa nashri on manshur, lojaram saddi on bob karda iltimos meravad ki:

Dar on soat, ki betashvishi agʻ’yor
Dar on farhunda majlis boshadat yor,
Zaminboʻyi ba ta’zime ki doni
Zaminboʻsi duogoʻyon rasoni.
Davlate az intiho masun va saodate az inqito’ ma’mun bod[89].

* * *
Hamul yurushda faqir bu ruk’ani bitib yiborib erdimkim:

Nai kilkat shakari ma’niro
Karda chun nayshakar az javf burun.
Xati oʻro xati mushkinsurat
Dar tahi xat ruxi zebo mazmun,
Balki har donaye az nuqtai u
Toji ma’niro durri maknun[90].
«Ruq’aye ki az roʻi iltifot firistoda budand, bal gavhare ki az bahri tab’i Ummon simot berun ovarda — rasid. Bar har taqdir bar toji torak doʻxta shud va honai chashmu dil bad on afroʻxta gasht. Oftobi irshod bar sari toliboni rub’i maskun va bar sarvaqti qobiloni javfi gardun tobanda bod, vassalom»[91].
Ul Hazrat bu ruq’ani javob bitib, yiborib erdilarkim,
Qit’a:

Nai kilki tu tifli ma’niyro
Ba naboti husn biparvarda,
Gʻurrai subhro zi turrai shom
Rashki ruxsori navxaton karda.
Qissa koʻtah, shabi darozi maro
Pora-pora ba roʻz ovarda[92].
Sahifai sharifai mashhun va maoni va iboroti latifai mamlu az nukot va xurdadoni nazdikoni dur va duroni nazdik ba huzurro musharraf soxt. Dar surati har xatte hazze roʻy namud va az aksi har harfe faraxe partav andoxt. Az shavkatn shikva gʻunchahoi shukru sano damonid va az xori gila gulhoi mahmidatu duo shukufonid.
She’r:

Gar lutfi tu bigzarad ba xoristonho,
Xoristonho shavad bahoristonho.
Hikoyati gila va shikoyat binobar on voqe’ shud, ki eshon az ruq’ai in faqir tasavvur kardaand va dar taxti taqrir va tahrir ovardaand va illo masnaviy:

N-oyad az tu chunon muomilaye,
Ki kasero rasad az on gilaye,
Nest az tu ba juz gila gila chand
Z-on ki lutfi tuash zi beh bikand.
Haqqi subhona hamvora dar nazari ofati xudashon dorad, va ba ofati nazari bexudashon nigah dorad. Vassalom[93].

* * *
Bir kun ul Hazrat xizmatida erdim va har nav’ nazmdin soʻz oʻtar erdi. Soʻz asnosida Mir Husrav (alayhar-rahma)[94]ning «Dar’yoi abror» otligʻ qasidasi mazkur boʻldi. Bu faqir goʻyo aning ta’rifida mubolagʻa qildim va muhiq erdim. Nevchunkim, Mir Xusravdek kishidin mundoq mashhurdurkim, demish boʻlgʻaykim: «Agar aflok havodisi va roʻzgor navoibidin mening borcha nazmim zamona sahifasidin mahv boʻlsa va bu qasidam qolsa menga basdur, nevchunkim, har kishi ani oʻqusa bilurkim, nazm mulkida mening tasarruf va iqtidorim ne martabada erkandur». Ammo necha dogʻi mundoq boʻlsa, bu faqirdin ul Hazrat majlislarida ta’rifda ifrot munosib ermas erdi. Ul Hazrat hech nima demadilar, to majlis tarqadi.
Hamul uchurda podshoh Marv qishlogʻigʻa ozim boʻldilar. Ittifoqo, necha kundin soʻngra azimat boʻldi: Faqir ul Hazratdin ijozat tilay xizmatlarigʻa bordim. Istijozadin soʻngra fotiha oʻqub, ruxsat berdilar. Dagʻi qoʻyunlaridin bir juz chiqorib, faqirgʻa inoyat qildilar. Olib ochtim, ersa «Dar’yoi abror» javobi «Lujjat ul-asror»[95] erdiki, hamul kunlarda aytib erdilar. Har kishi oʻqusa bilurki, «Dar’yoi abror»din yakdastroq va ranginroq. Niyozmandliq qilib, quloq tutub, otlanib, manzilgʻa tavajjuh qildim va manzil toʻqquz rabot erdi. Ot ustida qasidani oʻqub, xushholliq bila borurda xayolgʻa «Tuhfat ul-afkor»[96] qasidasining matlai keldi. Manzilgʻa tushgandin soʻngra bitib bir bekdin ul Hazrat xizmatlarigʻa yiborildikim, agar tugaturga loyiq boʻlsa va ishorat boʻlsa, mashgʻulluq qilayin, yoʻq ersa xayr.
Ul Hizrat ruq’alarida ta’riflar qilib, mubolagʻalar aytib erdilarkim, «albatta tugatsun», deb.
Faqir Marvgʻa borguncha ani ul Hazrat otigʻa tugattim va Marvdin ul Hazrat xizmatlarigʻa bitib yiborildi. «Dar’yoi abror» matlai budurkim:

Koʻsi shah xolivu bongi gʻulgʻulash dardi sar ast,
Har ki qone’ shud ba xushku tar shahi bahru bar ast[97].
«Lujjat ul-asror» matlai budurkim:
Kunguri ayvoni shah k-az koxi Kanvon bartar ast,
Raxnaho don k-ash ba devori hisori din dar ast[98].
«Tuhfat ul-afkor» matlai budurkim:

Otashin la’le ki toji xusravonro zevar ast,
Axgare bahri xayoli xom puxtan dar sar ast
Bud yavmi jome’ shahri rajab ta’rixi on,
Turfatar k-in roʻzu moh itmomi onro mazhar ast[99].
Bu ta’rixda gʻarobat borkim, ta’rixning oy va kunining zikridin yili hisobi «jumal qoidasi» bila hosil boʻlur.

* * *
Ul Hazrat bu ruq’ani bitib yiborib erdilarkim: «Ba’d az adoi vazoifi duo maqrun ba ijobati samiallohu liman duo marfu’ on ki ba tozagi qoside rasid va qasidai tozav rasonid.
She’r:

Chu harfe chand xondam z-on qasida
Dili xosonash andar qayd didam.
Dar on asno chu shud chashmi basirat
Kushoda jumla dilho sayd didam.
Harchand az matla’ to maqta’ dar har bayt va misra’ xotir ba sur’ati nuqudi mubohi ba har harfe furu shud, chun siyohi hech nuqsone chuz on ki daf’i aynul-kamolro dar husni kalom va lutfi maqol koʻshida budand va az hech chize soxtai in noqisro libosi avsofi kamol poʻshida ba nazari andesha darnayomad, ore.
Nazm:

Mashshota chu chehrai butun oroyad,
Az nil xate kashad pai daf’i gazand.
Az fahvoi on chunon ma’lum shud ki xizmati eshonro irodati iqbol bar qiblai maqsud va e’roz az namudhoi bebud mutaakkad shuda (Alhamdu lilloh alalummat). Ammo agar chunonchi dar tagʻyiri umuri suvariy va tarki ishtigʻoli gʻayri zaruriy, chui muloimi mizoji azizon nest, mubolagʻa naravad va dur namenamoyad, hech jo nest, ki maqsud zohir nest va jamoli zuhurashro juz kamoli zuhur sotir ne.
Haqi subhonaha hamkunonro az haqiqati qurb ba maqsud ogoh gardonad va dasti himmat az nabudhoi bebud koʻtoh, vassalom[100].
Va ruq’a hoshiyasida qasida silasi bir boʻrk bila sarafroz qilib, bir roʻymol mujibi obroʻy qilib erdilar. Mundoq bitib erdilarkim: «Toqiyai farqi toji takallufro va porai karbosi nashfi rutubati dasti az jahon shustaro firistoda shud»[101].
Chun «Tuhfat ul-afkor» qasidasi shuhrat tutti, podshoh hazratlarigʻa yetishti Chun Amir Xusrav va alar, balki har kishikim aytibtur — saltanat tariqining nafyi voqe’ boʻlubtur, faqir chun azizlargʻa tatabbu’ qilib erdim — hamul tariq mar’iy boʻlub erdi. Podshoh chun oʻqub tahsin qildilar. Podshohning kamoli vus’ati mashrab va nihoyati husni xulqlaridin bu faqir mahjub boʻlub, xayolgʻa keldikim, bu qasida va yana bir tatabbu’ qilib, darvishlar maddohligʻini qilib, ammo hukumat tavrini ta’yin qililmay, podshohning muborak otigʻa tugatilgay. Bu matla’ xotirimgʻa kelib erdikim,
Nazm:

Xirkai pur bax’ya k-ahli faqrro k-on dar bar ast,
Bar firozi olami ma’ni sipehru axtar ast[102].
Chun burungʻi matla’ aytilgʻonda alar hazratigʻa yiborib, niyoz yuzidin arz qilib, tatabbu’ qilurgʻa istijoza qilib erdim va ishorat boʻlgʻondin soʻngra aytilib erdi. Bu matla’ni dagʻi Marvdin bitib, shahrga alar xizmatigʻa yiborildi. Muning dagʻi ta’rifida rangin ruq’a bntib, istihsonlar koʻrguzub yiborib erdilar. Bu ikki bayt bul ruq’adindurkim,
Bayt:

Zihi karda az shavqi shahbozi tab’at
Humoyoni qudsiy havoi nazarvi
Zi mardum firistoda yak matlai xush,
K-az ahli suxan misli oʻ nest marvy[103].
* * *
Faqir ul vaqtdakim, mulozamatgʻa mashgʻul erdim — doim ul Hazratgʻa maxlasim bobida iltimoslar qilur erdim. Alar har nav’ soʻz bila faqirgʻa taskin berur erdilar.
Bir kun Murgʻob navohisida erkonda mulozimat mashaqqati va ashgʻol kasratidin iztiror yuzlanganda alar xizmatigʻa bir kishi yiborib, ul ruboiyni ruq'ada arz qildimkim,
ruboiy:

To kay chu sabo har tarafam jilvagari,
Xoham sui sarvi xud kunam paysipari,
Far’yodkunonu xok bar sar figanon
Goʻyam ki xalosam kun az in darbadari[104].
Alar nasihat yuzidin mav’izaomiz ruq’a bitib, bu ruboiyni aytib erdilarkim,
ruboiy:

Az didai jon agar ba jonon nigary,
Az tafriqai jahon kucho gʻussa xoʻri,
In tafriqa hargiz chun nagardad sipari,
Bo tafriqa jam bosh, to bahra bari[105].
* * *
Alar Makka safarigʻa borgʻonda Bagʻdoddin bagʻoyat rangin noma bitib erdilar. Ul noma avvalida bir gʻazal bitib erdilar. Matlai budurkim:
Bar kanori Dajla dur az yoru mahjur az diyor,
Doram az ashki shafaqgun dajlai xun bar kanor[106].
Borur kishidin ul gʻazalgʻa tatabbu’ qilib, noma yiborib erdim. Matlai budurkim:

Shomi hijron k-u magʻrib shud nihon xurshedvor
yo rabash subhi visol az jonibi mashriq baror[107].
Ammo ruq’aning oxirida bu ruboiyni ham bitib erdim,
ruboiy:

In noma, na noma, dofei dardi man ast,
Oromi daruni ranjparvardi man ast,
Taskini dili garmu dami sardi man ast,
Ya’ne xabar az mohi jahongardi man ast[108].
Alar Makkadin qaytgʻonda Halabdin bu ruq’agʻa javob bitib erdilar va bu ruboiy anda erdikim;

In ruq’a, na ruq’a, moyai har tarab ast,
Tahsili nishotu ayshro xush sabab ast,
Z-in son ki buvad muxtasaru purma’ni
Goʻyo zi «Javomi ul-kalim» muntaxab ast[109].
Alar Makka safaridin kelganda podshoh Balxda erdilar va faqir bir qosidni alarni koʻrub, salomatligʻ xabarlarin keltursin deb shahrgʻa yibordim. Tahniyatomiz ruq’a ham bitib erdim. Anda bu ruboiy mastur erdikim,
ruboiy:

Insof bideh, ey falaki minofom,
To z-in du kadom xubtar kard xirom,
Xurshedi jahontobi tu az matlai subh,
Yomohi jahongardn man az jonibi Shom[110].
Alar bu ruq’aning muqobalasida bagʻoyat rangni ruq’a bitib yibordilarkim,
ruboiy:

Bo kilki tu guft noma, k-ey gohi xirom,
Sad tuhfai xush ba Rum ovard zi Shom.
Gar poi tu dar miyon naboshad — narasad
Mahjuronro az jonibi doʻst payom[111].
Ul vaqtdakim, shahzodai behamto Kichik mirzo[112] toba sarohu zolli muzillii xatokoʻsh, devonai sinh roʻi siyahpoʻshqa yoʻluqmaydur erdi, bid’atlar tariqigʻa nosih va ahli sunnat va jamoat qoidasigʻa rosix erdi, tavozu’ va niyoz nahajigʻa xursand va faqru fano ahligʻa muxlis va niyozmand erdi, faqirning «Tuhfat ul-afkor» qasidamdinkim, alarning otigʻa aytilibtur va yuqori mazkur boʻldi — ul mahallidinkim, alardin nazari qabul istid’osi qilib, arzi niyoz izhori boʻlur erdi, bu baytnikim:

Yak nazar farmo, ki mustasno shavam z-abnoi jins,
Sag chu shud manzuri Najmiddin sagonro sarvar ast[113].
bitib, hamul istid’o bila Samarqandgʻa hazrati malozu-panoh ahlulloh Xoja Nosiruddin Ubaydulloh[114] (quddisa sirrihu) xizmatigʻa yiborib erdi. El Kichik mirzodin bu tariyqni mustahsan tutub, ani duo qilurlar erdi. Ul toifadin ba’zi bu baytni ham ta’-rif qilurlar erdikim, bu mazmunda yaxshi voqe’ boʻlubtur.
Mirsarbarahna[115]kim, zamon ahlining mutaayyin xushtab’ va zarifi erdi, faqirni muxotab qilib, bu baytgʻa e’tiroz qildikim: «Agarchi sen bu baytda izhori kasri nafs qilibsen va oʻzungni itga nisbat beribsen, ammo abnoyi jinsgʻa dagʻi ushbu nisbat voqe’ boʻlubtur. Shoyadki abnoyi jins bu nisbatdin or qilib, qabul qilmagʻaylar. Tashbihekim, kishining oʻz kasri nafsi jihatidin bir jamoatgʻa ihonat yetgay — yaxshi boʻlmagʻay».
Faqir ayttimkim: «Oʻzumni itga tashbih qilibmen — kasri nafs jihatidin emas, balki nafsoniyat tugʻyonidin bayoni voqe’dur. Abnoyi jinski debmen, sizni demaymen, soyir itlarni debmenkim, koʻy-koʻchada yururlar».
Miri mazkur bu soʻzimdin mutaassir boʻlib, koʻz yoshi bila duo va tahsin qildi. Va Mirning bu savoli va faqirning javobi shuhrat tutti. Alarning dagʻi muborak sam’igʻa yetishganda istehson qilib debdurlarkim: «ul bayti xud yaxshi baytdur, ammo javobi ham ul baytidin yaxshiroq voqe’ boʻlubtur», — deb, bu faqirni gʻoyibona fotiha bila bahramand va arjumand qilibturlar. Faqir eshitgach, mujibi nishotu xushholliq va boisi inbisotu forigʻulbolliq boʻldi.

* * *
Faqir Astrobod yoʻlida Taxti Sulaymon dahanasidin alar xizmatigʻa bu ruboiyni bitib erdimkim,
ruboiy:

Ey bod, dilam bishud digar jonibi yor,
Jon ham bibaru ba poi u soz nisor
V-on gah qadre zi xoki poyash bardor,
Bahri evazi joni mani dilshuda or[116].
Alar javobida bu ruboiyni bitib erdilarkim, ruboiy:

Ey bod, chu omadi zi sarmanzili yor,
Omad ba dilam z-omadanat sabru qaror.
N-omad ba qaror az in qadar jon zinhor
Uro bibaru ba on ki doni bisupor[117].
Chechaktu haddida alardin bu ruq’a kelib erdikim:

«Salome karda az «sin» tezdandon,
Kushoda uqdaho az rishtai jon.
Salome az kamandi turrai «lom».
Dili sohibdilon ovarda dar dom,
Salome xushtar az firdavsi a’lo,
«Alif» dar vay kashida qad chu toʻbo.
Ba zeri on «alif» az chashmai «mim»
Ayon dar poi toʻbo ayni Tasnim.
Tuhfai suhbati sharif va had’yai majlisi munif gardonida ma’ruz on ki chun xizmati mavlaviro shavqi rikobboʻsi inongir shuda bud, xudro ba fitroki u bastan vojib namud, lojaram in ruq’ai mashub bar risolaye ki ba tajdid va tahrir payvasta ba huzur faristoda shud, agar maslahat donand ba arzi humoyun rasonand va illo — bayt:

Har chi na maqbuli dili poki tust,
Boyadash az safhai avroq shust.
Davlati o’jili mufizi ba saodati o’oil barvajhi akmal muyassar bod va muhassal, vassalom»[118].
Bu ruq’alari kelgan vaqtda alarning muborak mizojlarigʻa oriza voqe’ boʻlub, necha kun behuzur boʻlub, yana sihatlari xabari keldi. Faqir bu ruq’ani bitib yiborib erdikim:

«Niyoze ki az sajdai az had afzun
Shuda jabhaash dogʻ az nuqtai «nun»,
Pas on goh zi «yo» az pai shavqi didor,
Zi roʻi raqam ohi dil karda izhor.
Va gar az «alif» dar vafo buda yakto
Chu sarvi chaman omadi poi bar jo,
Zi «zo» kunad shomi gʻamro munavvar,
Ayon soxta mohi boloyash axtar.
Ba’d az arzi chunin niyoze, ki marqum gasht va raf’i ixlose ki bar zaboni xoma guzasht, ma’ruzi royi bandagoni ostoni qudsiy osh’yon on ki chunin istimo’ aftod, ki dah-ponzdah roʻz orizaye dast doda buda va mohl tamomi sipehri ma’ni ru ba za’f nihoda, muxlisonro az in xabar sipehrosor sargardoni va zarrakirdor pareshoni dast dod.
Alhamdu lilloh val-minna, ki ba’d az du hafta hamon paykari ulvi-xirom roʻ ba burji sihhat va jamol ovarda va mayl ba avji quvvatu kamol karda, samadoti shukr bajo ovarda, falonro bajihati tahqiqi in hol va tasdiqi in maqol firistoda shud. Multamas in, ki ba zudi bozash gardonand va faqironro az xushii on xabar ba xushholii tamom rasonand va kayfiyati risolai az nukot mamlu va mashhun va guzashtani on dar majlisi humoyun ba zudi ma’ruzi majlisi oli xohad shud.
Soyai irshod bar sari bandavu ozod muabbad va muxallad bod, vassalom»[119].

* * *
Podshoh Qunduz viloyati azimatigʻa cherik otlangʻonda alarning va hech kimning ul yurush dilxohi emas erdi. Faqirgʻa deb erdilarkim: «ulcha mumkin bor, bu yurushning man’igʻa sa’y qilgʻaysen va ul matlub surat bogʻlamagʻay, azimat jazm boʻlsa, bizga bitib yiborgaysen».
Ulcha mumkin va maqdur erdi — sa’y qilildi. Chun haq subhonahu va taolo taqdiri borurgʻa erkondur, Taxti xotun degan yerdin azimat musammam boʻldi. Faqir alar xizmatigʻa bu kayfiyatni bitib, ruq’a yibordim. Bu ruboiy ul ruq’aning avvalida erdikim,
ruboiy:

Guftam falakam ba har taraf ronandast,
Sargashtagi orandavu gir’yonandast,
Ne, ne, donad har on ki u donandast,
K-u niz asnri dasti gardonandast[120].
Alar ruq’agʻa bu nav’ javob iltifot qilib erdilarkim,
ruboiy:

Ezid, ki ba harfi mo qalamronandast,
Bar movu tu asrori qidam xonandast.
Bo u dili mo bo on pare monandast,
K-ash bod ba push-tu roʻy gardonandast[121].
Shibirgʻon navohisida alardin bu ruq’a keldikim,
ruboiy:

«Xonda ba sariri kilki tu duronro,
Dar doda saloi vasl mahjuronro,
Qonuni shifo navishta ranjuronro,
Binshonda ba on otashi mahruronro.
Chun vurudi ruq’ai sharif az hududi on buq’ai munif bar muxlisoni sidk-antimo ba zuhur anjomid, har yak az didai ramadrasida va sinai kamad kashida az qalaqi hiddati marorati firoqu iztirob va shiddati harorati ishtiyoq ba mavtini ulfat va nishimani zoʻlfat biyoromid.
Bayt:

Ba rohat qarin bod on dastu panja
Ki xudro bad-in makrumat soxt ranja»[122].
Faqir bu ruq’a javobida arzadosht qilib erdimkim,
ruboiy:

«Nazdik shud az davlati didori tu dur,
K-az ham gusiland jonu jismi ranjur,
K-u az gʻaybat birasad ba-din har du futur,
To man shavam az huzuri vaslat masrur.
Ruq’aye ki nazmash jonu dili pareshonro dar silki intizom kashid va nasrash gavharu durri didai ashkafshonro bar roʻy kahrabofom poshid, dar in vilo ba muhinsoni duru duroni az davlati visol mahjur rasid. Pai taskini iztirobi jonu dili gʻamanduz bar sinaash nihodam va ba jihati oromi gir’yahoi jonsoʻz boloi chashmi gir’yonash jo dodam. Umedvori on ki soʻxtagoni fyroqro gohe ba hamin siyoq ba yod orand va dili afroʻxtagoni otashi ishtiyoqro ba navozishi ruq’a shod dorand»[123].

* * *
Alar xizmatidin Andxud navohisida bu ruq’a kelib erdikim: «Duoye bidoyati on mazmum maash-shavqi val-gʻirom va nihoyati on mamdud ilo yavmil-qiyom valayni maftuhatun ilal-ijobati minallahi-malikilallom ba surati niyoz nisori bisoti jur’at va inbisot megardad. Va maylu shaaf ba naylu sharafi muloqot besh az on ast, ki ba sarfi ashiyyot va gʻadavot dar e’moli adavoti qalam va davot adoi shammaye az on tavon kard, lojaram inoni qasdu niyat az savbi on umniyat ma’tuf doshta ba in du bayt masruf megardad.
Qit’a:

Zirak on kas, ki dar xarobai dahr
Dari ganjinahoi roz zanad.
Johi koʻtoh zeri poy nihad
Dast dar davlati daroz zanad.
Loyazol ravzai umed barumand bod va shoxi davhai saodati jovid ba on payvand, vassalom»[124].
Faqir javobida bu ruq’ani arz qildimkim:
«Nomaye, ki az harfi avval roʻi niyoz zohir karda boshad va az duvvoʻm shu’lai otashi shavq az dil barovarda va az roʻi digar gʻami dil namuda va az pechi safhai navardash hamon tariq paymuda ba mavqifi arz rasonida ma’ruf megardonad, ki dar in vilo, ki ruq’ai sharif omad.
Masnaviy:

Boʻsida ba chashmi xud nihodam,
Boloi sarash maqom dodam.
Ham boisi nuri chashmi man gasht,
Ham farqi saram zi charx bizasht.
Qosid, ki ba suxanhon zaboni navoxt, ba irsoli kitobi «Muhabbatnoma» va sharobi sandal musharraf soxt, har duro ba xizmatash doda shud va oʻro ba sharafi xizmat firistoda shud. Umed on ki surati mehnati firoq az mutolaai on tasavvur namoyand va dardu ranji ishtiyoqro az sharbati visol muolaja farmoyand. Zilli oli bar maforiqi ahli irodat loyazoli bod, vassalom»[125].

* * *
Faqirni podshoh ba’zi maslahatlar uchun Murgʻobdin ta’jil bila Mashhadgʻa yiborib erdilar va hukm andoq erdikim, shahrgʻa yetmay oʻtgaymen. Ittifoqo shahr navohisigʻa yetgan mahalda tavochi[126] nishon kelturub, oʻrdu sori qaytardi. Bu sababdin alar xizmati musharraf boʻlmoq muyassar boʻlmadi. Alar bu ruq’ani bitib yiborib erdilarkim,
ruboiy:

«Binmud abre zi jonibi dashtu biraft,
Az tashnalabon zi dur bigzashtu biraft,
Bargasht umedi mo jigarsoʻxtagon,
Norexta nam zi roh bargashtu biraft.
Harchi umedi noumedon ba husul narasid va murodi nomurodon ba vusul nayanjomid.
Umed ast, ki har chi maslahati diniy va dun’yaviy xodimoni on oston ba on manut boshad va saodati suvariy va ma’naviy mulozimoni on davlatxona ba on marbut bir vajhi ahsan va tariqi akmal muyassar gardad, ba minnati vujuda val-islom, vassalom»[127].
Faqir javoblarida bu ruq’ani yiborib erdimkim,
ruboiy:

«Dil chun alami davlati vaslat afrosht,
Jon niz xayoli xud bad-on azm gumosht,
Har yak chu bad-in murod nazdik rasid.
Gardun ba murodi nomurodon nagzosht.
Arzadosht on ki axtari tole’ agarchi az matlai iqbol lome’ shud, ammo chi sud, ki az gardishi falaki hasud baburji sharaf norasida roje’ gasht.
Yorone ki po ba roh nihoda, ehromi davlati mulozamat bastand va ba silki davlatmandone ki dar mulozamat hastand payvastand, didai mahrumiy bar kafk poyashoi molida ba jonibi oʻrdu muovadat namud (Zalika fazlullahi yutiyahu man yash’a).

Garchi xurshed buvad tolei roʻzafzunam,
Narasonid ba Isonafase gardunam.
Agar xotiri anvar ba on orand va himmati olii bad-on gumorand, ki royoti humoyun mayli shahr namoyand va arkoni davlati roʻzafzun ba hamrohi azimat farmoyand, shoyad ki ba tufayli azizon in xori ashkre-zon niz bad-on saodat va iqbol, ya’ne ba sharafi davlati visol musharraf va musta’sid tavonad shud, vassalom»[128].

Uchinchi Maqolat
Kutub va rasoil bobidakim, alarning musannafotidur va mazkur boʻlgʻon musannafotning te’dodi budurkim:
«Shavohid un-nubuvvat»[129];
«Nafahot ul-uns»;
«Naqd un-nusus»[130];
Naqshbandiya xojalari tariqida bitilgan risola;
«Ashi’at ul-lamoat»[131];
yana: «Fusus»[132] sharhida bitilgan risola;
yana: Hazrati Mavlonoyi Rumiy «Masnaviy» sidin ikki baytigʻa sharh bitilgan risola;
yana: «Lavome’»[133];
yana: «Lavoyeh»[134];
yana: Ibn Forizning «Toiya»[135] ab’yotidin ba’ziga sharh bitilgan risola;
yana: Ruboniyot sharhi[136];
yana: Amir Xusrav Dehlaviy baytigʻa sharh bitilgan risola;
yana: Ibn Zarrin ul-Uqayliy[137] hadisigʻa sharh bitilgan risola;
yana: Hazrati Xoja Muhammad Porso[138] soʻzlarin jam’ qilgʻon risola;
yana: «Arba’in hadis»[139] tarjimasi;
yana: soʻfi va mutakkallim va hakim mazhablari tahqiqining risolasi;
yana: risola vujud[140] bobida;
yana: «Manosiki haj»[141] risolasi[142];
yana: «Haft avrang»[143]ki mushtamildur yetti kitobgʻa; avval:
«Silsilat uz-zahhab»[144]ki, uch daftardur;
ikkinchi: «Salomon va Absol»;
uchunchi: «Tuhfat ul-ahror»[145];
toʻrtunchi: «Subhat ul-abror»[146];
beshinchi: «Yusuf va Zulayho»kim «Oshiq va ma’shuq»gʻa mavsumdur;
oltinchi: «Layli va Majnun»;
ettinchi: «Xiradnomai Iskandariy»;
yana: «Bahoriston» kitobi;
yana: Muammo fanida bitilgan risolalar, te’dodi: avval: «Huliyat ul-hulal»[147]gʻa mavsum boʻlgʻon risola;
yana: risolaki, «Mutavassit»gʻa mashhurdur;
yana: risolaki, «Sagʻir»gʻa ma’rufdur;
yana: manzumi asgʻardur;
yana: aruzda bitilgan risola;
yana: bir risola qofiya bobida bitilgan;
yana: bir musiqiy ilmida bitilgan risola;
yana: «Munshaot»[148] risolasidur;
Devonlarning te’dodi;
avval: «Fotihat ush-shabob»[149];
ikkinchi: «Vasitat ul-iqd»[150];
uchunchisi: «Xotimat ul-hayot»[151].
Va bu faqir alar tasnifigʻa sabab va ta’lifiga bois boʻlubmen va bu ma’ni koʻprak kutub va rasoilda mazkurdur. Ul jumladin biri «Nafahot ul-uns min hazarot ul-quds» durkim, andoq kitobni hargiz hech kishi ne bitibdur, ne bitmakning imkoni ham bor va aning sharhi budurkim, doim bu faqirning xayoligʻa evrulur erdikim, hazrati muqarrabi boriy Xoja Abdulloh Ansoriy (quddisa sirrahu) ashobi tariqat va arbobi haqiqat zikridakim, iborat sufiya mashoyixidin boʻlgʻay — kitobe bitibdurlar va ani besh tabaqa qilibturlar: har yigirmini bir tabaqa qilibturlarkim, ani «Tabaqoti mashoyixi sufiya» derlarkim, borchasi yuz kishining zikri boʻlgʻay va alardin soʻngra Shayx Farididdin Attor[152] (quddisa sirrihu) dagʻi bir nav’ kitob bitibdurlarkim, «Tazkiratul-avliyo»gʻa mashhurdur va hazrati Shayx Abu Abdurahmon Sullamiy[153] (quddisa sirrixu) dagʻi bu azizlar zikrida bitibdurlarkim, «Tabaqoti Sullamiy» derlar, ammo ulcha oʻzlaridin burungʻi zamondagʻi mashoyixdur, borchasining zikrin qilmaydurlar va oʻz muosirlarining koʻpini ham va oʻzlarin ham bitmaydurlar. Va oʻzlaridin toʻrt-besh yuz yil mobaynida zuhur qilgʻon mashoyixi izom va avliyoi kirom zikri xud ul kutubda yoʻqtur. Agarchi ba’zining maqomotin tilasa, topsa boʻlgʻay, ammo oz va hech kim bu mazkur boʻlgʻon buzurgvorlarni bir kitobda jam’ qilmaydurkim, zamon ahligʻa naf’i kulliy andin yetishgay va mumkindurkim, falak sayri iztirobidin va zamon havodisi inqilobidin bu avroq ham nobud boʻlgʻay va hayfdurkim, bu buzurgvor toifaning muborak otlari va farxunda ahvol va sifotlarikim, maqsud ofarinishdin alarning sharif vujudlaridur — oradin chiqqay. Oyo, zamon akobiridin kam boʻlgʻaykim, bu sharif amrgʻa murtakib boʻla olgʻay? — deb koʻnglumgʻa kechurur erdim va sabr va taqsim bila oʻz qoshimda hazrati Maxdumgʻa qaror berur erdim, ammo gustohliq qila olmas erdim. Bir kun hayolgʻa keldikim, umrgʻa e’timod yoʻqtur, boʻlmagʻaykim, bu orzuni goʻrga eltgaysen, avlo uldurkim, alargʻa arz qilgʻaysen. Emdikim, mahal topib, bu mazkur boʻlgʻon muddaoni arz qildim — gʻarib hol dast berdikim, alarning ham muborak xotiralarigʻa biaynihi ushbu nav’ oʻtar ermish, ammo ba’zi mavone’ sababidin tavqif va ta’viqqa qolur ermish. Andoqkim, «Nafahot ul-uns» fehrastida bitibdurlar, har kishi oʻqusa, alarning bu holni bayon qilgʻonin sharh bila ma’lum qilur.
Bu kitob ta’lifning taqribini alar bu nav’ bitibdurlarkim:
«Dar ta’rixi sanai ehdo va samonina va samona mia muhibbi darveshon va moʻ’taqidi eshon, az himai shugʻl ser va bar faqr daler Amir Nizomiddin, Alisherki ba tav’ va ixtiyor az a’lo marotibi joh va e’tibor e’roz namuda va ba qadami taslim va rizo suluki joddai faqru fano iqbol farmuda az in fa-qir misli on surate ki, bar dil guzashta bud va dar xotir mutamakkin gashta, istid’o qard va doiyai qadim surati tajdid yoft va dagʻdagʻai sobiq samti taqviyat va ta’kid paziruft. Lojaram ba sidqi himmat va xulusi taviyat dar imzoi on niyat va istiqsoi on umniyat shuru’ aftod.
Ma’lum az sobiqi makorimi axloq va marosimi ashfoq mutolaa kunandagon on ki (Avliyoullahi va fayyaza arvoha muqaddasa), mutasaddi va boisi injam’ va ta’lifroki; tahiyati ishtimol bar nafahot ul-anfosi tayyibi mashoyihki, az hazoyiri quds qasida va bar mashomi joni mushtoqoni muhosiri uns vazida musammo megardad bar «Nafahot ul-uns min hazarot ul-quds» az goʻshai xotir furoʻ nagzorand va bo duoi xayr yod orand»[154].
Bore alar bu iltimosdin xushhol boʻlub, qabul qilib, mashoyix holoti sharhida akobir kutubin jam’ qilib, bu xatir amr va azm shugʻlgʻa mashgʻul boʻldilar va har juzvkim, bitilur erdi — iltifot qilib, faqirgʻa berurlar erdi va ham oʻz qoshlarida oʻtkarilur erdi. Oz fursatda «Nafahot ul-uns» kitobi tugandi va ul sohib davlat sa’yidin bu buzurgvorlar ismi olam sahifasida qoldi. Umid ulkim, andoqkim, alar oʻqugʻuchilardin istid’o qilibdurlarkim, har kishigʻa bu azizlar zikr va manoqibidin vaqt xush boʻlsa, boisu mutasaddini duoyi xayr bila yod qilsunlar, deb bu faqirgʻa ham kulliy natija bergay va har kishi bu kitobni oʻqurgʻa tavfiq topsa bu mazkur boʻlgʻon soʻzlarni xutbasidin soʻngra mulohaza qilgʻusidur.
Va bu sharif kitob tugangandin soʻngra xotirgʻa andoq kelur erdikim, hazrati risolat (sallallohu alayxa vassalom)[155] mu’jizoti bobida azizlar kutub va rasoil bitibturlarkim, ul hazratning nubuvvatigʻa ummatlargʻa mujibi izdiyodi yaqin boʻlgʻay, andoq istiyfo voqe’ boʻlmaydurkim, tab’ xursand boʻlgʻay. Avvali ofarinishdi» inqirozgʻa degincha ahvoleki-voqe’ boʻlubtur va boʻlgʻusidur, barchasida ul hazratning mu’jizotidin bor. Bitguvchilar ba’zi bila ixtisor qilibturlar.
Bir kun, alar xizmatida bu nav’ soʻz mazkur boʻlur erdi. Faqir bu tamannoni zohir qildimkim: «Bagʻoyat soʻzning inbisoti yeridur va andoqki haqqidur — kishi bajoy keltirmaydur, sharif zamiringiz ne nima xayol qilgʻaykim, mundin shoyistaroq boʻlgʻay va durbor qalamingiz ne nukta tahrir qilgʻaykim, mundin boyistaroq boʻlgʻay?»
Ittifoqo alarning xayoligʻa dagʻi bu nav’ nima oʻtar ermish. Dedilar: «Bizning dagʻi xayolimizgʻa bu nav’ muddao bor erdi, emdikim, sen muharrik boʻlding — ul xayol toza boʻldi, insholloh taolo, anga mashgʻul boʻlgʻaybiz».
Faqir xushhol boʻlub, alar mulozamatidin chiqtim. Alar hamul kun-oʻq bu ishga munosib kutub jam’igʻa mashgʻul boʻlubdurlar va «Shavohidun nubuvvat li taqviyati yaqini ahl ul-futuvvat»[156] kitobi tahririgʻa shuru’ qilibturlar. Bu faqir alar xizmatigʻa yana qatla musharraf boʻlgʻoch, zohir qildilar. Faqir xushhol boʻlib, har kun xabar tutar erdim. Oz fursatda tugaturigʻa muvaffaq boʻldilar.
Va kitob fehrastida bu faqirni iltifot yuzidin mundoq mazkur qilibdurlarkim, chun mushohadai oyot va moʻ’jizoti bo iste’moi on az adl va siqot chunonki, donisti nisbat ba ba’zi digar mujibi ziyodati iyqon va iz’on megardad va lojaram ulamoi din va muqaffiyoni osor sayyid ul-mursilin (sallallohi vassalam alayha alo alayhi ajmain).
Dar zikri «Shavohid un-nubuvvat va daloyili risolati vay» kutub soxta and. Dar bayoni judo az soyir ahvol va osor misqot pardoxta va chun in faqir ba mutolaai ba’zi az onho musharraf shud va foydai mutolaai onroki quvvati muhabbat, va doiyaa husni mutobaat ast dar xud boz yoft. Xostki, az on foida soyir musulmonon muntafe’ shavand. Batahsis azizoniki, in faqirro nisbat bar ishon sidqi muhabbati va xulusi aqidati hast va beshtar azinki, istid’oi jam’i kitobi «Nafohot ul-uns min hazarot ul-quds»ki, dar bayoni siyaru ahvoli mashoyixi sufiyaist, karda budand. Lojaram onchi dar on parokanda bud (tashilan limavtihi) dar yak joy jam’ karda shud va (tafhimot ul-foyda) ba iborati forsiy irod uftod. «Taliqiyadil ixtisor» harfi tariqi muxtalafa va asonidi mutannava’ karda omad. Chun kamoli mutobeonro bavositai mutobaat hosil meshavad va mushohada kamoli mutannaf’ist va karomat va fazilatiki, az ummat zohir megardad az qabili moʻ’jizoti paygʻambari ishon ast. Zikri ba’zi ahvol va osor va ashobi onhazrat va to tabaqin sufiyaki, dar bayoni ahvoli ishon chunonchi guzasht ba on munazzim gardonida omad. Chun nubuvvati onhazrat bavositai tavoturi axbor batanavv’ui moʻ’jizot bajoy rasida astki hech saodatmandero dar on dagʻdagʻa ishtiboh namondast.
Chun foydai azim dar in ta’lif taqviyati yaqin rohi navardoni tariqati javonmardoni ahli haqiqat tavonad bud, agar onro ba «Shavohid un-nubuvvat baqavviyati ahl ul-futuvvat» tasmiya kunashg dur namenamoyad[157].
Va «Bahoriston»da nazm ahli asomiysi zaylida bu faqirni bu nav’ mazkur qilibturlarkim:
«Sohibdavlateki, zamoni mo ba vujudi u musharraf ast harchand poyai qadri vay nazar ba marotibi joh va hashmat va qurbi podshohi sohibhashmat va qiyos ba manoqibi ma’navi az fazlu adab va fazoili mavhub va muktasab az on balandtar ast ki, vayro ba she’r ta’rif kunand va ba javdati nazm tavsif namoyand. Ammo chun xotiri sharifash ba vositai kasbi fazilati tavozu’ va kasri nafs ba on furud omadast, ki xudro dar silki in toifa munxarit gardonidast, digaronro hijobi tahoshi az on ma’ni ki vayro az tabaqai eshon dorand va az zumrai eshon shumorand, murtafe’ gashta, ammo insof onast, ki har jo in toifa boshand — vay sar boshad va hargoh nomi in tabaqa navisand vay sardaftar.
Va chun gavhari nomash buzurgtar az on astki har mahalli az nazm sidqi on tavonad shud va har maqomi az she’r sharafi on tavonad yoft. Taxallusi ash’orash ba onche az in muammoi digar mafhum megardad, nomzad gashta.
Muammo ba ismi «Navoiy»:

Kunhi nomash dar taxalpusho nayobad hech kas,
Bar labi yobandagon az vay navoye donu bas.
Va agarchi vayro ba hasabi quvvati tabiat, vus’ati qobiliyat har du nav’ she’r — turky va forsy muyassar ast, ammo mayli tab’i vay ba turky az forsy beshtar ast va gʻazaliyoti vay ba on zabon az dah hazor ziyoda xohad bud va masnaviyote, ki dar muqobalai «Xamsa»i Nizomy vuqu’ yofta — ba si hazor nazdik va hamono ki ba on zabon pesh az vay kase she’r naguftaast va gavhari nazm nasufta va az jumlai ash’ori forsii vay ast qasidaye ki dar javobi qasidai Xusravi Dehlavy ki musammost ba «Dar’yoi abror» voqe’ shuda va mushtamil bar bis’yore az maonii daqiqa va xayoloti latifa. Matlaash in ast:

Otashin la’le ki toji xusravonro zevar ast,
Axgare bahri xayoli xom puxtan dar sar ast.
Va in ruboy dar tahniyati qudumi ba’ze az oyandagon az safari Hijoz dar ruq’a navishta bud.
Ruboiy:

Insof bideh, ey falaki minofom,
To z-in du kadom xubtar kard xirom,
Xurshedi jahontobi tu az matlai subh,
Yomohi jahongardi man az jonibi Shom.
Va in ruboy digar dar ruq’ai digar:
In noma, na noma, dofei dardi man ast,
Oromi daruni ranjarvardi man ast,
Taskini dili garmu dami sardi man ast,
Ya’ne xabar az mohi jahongardi man ast.
Va in ruboi digar ba tajdid dar ruq’ai digar.
Ruboiy:

V-ar dar haramam ba justujoʻyat bosham,
Gar dar dayram ba tuftugoʻyat bosham
Dar vaqti huzur roʻbaroʻyat bosham,
Dar gʻaybati roʻy dil ba soʻyat bosham[158].
Bu faqir «Majolis un-nafois» otligʻ kitobidakim, sultoni sohibqiron zamonidagʻi nazm ahli zikrida bitibmen, alarning vasfi manoqibin «uchunchi majlis»ning avvalida bu nav’ bitibmenkim:
«Quyosheki, royi olam oroyi bila bu zamon mubohiy va ahli zamongʻa sharafi nomutanohiy muyassardur va daryoeki, tab’i gavharzoyi bila bu davron jaybi gavhardin toʻla va davron ahli qoʻyni va etagi javohirdin mamlu boʻladur.
Hazrati Mahdumiy Shayxul-islomiy Mavlono Nuruddin Abdurahmon Jomiy (madda zillahu)[159] dururkim, to jahon boʻlgʻay alarning yoruq xotirining natoyiji jahon ahlidin kam boʻlmasun va to sipehr evrulgay, alarning ochuq koʻngullarining favoidi davron xaloyiqidin oʻksulmasun. Chun bu muxtasarda mazkur boʻlgʻon jamoatning ra’s vk raisi ul zoti nafis va bu risolada mastur boʻlgʻon guruhning muqtado va peshvosi ul gavhari yaktodur, muborak ismlari bu avroqda sabt boʻlurdin guzir va yozilmasa dilpazir ermas erdi, jur’at boʻldi: Chun alarning latoyifi nazmi andin koʻprakdurkim, hojat boʻlgʻaykim, ba’zi bitilgay va andin mashhurroqkim, ehtiyoj boʻlgʻaykim, bir oz sabt etilgay. Kutublarining oti bitilsa, bu avroqdin oshar va musannafotlari durrlari zikri qililsa, gardun bahri andin toshar, lojaram chun bu ma’ni bililur va duo bila xatm qililur.
Ruboiy:

Yorab, bu maoniy durrining ummoni,
Bu donishu fazl gavharining koni
Kim, aylading oni olam ahli joni,
Olam eliga bu jonni tut arzoniy».
Ul vaqtdakim, alar «Arba’in. hadis»ni forsiy nazm bila tarjima qilib erdilar va ma’hud odat bila borcha ashobdin burunroq faqirgʻa iltifot qilib, musavvadasin berdilar. Chun mutolaasigʻa mashgʻul boʻldum, alfozidin haloyiqi nomutanohi azhori va maonisidin haqoyiqi ilohiy anvori zohir boʻla kirishti.
Hamul «Arba’in»gʻa turkicha til bila tarjima orzusi koʻngulgʻa tushti. Alardin ruxsat sharafigʻa musharraf boʻlgʻondin soʻngra hamul kun ul samin javohir nazm silkigʻa kirdi va ul gavharlar alarning qulogʻigʻa yetti. Shafqat va marhamat yuzidin duoyi xayr bila tahsinlar qildilar va xutba[160]sining avvalgi bayti budurkim,
bayt:

Hamd angakim, kalomi xayr maol
Qildi elga rasulidin irsol.
Alarning oti bu nav’ manzum boʻlubturkim:

Ul safo ahli pok farjomi,
Pok far jomu pok far Jomiy,
Ul fano sori dastgir manga,
Murshidu ustodu pir manga.
Bu soʻnggʻi baytda talammuz va irodati nisbati zohir qililibdur.
Ul vaqtdakim, faqir alar xizmatida sufiya ramuzu ishorot va alfozu iborot istilohin oʻtkarur erdim. Hazrati qutb us-solikin Shayx Faxruddin Iroqiy (quddisa sirrihu)ning «Lamaot»i orzusi xayolgʻa koʻp evrulur erdi. Bir kun taqrib bila bu ma’nini izhor qildim. Alar dedilarkim: «Tariqat mashoyixining forsiy kutub va rasoili oz mutolaa qililibdur, ammo chun havasing bor, andoq boʻlsun».
To ulkim, ul sharif kitobni faqirgʻa sabaq ayturgʻa murtakib boʻldilar, har kun sabaqda xushhol boʻlib ta’rif qilurlar erdi. Biz «Savonih»[161] mutolaasida dagʻi muncha xushhol boʻlmaydur erdukki, munda, deb ayturlar erdi.
Bir necha sabaqdin soʻngra soʻz mushkilroq boʻlib, shuruhgʻa ehtiyoj izhori qildilar va shayx Yorali[162] sharhin va yana ba’zi shuruhni muborak nazarlarigʻa qoʻyub, ul sabaqni ayturlar erdi, to ulkim, koʻp mavozi’da shorihlargʻa ta’n qila boshladilarkim, «bu soʻzning va ul soʻzning orasida koʻp farq bor. Hamonoki, ma’nisigʻa yetmay sharh bitibturlar» va bu soʻz takror topqondin soʻngra faqir arz qildimkim: «Mundoq nafis kitobdin faqire bahra topay desa, sharh bu sharhlar boʻlsa, oyo, ne chora qilgʻay? Magar ham hazrati Maxdum shafqat yuzidin toliblargʻa bu mushkilni oson qilgʻaylar».
Andin soʻngra alar «Ashi’at ul-lamaot»ki bu toifa kutub va rasoyush orasida ma’lum emaski, hargiz andoq sharh qalamgʻa kelmish boʻlgʻay — bunyod qildilar.
Ul sharhni bitirda «Fusus» va «Futuhot» va «Nusus» va «Fukuk» va aksar qavmning umda kutubi muborak nazarlarida erdi, agarchi hech qaysigʻa boqgʻali ehtiyojlari yoʻq erdi. To ulkim, bu sharh bila «Lamaot»ni alar qoshida tugattim, birovki ul kitobni oʻqusa, faqir bu varaqda bitilgan soʻzlardin nishonaligʻ soʻzlar topar va mundoq davlatgʻa abnoyi zamondin oz kishi, balki hech kishi musharraf boʻlmaydir (Inshaalloh alo naimillohu)[163].
Bir kun bu faqirni muammo fikri bu vodiygʻa solib erdikim andin berikim, ustodi fan Mavlono Sharafuddin Ali Yazdiy[164] (rahmatullohi) bu fanni tadvin qilib, bu fan ahlining otin tirguzdi, bu zamongʻachakim, azizlar ham kutub va rasoil bitibdurlar va fan gʻarib zebu ziynat topibdur va turfa qavoidu istilohot paydo boʻlubtur. Ammo istilohotni tartib bila ado qilmaydurlar. Masalan: qavoid avvalida intiqod qoidasin ado qilurda istishhodgʻa muammokim kelturubturlar, agarchi intiqod ham muaddo boʻlubtur, ammo «tarkib» yo «tahlil»[165] yo gʻayrihikim mubtadining alargʻa hanuz shuuri yoʻq turur, bu mustashhad muammoda mundarijdur. Shart bu erdikim, bu muammoda bu qoidadin oʻzga mazkur boʻlmagʻay, ammo bu qoidakim, vuquf hosil boʻldi, yana oʻzga qoida adosida agar mazkur boʻlgʻon qoida oʻtsa bok yoʻq erdi. Faqir bu xayolda erdimkim, hazrati Maxdum tashrif kelturdilar, faqir munbasit boʻlub, istiqbol qilib, alar taskin topib, dedilarkim: «Basharangda inbisote zohir boʻlur, ne holing bor?»
Ayttimkim: «Hazrati Maxdumning sharif maqdamlari mujibi inbisotdur, ammo bu nav’ ham xayolim bor erdi», — deb oʻtgan maqolatni arz qildim, alar nihoyatdin tashqari xushhol boʻlub, tahsinlar qilib, dedilar: «Haqqi va sharti budurkim, sen xayol qilibsen».
Alarni chun mundoq xushhol koʻrdum, ayttimkim: «Himmat tutsalar bu dastur bilan bu fan qoidasida muxtasare raqam qilsam».
Alar dedilar: «Sen bu tashvishni tortma». Hamul ikki-uch kunda manzumi muxtasarni tahrir qildilar. Koʻp ixtisorgʻa koʻshish qilgʻon uchun koʻp daqiq va tor voqe’ boʻlubtur, andoqki, mubtadigʻa idroki suhulat bila dast bermas.
Faqir yana istid’o qildimkim, amr boʻlsa, mundin osonroq qilsa boʻlgʻay, deb ma’mur boʻlgʻondin soʻngra «Mufradot»gʻa mavsum muxtasarni bitidim va alar xizmatigʻa yetkurdum. Qabul nishonasi mundin oʻtmaskim, bovujudi muncha rasoilkim, holo arodadur, max-dumzodagʻa ul muxtasarni oʻqurgʻa ishorat boʻldi va uya bu muxtasarda muammo fannigʻa vuquf topti.
Alar «Haft avrang»din — ham har lafzi yetti iqlimgʻa sarmoya va har harfi yetti kavkabgʻa piroyadur — «Subhat ul-ahror»kim, alarning muxtaraidurkim, ne ul bahrda masnaviy aytibdurlar va ne ul tarkib va ado bila manzum kitob tartib beribdurlar, xatmi kitob va xotimay xitobda chun ul ma’shuqai zebo va muxaddarai olamoroni jilva berib[166], qabuli xotir tamannosi va nazari qabul istid’osi qilibturlar, bu abyot anda mazkurdurkim,
masnaviy:

Yo rab, in gʻayrati huril-inro,
Shohidi ravzai illiyinro.
Az dilu didai har didavare,
Baxsh tavfiqi qabuli har nazare.
Xossa on dar ravishi faqr daler,
Z-on daleresh shuda nom du sher.
On yake dar rahi din sheri xudo,
V-in digar panja ba har sayd kusho[167].
Bu besomoni kam bizoat va bu notavoni beistitoat bu altof muqobalasida ne dey olgʻaymen. Ammo tuhfat ul-faqir ul-haqir rasmi[168] bila «Xamsa»ning avvalgʻi daftari «Hayrat ul-abror»da alarning vasfidaki, vasfgʻa sigʻmas, dostone niyozmandliq qilibmenkim, bu abyot andindururkim,
masnaviy:

Ulki bukun qutbi tariqatdur ul,
Koshifi asrori haqiqatdur ul.
Koʻksi haqoyiq duri tanjinasi,
Koʻngli maoniy yuzi oyinasi.
Oliy anga yetti falakdin mahal,
Yetti falak mushkili ollida hal.
Madrasai quds aning ma’mani,
Xonaqahi uns aning maskani.
Jilvagahi gulshani charxi barin,
Obxoʻri chashmai ayn ul-yaqin.
Qasri kalomi chiqib andoq baland
Kim, anga gardun sola olmay kamand.
Anda shayotin xasigʻa yoʻq sabot,
Baski urub xayli maloik qanot.
Doston oltmish bayt bor erkin va alar majlisida «Xamsatayn» soʻzi mazkur boʻlgʻonning kayfiyati va alar «Tuhfat ul-ahror»ni bunyod qilib, ul taqrib bila tugatgonlari, bu faqirgʻa eldin burun koʻrguzgonlarining sharhi va faqir «Hayrat ul-abror»ning nazm qilur taqribi bu dostonda mazkur boʻlubtur, oʻqugʻon ma’lum qilur.
«Haft avrang» kntobidin «Yusuf va Zulayho» dostonikim, «Oshiq va Ma’shuq»gʻa mavsumdur va ul kitob naziri Yusuf husni va Zulayho ishqidek ma’lum, oxirida podshoh duosi zaylida bu nav’ bandanavozliq qilibturlarkim,
masnaviy:

Muborak bar shahu arqoni davlat,
Gʻazanfar haybatoni sher savlat.
Ba taxsis oy javonmardi k-ash az der,
Nasab chun nom boshad sher bar sher,
Zi pas dar beshai mardi daler ast,
Zi mardoni jahon nomash du sher ast.
Yake dar az dizi davron kananda,
Yake sarpanja bo goʻron zananda.
Ba rasmi ta’miya z-on burdamash nom,
Ki monda dur az on andeshai om.
Va gar na kay tavon z-on fahmu idrok
Ba sad huqqa nuhuft in gavhari pok.
Kunad dar she’r tab’ash moʻshikofi,
V-az on moʻ noʻgi kilkash she’rbofi.
Nihad z-in she’ri mushkin domi dilho,
Dihad az she’ri shirin komi dilho.
Dili ushshoq az on yak monda dar band,
Labi xubon az in yak dar shakarxand.
Ba zikrash xatm shud in ravshan anfos,
Ba soni nuri manzil xatmi barnos.
Bale dar korgohi odamiyat,
Juz oʻ kam yoft rohi mahramiyat.
Hamesha to atoi davri olam
Kunad tab’i laimon shodu xurram.
Chunon dil bo xudoi olamash bod,
Ki n-oyad az atoi olamash yod.
Suxanro az duo dodi tamomy,
Ba omurzish zabon bikshoy, Jomi[169].
Alarning bu masnaviylari bahrida faqirning «Xamsa»sidin «Farhod va Shirin» voqe’ boʻlubtur va alarning madhida turfa dostone guzorish topibdur. Borchasin bu muxtasarda bast qilmoq mujibi itnob boʻlur. Ammo bir necha baytdin guzir yoʻqtur. Soʻz ta’rifida bir necha soʻz deb, shayx Nizomiy bila Mir Xusrav (quddisa sirrahu) maddohliqlarin qilib, ul taqrib bila alar madhigʻa kirib, bu nav’ ado topibdurkim.
masnaviy:

Kel, ey soqiyki, tushmish jonima joʻsh,
Ketur bu ikki yodi birla bir qoʻsh.
Alar ishqida noʻsh aylab iki jom,
Tutay Jomiy mayi madhin saranjom.
Iki pil oʻlsa Xusrav yo Nizomiy,
Erur yuz pil chogʻligʻ pil Jomiy.
Muhabbat jomi durdoshomi uldur,
Hamono Zinda pili Jomiy uldur.
Koʻrub sarmast jomi vahdat oni,
Demishlar Zinda pili hazrat oni.
Chu ul may durdidin boʻlmish xuroʻshi,
Safo ahlidur oning durdnoʻshi.
Mayi tahqiq etar holatda oshom,
Chekib lojur’a gar gardun erur jom
Boʻlub zohir fano timsoli andin,
Tutub olamni olam xoli andin.
Fano ul nav’ etib naf’y vujudi
Ki, yer topib nabud oʻrnida budi.
Boʻlub andoq fano dashtida ma’lum
Ki, sayri shohrohi xatti mavhum.
Bu xatqa nuqtakim mavjud emastur,
Xirad olinda juz nobud emastur.
Fano mulkida jismi uyla foniy
Ki, fahm aylab savodi a’zam oni.
Jahonnikim qila olgʻay tavahhum
Ki, boʻlgʻay nuqtai mavhum aro gum.
Oʻzin xud bir jahoni begaron bil,
Kamolotin oʻzidek bir jahon bil.
Jahon ichra jahonkim topti maknat,
Solib ikki jahon xalqigʻa hayrat.
Jahon yoʻq, olami kubro de oni,
Jahonda maqsadi aqso de oni.
Ki harne olami sugʻro[170]da mavjud
Bori bu olami kubro[171]da mavjud.
Bu doston ham tavil uz-zayldur, muncha abyot istishhodgʻa kelturuldi[172].
Alarning «Layli va Majnun» kitobida ul dostonkim, sarsuxani bu nav’ bitibdurkim: «Dar zikri ba’ze berun raftagoni az doirai mohu sol va duoi ba’ze markaznishinoni nuqtai xol»[173] va anda ramz va ishorat bila taxallusni zikr qilib, bu faqirni oʻz yorligʻlarigʻa bahramand va oʻz muhabbatlarigʻa arjumand qilibturlar. Bu nav’durkim:

Soqi, bideh on mai kuhansol,
Yequti muzobu la’li sayyol.
On may ki chu duston binushand
Bo ham ba vafovu mehr kushand.
Orom shavad ramidagonro,
Payvand dihad buridagonro.
Yore ki kunad ba yor payvand,
Naxli amalash shavad barumand.
Yor ast kalidi ganji ummed,
Yor ast navidi ayshi jovid.
Maqsudi vujud chist juz yor,
Z-in savdovu sud chist chuz yer.
To xotimati vujud az ogʻoz
Murgʻe nakunad chu yor parvoz.
Xossa ki ba bogʻi oshnoi,
Bar shoxi vafo buvad Navoi.
Ya’ne ki Navoi lutf sozad,
Dilhoi shikastagon navozad.
Kore nabuvad ba joi in kor
Yoroni jahon fidoi in yor[174].
Bu faqir ham «Xamsa»da bu daftar avvalida alar madhida dostone orosta qilibmen va bu ab’yot andindurkim,
masnaviy:

Soʻz gulshanining, shukufta vardi,
Ilm oyatining varaqnavardi.
Qadrigʻa ul avj uzra poya
Kim, mehr tutub tagida soya.
Na’laynidin aylabon malak hal,
Surtargʻa sudo’ boʻlsa sandal,
Hamdinki, asosi boshida tob,
Chekmakka iki jahonni qullob.
Nugida sinoi aylagach kin,
Koʻr aylab dev ila shayotin.
Yuz donaki subhasi aro qayd,
Yuz fayz qushini aylabon sayd.
Ul torki donalar beliga,
Bil habli matin jahon eliga.
Ibriqi vuzusi bahri gardun,
Har qatraki tomsa durri maknun.
Lula anga faizi jovidoniy,
Andin oqib obi zindagoniy.
Ka’bi yeri davrai irodat,
Davr ahligʻa halqai saodat.
Alar «Xiradnomai Iskandariy»dakim, «Haft avrang»ning yettinchi daftaridur, kitob xatmi dostonin chun surubturlar, soʻz xotimasini bu yerga yetkurubturlarkim,
masnaviy:

«Biyo, Jomi, ey umrho burda ranj,
Zi xotir burun doda in «Panj ganj».
Shud in «panj»at on panjai zur’yob,
K-az u dasti dar’yo kafon dida tob.
Ajab ajdahoyest kilkat dusar,
Ki rezad burun ganjhoi guhar.
Kunad ajdaho bar dari ganj joy,
Vale kam buvad ajdaho ganjzoy.
Bar oʻ halqa zad mori angushti tu.
Bar oʻ halqa zad mori angushti tu.
Chu gavharfishonand in ganju mor,
Ki shud pur guhar domani roʻzgor.
Vale binam az kilki har ganjsanj,
Pur az «Panj ganj» in saroi sipanj.
Bar on panjho kay rasad panji tu?
Ki yak ganjashon beh zi sad ganji tu.
Ba taxsis panje ki sarpanja zad,
Ba shere ki sarpanja az Ganja zad.
Ba turkizabon naqshe omad ajab,
Ki jodoʻdamonro buvad moʻhri lab.
Zi charx ofarinho bar on kilk bod,
Ki in naqshi matbu’ az on kilk zod.
Bibaxshid bar forsy gavharon,
Ba nazmi dari durri nazmovaron.
Ki gar budi on ham ba lafzi dary,
Namondi majoli suxangustary.
Ba mizoni on nazmi moʻ’jiznizom,
Nizomy ki budiyu Xusrav kadom?
Chu oʻ bar zaboni digar nukta rond,
Xiradro ba tamyizashon rah namond.
Zihi tab’i tu ustodi suxan.
Zi miftohi kilkat kushodi suxan
Suxanro, ki az ravnaq aftoda bud,
Ba kunji havon raxt binhoda bud.
Tu dodi digar bora in obroʻy,
Kashidi ba javlongahi guftugoʻy.
Safoyob az nuri roi tu shud,
Navoye zi lutfi navoi tu shud.
Bad-in naxli nazme ki parvardaam,
Ba xuni dilash darbar ovardaam.
Nashud boisam juz suxandoniyat,
Ba dasturi donish suxanroniyat.
Vagarna man onro chu orostam,
Na ehson, na tahsin zi kas xostam.
Chy xezad zi mudxil, ki ehson kunad
Chy oyad zi tahsin, ki nodon kunad.
Ba lutfi suxan gar sutudam turo,
Hadi donishi xud namudamduro.
Ki in molu joh archi jonparvar ast,
Kamoli suxan az hama bartar ast.
Ravad yak sar sayr charxi kuhan,
Vale to jahon hast monad suxan.
Suxan niz harchand doim baqost,
Xamushi ajab dilkashu jonfizost.
Biyo, soqiyo, jomi dilkash biyor,
Man garmu ravshan chu otash biyor.
Ki to lab bar on jomi dilkash nihem,
Hama kilku daftar bar otash nihem.
Biyo, mutribo tez kun changro,
Balandi deh az zaxada ohangro.
Ki to punba az goʻshi dil barkashem,
Hama gush gardemu dam darkashem»[175].
Bu faqir ham bu kitobning avvalida alar madhida aytqondin bir necha bayt bila ixtisor qilinur:

Birov oldi suz kishvarin yakqalam-
Ki, qildi qalamin sutuni alam.
Qoʻligʻa olib nayza oʻrnigʻa kilk,
Soʻz iqlimini sadbasar qildi milk.
Bilik avjining mehri toboni ul,
Qayu mehr, soʻz jismining joni ul.
Chu sur’at aro oʻt sochib xomasi,
Yana garm oʻlub nuqta hangomasi.
Hamul oʻtgʻakim, nazm sham’in tutub,
Maoniy shabistonini yorutub.
Chu tab’idin oqib maoniy suyi,
Kelib chashmai zindagoniy suyi.
Hamul chashmadin chun su bermak tuzub,
Suxanvarlik oʻlgan tanin tirguzub.
Chu istab tarab tab’i ozodasi,
Quyub nazm jomigʻa soʻz bodasi.
Aning jur’asi elni mast aylabon,
Demay mastkim, mayparast aylabon.
Ne jomeki, may jur’asidin nami,
Tarashshuh qilib, mast oʻlub olami.
Bu yangligʻki jomi maoniy tutub,
Malak xayligʻa doʻstgoniy tutub.
Boʻlub chun aning jomidin jur’achash,
Boʻlub charx soʻfiylari jur’akash-
Ki, mash’uf oʻlub jomi mastonagʻa
Garav aylabon xirqa mayxonaga.
Yangi oyni jomi hiloliy qilib,
Nechakim toʻla kelsa xoli qilib,
Janohayn oʻlub sukrdin xokroʻb,
Gahi dastafshon, gahi poykoʻb.
Bu nav’ oʻlsalar arshi a’zam eli,
Ne boʻlgʻay, xayol ayla olam eli?
Bu doston dogʻi ellik-oltmish bayt borkim, barchasin bitmak mujibi itnob boʻlur uchun bas qilildi.
Bu faqir Imom Ali Muso ar-Rizo[176] (Alayhit-tahiyatihi va l-sano)[177] ziyoratidin hamul yilkim alar naql qildilar, shahrgʻa keldim. Ma’hud tariq bila avval alar xizmatigʻa tushtum, Alar uchunchi devonlarigʻa tartib berib erdilar. Faqirgʻa oʻz muborak xatlari bila bitilgan devonni inoyat qildilar. Faqir iltimos qildimkim, Mir Xusravdin oʻzga nazm ahlidin eshitilmaydurkim, mutaaddid devon tartib qilmish boʻlgʻaylar. Ammo alarkim, mutaaddid bitibdurlar, har qaysigʻa bir munosib ot qoʻyubturlar. Siz dagʻi bu devonlargʻa munosib otlar qoʻysangiz deb. Alar qabul qildilar. Ikki kundin soʻngra yana alar xizmatigʻa yettim: juzv qoʻyunlaridin chiqorib faqirgʻa berdilar; devonlar uchun fehrist bitib erdilar va har birin mavsum bir qismgʻa qilib erdilar va bu ishgʻa faqir bois boʻlgʻonimni dagʻi zohir qilib erdilar va holo kulliyotlarida davovin ibtidosida bitirlar va ul fehristda hamd va na’tdin soʻngra mundoq ado qilidurlarkim:
«Namuda meoyad ki chun in kamina ba hasabi fitrati asli va qobiliyati jibilli hadafi sihomi ahkomi xujasta farjomi safvat kalom aftoda bud va sadafi javohiri asrori ismi buzurgvor «almutakallim» omada, hargiz natvonist ki avqoti xudro bilkuliya az ibdoinazmi, yo ixtiroi nasri forigʻ yobad va xoli gardonad, lojaram az tavolii a’vom va shuhur va tomodii a’sor va duhur rasoil va kutubi mutaaddida az mansurot va dafotiri mutanavvia az masnaviyot va davovini mutafarriqa az qasoid va gʻazaliyot jam’ omada bud va dar in volo az ta’rixi hijrati nababiya to takmili miata tosia se sol besh boqi namondaast, muhib va moʻ’taqidi darveshon, balki mahbub va moʻ’taqidi eshon Nizomul-millati vad-din Amir Alisher himmati sharif bar on ovardaast, ki davovini qasoid va gʻazaliyotro ki adadi on ba se rasidaast, dar yaki jild faroham ovarda va chun se magʻzi tozai pista dar yak poʻst parvarda, az in faqir istid’oi on kard, ki har ba ismi xos samti ixtisos girad va az vasmati ibhom va ishtirok surati istixlos pazirad, lojaram ba mulohazai avqoti vuquashon devoni avval ki dar avoni javoni va avoili zamoni amnu amoni ba vuqu’ payvasta ba «Fotihat ush-shabob» ittisom meyobad va devoni sony ki dar avositi uqudi ayyomi zindagony intizom yofta ba «Vositat ul-iqd» nomzad meshavad va devoni solis ki dar avoxiri hayot ogʻozi tartibi on shudaast ba «Xotimat ul-hayot» mavsum megardad.
Umedvori ba karami hazrati parvardigori vosiq ast ki nomi hama azizon ba savolihi a’mol va latoifi aqvol bar safahoti roʻzgor bimonad va vositai duoi xayr va vasilai saodati oxirat gardonad.
Ruboiy:

Hargiz makunod in falaki purshutulum
Nomi moro az nomai hasty gum.
Zero ki baqoi on pas az margi naxust,
Goʻyand hakimon, ki hayotest duvvum»[178].
Chun faqir alar xizmatida bu fehristni oʻqudum, bu faqirgʻa ham amr qildilarkim: «Sening dogʻi nazming turkcha alfozda chun mutaaddid boʻlubtur, sen dogʻi har birisini bir ism bila mumtoz qil va har qaysini bir laqab bila jilvasoz etgil».
Alar amrining itoati chun vojib erdi — faqir dogʻi avvalgʻi devongʻakim, tufuliyatda rangin nazmning gʻarobati bor — «Gʻaroib us-sigʻar»[179] ot qoʻydum va ikkinchi devonkim, shabob ayyomidakim, maoniy nodiralari nazm silkiga kiribtur — «Navodir ush-shabbob»[180] laqab berdim; uchunchi devonkim, umr avositida voqe’ boʻlgʻon bade’ nukotdur — «Badoyi ul-vasat»[181]qa mavsum boʻldi va toʻrtunchi devonkim, shayxuxat sinnidagʻi foydalardur — «Favoyid ul-kibar»[182]gʻa ittisom topti. Umid ulkim, sagʻiru kabir, shayxu shobning xotiralarigʻa dilpazir va koʻngullarigʻa noguzir boʻlgʻay.

* * *
Ustod Qulmuhammad[183] kichik erkandakim, musiqiy oʻrganur erdi, chun bot oʻrganmoki bila xoʻb ishlar yasamogʻi shuhrat tutti. Faqirgʻa doiya boʻldikim, bu fanning ilmiysini dagʻi bilgay, mavlono Bu Alishoh[184] boʻkakim, bu fanda asrining bebadalidur — anga siporish qilildi. Agarchi aknun af’yun kasrati ani aql hul’yasidin oriy qilibdur, ul vaqtda bu fanda «Asl ul-vasl» otligʻ kitobni tasnif qildi, dagʻi Mir Murtoz va Xoja Shahobuddin Abdulloh Marvorid va mavlono Binoiy[185] dagʻi bu fanda risolalar bitidilar. Ammo chun barcha izhori iste’dod qilib erdilar — mubtadigʻa bot bahra olmoq dushvor erdi. Ul yerdinkim, alarning bu faqir sori inoyat va iltifotlari bor erdi, musiqiy va advor[186] risolasin bitidilarkim, bu fanda andoq munaqqah va mufid risola yoʻqtur.
Ul vaqtdakim, bu faqir Mir Xusravning «Dar’yoi abror»igʻa Marvda tatabbu’ qilib, alar otigʻa tugatib, shahrgʻa yiborib erdim, andoqki yuqori mazkur boʻldi. Ul qasidada yigirmadin ortugʻroq bayt muammo tariqi va istilohi bila muaddo boʻlub erdi. Alar munung muqobalasida muammo tariqi bila bir qasida aytib, anda base daqiq va gʻarib tarokib darj qilib, bitib yiborib erdilar va ul she’rning matlai budurkim:

Joh dori johiloso dar sar, ey komil, mudom,
Johilat xonam na komil chun turo joh ast kom[187].
Bir qatla bu faqirning turkcha bu matlaikim:

Ochmagʻay erding jamoli olam oro koshki,
Solmagʻay erding bori olamgʻa gʻavgʻo koshki.
el orasida shuhrat tutub erdi va podshoh hazratlarining suhbatlarida dagʻi oʻqilur erdi. Shuyu’ va shuhrati ul yerga yettikim, hazrati Maxdumgʻa dagʻi masmu’ boʻlub, alargʻa ham dagʻdagʻa ulkim, bu bahr va qofiya va radifda she’r degaylar, bu doiya paydo boʻlub, chun turkcha alfoz bila nazmgʻa iltifot qilmas erdilar, bir forsiy gʻazal ayttilarkim, matlai budur:

Diydame didori on dildori ra’no koshki,
Diyda ravshan kardame az xoki on po koshki[188].
bitib podshoh xizmatlarigʻa yiborgandin soʻngra maqbul va matbu’ tushub, podshoh hazratlari ehson va tahsinlar qilib, bu faqirgʻa hukm qildilarkim, alarning bu gʻazalin musaddas bogʻlagʻaymen. Chun ma’mur va mahkum erdim — maof va ma’zur boʻlsam ajab ermas. Musaddas aytilgʻondin soʻngra podshoh hazratlari ehson va tahsinlar qilib, musavvadasin alar xizmatlarigʻa yibordilar. Alar dagʻi bandanavozligʻ yuzidin iltifotlar qildilar. Matlai bu nav’ bogʻlanibdurkim:

Kardam’ dar xoki koʻi doʻst ma’vo koshki,
Sudame ruxsori xud bar xoki on po koshki,
Omadi berun zi qoʻy on sarvi bolo koshki,
Burqa’ afkandy zi roʻi olamoro koshki,
Didame dndori on dildori ra’no koshki.
Dida ravshan kardame az xoki on po koshki[189].
Хотима
Ул, расоил ва кутуб теъдодиким, бу фақир алар хизматида таълим ва истифода юзидин ўқубмен.
Аввал алар битиган «Қофия»[190] рисоласидурким, анингдек мухтасар бу фанда ҳеч ким билмайдур.
Яна «Муаммо»нинг иккинчи рисоласидурким, «Ҳулия ул-ҳулал» дин сўнграроқ битилибдур.
Яна ҳам аларнинг «Аруз» рисоласидур.
Яна «Лавоеҳ» дурким, сўфия машойих истилоҳида битилибдурким, андоқ рисола ҳеч роқимнинг қаламидин ва ҳеч қаламнинг рақамидин таҳрир топмайдур.
Яна «Лавомеъ»дур, ҳам бу истилоҳдаким, ҳар ламъасининг партави соликка ҳирмон қоронғу лунида ҳидоят шамъининг осоридур, балки иноят машъалининг анвори.
Яна «Шарҳи рубойёт»дур, ҳам бу истилоҳдаким, фано тариқида мосиваллоҳ азосиға тўрт такбир[191] урмоқ анинг мутолаасидин муярсардур.
Яна ҳам бу истилоҳда «Ашиъа»дурким, барқининг талолойидин хира кўзларга очуғлиқ ва қуёшининг шаъшаасидин тийра кўнгулларға ёруғлуқ етишур.
Яна «Нафаҳот ул-унс» дурким, ошнолиғ насоими унс равзасидин жон машомиға келтурур ва улфат шамоили қудс гулшанидин руҳ димоғиға еткурур.
Яна бири «Шавоҳид ун-нубувват» муқобала қилилибтурким, алфози иймон жўйбори ашжорин яқин анҳори била сероб ва маонийси ийқон ашжори асморин таҳқиқ саҳобиамтори билан шаҳди ноб этар.
Яна баъзи машойиҳ (қуддиса асрориҳум) расоилидин: Xожа Муҳаммад Порсо (қуддиса сирриҳу)нинг «Қудсия»сидурким, ҳазрати қутбил-авлиё Баҳовуддин Нақшбанд раҳматуллоҳнинг фирдавсойин мажлисларида ул ҳазратнинг муъжиз баён тиллариға ўтган ҳақойиқ ва маоний баъзи хулафоким, жамъ қилурлар эрмиш Xожа Муҳаммад мазкур анға маоний битибдурлар ва толиблар учун анинг диққатлари ийҳомин возиҳ этибдурлар.
Яна ҳазрати шайх ул-машойих Фахр ул-миллати вад-дин Ироқийнинг «Ламаот»идурким, Ҳазрати Маҳдум ул китобни бу фақирға сабақ айтурда айтур эрдиларким, «Бу китобни нодон ва беандом таврлиғ ва нохамвор равишлиқ элнинг кўпроқ машғуллуқ қилғони хавос аҳлида бадном қилғон эрмишким, баъзи ўқумас эрмишлар. Бу жиҳатдин бу китобнинг хўблуқлари яшурун қолғон эрмиш». Асру изҳор хушҳоллиқ ва сурур қилурлар эрди, шарҳ битмагига дағи бу боис бўлди. Ушбу анинг таърифида басдур.
Яна Ҳазрати Xожа Убайдуллоҳ (тоба суроҳу)нинг оталари ишорати била битилган рисолаларидур, ҳам фақр ва фано тариқидаким, оз ўғулга бу давлат муяссар бўлуб эркинки, ота амри била бу навъ шойиста хизмат қилмиш бўлғай ва андоқ писандида амр бажо келтирмиш бўлғай.
Яна муқарраби Ҳазрати борий Xожа Абдуллоҳ Ансорий (қуддиса сирриҳу)нинг «Илоҳийнома»сидурким, анинг васфида қалам тили ожизу лол ва қаламзан хомаси алкану шикаст мақолдур.
Яна «Хамса», балки «Ҳафт авранг»ларининг кўпрагин муқобала дастури билиа алар ўқуғонда қулоқ тутулубтур ё қулоқ тутқучилар мадади учун алар маж-лисида ўқулубтур.
Яна дағи баъзи расоил бор, агарчи сабақ дастури била ё муқобала қонуни, била алар хизматида ўқулмайдур, аммо мушкил маҳаллари алардин сўрулуб, таҳқиқ қилнлибтур.

* * *
Агарчи хавориқи одат изҳориға ҳақ таоло амри била маъмур эмаслар эрди ва покиза ҳолатлари «Маломатия»[192] тариқини шоирлиқ ва муллолиқ тариқида яшурун тутарлар эрди. Аммо гоҳи ғариб нималар алардин зоҳир бўлур эрди.
Ул жумладин дағи бир нечаким, айнил-яқин бўлубтур битимаги муносиб кўрунди.

* * *
Сейидам Ироқий деган йигит Музаффар[193] барлоснинг ўбдон навкари, балким эшик оқоси эрди, ғояти нодонлиғидин аларға мункир эрмиш, ғояти инкоридин аларнинг девонин бирин-бирин узуб, ўтға солиб, куйдурубтур. Ҳамул уч-тўрт кунда гўё бир узвиға туган қўпуб, ул жароҳат газак бўлуб, охир бўлди.

* * *
Мажидуддин Муҳаммад[194]ки, олам машҳуридур, таърифға эҳтиёж эмас. Подшоҳ ани ёзғурғонда андин итлоқиға зомин тилагандур. Ул аларға илтимос қилибдур ва алар тааҳҳуд қилғондин сўнгра қочти. Оз фурсатда, ўн беш кунга тортмадиким, тутулди. Азим қийинлар тортти ва бору йўқ жиҳотин девоний қилдилар. Шаҳрдин бошин олиб, овора бўлди ва ҳамул оворалиқда фаноға борди.

* * *
Бир панжшанба қуни алар хизматида Гозуругоҳдин қайтиб келиладур эрди. Маҳмуд Ҳабиб отлиғ девонаи фосиқи абтарий шаҳарда бор эрдиким, доим маст юрур эрди ва йўлуқғон элга ташнеълар ва сафоҳатлар қилур эрди. Бу фақирни чун алар хизматида кўрди, аларға абтар ва девоналиғ юзидин узромиз ҳикоятлар дей бошлади. Чун андин бу хилофи маъҳуд эди. Фақир таажжуб қилдимким, девонани не нима мунга тутуб эркинким, одмиёна ва хушмандона сўзлар андин зоҳир бўладур. Баъзи мулозимлардин сўзин тақрир қилдиларким, туно кун девонаи абтарийи усрук аларға йўлуқуб, кўп беадабона ҳарзалар деб, оғзиға келган сафоҳат қилғон эркандур. Букунким, фақирни алар хизматида кўрубтур, бу хаёл билаким, ногоҳ алар туно кунги ҳолни фақирға изҳор қилсалар, фақир девонаи абтарға изо қилғаймен деб қўрқунчдин мулоямат қиладур эрмиш. Фақир бу сўзни эшитгач, беихтиёр бар он бўлдумким, анга изо қилғаймен. Алар манъ қилиб айттиларким:
Ул ўз сиёсатин топқусидур, сен ҳеч нима дема. Ҳамул беш-ўн кунда абтар девонани бўзахонада яна бир ўзидек абтар бўйнин чопиб ўлтурди.

* * *
Толиби илмлар орасида Ноҳиқийким, ани дев била, шаётиндин мутаваллад бўлғон ўғул деса бўлур, ноҳамворлиқ ва беандомлиғи андин кўпрак эрдиким, ани шарҳ қилса бўлғай.
Ул жумладин бири буким, аларға мункир эрди ва ҳазаёнот кўп айтур эрди. Бир кун Гавҳаршодбегим мадрасаси толиби-илмлари бир боғда суҳбат тутуб, буғро[195] пиширадур эрмишлар. Алар таърифида баъзи муболаға қиладур эрмишлар. Ноҳиқий инкор юзидин бемаъни ҳашвлар айтур эрмиш. Иродат аҳли аларнинг девонин очибтурларким, кўрали: ул ҳазрат Ноҳиқий бобида не нима зоҳир қилурлар, деб сафҳанинг аввалида бу байт келибтурким.
Шеър:

Пурсат гўшц ман аз субҳаи малак чу Масиҳ,
Кужо мушаввиши хотир бувад наҳиқи ҳарам[196].
Ўз фавтлари воқеасидин ўттуз беш йил бурунроқ, ул йилким Султон Абусаид[197] мирзо аввал қатла Шоҳруҳия қўрғонин бориб қабаб эрди, ул юрушта Xожа Деҳдор билан эрди ва Мавлоно Қутбиддин Нафис мулозими эрди. Бир кеча аларни воқеада кўргандурким, анинг сори боқиб айтибтурларким, «Қуръон бихон». Ул подшоҳ замониким ўтти ва салтанат тахти султони соҳибқирон Абулғози Султон Ҳусайн Баҳодирхон (халлада лиллаҳи мулкаҳу ва салтанаҳу)[198]га муқаррар бўлди, ул воқеа тарихидин етти ё секкиз йилдин сўнгра Xожа Деҳдор бу фақирға мусоҳиб бўлди, ул тушни изҳор қилди. Фақир соий ва боис бўлдумким, ул Қуръон ўқуб, ёд тутти ва хўб ҳофизи мужаввид бўлди.
Алар фавт бўлур йилким, ул воқеа кўрган тарихдин ўттуз-ўттуз тўрт йил тахминан ўтуб эркин, Xожа Деҳдорни баъзи муҳим учун Астробод вилоятиға йибориб эрдим. Ул муҳимни саранжом қилиб, қайтиб келадурганда шаҳарнинг бир манзилида эканда аҳмол ва асқолни қўюб, бежиҳат илғаб, шаҳарға келди ва алар назъ ҳолатида ва мавт сакаротида эрдилар, ҳеч ҳофиз ҳозир эрмас эрдиким, алар бошида Қуръон ўқуғай. Бу маҳалда Xожа Деҳдор етишти. Аларнинг видоъ дийдорлариға мушарраф бўлуб, Қуръон ўқуғали бошлади, хатмни тугатмак ҳамон эрдиким, алар руҳ вадиатин жон офаринға топшурдилар. Бу навъ каромат авлиёнинг камидин воқеъ бўлмиш бўлғайким, ўттуз йил ортуғроқдин сўнгра натижа зоҳир бўлмиш бўл ғай.
Аларнинг бу навъ ҳолот ва камолот ва каромотларида азизларки, мисли: Мавлоно Абулвосеъки, басе фазоили ҳамида била оростадур ва Мавлоно Аҳмад Пир Шамским[199], басе хасоили писандида била пироста кутуб ва расоил битибтурлар, маълум қилай деган киши ул китоблардин маълум қила олур. Бу фақир ўз кўрганларимнинг юзидин бирин битсам сўз узар жиҳатдин бир неча била ихтисор қилдим.
Ул ҳазратнинг фавтлари воқеаси шарҳиға шуруъ қилали: аларнинг валодатлари тарихи ва ҳаётларининг замонининг тарихи юқори мазкур бўлубтур. Аммо фано доридин бақо гулзориға риҳлатлари жумъа куни муҳаррам ойининг ўн еттисида тариҳ секкиз юз тўқсон секкизида[200] воқеъ бўлди.
Ва анинг шарҳи будурким, шариф жисмлариға ҳаво асаридин заъф юзланиб эрди, бир кун соҳибфирош бўлдилар. Бу фақир дамбадам хабар тутар эрдим. Панжшанба куни хотирим аларнинг заъфидин бағоят мутараддид эрди, жумъа кечаси бу тараддудда уйқум келмас эрди. Ярим кеча изтироб юзидин отланиб, алар хизматиға иёдатға бордим. Баъзи азизлар ва асҳоб аларнинг бошларида жамъ эрдилар, гоҳ беҳол, гоҳ ўз ҳолларида эрдилар. Фақир густоҳлиқ юзидин хотир итмийнони учун ҳолларин сўрдум, илтифот қилдилар. Ва. Ҳазрати қутбис-соликин Xожа Абдулазиз Жомий дағи бошларида ҳозир эрдилар. Тонг отқунча бир ҳолда эрдилар, чун тонг намозидин халойиқ фориғ бўлдилар, аларнинг ҳоли ўзгачарак бўлди. Ҳазрати Xожа Абдулазиз[201] чун кўрдиларким, ҳол ўзга навъдур, ўзлари мадад бериб, аларнинг бошин машриқ жонибидин шимол жонибиға қилиб, юзларин қибла сори қилдилар. Мавлоно Зиёвуддин Юсуфким, аларнинг аржуманд фарзандларидурлар, аёғлари сори кўзлариға ўтру ўлтуруб эрди, алар қачон кўз очсалар анга илтифот юзидин боқадурлар эрди. Бу фақир густоҳлиқ қилиб, илтимос қилдимким, махдумзода ўтрудин қўптилар. Андин сўнгра алар нақшбандия хожалари тариқи била хафий зикриға машғул бўлуб, ўз таважжуҳлариға иштиғол кўргуздилар, то жумъа салоти чиқти, андоқки, юқорироқ мазкур бўлди — Xожа Ҳофиз Ғиёсиддин Муҳаммад Деҳдор келиб, аларнинг бошида Қуръон хатмиға машғул бўлди, то ул замонким, ҳануз эл намоздин фориғ бўлмайдур эрдиларким, алар касрат анжуманидин кўз юмуб, ваҳдат хилватхонасиға нузул қилдилар. Аларнинг мутаҳҳар руҳи чун малаил-аълоға азимат қилди ва асҳобнинг ҳаёти қуши ҳамул тоййри қудсийдин ирашти, фазаи акбар малаи аълоға етишти, чун ул пок муҳиб ўзин пок маҳбуб висолиға солди — олам жонсиз бадандек холи қолди.
Шеър:

Кўкка мотамзадалар навҳаси гар ёвушти,
Мен мотамзадаға, лек қатиғ иш тушти.
Не ўзга бедод қилмоқдин фоидае, балки не ўзни-ўлтурмоқдин натижае. Бу фақирға воқеъ бўлғон суубат шарҳи чун мумкин эрмас ва шуруъ анга таҳайюр ва тааззурдин ўзга фойда бермас, шуруъ мақсудға қилмоқ авлодур.
Алқисса, бу мудҳиш хабар шаҳрға муштаҳир бўлғоч, акобир ва жавониб ва атрофдин етиштилар. Барча сўгворлик либосида, балки мотам ва азо балосида то улки ҳазрати Султон соҳибқирон (халлада мулкаҳу ва таввала умраҳу)[202] — ташриф келтурдилар, ҳой-ҳой йиғлаб ва талх-талх шўробалар ўткуб, бир замон ўлтуруб, Мавлоно Зиёвуддин Юсуфни шафқат юзидин қучуб, муддате бошин қўйнида асраб йиғлаб, сойир асҳобға кўнгул бериб, бу фақирни соҳиб азо тутуб, ҳолимға дилсўзлуқлар билан ашк тўкуб, насойиҳ ва мавоиз дурбор алфозларидин зоҳир қилиб, чун муборак мизожларида заъф бор эрди — хилофат тахти ва салтанат маснади азимати қилдилар ва султонзодаларни ва аркони давлатни борчасин анда аларнинг кўтарур ишига қўйдилар. Султон Аҳмад мирзо[203] ва Музаффар Ҳусайн мирзо[204] бошлиғ салотин ва подшоҳзодалар бир-бирига навбат беришмай, аларнинг маҳфуф маҳофасин эгинлариға кўтариб, Мусаллоға элттилар. Xалойиқ ғавғоси ул мартабада эрдиким, неча юз минг халқни тасаввур қилса бўлғайким, бир жисм бўлуб эрдилар. Намозгоҳда Ҳазрати Xожа Азизуллоҳ ул ҳазратға сойир ашроф била намоз қилиб, яна мутаҳҳар равзалариға олиб қайттилар ва халқ ғавғосидин миҳаффани келтурмак душвор эрди. Подшоҳзодалар ясо-вуллуқ қилиб, элни кўруб, йўл очиб, наъш мадфанға етти ва ҳазрати қутб ул-авлиё Мавлоно Саъдуддин Кошғарий ёнидаки; зоҳиран тариқат одобида аларнинг пиридур — дафн қилдилар.
Ва ҳазароти олиёт маҳди улё Бикабегимки[205], сойир абнойи жинсдин фазлу камол ва ақлу ҳамида хисол била мумтоздурлар ва аларға иродат ва ихлослари бениҳоятдур, ҳам сўгворлиғ ва мотамзадалиғ таврида келиб, азо сўрар қоидасин бажо келтурдилар ва бу фақирға навозишлар қилиб, борча асҳобни ва махдумзода[206]ни илтифотлар била мушарраф қилдилар.
Сойир азизларким, атрофдағи вилоятдин аларнинг азоси учун келдилар, чун филҳақиқат бу фақир соҳиб азо эрди, ҳамул дастур била фақирни-ўқ соҳиб азо тутуб, сўрмоғ расмин маръий туттилар. Ҳаттоким, ҳазрати салтанат шиор, хилофат. дисор Султон- Бадиуззамон мирзо[207] (Аббада л-лоҳу таоло зилол шафатиҳи ало нафориқи л-муҳиббин ила явмиддин)[208] Мозандарон мулкидин киши йибориб, алар азоси учун баъзиға либослар илтифот қилиб эрдилар ҳам мухотаб фақир эрдим ва ул Ҳазратнинг Ҳазрати салтанат шиор била гўшаи хотир ва ҳимматлари бағоят кўп эрди. Ҳазрати салтанат шиорнинг ҳам аларға иродат ва ихлоси бениҳоят эрди.
Бир йилғача олам аҳлиға умуман ва Xуросону Ҳирот аҳлиға хусусан, мотам эрди. Йил бўлғондин сўнгра Ҳазрати Султони соҳибқирон аларнинг йил ошин басе эъзоз ва эҳтиром била подшоҳона бериб, мухлисларидин баъзй ул ҳазратнинг мутаҳҳар марқади бошида олий иморат солиб, ҳуффозу имом ва муқрию худдом тайин қилди. Ва назм аҳли кўп таърихлар айтиб ўкудилар. Ул жумладин ҳуруф роқими[209] бу марсия била таърихни айтиб, йил оши тортарда султони соҳибқирон олий мажлисларида ўткарди ва ҳукм бўлдиким, Мавлоно Ҳусайн Воиз[210] минбар устида ўқуди.
Таърих будурким:

Гавҳари кони ҳақиқат, дурри баҳри маърифат,
К-ў ба ҳақ.восил шуду дар дил набудаш мосивоҳ,
Кошнфи сирри илоҳий буд бешак, з-он сабаб
Гашт таърихи вафоташ: «Кошифи сирри илоҳ»[211].
Ва марсия будурким,
марсия:

Ҳар дам аз анжумани чарх жафое дигар аст,
Ҳар як анжуми у доғи балое дигар аст.
Рўзу шабро, ки кабудасту сияҳ жома дар ў,
Шаб азои дигару рўз азои дигар аст.
Балки ҳар лаҳза азоест, ки аз дашти адам,
Ҳар дам аз хайли ажал гарди фанои дигар аст.
Хаст мотамкадае — даҳр, ки аз ҳар тарафаш
Дуди оҳи дигару нолаву вои дигар аст.
Оҳи ў ҳаст ба дил тийраги афзоянда,
Вои ў низ ба жон яъсфизои дигар аст.
Гули ин боғ, ки садпора зи мотамзадагист,
Ҳар яке сухтаи жома-қабои дигар аст.
Оби ў заҳру ҳавояш мутааффин, чи ажаб,
Ки дар ин марҳала ҳар лаҳза вабои дигар аст.
Аҳли дил маил сўи гулшани қудс оварданд,
Ҳаст аз он ру, ки дар у обу ҳавои дигар аст.
Назди арбоби яқин дори фано жое нест,
Ватани аслин ин тоифа жои дигар аст.
З-ин сабаб масти маи жоми азал орифи жом,
Сархуш аз дори фано сўи ватан кард хиром[212].
* * *

Эй ҳарими карами қурби илоҳи жоят,
Тарафи жаннати фирдавс кужо парвоят.
Чун шуди аз ҳарами мулк ба сайри малакут.
Буд дар анжумани хайли малак ғавғоят.
Тўтиёни ҳарами қудс ба дил муштоқат,
Булбулони чамани унс ба жон шайдоят.
Кимиёкори қазо меҳри дигар дод тулуъ
Чархро аз асари равшании симоят.
Нуҳ фалак чарх занон омада бар атрофат,
Буда гўё ба сари ҳар як аз он савдоят.
Шўр дар олами арвоҳ бияфтод, аз он,
Ки ниюшанд ба жон нуктаи руҳафзоят.
Руҳи ақтоб расиданд ба истиқболат,
Жони автод фитоданд ба хоки поят.
Даст бар даст рабуданд туро то жое
Ки, дар ин ғамкада ҳам хости онро роят.
Ту шуди восили мақсуди ҳақиқию бимовд
То қиёмат ба жаҳон шевану вовайлоят.
Дар фироқи ту ғамин монд дили ғамзадагон,
Тира з-ин гўшои мотамкада мотамзадагон[213].
* * *

Ту бирафтию дили халқи жаҳон зор бимонд,
То қиёмат ба фироқи ту гирифтор бимонд.
З-оташи оҳи дили сўхтагон то ба абад
Дудҳо дар хами ин гунбази даввор бимонд.
Аҳли тавҳид, ки бе муршиди комил гаштанд,
Садашон мушкили ҳалношуда дар кор бимонд.
Соликонро, ки камол аз ту расиди ба сулук,
Ажзҳо дар равишу нуқс дар атвор бимонд.
Уламоро, ки шуди машъали дарс аз ту мунир,
Тира шуд машъалу то ҳашр шаби тор бимонд.
Сад халал роҳ бадин ёфт, ки диндоронро
Субҳа бишкасту ба каф риштаи зуннор бимонд.
Сирри ҳ-ақ рафт паси пардаи китмон, ки зи ашк
Ба гил андуда дури махзани асрор бимонд.
На ки сад хори алам бар дили аҳрор халид,
Ки дусад бори ситам бар тани аброр бимонд.
Толибонро равиши роҳи фано рафт зи даст,
Ҳар яке дар паси сад пардаи пиндор бимонд.
Чи тазалзул, ки зи фавти ту дар айём афтод,
З-он тазалзул чй халалҳо, ки дар ислом афтод[214].
* * *

З-ин азо дар ҳама олам на гадо монда, на шоҳ,
Ки кашиданд ба сўги ту ду сад нолаву оҳ.
Абрсон гиръякунон, наъразанон соя фиканд,
Бар сари наъши ту хуршеди карам — зилли илоҳ.
Гар муяссар шудаяш наъш кашиди бар дўш
Чун мани сўхтадил жониби мадфан ҳамроҳ.
Шаҳриёрони жаҳон чок зада жома ба тан,
Пеши тобути ту пўянда ба аҳволи табоҳ.
Сарбаландони жаҳон дар таҳи наъшат шуда паст,
Ҳама гиръёну кашон бори ту бо пушти дутоҳ.
Шуда ҳар пояи наъши ту ба дўши як қутб,
Лек ҳар чор шуда нудбагару вовайлоҳ.
Оламеро ба сўи олами дигар бурдан
Натавон жуз ба чунин баркашони огоҳ.
Чазаи акбаре афтод, ки бо ин ҳама чашм,
Чарҳи гардун нотавонист бад-он сўи нигоҳ.
Гарчи шоми ту шуд аз нур чу маҳтоб сафед,
Ҳеч кас лек надидаст чунон рўзи сиёҳ.
Ба намозат, ки ҳазорон зи башар пайвастанд,
Сад ҳазорон зи малоик ба ҳаво саф бастанд[215].
* * *

Ҳама бурданд ба афғону дили чок туро,
Жой карданд чу ганже ба дили хок туро.
Хайли арбоби иродат ҳамаро чок ба дил,
Ҳар яке хост кашидан ба дили чок туро.
Сари покони жаҳон буди, аз он эзиди пок,
Пок оварду дигар бурд ҳамон пок туро.
Ғарқаи баҳри висоли, ки ба чашми ҳиммат,
Равза чун гулхану тубист чу хошок туро.
Руҳи покат чу ба болои нуҳўм чарх шитофт,
З-ин ки тан зери замин рафт, кужо бок туро.
Ҳама покони жаҳонро ба тани пок расид,
Ончи омад ба тани пок зи афлок туро.
Сайри афлокат аз он шуд, ки зи эзид дархост
Баҳри ҳамрозии худ хожаи лавлок туро.
Ақли кулл буди аз идроки маони з-он рў
Натавонад, ки тааққул кунад идрок туро.
Қисми ёрони ту гар зорию ғамноки шуд,
Лек зоре набувад чун мани ғамнок туро.
Зада саф хайли акобир, ки барояд Махдум,
Мухлисонро макун аз дидани рўят маҳрум[216].
* * *

Дўстон, дар ҳама фан нодираи олам ку?
Афзалу афсаҳи ажноси бани одам ку?
Дар биёбони таманнош халойиқ мурданд,
Ба давои ҳама он Xизри Масиҳодам ку?
Дили аҳбоб шуд аз теғи фироқаш сад захм,
Он ки буди ҳамаро хулқи хушаш марҳам ку?
Хома рў карда сияҳ, синаи худро зада чок
Ки худованди ман он бар уламо аълам ку?
Хужра холию парешон шуда авроқи кутуб,
Соҳиби ҳужра кужо, нозири онҳо ҳам ку?
Дар саро нест ба жуз худкушии ғамзадагон,
Он ки таскин диҳад инрову хурўшон ғам ку?
Дар Xуросон натавон гуфт, ки кас хуррам нест,
Кас ки дар руи замин ёфт шавад хуррам ку?
На ки дар хонақаҳи зуҳд фитод ин мотам
Дар хароботи фано низ ба жуз мотам ку?
Эй ки будан ба фано аҳд кунй боқии умр,
Андар-ин дайри фано аҳди бақо маҳкам ку?
Ишқбозон зи ғам оташ ба дил афрўхтанд,
Жонгудозон ҳам аз ин оташи ғам сўхтанд[217].
* * *

Эй, ки дар пеш гирифти сафари дуру дароз,
Ки бад-ин навъ сафар ҳар ки бишуд н-омад боз.
На ки аз нўги қалам боз бибастй раҳи сеҳр,
Балки аз банди забон бурдй аз офоқ эъжоз.
Навфаси қудсият аз кас натавон ёфт дигар,
Ваҳйро баъда набй з-он ки нашуд кас мумтоз.
Шоҳро монд ба жон з-оташи ҳижрони ту сўз,
Бандаро дар дили сад пора зи доғи ту гудоз.
На шаҳу банда, ки то рўзи қиёмат дар даҳр
Ҳар ки бошад бувад аз мотами ту навҳатироз.
Гарчи рў дар тутуқи васл нуҳуфтй, ки шавй,
То абад жилвакуноя дар ҳарами иззату ноз
Мадад аз руҳи пуранвори худат низ расон.
Ки, ҳаробанд зи ҳажри ту басе аҳли ниёз.
Эй рафиқон, ҳамаро оқибати кор ин аст,
Фикри анжом касе беҳ, ки кунад аз оғоз.
Ҳар ки сад қарн бимонад ёа жаҳон ҳам ба фусун,
Бирабояд зижаҳонаш фалаки шўъбадабоз.
Шоҳи маъниро гар сурат афтод чунин,
Бод то ҳашр шаҳ сурату маъни омин[218].

↑ a.: Ollohga maqtovlarki, bizda ilm yoʻq.

↑ a.: Kimki olimni hurmat qilsa, meni (ya’ni, Ollohni) hurtmat qilgan boʻladi.

↑ a.: Olloh uni (ya’ni, Muhammad paygʻambarni), oilasini va sahobalarini va uning izdoshlarini duo qilsin va olqishlasin va soʻngra…

↑ a.: [Olloh] gunohlarini kechirsin va ayblarini bekitsin.

↑ a.: valiylikning oliy hazrati, Olloh sirlarini kashf etuvchisi, yashirin ishoralar va alohnda sirlar olimi, paygʻambarlar davomchisi (sifatidagi) alloma.

↑ ya’ni, tariqat elining peshvosi va imomi, muqaddas guruhning sergʻayrat arbobi va shayx ul-islomi, ya’ni haq va dinning nuri, islom va musulmonlarning sigʻinadigan joyi, shayximiz.

↑ a.: Olloh sirrini muqaddas saqlasin va goʻrini yorugʻ qilsin.

↑ ya’ni, hayratlanganlar beshligi.

↑ 817 – 1414 y.

↑ 893 – 1487/88 y.

↑ ya’ni, yurak tomchisi.

↑ She’rning mazmuni:

↑ 898 – 1492 y.

↑ a.: mujtahidlar (ya’ni, diniy qoidalarni oʻzgartib, Yangi mazhab tuzuvchilar) peshvosi.

↑ Navoiy Jomiy nasabini Shaybon nomli qabilaning maliklaridan Muhammad binni Hasan binni Abdulloh binni Tovus binni Xurmuz Shayboniy deb koʻrsatadi.

↑ a.: moʻminlar amiri. Bu yerda Muhammad paygʻambardan keyingi ikkinchi xalifa Umarning laqabi sifatida ishlatilgan.

↑ Ahmadi Jom – tasavvufning shayxi va mashhur shoirlaridan (vafoti 1141 y.).

↑ Qit’aning mazmuni:

↑ Faxruddin Luristoniy – tasavvuf shayxlaridan. Uni mashhur shayx Hafizuddin Umar Obardihiyning iste’dodli shogirdi sifatida tilga oladilar.

↑ ya’ni, Doʻstlikning yoqimli islari. Jomiyning sufiy arboblar, tasavvuf shoirlari haqidagi tazkirasi.

↑ Yasrib – Madina shahrining qadimiy nomi. She’rda Muhammad paygʻambarning Makkadan Madinaga koʻchishi nazarda tutiladi. Navoiy Jomiyning Jomdan Hirotga kelishini ana shu voqeaga oʻxshatadi.

↑ Zaynuddin Abubakr Toyobodiy – davrning mashhur alloma va shariat peshvolaridan. Vafoti – 791/1388 – 89.

↑ Sa’duddin Mas’ud ibn Umar Taftazoniy (1322 – 1389) – Markaziy Oʻrta Osiyoning mashhur filolog olimi, poetikaga oid risolaga sharh sifatida yozilgan «Muxtasar al-maoniy» asarining muallifi.

↑ Amir Xusrav Dehlaviy (1253 – 1325) – Hindistonda yashab ijod qilgan forsiygoʻy shoir. U Nizomiy Ganjaviydan keyin «Xamsa» yaratib, xamsachilik an’anasini davom ettirgan ijodkordir. Xusrav Dehlaviy lirik devonlar va boshqa koʻp asarlar muallifidir.

↑ a.: Olloh ularning sirlarini muqaddas saqlasin.

↑ Sa’duddin Koshgʻariy – Hirotning mashhur shayxlaridan biri.1456 y. 13 mayda vafot etgan. Jomiy Sa’diddin Koshgʻariyning qiziga uylangan.

↑ Naqshbandiylik – sufizm tariqatlaridan biri. Unga Bahovuddin Naqshband (1318 – 1389) asos solgan. Bu ta’limot dastlabki davrlarda tarkidunyochilik va faqirlikni emas, barcha mavjudotga muhabbat va shavqat bilan qarash gʻoyalarini targʻib qilgan.

↑ Bahovuddin Umar, Muhammad Asad va Boyazid Puroniy – tasavvufning mashhur shayxlaridan.

↑ a.: majoz – haqiqat koʻprigidir.

↑ Shohrux – Amir Temurning ikkinchi oʻgʻli. 1409 – 1447 yillarda hukmronlik qilgan.

↑ Abusaid – 1457 – 1469 yillarda hukmronlik qilgan temuriylardan, u Temur oʻgʻli Mironshohning nabirasi.

↑ Husayn Boyqaro (1438, Hirot – 1506 oʻsha shahar) koʻzda tutiladi. 1469 – 1506 yillarda shohlik qilgan.

↑ a.: muvaffaqiyat uchun Ollohga maqtovlar boʻlsin.

↑ a.: Ollohga yaqin hazrat.

↑ Abdulloh Ansoriy – Abu Ismoil Abdulloh ibn Muhammad al-Ansoriy Hirotiy – sufiylik tariqatining yirik arbob va nazariyotchilaridan biri, «Ilohiynoma»ning muallifi.

↑ She’rning mazmuni:Boshim huddi gullagan daraxtdek oqardi,Bu gullashdan kelgan hosil – mening gʻamim mevasidir.

↑ Mazmuni: men avval oʻtgan soʻz ustalarinnng hech biri ijodidan bunday qasida oʻqimaganman.

↑ Mazmuni: keyingi [ijodkor]larda biz ham shunday qasida eshitmadik.

↑ Mir Shayxim – Amtr Shayxim Suxayliy – hirotlik mashhur shoirlardan, Navoiyning yaqin doʻsti. U hahda «Majolis un-nafois»da ma’lumot beriladi.

↑ Mutahhari Udiy – Navoiy zamondoshlaridan. Ud nomli cholgʻu asbobida kuy va uning joʻrligida qoʻshiqlarni mohirona ijro etgan san’atkor.

↑ Zuhra – sayyora nomi. Xonanda va sozandalarning, umuman musiqaga oid san’atlar homiysi sanalgan.

↑ Xoja Hasan Dehlaviy – Hindistonda yashab ijod qilgan mashhur forsiy gʻazalnavis shoir. 1327 y. Dehlida vafot etgan. Amir Hasan Sanjariy deb ham yuritiladi.

↑ Misra’ning mazmuni:Qanday yaxshiki, koʻngul ich-ichidan turib-turib senga intiladi.

↑ Baytning mazmunn:Yomgʻir qatralari kabi-koʻz yoshlarimning hammasi durr boʻldi, Haqiqatan sening Suxayl [yulduzidek] chiqib kelishing shunday ta’sir qiladi.

↑ ya’ni, qon boʻldi.

↑ Misra’ning mazmuni:Soʻz – durr [inju], shoh qulogʻiga taalluqi bor.

↑ Gozurgoh – Hirotda togʻ etagidagi xush manzara maydon.

↑ Xiyobon – Hirotning markaziy koʻchasi. Arabcha yozuvdagi «qad» soʻzining harflari miqdori abjad hisobida 104 boʻladi.

↑ Muzaffar Husayn mirzo – Husayn Boyqaro oʻgʻillaridan biri,

↑ Baytning mazmuni:Sham’ oʻchsa ham osmon quyoshi aylanib tursin,Qatra toʻkilsa ham boqiylik suvi barqaror boʻlsin.

↑ Baytning mazmuni:Farzand umr daraxti shoxidagi bir mevadir,Agar undan meva toʻkilsa, daraxt doimo boʻlsin.

↑ Jomiy Makka safariga 1472 y. da chiqqan edi.

↑ Sogʻariy – Hirot shoirlaridan biri. «Majolis un-nafois»da qayd qilinishicha, u Jomiy bilan hajga birga bormoqchi boʻlganu arzimagan bahona bilan qolib ketgan edi.

↑ Qit’aning mazmuni: Sogʻariy deydiki, ma’no oʻgʻrilari qayerda mening she’rimdan bir yaxshi ma’no koʻrsalar olib ketadilar.Aksar she’rlarida biror ma’no yoʻqligini koʻrdim. «Ularning ma’nosini oʻgʻirlab ketganlar», deb rost aytgan ekan.

↑ Baytning mazmuni:Foniylik gʻorida ular yoʻqolgudek boʻlsalar,Men ham toʻrtinchilari – itlari boʻlayin.

↑ Baytning mazmuni:Mir (ya’ni Navoiy) «toʻrtinchilari – itlariman», dediUlarning qalblaridan soʻz fayzini topib oldi.

↑ Bu yerda Navoiy «az qalbuhum» arabcha ibora boʻlgani uchun forscha chiqish kelishigi «az»ni ham arabcha «min» bilan almashtirish kerak deydi va grammatik tahlil qilib, u holda «az qalbixim» boʻlib qolib, qofiya buziladi deb e’tiroz qiladi.

↑ Xoja Dehdor – Ismi Gʻiyosiddin Muhammad. Navoiy va Jomiyning yaqin musohiblaridan, shoir.

↑ Ruboiyning mazmuni:Ey xoja, bizni lutfingga sazovar qilding,Orqa dumba keltirib, bizni sevintirding.Oʻtirib olib, ishtaha bilan dumbani yeding,Orqangda keltirgan narsangni qorningda olib ketding.

↑ Qit’aning mazmuni:Xoja bizning dasturxonimiz uchun,Bir-ikki soʻyilgan qoʻyning dumbasini keltirdi,Lekin uniig ulkan saxovatli qoʻlidan,Barmogʻim ham bulgʻanmadi.Uning oʻzi haqida tasavvuri shundayki,Ikki pushti bilan nasabda Xotamga yetishadi.

↑ Qit’aning mazmuni:Xoja Dehdor Mir hadyalaridanDirham va dinor [kabi] nimaiki keltirsa,Oyoq haqi olar edi.Sanamay «besh yuz ming» derdi,Hisob kunida sharmanda boʻlish fikrini esaMutlaqo yodiga keltirmasdi.

↑ Qit’aning mazmuni:Dehdorga aytdimki, menga hadya [qilingan narsalardan]Boshingdan sochiq qildim.Insof yuzasidan ogʻiz ochib,Yoʻlda olganim yetar (dedi).

↑ Qit’aning mazmuni:Bir xati chiroyli (kotib) goʻzallar yuzidek qilib,Soʻzlarimni bezab chiqdi.Lekin u har joyda qalami xatosi bilan,Goh bir narsa orttirdi, goho esa, tushirib qoldirdi.Men oʻz xatim bilan uni tuzatib chiqdim.Garchi noqulay esa-da, koʻngil tilagandek boʻldi.U mening soʻzlarimni ne chogʻlik buzgan boʻlsa,Men uning xatiga shunday qusur yetkazdim.

↑ Sulton Ya’qub – oqquyunli turkmanlar sultoni. 1491 y.da vafot etgan.

↑ Arab yozuvidagi «baqoi hayoti shumo bodo!» (ya’ni, Sizning hayotingiz boqiy boʻlsin!) jumlasidagi harflardan abjad hisobida 880/1475 y. chiqadi.

↑ She’rning mazmuni:Latofat boʻstonining guli (boʻlmish) Safi,Foniylik bogʻidan jannat tomon ketganda,Bir aziz odam koʻngil soʻrab,«Bodo baqoi hayoti shumo» deb ta’rix tushirgan edi.

↑ Anvariy – Avhaduddin Anvariy – Sulton Sanjar (vaf. 1156 y.)ning saroy shoiri. Uning qasidalari shakl va uslub jihatidan nihoyatda murakkab va dabdabali sanaladi.

↑ Baytning mazmuni:Agar koʻngil bilan qoʻl daryo va kon boʻlsa,Shohlarning dili va qoʻli boʻladi.

↑ Matla’ning mazmuni:Har kimning ogʻzida tili boʻlsa,Jahon shohining madhida boʻlsin.

↑ Shayx Abdulhasan Durroj – Bagʻdodlik mashhur shayxlardan. 320/932 h. da vafot etgan.

↑ Imom Yusuf bin Abdulhusayn Roziy – Kunyati Abu Ya’qub «Malomatiya» tariqatiga mansub. Bu shayxlar haqida Na-voiyning «Nasoyim ul-muhabbat» asarida ma’lumot bor. 304/916 – 917 y.da vafot etgan.

↑ a.: olloh sirrini muqaddas va aziz saqlasin!

↑ vajd – sufiylikda ishq va ishtiyoq gʻalabasi natijasida oʻzidan ketish.

↑ samo’ – sufiylarning zikr tushishi (koʻpincha musiqa bilan, qoʻshiq bilan).

↑ Muhammad Tobadgoniy – ismi Shamsuddin. Mashhur shayxlardan. Navoiy «Majolis un-nafois»ida u haqda ma’lumot beradi. Xonaqohi va qalin muridlari boʻlgan. Hirotda 891/ 1486 y.da vafot etgan. Qabri Xiyobondadir. Uning asarlarn: «Asmoulloh» sharhi, «Manozil us-soyirin» va «Qasidai Burda»ga muxammas, «Tazkirat ul-habib», «Vasoyo» tarjimasi, Zikr bobida «Arba’in» va faqru suluk bobida yana bir «Arba’in» tarjimasi. Navoiy «Nasoyim ul-muhabbat»da Muhammad Tobadgoniyni zikr etadi. 87 yoshda vafot etgani, vafoti ta’rixi «Qutbi zamon biraft» iborasida berilganini qayd qiladi. Abjad boʻyicha 891/1486 y. chiqadi.

↑ a.: Ollohni nafsimiz yovuzligidan va ishlarimiz gʻirromligidan saqlashga chaqiramiz.

↑ Ruboiyning mazmuni:Boshim eshiging tuprogʻidan uzoqlashgandan beri,Har kuni biror xatni boshing ogʻrigʻi qilaman.Sendan noma kelganida, qandayXabar keltirar ekan, deb bexud boʻlaman.

↑ Ruboiyning mazmuni:Safarga joʻnagan paytingdan buyon,Yodimga tushganing sari [har tarafni] iskab koʻraman.Agar sen tomoningga qush uchsa, yohud shamol essa,Biror nomani boshing ogʻrigʻi qilishni istayman.

↑ Mazmuni:Qalamni oldim va oʻyladim. Bu kunlarda ketma-ket yuborilgan xatlar uchun uzr aytishdan boshqa biror ma’no koʻngildan oʻtmadi va xotirga oʻzga surat yetishmadi. Garchi bu ham shuningdek, bosh ogʻrigʻi xurujidan xoli va aziz vaqtlarini bekorga oʻtkazishdan tashqari narsa emas esa-da:Agar sening oldingda nola qilsam, u nola bosh ogʻrigʻi boʻladi,Va gar uzr soʻrasam, u [ham] boshqa bir dardisar boʻladi.

↑ She’rning mazmuni:Koʻngildan chiqqan u maqtovlar,Hamma ruhoniylarga jon bagʻishlaydi.Bu firuza rang makondagi u toza hid,Pokizalikka mansublar dimogʻini xushboʻy qiladi.

↑ She’rning mazmuni:Shoh davlatining soyasidaErtayu kech shundan boshqa ishing boʻlmagay.Oʻz manfaating sabzasini koʻngildan yulib tashlab,Haq uchun xalqning panohi boʻlgaysan.

↑ Ruhullah – Iso paygʻambarning laqabi

↑ Ahmad – Muhammad paygʻambarning laqabi.

↑ Mursal – elchi, paygʻambar ma’nosini anglatadi.She’rning mazmuni:Yuborgan saloming jon qushidek sayraydi.Huddi Ruhullohdek jon bagʻishlaydi.Hamma soʻzlari gʻoyat kelishganligidanPaygʻambar nutqidek yoqimlidir.

↑ She’rning mazmuni:Umidim shuki, Maxdum irshodi bilan,Maktubda nimaiki yozilgan boʻlsa,Amridan qalam kabi bosh tortmagayman,Madadi va roʻyobga chiqishidan bahra olgaymi.

↑ Mavlaviy – Jaloluddin Rumiy (1207 – 1273) – Markaziy Osiyolik buyuk shoir va olim. Uning 27 ming baytdan iborat «Masnaviy» («Masnaviyi ma’naviy», deb ham yuritiladi)si chuqur diniy fasafiy gʻoyalarni targʻib qiluvchi asardir. Jaloluddin Rumiy «Mavlaviya» nomli tasavvuf maktabiga asos solgan.Tazmin – boshqa ijodkor she’ridan bayt, misra’ yoki biror iborani iqtibos – koʻchirma qilib keltirish san’ati. Quyidagi she’rda har baytning ikkinchi misra’i Jaloluddin Rumiydan tazmindir.

↑ She’rning mazmuni:Ustodlar shohi Hasandan judolik sharhini,«Naydan eshitgil, qanday hikoya qiladi».Uning boʻgʻin-boʻgʻini bir-biridan ajralib,«Judoliklardan shikoyat qiladi.

↑ She’rning mazmuni:Qalam nayi dilimning tarjimoni boʻldi,«Naydan eshitgil, qanday hikoya qiladi».Oʻtkir til va yosh toʻkuvchi koʻzlar bilan,«Judoliklardan shikoyat qiladi.

↑ «Ayriliq kunlari choʻzilishining hikoyasi va mushtoqlik tunlarining uzayishi shikoyati shunday ziyodaki, ogʻzi bogʻliq siyohdon madadkorligi va tili siniq qalam dastyorligi bilan bu noma davomida uni arz qilishga qudrat yetarmikan va bu sahifa ustida u yoziladigan narsani bitib boʻlarmikan? Noiloj u bobga chek qoʻyib, iltimos yetkaziladi:Oʻzgalar tashvishi boʻlmagan soatda,Doʻst bor boʻlgan baxtli majlisda,Har qancha ta’zim bilan yer oʻpib,Duogoʻylarning chuqur hurmatlarini yetkazgaysen.Bitmas davlat va tuganmas saodat himoyasida boʻlgaysan!

↑ She’rning mazmuni:Qalaming nayi ma’ni shakarini,Nayshakar kabi ichidan chiqargan.Uning xatini mushkdek chiziqqa aylantirgan.Xat ziminda goʻzal chehrali mazmunni [bergan].Balki har dona nuktasidanMa’no tojiga yashirin durr yaratgan.

↑ Iltifot yuzasidan yuborgan maktublari [emas] balki dengizga oʻxshagan tab’lari daryosidan chiqargan gavharlari yetishti. Har holda bosh ustidagi tojga tikib qoʻyildi va koʻz hamda koʻngil uyini u bilan yoritildi. Irshod quyoshi yer yuzi toliblari va osmon ostidagi qobillar boshida toblansin. Tamom.

↑ Qit’aning mazmuni:Qalaming nayi ma’no bolasini,Husn sabzalari bilan bezagan.Tong boshini tun kokili bilanNavqironlar chehrasinnng rashkini qoʻzgʻaydigan qilgan.Soʻzning qisqasi, mening uzun kechamni,Parchalab tashlab, kunduzga aylantirgan.

↑ Ma’nolar bilan toʻla boʻlgan sharofatli sahifa, nozik soʻzlar bilan toshqin goʻzal iboralar yaqin boʻlgan uzoqlarni va uzoqdagi yaqinlarni huzur bilan sharaflantirdi. Har satrining shaklidan bahra yuz berdi va har harfining aksidan shodlik toblandi. Shukuhi shavkatidan shukr va maqtov gʻunchalari yetishtirdi va gina tikanidan madhiya va duo gullari ochdi.She’r:Agar sening lutfing tikanzorlarga yetishsa,Tikanzor bahoristonga aylanadi.Gina va shikoyat hikoyasi shuning uchun ham voqe’ boʻldiki, oʻzlari (ya’ni Jomiy) kaminaning (ya’ni, Navoiyning) maktubidan shunday narsa borligini tasavvur qilganlar va (maqsadni) ogʻzaki anglatish va yozma bayon qilishda ham keltirganlar. Holbuki:Sendan shunday muomala boʻla olmaski,Biror kimsaga undan gina yetishsin,Sendan ginadan boʻlak hech qanchalik gina yoʻq,Chunki lutfing uni tubidan uzdi.Maqtalgan haq bir yoʻla yaxshilar sihatini nazarda tutsin va yomonlar nazari ofatidan saqlasin! Tamom.

↑ a.: unga olloh rahmati boʻlsin!«Daryoyi abror» (Pok kishilar daryosi) – Amir Xusrav Dehlaviyning falsafiy qasidasi.

↑ «Lujjat ul-asror» (Sirlar daryosining chuqur joyi) – Jomiyning «Daryoyi abror» javobida yozgan qasidasi.

↑ «Tuhfat ul-afkor» (Fikrlar tuhfasi) – Navoiyning Xusrav Dehlaviy va Jomiy qasidalariga javob tarzida yozgan qasidasi.

↑ Matla’ning mazmuni:Podshoh nogʻarasining ichi boʻshu sadosining bongi bosh ogʻrigʻidir,Kimki xoʻl-quruqqa qanoatlansa, dengiz va yer yuzining shohidir.

↑ Matla’ning mazmuni:Podshoh qasri kungurasi Kayvon [Zuhal yulduzi] maqomidan ham yuksak boʻlsa-da,Bilgilki, undan din qal’asining devoriga darzlar tushgandir.

↑ Baytlarning mazmuni:Podshohlar tojini bezovchi oʻtli la’l,Boshlarida xom xayollarni pishiruvchi laqqa choʻgʻdir,Rajab oyining jum’a kuni uning ta’rixi edi,Qiziqrogʻi shuki, uning tugallanishi ham shu kun va shu oyda yuz berdi. Bu ta’rixda ajib joyi borki, ta’rixning oy kunining zikridan yil hisobi «jumal qoidasi» bilan hosil boʻladi. Yuqoridagi she’rda Navoiy keltirgan ta’rix arab yozuvidagi «yavmi jome’ shahri rajab» jumlasi harflaridan abjad hisobida 880/1475 y. chiqadi. «Jumal qoidasi» esa harflarning son miqdorini qoʻshish, orqali chiqariladigan ta’rix boʻlib «abjad hisobi» demakdir.

↑ Duo qilish vazifalari adosi ijobati bilan olloh xabardorni yuksaltirgandan soʻngra ma’lum boʻlgʻaykim, yangidan chopar keldi va yangi qasidani yetkazdi.She’r:U qasidaning bir necha joyini oʻqib,Xoslar dilini unga bogʻlangan koʻrdim.Shu asnoda xushyorlik koʻzi ochilib,Hamma dillarni ovlangan koʻrdim. Har qalay boshdan to oxirigacha har bayt va har misra’dagi har bir harfga xotir faxrlanish hislari junbushi bilan sinchiklab qaragan boʻlsa ham, lekin hech bir nuqson qoraligi, soʻz husniga va maqol lutfiga «koʻz tegish»ni daf’ etishga urinishdan boshqa va hech bir soxta narsadak bu nuqsonliga kamol maqtovi libosini kiygan fikr nazarga tashlanmadi. Shunday. Nazm:Pardozchi goʻzallar chehrasini bezaganda,Ziyon yetkazmaslik uchun nil-koʻk choʻp bilai chiziq tortadi. Uning mazmunidan shu narsa ma’lum boʻladiki, ularning xizmatlarini iqbol irodasi maqsad qiblasiga va yoqimsiz koʻrinishlardan yuz oʻtirishga undovchi boʻlgan (Olloh va uning ummatlariga maqtovlar boʻlsin!). Ammo agar yuzadagi ishlarni oʻzgartish va zarur emas narsalar bilan shugʻullanishii tark etishga koʻp urinilmasa, zeroki bu azizlarning muloyim mizojiga uygʻun emas (desak) mubolagʻa boʻlmaydi va uzoq ketilmaydi. Hech oʻrin yoʻqki, maqsad zohir boʻlmagay. Zohir boʻlish jamolini zohir boʻlish kamoli bekituvchi emas (Maqtovli tangri barchani maqsad yoʻlida haqiqat qudratidan ogoh va himmat dastini bechoralar nobudligidan kalta qilsin. Tamom.)

↑ Takalluf tojini tark etgan bosh uchun doʻppi va jahondan qoʻl yuvgan qoʻlning xoʻlini oʻziga oluvchi parcha boʻz yuborildi,

↑ She’rning mazmuni:Faqirlar egnidagi koʻp yamoqli toʻn,Ma’no olami yuksakligining osmoni va yulduzidir.

↑ Baytlarning mazmunn:Qanday yaxshi! Lochin tab’ingning shavqi,Poklik qushlarini qirgʻovul qildi.Kishi orqali bir yaxshi matla’ yuboribsan,Soʻz ustalaridan uning tengi borligi eshitilmadi.

↑ Ruboiyning mazmuni:Qachongacha yeldek har tomondan jilva qilay?!Oʻz sarvim tomon yelib yugirishni xohlayman.Faryod qilib, boshimga tuproq sochib,Qutqar meni bu darbadarlikdan deyman.

↑ Ruboiyning mazmuni:Agar jononga jon koʻzi bilan boqsang,Jahon bevoshligidan gʻam chekarmi eding?Bu bevoshlik hech qachon tuganmaydi.Bevoshlik sabab yigʻnoq boʻl, toki bahra topgaysan.

↑ Matla’ning mazmuni:Dajla [daryosi] qirgʻogʻida yordan uzoq, diyordan judolikdaShafaqrang koʻz yoshidan koʻksimda qon dajlasi bor.

↑ Matla’ning mazmunn:Hijron shomi quyoshdek gʻarb tomonga yashirindi,Yo rabbiy, visol tongini sharq tomondan yetkizgil.

↑ Ruboiyning mazmuni:Bu maktub, maktub emas, mening dardlarimni daf’ etuvchidir.Ogʻriq bilan qiynalgan koʻnglimning oromidir.Qaynoq dilim va sovuq nafasim taskinidir,Ya’ni mening jahon kezib yurgan mohimdan xabardir.

↑ Ruboiyning mazmuni:Bu xat, xat emas, har bir shodlikning negizidirXursandchilik va aysh hosil qilishning yaxshi sababidir.Qisqa va koʻp ma’noli ekanligi bilan,Goʻyoki «Javomi ul-kalim»ning muxtasaridir. «Javomi ul-kalim» – oʻzi qisqa, lekin gʻoyat chuqur ma’noli soʻzlarni oʻz ichiga oluvchi, demakdir.

↑ Ruboiyning mazmuni:Ey moviyfalak, insof bilan aytgil,Bu ikkisidan qaysi biri yaxshiroq yurish kildi:Tong otar tomondan koʻtarilgan sening quyoshingmi?Yoki kun botar tomondan chiqqan mening jahon kezuvchi mohimmi?

↑ Ruboiyning mazmuni:Sening qalamingga qarab xat dediki: ey yurish chogʻidaRumga Shomdan yuzlab yaxshi tuhfa keltirgan,Agar oʻrtada sening oyogʻing boʻlmasa,Ayriliqda qolganlarga doʻstning salomi yetishmas edi.

↑ Kichik mirzo – Ulugʻbek oʻgʻli Mironshohning nabirasi, Husayn Boyqaronng opasi Oqobegimning oʻgʻli.

↑ She’rning mazmuni:Bir nazar tashla tengqurlardan farqli boʻlay,Najmiddinga manzur boʻlgan it, hamma itlarga boshliq boʻldi. She’rda tilga olingan Najmiddin – Najmiddin Kubro nomi bilan mashhur boʻlgan tasavvuf shayxlaridan. Toʻliq nomi Najmiddin Kubro Ahmad ibni Umar Xevaqiy (1145 – 1226) «Ayn ul-hayot» nomli Qur’onga yozilgan keng sharhning muallifidir. Navoiyning «Nasoyim ul-muhabbat» asarida keltirilishicha, bir yigʻinda Najmiddin Kubro suhbatdosh va muxlislaridan Shayx Sa’diddin Hamaviy degan shaxs xayolidan «bu ummatlar orasida suhbati itga asar qiladigan bormikan?», degan fikr oʻtadi. Shayx Najmiddin karomat qilib, buni anglaydi, xonaqoh eshigidan bir itni keltiradilar. Unga Shayxning nazari tushadi. It gʻoyat oʻzgaradi va shahardan chiqib goʻristonga ravona boʻladi. 50 – 60 ga yaqin boshqa itlar undan ayrilmas, hech narsa yemas, agar u it biror joyda toʻxtasa, atrofini xalqa boʻlib oʻrab, uni chiqarmas edilar. Oʻsha it oʻlgach, Shayx buyrugʻi bilan uni dafn etib, qabri ustida imorat yasagan emishlar. Navoiy yuqoridagi baytida ana shu rivoyatga ishora qiladi.

↑ Xoja Nosiruddin Ubaydulloh – Xoja Ahror nomi bilan mashhur boʻlgan naqshbandiylik tariqati peshvolaridan. Xoja Ahror (1404 – 1490)ga Jomiy ayrim asarlarini bagʻishlagan.

↑ Mirsarbarahna – asli Turkistondai boʻlgan Hirot shoirlaridan. Navoiy va Jomiyga suhbatdosh.

↑ Ruboiyning mazmuni:Ey shamol, dilim yana yor tomon yoʻnaldi,Jonni ham olib borib, oyogʻi ostiga toʻshagilVa oʻsha oyogʻi ostidagi tuproqdan ozgina olib,Jonim evaziga men dilsiz qolganga keltirgil.

↑ Ruboiyning mazmuni:Ey shamol, yor manznlidan kelding,Kelishingdan koʻnglimga sabru qaror yetishti.

↑ «Salom»ing «se» harfidan oʻtkir tish qilib,Jon tanobidagi tugunlarni ochdi.Oʻsha salom [soʻzidagi] «l» harfining sochga oʻxshash kamandi bilan,Sof koʻngillilar diliga tuzoq soldi.Oliy jannatdan ham yuksak bu salomdagi«Alif» Tubo (jannatdagi goʻzal daraxt nomi) daraxti qaddiga oʻxshaydi.U «alif» tagidagi «mim» chashmasidanTubo ostida Tasnim (jannatdagi bulogʻning nomi) bulogʻi ayon boʻldi. Sharafli suhbat tuhfasi va oliy majlis hadyasi oʻlaroq arz qilinadiki, Mavlaviy xizmati uchun uzangi oʻpish shavqi jilov ushlatganidan oʻzimni uning tasmasiga bogʻlash vojib koʻrindi. Binobarin, yangidan tahrirdan oʻtgan risolaga hamroh qilib bu maktubni huzurlariga yuborildi. Agar maslahat koʻrilsa, podshohga yetkazsalar, yoʻqsa, bayt:Har neki pok dilingga maqbul boʻlmasa,Varaqlar betidan yuvib tashlamoq darkor. Istiqbol saodatiga eltuvchi tez kelgan davlat mukammal ravishda muyassar [umidlar] hosil boʻlgʻay. Tamom.

↑ Sajdada qilgan behad niyoz (ya’ni iltijo)lardanPeshanasi «nun» harfidagi nuqta kabi dogʻ boʻldi.Oʻsha vaqtda koʻz shavqi tufayli «yo» danYozuv ustida dil ohi izhor boʻldi.Agar «alif»dan vafoda yagona boʻlsa,Chaman sarvi kabi oyogʻi oʻz joyida boʻladi.«Zo»dan gʻam tunini yoritsa,Tepasidagi mohi yulduz ayon qiladi. Yuqorida arzga yetkazib yozilganidek, qalam tilidan oʻtgan ixlos bayonidan soʻng muqaddas oston bandalari huzurida ma’lum qilinadiki, eshitishimcha oʻn-oʻn besh kun xastalik yuzlanib, ma'no osmoning toʻlin oyi zaiflikka oʻgrilgan ekan, bu xabardan muxlislar osmondek sargardon va zarra kabi parishon boʻldilar. Xudoga shukrki, ikki haftadan soʻng u yuksak xirom zot sogʻliq va kamol burjiga yuz tutib, quvvat va kamol avjiga mayl koʻrgizib, shukronalik sajdalarini yoriga yetkazibdilar. Falonchini bu holni aniqlash va bu soʻzni tasdiqlash uchun yuborildi. Iltimos shuki, tezda [u kishini] qaytarib yuborsalar va bu faqirlarni [olinajak] xabarning yaxshiligidan tamomila xushhollikka yetkazsalar. Nozik fikrlar bilan toʻlib-toshgan risola haqida va qutlugʻ majlisdan oʻtganligi toʻgʻrisida tezda oliy majlisga arz qilingusi.Rahbarlik soyalari qul va ozodlar boshida abadiy va doimiy boʻlgay!

↑ Ruboiyning mazmuni:Dedim: falak meni har tarafga haydaydi,Sargashta qiladi va yigʻlatadi.Yoʻq, yoʻq, u har qanday bilish kerak narsani biladi,U ham aylantiruvchi qoʻlida asirdir.

↑ Ruboiyning mazmuni:Bizning taqdirimizni yozgan xudo,Biz bilan senga qadimiy sirlarni bildirguvchidir.U dilimizni shunday narsaga oʻxshatib yaratdiki,Shamol uni orqa-oʻngga qarata aylantiraveradi.

↑ Xatning mazmuni.Ruboiy:Qalaming ovozi uzoqdagilarni chaqirdi,Judolikda qolganlarga vasl nidosini eshittirdi.Xastalarga shifo topish qonunini yozdi,Oʻsha bilan kuyganlarning otashini soʻndirdi. U pokiza manzildan sadoqatli muxlislarga sharafli maktub yetishib, ularning har biri beqarorlik huruji, firoq va iztirob achchigʻligi va mushtoqlik haroratining shiddatidan toliqqan koʻz va dogʻli yuraklarini ulfat vatangohida va yaqinlik joyida tinchitdi.Bayt:U dastu panja rohatga erishsin,Chunki u oʻzini mana shu izzat-obroʻ uchun ranj torttirdi.

↑ Ruboiy:Diydoring davlatidan yaqinlar uzoq tushdi.Shu tufayli jon uzilay dedi, jism esa azobda qoldi.Sening yoʻqligingdan bularning har ikkisiga futur yetishadi,Toki men sennng huzuringda shod boʻlmaguncha. Yuborilgan maktubdagi she’r parishon dil va jonni intizom ipiga tortdi. [Undagi] nasr esa yosh toʻkuvchi koʻzdan gavhar va durrni kahrabo rang yuzga sochdi. Bu vaqtlarda uzoq-uzoqdagi muxlislarga visol davlatidan judolik yetishdi. Taskin uchun qaygʻuli jon bilan koʻngil iztirobini siynamga qoʻydim, jon kuydiruvchi yigʻilarga orom berish uchun giryon koʻz ustidan joy berdim.Umidvorlik shuki, firoq [oʻtida]. kuyganlarni goho shu tarzda eslab tursalar va ishtiyoq oʻtida yonganlar dilini maktub bilan ovutib, shod qilsalar.

↑ Boshlanishi shavq va zavq bilan toʻlgan, oxiri qiyomatgacha choʻziladigan hamda xudoning maqbullashiga maxtal koʻz uning izni bilan ochiq holda duo qilib jur’at va xushnudlik bilan yoʻllanadi. Muloqot sharafiga mayl va muhabbat shunday behadu ziyodaki, qalam va siyohni ertayu kech ishga solinganda ham uning ozdan-ozini ado qila oladi, xolos. Noiloj qasd va niyat jilovini u orzudan qaytarib, bu ikki baytga tutqazildi.Qit’a:Ziyrak u kishiki, dunyo xarobasida,Sirrlar xazinasining eshigini qoqadi.Qisqa [umrli] mansabni oyoq ostiga tashlab,Qoʻlni uzun davlatga (ya’ni, ijodiy ishlarga) uradi. Ketmas umid bogʻi mevador va abadiy saodat daraxtining shoxi unga payvand boʻlgay! Tamom.

↑ Birinchi harfidan niyoz zorlanish yuzini zohir qilgan va ikkinchisidan shavq oʻti shu’lasini dildan taratgan va boshqa tomondan dil gʻamini koʻrsatgan va sahifasi oʻrovini shundan anglagan maktubni arzga yetkazib, ma’lum qilindiki, bu paytda sharofatli maktub keldi.Masnaviy:Oʻpib koʻzimga surtdim,Bosh ustidan joy berdim.Koʻzim nuriga sabab boʻldi,Boshim esa osmondan ham yuksaldi. Xat olib boruvchi ogʻzaki soʻzlar bilan erkalab, «Muhabbatnoma» kitobi va sandal sharobini eltishga musharraf qilindi. Har ikkalasini unga topshirildi va uning oʻzini sharofatli huzurlariga yuborildi. Umid shuki, firoq azoblarining koʻrinishlarini uning mutolaasidan tasavvur etgaylar va ishtiyoq dardu ranjini visol sharbati bila davo qilgaylar. Yuksak soyalari muridlar boshidan arimagay! Tamom.

↑ Tavochi – podshohning buyruq hamda topshiriqlarini tegishli joylarga va odamlarga yetkazuvchi hamda amalga oshiruvchi amaldor.

↑ Ruboiy:Dasht tarafdan bulut koʻrindiyu oʻtib ketdi,Tashnalablardan uzoqda oʻttiyu ketdi.Biz jigari yonganlarnint umidi ushalmay,Nam toʻkmay yoʻldan qaytdiyu ketdi. Har qalay, noumidlar umidi hosil boʻlmadi va nomurodlar murodiga yeta olmadi. Umid shuki, u ostona xodimlarining u kishiga taalluqli boʻlgan hamma diniy va dunyoviy maslahatlari va davlatxona xizmatchilarining u kishiga bogʻliq boʻlgan barcha moddiy va ma’naviy saodatlari eng yaxshi va eng mukammal yoʻl bilan muyassar boʻlgʻay! Tamom.

↑ Xatning mazmuni:Ruboiy:Koʻngil vasling davlat tugʻini koʻtarganda,Jon ham oʻz xayolini shunga yoʻlladi.Har qaysisi shu murodga yetdim deganda,Falak nomurodlarni murodiga yetkazmadi. Arzimiz shuki, tole’ yulduzi agarchi iqbol matla’idan porlasa ham, ammo nima foydaki, hasadchi falak gardishidan sharaf burjiga yetmay qaytib ketdi. Yoʻlga chiqib, xizmatkorlik davlati belbogʻini bogʻlagan va xizmatda hozir boʻlgan davlatmandlar qatoriga kirmoqchi boʻlgan yoronlar mahrumlik koʻzini oyoq kaflariga surkab, oʻrda tomonga qaytdilar (arabcha: U Ollohning fazli-marhamatidir, uni istagan kishisiga beradi).Garchi quyosh uzun kunlarimda porlab tursa-da,Meni Iso nafasliga yetkurmadi. Agar nurli xotirni shunga qaratsalar va oliy himmatni shunga tashlamasalarki, qutlugʻ qoʻshin bayrogʻi shahar tomon mayl qilsalar va kundan-kunga ortib boruvchi davlat arkoni bilan birgalikda yurish qilsalar, shoyadki, azizlar tufayli bu koʻz yoshi toʻkuvchi kamtarin ham oʻsha saodat va iqbolga, ya’ni visol davlati sharafiga musharraf va [undan] bahramand boʻla olsam. Tamom.

↑ «Shavohid un-nubuvvat» (Paygʻambarlik shohidlari) – bu asarda Jomiy paygʻambarlar hayotiga oid ma’lumotlar va rivoyatlarni keltiradi.

↑ «Naqd un-nusus» (Hujjatlar sarasi) – 1458 – 59 y. da yozilgan bu asarida Jomiy tasavvufga oid Ibn al-Arabiy nomi bilan mashhur boʻlgan Muhyiddin Arabiy (1165 – 1240)ning falsafiy asarlariga sharhlar beradi.

↑ «Ashi’at ul-lamaot» (Porloq shu’lalar) – buyuk sufiy shoiri Faxruddin Iroqiy Hamadoniy (1217 – 1289)ning «Lamaot» asariga falsafiy va adabiy sharhlardan iborat.

↑ «Fusus» – Jomiyning bu asari «Naqshi Fusus» deb ham yuritiladi, Ibn al-Arabiy falsafasining mohiyatini belgilab beruvchi 1229 y. Damashqda yozilgan «Fusus ul-hikam» (Hikmatlarning naqshin qimmatbaho toshi) nomli asariga bitilgan sharhlardan iborat.

↑ «Lavome’» (Yaltiroqliklar) – «Lavome’ fi sharh al-Xamriya». 1470 – 71 y. da yaratilgan Jomiyning bu asari arab tasavvuf shoiri Ibn al-Foriz nomi bilan tanilgan Sharafuddin Umar ibn Ali al-Misrin as-Sa’diyning (1181 – 1234 – 35) mashhur «May qasidasiga sharhlardir.

↑ «Lavoyeh» (Ravshanliklar) – tasavvuf qoidalari sharhiga bagʻishlangan.

↑ Toiya risolasi Ibn al-Forizning «t» harfi bilan tugallanadigan qofiyali baytlariga sharhlardan iborat.

↑ Ruboiyot sharhi – Jomiy bu asarida oʻzining qarashlarini talqin qiluvchi ruboiylarini yigʻib, ularning har biridagi timsollarning falsafiy mohiyatini ochib beradi.

↑ Ibn Zarrin ul-Uqayliy – bu olim haqida ma’lumot topa olmadik.

↑ Bu asar tasavvuf nazariyotchilaridan Xoja Porso laqabi bilan mashhur boʻlgan Shamsiddin Muhammad ibn Muhammad ibn Mahmud al-Hofiz al-Buxoriy (vafoti 1414y.)ning hikmatli soʻzlari majmuasi.

↑ 1481 – 82 y.da yaratilgan bu asarida Jomiy Muhammad paygʻambarning 40 ta hadisi-hikmatlarining ma’nosini ruboiy shaklida bayon etgandir.

↑ Bu risolada Jomiy tasavvuf termini «vujud»ni sharhlab bergan.

↑ «Manosiki Haj» – Hajning qoidalari.

↑ Bu risolada haj ziyoratining qoida va marosimlari qalamga olingan.

↑ «Haft Avrang» (Yetti taxt yoki Katta ayiq yulduzlar turkumi) – Jomiy avvaliga Nizomiy va Xusrav Dehlaviylar izidan borib, «Xamsa» yaratishga kirishadi. Keyinchalik esa besh doston qatoriga yana ikki dostonni kiritadi. Natijada yetti kitobdan iborat dostonlariga «Haft avrang» deb nom beradi.

↑ «Silsilat uz-zahhab»(Oltin zanjir) – Bu doston 1472 y.da gʻaznaviylar shoiri Sanoiyning «Hadiqat ul-haqoyiq» (Haqiqatlar bogʻi) nomli asari muqobalasida yaratilgan.

↑ «Tuhfat ul-ahror» (Himmatlilar tuhfasi) – doston nomida Jomiyning tariqat bobidagi piri Xoja Ahrorga ishora bor. Asar falsafiy, ijtimoiy va didaktik masalalarga bagʻishlangan 20 maqoladan iborat.

↑ «Subhat ul-abror» (pokiza zotlar tasbihi) – dostonda tasavvuf yoʻlidagi «maqomot» (psixologik va idrokiy holatlar)lar tavsifi beriladi. Lekin unda davlatni idora etish usullari hamda adolat va ezgulik haqida ham ilgʻor fikrlar ilgari suriladi.

↑ Huliyat ul-hulal» (Bezakli liboslar) – muammo haqidagi risola, uni «Risolai muammoyi kabir» (Katta (holatdagi) muammo haqidagi risola). Yana Jomiyning «Mutavassit» (Oʻrtacha), «Sagʻir» (Kichik) va she’riy yoʻlda bitilgan «Asgʻar» (Jajji) kabi muammoga bagʻishlangan asarlari bor. Ularda muammoni tuzish, uni yechish nazariyasi bayon etiladi. Koʻrinadiki, bu she’riy formaga qiziquvchilar koʻp boʻlgan.

↑ «Munshaot» (Maktublar majmuasi) – Jomiyning turli masalalarga bagʻishlangan va har xil tabaqadagi odamlarga yozgan, jumladan Navoiyga yoʻllagan xatlari jamlangan asari.

↑ «Fotihat ush-shabob» (Yoshlikning boshlanishi) – Jomiy lirik she’larining birinchi devoni.

↑ «Vositat ul-iqd» (Oʻrta yoshlikning injulari) – Jomiyning ikkinchi devoni.

↑ «Xotima ul-hayot» (Hayot xotimasi) – uchinchi devon. Sharq she’riyatida devonlarga maxsus nomlar berish an’anasi Xusrav Dehlaviydan boshlanadi. Navoiy ham oʻz she’rlarini toʻplab, toʻrt devonga ajratgan. Ularni alohida nomlab chiqqan va toʻrt devonni yana bir umumiy nom bilan atagai.

↑ Fariduddin Attor – Muhammad ibn Abubakr binni Ibrohim (1119 – 1220) – mashhur fors shoiri. Avval tabobat va at-torlik bilan shugʻullangan, keyinchalik darveshlik ixtiyor qilgan. «Mantiq ut-tayr», «Ilohiynoma», «Tazkirat ul-avliyo» va boshqa asarlar muallifi.

↑ Abu Abdurahmon as-Sullamiy (vafoti 1021 – 22 y.) Qur’onga keng sharh yaratgan olim, diniy arbob.

↑ Bu kitob (ya’ni, «Nafahot ul-uns»)ning yozilish tarixini ular quyidagicha yozib edilar: 881 (1476 – 77) yilda darveshlar doʻsti va ularning muxlisi, hamma mashgʻulotdan toʻq, faqirlik yoʻlida botir Amir Nizomiddin Alisher (arabcha: Bu kishi oʻz xohishi va ixtiyori bilan davlat va e’tiborning a’lo martabasidan yuz qaytarib, taslim va rizo qadami bilan faqirlik va foniylik yoʻlini qabul qilgan) mendan koʻngildan oʻtgan va xotirda muhrlangan tarzdagidek qilib iltimos qildi. Bu bilan qadimgi orzu yangilandi va ilgarigi xohish kuchga kirdi va ta’kid darajasiga yetdi. Binobarin, chin himmat va xolisona niyat bilan oʻsha istakni amalga oshirishga va topshirnqni bajarishga kirishildi. Ilgarigi yaxshi axloq va shafqatli oʻquvchilardan ma’lumki (arabcha: Olloh avliyolarining muqaddas ruhlari fayzli boʻlsin!), bu toʻplam – asarning mutasaddiysi va boisiga muqaddas sagʻanalardan shayxlarning nafas ufurlari yetishgach va ularni ziyorat qiluvchi doʻstlar joniga urilgach, uni «Nafahot ul-uns min hazarot ul-quds» deb nomlandi. Shoyad u xotir goʻshasidan oʻchmagay va xayrli duo bilan yodlangay!

↑ a.:. Olloh uni duo qilsin va olqishlasin!

↑ «Shavohid un-nubuvvat»... – Qarang: 201-bet, 1-izoh.

↑ Parchaning mazmuni. Oyatlarni va moʻ’jichalarni kuzatib, ular haqida rad etuvchilar va [Muhammad paygʻambarga] haqiqiy doʻstlardan eshitib, shunday idrok etdimki, ularning ba’zilari behad ishonchga sabab boʻldi. Shuning uchun din olimlari va yozuvchilar (a.: Olloh ularni va barchani duo qilsin va olqishlasin!) paygʻambarlik shahodatlari zikrida va paygʻambarlik elchiligi dalilida kitoblar yozganlar. Xudo bayonida boshqa [sharhi] hollar va asarlardan olib yaratganlar. Men ularning ba’zilarini mutolaa qilishga musharraf boʻlganimda, mutolaa foydasi muhabbatni yoʻqotmaslikni va payravlik havasini taqozo qildi. Menda ularii saralash istagi paydo boʻldiki, ular foydasidan boshqa musulmonlar ham bahramand boʻlsalar, ayniqsa ul azizlarkim, menda ularga nisbatan muhabbat sodiqlign va e’tiqod samimiyligi bor va uning ustiga sufiy shayxlar [sharhi] hollari bayonidagi «Nafahot ul-uns min hazarot ul-quds»ni yozishimni istagan edilar (Jomiy bu yerda Navoiyni koʻzda tutmoqda).Shunday qilib, oʻsha parokanda kitoblardagi (arabcha; yoʻqolib ketishi oson) narsalarni bir joyga jam’ qilib, foydali maslahatlarki, forsiyda yozilib edi, qisqacha talqin bilan va turli soʻzlar bilan osonlashtirilgan holatga keltirildi. Tobe’lar kamoli tobe’lik bilan hosil boʻladi va kamol shahodatligi turlichadir, deyilganiga koʻra, ummatlardan zohir boʻlgan karomat va fazilatlardan avval paygʻambarning ba’zi moʻ’jizalarn zikr etildi. Ul hazratnilg ba’zi hamsuhbatlari ahvol va asarlari (a.: ergashganlar va ularga ergashganlardan) to sufiylar tabaqasigachaki, ahvollari bayoni qanday boʻlsa, shundayin tartibga solindi. Natijada u hazrat paygʻambarligi xabarlar vositasida moʻ’jizalar nav’ida joyiga qoʻnildiki, hech saodatmand odamda yanglishish notinchligi qolmadi. Modomiki, bu asar haqiqat ahli uchun javonmardlik tariqatining porloq yoʻlida shubhasiz quvvat va katta foyda yetkaza oladi, agar uni «Shavohid un-nubuvvat yaqini ahli ul-futuvvat» deb nomlansa, uzoq ketilmaydi.

↑ Sohib davlat (ya’ni, Navoiy)ki, zamonamiz uning vujudy bilan sharaflidir, uning qadri darajasi va hashamat mar-tabalari, podshohga yaqinligidan qat’n nazar, fazl va adab bobidagi barcha tabiiy va hosil qilingan fazilatlarga oid ma’naviy madhiyalarga qaraganda shunday balanddirki, uni she’r bilan ta’riflansayu nazm san’ati bilan tavsif qilinsa [arziydi]. Ammo sharif xotiri odoblilik fazilatini va kamtarlikni [shu qadar] singdirganki, oʻzini shunday toifa qatoriga oʻtqazgan, boshqalarning esa, uni oʻsha darajada hisoblashlari va ular sirasida sanashlaridan yuqori koʻtarilgan. Ammo, insof bilan aytganda, qayerdaki, oʻsha toifa boʻlsa, u boshliqdir, har qachon shu darajadagilar nomlari yozilsa, u daftarning yuqorisidadir. Uning nomi injusi shunday ulugʻdirki, nazmning har turi uning sadafi boʻla olur va she’rning har maqomi undan sharaf topa olur. She’rdagi taxallusi bu muammoda ham yashiringanki, qayd qilindi. «Navoiy» ismiga muammo:Uning nomini taxalluslarda hech kim topa olmaydi,Topuvchilar labida undan bir navo bil va bas. Agarchi unga tabiiy quvvati va qobiliyati kengligi jihatidan har ikki xil she’r: turkiy va forsiy muyassar boʻlsa ham, ammo turkiy sari tab’ining moyilligi ortiqroqdir. Uning gʻazallari u tilda oʻn mingdan ziyoda boʻlishi kerak. Nizomiy «Xamsa»siga javoban yozgan masnaviylari oʻttiz mingga yaqin (Jomiy baytlar miqdorini nazarda tutmoqda. Navoiy «Xamsa»si 25 615 bayt yoki 51 230 misra’dan ibo- rat). Aytish kerakki, u tilda undan avval hech kim she’r aytmagan va nazm gavharini teshmagan (Bu yerda Jomiy bir muncha mubolagʻa qilmoqda. Navoiydan oldin turkiy tilda ijod qilgan soʻz san’atkorlari boʻlgan, buni Jomiy yaxshi bilgan ham). Forsiydagi she’rlari jumlasidan Xusrav Dehlaviyning «Daryoyi abror» nomli qasidasiga javob tarzida aytilgan asari boʻlib, koʻp nozik ma’no va latif xayollarni oʻz ichiga olgandir. Matla’i budir:Podshohlar tojini bezovchi oʻtli la’l,Boshlarida xom xayollarni pishiruvchi laqqa choʻgʻdir.Ba’zilar (Jomiyning oʻzi haqida soʻz ketmoqda) Hijoz (ya’ni, Makka) safaridan qaytganda tabriklab, bu ruboiyni maktubda yozgan edi:Ey moviy falak, insof bilan aytgil,Bu ikkisidan qaysi biri yaxshiroq yurish qildi?Tong otar (tomondan) koʻtarilgan sening quyoshingmi?Yoki kun botar tarafdan chiqqan mening jahon kezuvchi mohimmi?Boshqa bir maktubda esa bu ruboiy [yozilgan edi]:Bu maktub emas, mening dardlarimni daf’ etuvchidir.Qaynoq dilim va sovuq nafasim taskinidir,Ya’ni mening jahon kezib yurgan mohimdan xabardir.Yana yangi maktubda bu ruboiy [bor edi]:Agar butxonada boʻlsam, seni soʻzlayman,Agar Makkada boʻlsam, seni izlayman.Borligingda roʻparangda boʻlay,Yoʻqligingda koʻngil yuzi sen tarafda boʻlsin.

↑ a.: Tangri soyasini uzaytirsin!

↑ Xutba – kitobning avvalidagi «hamd» – maqtov qismi.

↑ «Savoneh» – Ahmad Gʻazzoliyning fors tilida yozilgan ishq holatlari bayonidagi risolasi. Latif va goʻzal nasr bilan nazm omixta yaratilgan.

↑ Shayx Yer Ali – «Savonih»ga sharh bitganlardan koʻrinadi. U haqda ma’lumot topa bilmadik.

↑ a.: Xudo xohlasa unga olloh marhamati boʻlgay!

↑ Sharafuddin Ali Yazdiy (vafoti 1454 y.) – XV asrdagi buyuk tarixchi olim. «Zafarnoma» muallifi. Uning «Hulali mu-tarraz» (Naqshlar tikilgan shoyi) nomli asari muammo faniga bagʻishlangan boʻlib, Navoiy davrida mashhur boʻlgan.

↑ «tarkib», «tahlil», «intiqod» – muammo qoidasiga oid atamalar.

↑ Bu yerda soʻz Jomiyning kitobni goʻzal mazmun va yuksak badiiyat bilan ta’minlagani haqida ketmoqda.

↑ She’rning mazmuni:Yorab, bu goʻzal hurlar rashkini uygʻotuvchini,Va bu jannat bogʻining goʻzalini,Har bir xushyorning koʻngil va koʻziga,Manzur boʻlish muvaffaqiyatiga erishtir.Xususan, bu faqirlik yoʻlidagi botirga ham,Botirligidan uni nomi ikki sher boʻlgan,Ulardan biri din yoʻlidagi xudoning sheridir,Boshqasining panjasi ham ov uchun ochiqdir.

↑ a.: kaminai kamtarinning tuhfasi sifatida.

↑ She’rning mazmuni:Shoh va arkoni davlatga muborak [bu zot],Arslon haybatli va sher savlatlidir.Xususan u mard yigit azaldan yanaNasab va ismda sher, yana sherdir.Mardlik jangalining botiri boʻlgani uchun,Jahon mardlari ichida nomi ikki sherdir.[Ularning biri] davron qal’alarini qoʻporuvchidir,Biri esa qulonlarga panja uruvchidir.Muammo yoʻli bilan undan nomini chiqardim,Oddiy odamlar xayoli undan uzoqdir.Aks holda fahmu idrok nima qila olardi,Bu pok gavhar yuzlarcha qutichalarga yashiringandir.She’rdagi tab’i qilni qirqqa ajratadi,U qildan esa qalami uchi she’r toʻqiydi.Bu mushkin soch (ya’ni, she’rlar)dan koʻngilga tuzoqU shirin she’rlardan koʻngillarning tilagini beradi.U biridan oshiqlar dili bandga ilinadi,Bu birisida esa goʻzallar labi totli tabassum qiladi.Insonlarga nur inishi tugagan kabi,Bu ravshan nafaslar uning zikri bilan oxirga yetdi.Toʻgʻri, odamiylik korgohida,Undan boshqalar mahramlik yoʻlini kam topadi.U toki olam davrining hadyasi ekan,Nokaslar tab’ini shodu xurram qilaveradi.Koʻngil olam xudosi bilan boʻlsinki,Olam hadyasi uning yodiga kelmasin.Soʻzni duo bilan tugatding,Tilni afv soʻrashga chogʻla, ey Jomiy!

↑ Olami sugʻro – «kichik olam» deb sufiylar bu dunyoni ataganlar.

↑ Olami kubro – «katta olam» deb esa inson qalbini, uning oʻzini ataganlar.

↑ ya’ni: bu madhiyaning davomn uzun, misol tariqasida bir necha bayt keltirildi, xolos.

↑ Parchaning mazmuni: Ba’zi oy va yil doirasidan chetga chiq qanlar zikrida va ba’zi xol nuqtasining markazida oʻtirgaylar duosida.

↑ She’rning mazmuni:Soqiy, uzoq yillar turgan maydan ber,U eritilgan yoqut va suyuq la’ldan ber.U mayki, undan doʻstlar ichsinlar,Bir-birlariga mehru vafo koʻrsatsinlar.Hurkkanlarga orom bersin,Kesilganlarga payvand boʻlsin.Doʻst agar doʻstga payvand boʻlsa,Orzularning daraxti unumli boʻladi.Doʻst – umid xazinasining kalitidir.Doʻst – abadiy ayshning xushxabarchisidir.Mavjudlik maqsadi doʻstdan boshqa nima boʻlishi mumkin,Bu savdo va foyda doʻstdan boʻlak kim uchundir?Hayotning avvalidan oxirigacha,Biror qush doʻstdek parvoz qila olmadi.Xususan oshnolik bogʻidagiVafo shoxida Navoiy turadi.Ya’niki, Navoiy lutf qilsa,Shikastalar dilini erkalaydi.Bu ish oʻrnida boshqa ish boʻlmaydi.Barcha jahon doʻstlari shu doʻstga fido boʻlsin!

↑ Masnaviyning mazmuni:Kel Jomiy, umr boʻyi mashaqqat chekib,Koʻnglingdagi «Besh xazina»ni dunyoga chiqarding.Sening bu «beshliging» shunday kuchli panja boʻldiki,Undan daryo poʻrtanasining qoʻli buralib ketadi.Ikki boshli qalam – ajab ajdahodirki,Gavhar xazinalarini toʻkib soladi.[Ofatda] ajdaho xazina oldidan joy oladi,Lekin xazina tugʻadigan ajdaho kam topiladi.U ajdaho sening mushtingda xazina boʻldi,Unga ilon barmoqlarini chirmalab oldi.Bu xazinadan ilon gavharsochar boʻlib,Butun olam etagini gavharga toʻldirib yubordi.Qarasam xazina tortuvchi qalamidan,Bu oʻtar dunyo «Besh xazina» bilan toʻlibdi.U «beshlik»larga sening «beshliging» qanday tenglashadi?Ularning bir xazinasi sening yuz xazinangdan yaxshimidir?Ayniqsa «beshlik»ka qoʻl urgan,Ganjadan turib sherga panja urgan.Turkiy tilda bir ajoyib naqsh yaraldi,Jodu damlar labiga muhr boʻlib bosildi.Bu qalamga falak ofarinlari boʻlsin,Chunki bu goʻzal naqsh oʻsha qalam tufayli yaraldi.Forsiy gavhar egalariga –Forscha nazm durrlarini teruvchilarga rahm qildi.Agar u ham forsiyda yozganda,Shoirlarda soʻz ayitshga majol qolmasdi.U moʻ’jizali nazm mezonidaNizomiy kimu Xusrav kim boʻlardi.U boshqa bir tilda soʻz yuritganidanAql uchun farq ajratish imkoni qolmadi.Qanday yaxshi, sening tab’ing – soʻz ustozidir,Qalaming kalidi – soʻz ochuvchidir.Ravnaqdan toʻxtagan, xorlikBurchagidan oʻrin olgan [turkiy] soʻzga,Sen boshqatdan obroʻ berding.Uni ijod maydoniga surding.Sening fikring nuri tufayli u safo topti,Lutfing navosidan u navoli boʻldi.Men bu nazm daraxtini parvarish etarkanman,Yurak qoni bilan hosilga kiritarkanman,Sening suxandonligingdan,Ilmiy soʻz yuritishingdan boshqa sabab yoʻq [deb bilaman),Vaholanki, men uni bezaganimiz,Hech kimdan na ehson, na tahsin istar edim.Baxilning ehsonidan nima chiqardi-yu,Nodonning maqtovidan nima kelardi.Soʻz lutfi bilan seni maqtarkanman,Seni oʻz bilimim chegarasi deb koʻrsatdim.Molu martaba garchi jonni parvarish qilsa ham,Soʻz kamoli hammasidan yuqoriroqdir.Bu koʻhna falak birdaniga aylanishdan toʻxtar ham,Lekin jahon bor – soʻz qoladi.Soʻz har qancha va abadiy boqiy boʻlmasin,Xomushlik ajab dilkash va jonga yoqimlidir.Kel, ey soqiy, bir dilkash jom keltir,Olovdek issiq va tiniq may keltir.Toki u dilkash jomga lab qoʻyaylik,Hamma qalamu daftarlarni olovga otaylik.Kel, sozanda, changni tezlatib yubor,Cholgʻu mezrobi bilan kuyni yuksaltir.Koʻngil qulogʻidan paxtani olaylik,Butun vujudni quloqa aylantirib, dam olaylik.

↑ Imom Ali Muso ar-Rizo – (765 – 770/818) sakkizinchi imom, avval Madinada yashagan. 816 y.da Xalif al-Ma’mun uni Xurosonga keltiradi va Ali Rizo min oli Muhammad (ya’ni, Muhammad zotidan saylangan, e’zozlangan) degan laqabin beradi. 817 y. 24 martda Marvda 33 ming odam qatnashgan yigʻinda uni valiahd deb e’lon qiladi. Imom Rizoning nomi tangalarda Ma’mun nomidan keyin zarb etila boshlaydi. Xatto xalif Imom Rizoga oʻz qizi Habibani nikohlab beradi. Ali Rizo qadimgi Tus shahri yaqinidagi Nukon degan qishloqda toʻsatdan vafot etadi. Ba’zi rivoyatlarga koʻra, u anor, boshqalariga koʻra uzum yeb zaharlanadi. Ma’mun gʻoyat tantanali dafn marosimi oʻtkazadi va janozada oʻzi imomlik qiladi. Ali Rizoni Sanobod degan joydagi katta bogʻda Xorun ar-Rashid maqbarasi yoniga dafn qiladilar. Keyinchalik bu yerda shahar paydo boʻladi va unga Mashhad (ya’ni, shahid oʻlganning qabri) nomi beriladi. Hozirgi holatdagi Imom Ali Rizo maqbarasi XIV asrda Ul-jaytuxon tomonidan bunyod etilgan.Alisher Navoiy Imom Rizo maqbarasining jamub tomoniga ayvon qurdirgan va ustunlarning birining tepasiga Husayn Boyqaro nomini naqshlattirgan.

↑ a.: Unga Ollohning maqtovi boʻlsin!

↑ Parchaning mazmuni: Koʻrinadiki, bu kamina asliy tabiat va tugʻma qobiliyat tufayli oqibati qutlugʻ soʻz san’ati hukmlari oʻqlarining nishonasi tushgani va «al-mutakallim» degan ulugʻ nom sirlari javohirlarining sadafi boʻlgani sababli hech qachon oʻz vaqtlarini nazm va nasr yaratishdan forigʻ topabilmadi va boʻsh qoldira olmadi. Binobarin, yil va oylarning oʻtishi, zamon va davrlarning aylanishi bilan nasriy asarlardan turli-tuman risola va kitoblar, masnaviylardan xilma-xil daftarlar, qasida va gʻazallardan alohida-alohida devonlar toʻplandi. Bu vaqtlarda hijriy (yil hisobida) toʻqqiz yuzga toʻlishiga uch yildan ortiq qolmagan (ya’ni 1491 y. – S. Gʻ.) edi, darveshlar doʻsti va muxlisi, balki ular doʻst tutgan va ixlos qoʻygan:Uning diliga kechagi kunning sekin emas, tez oʻtib ketgani [ta’sir qildi),Ertangi kun maqsadi nima uchun kecha yoki oʻtgan kundan joy olishi kerak.(millat va dinning qoidasi) Alisher oʻzining sharafli himmatini koʻrsatib, soni uchga yetishgan qasida va gʻazallar devonini uchta toza pista magʻzi bir poʻst ichida parvarish topganidek, bir jildga biriktirilsa va har birisi bir ism bilan nomlansa, bu bilan dudmollik aralashlik tuhmatidan xalos boʻlinsa, deb mendan iltimos qildi. Binobarin, yaratilish vaqtlari mulohazasi bilan birinchi devon yigitlik paytlarida, tinchlik va omonlik zamoni avvallarida yuzaga kelganligidan «Fotihat ush-shabob» (Yoshlikning boshlanishi) deb ataldi. Ikkinchi devon tirikchilik kunlari mashaqqatlarining oʻrtalarida tartib topganidan Vositat ul-iqd» (Bogʻlanish vositasi) deb nomlandi. Uchinchn devon hayot oxirlarida tuzilganidan «Xotimat ul-hayot» (Hayot xotimasi) deb ism berildi.Ollohning marhamatiga umidvorlik ayondirki, hamma azizlarning nomi yaxshi ishlari va yoqimdi soʻzlari vositasi bilan olam sahifasida qoladi.Ruboiy:Bu jafolarga toʻla falak hech qachonBizning nomimizni borlik sahifasidan oʻchirmasin.Chunki uning abadiyligi dastlabki oʻlimdan soʻngDonishmandlar aytishicha, ikkinchi hayotdir.

↑ «Gʻaroyib us-sigʻar» (Bolalikning gʻaroyibotlari) – Navoiyning birinchi devoni.

↑ «Navodir ush-shabob» (Yoshlikning nodirliklari) – ikkinchi devon.

↑ «Badoye’ ul-vasat» (Oʻrta yasharlikning goʻzalliklari) – uchincha devon.

↑ «Favoyid ul-kibar» (Qarilikning foydalari) – toʻrtinchi devon. Bu yerda Navoiy Jomiy maslahati bilan oʻz devonlarini yuqoridagicha nomlab chiqqanini yozadi. Lekin ana shu toʻrt devoniga bir umumiy nom «Xazoyin ul-maoniy» deb nom berganini qayd qilmaydi.

↑ Ustod Qulmuhammad – Navoiy davridagi mohir sozanda. «Majolis un-nafois»da keltirilishicha, gʻijjak, ud va qoʻbuzni juda yaxshi chalgan, rassom va naqqosh boʻlgan.

↑ Bu Alishoh – musiqiy ilmi ustodlaridan. Navoiy uning musiqa nazariyotiga oid «Asl ul-vasl» nomli asarini tilga oladi. Shoir Ustod Qulmuhammadni Bu Alishohga ta’lim olish uchun tavsiya qilgan.

↑ Mir Murtoz, Abdulloh Marvarnd, Binoiy – Navoiy davridagi taniqli shoirlar va musiqiy ilm sohasida nazariy asar lar yaratgan ijodkorlar. «Majolis un-nafois»da ular haqida ma’lumotlar keltirilgan.

↑ Bu yerda soʻz Jomiyning musiqa va uning nazariyoti haqidagi risolasi ustida ketmoqda. Jomiyning bu asarini taniqli sharqshunos olim A. N. Boldirev (1909 – 1993) rus tiliga tarjima qilgan: Abduraxman Djami. Traktat o muziʻke. Tashkent, 1960.

↑ She’rning mazmuni:Ey komil, doimo johildek davlatni oʻylaysan,Maqsading martaba – boylik boʻlgani uchun seni komil emas, johil hisoblayman.

↑ She’rning mazmunn:U goʻzal dildor diydorini koʻrsam koshki edi,Koʻzimni uning oyogʻi tuprogʻidan ravshan qilsam koshki edi.

↑ Musaddas bandining mazmuni:Doʻst koʻyini vatan qilsam koshki edi,Uning oyogʻi tuprogʻiga yuz surtsam koshki edi,U baland sarv oʻz koʻchasidan chiqsa koshki edi,Olam bezagi [boʻlgan) yuzidan parda koʻtarsa koshki edi,U goʻzal dildor diydorini koʻrsam koshki edi,Koʻzimni uning oyogʻi tuprogʻidan ravshan qilsam koshki edi.

↑ Бу ва кейинги Навоий тилга олган Жомий ва бошқа муаллифлар асарлари ҳақида юқорида изоҳлар берилди.

↑ Такбир – худони ўйлаб «Оллоҳу акбар» иборасини айтишлик.

↑ Маломатия – IX асрда Нишопурда пайдо бўлган таълимот.Унга кўра уни қабул қилганлар ўзларининг малакаларини ошириш, юракларини покиза тутиб, сунний мазҳабга қатъий риоя қилишлари керак бўлган. Лекин уларнинг бу ҳаракат ва интилишларини ҳеч ким сезмаслиги, билмаслиги шарт ҳисобланган. Зоҳирда улар бошқалардан фарқ қилмасликлари ва ўзгалар уларга бирор бир маломат қилсалар хафа бўлмай, аксинча бу билан фахрланишлари лозим бўлган. Жомий ўзини тасаввуфдаги ана шу мактабга мансуб деб билган.

↑ Музафар барлос – Ҳусайн Бойқаро амирларидан.

↑ Маждуддин Муҳаммад – Ҳусайн Бойқаро вазирларидан.

↑ Буғро – Лағмонга ўхшаган хамир овқат.

↑ Шеърнинг мазмуни:Менинг қулоғим Масиҳга ўхшаш малакдан сўради:Ҳарам эшагининг ҳанграши хотирни ташвишга соладими?

↑ Султон Абусаид – темурийлардан, Темур ўғли Мироншоҳнинг набираси. 1451 й.да Мовароуннахр, 1467 й.дан бошлаб Xуросонда ҳукмронлик қилган. У вафот этгач, 1469 й. Ҳирот тахтини Ҳусайн Бойқаро эгаллаган.

↑ (а.: Оллоҳ мулки ва салтанатини боқий қилсин!)

↑ Мавлоно Абулвосеъ, Мавлоно Аҳмад Пир Шамс – Ҳиротдаги шоир ва алломалар. Жомий ва Навоийларнинг суҳбатдош-ларидан.

↑ 898 й. муҳаррам ойининг 17-чи куни милодин ҳисобда 492 й. 8 ноябрга тўғри келади.

↑ Хожа Абдулазиз – Ҳиротнинг машҳур табибларидан.

↑ (а.: Оллоҳ мулкини боқий ва умрини узун қилсин!).

↑ Султон Аҳмад мирзо – Ҳусайн Бойқаронинг нуфузли амирларидан.

↑ Музаффар Ҳусайн мирзо – Ҳусайн Бойқаро ўғилларидан.

↑ Бикабегим (Хадичабегим) – Ҳусайн Бойқаро хотинларидан энг эътиборлиси.

↑ Махдумзода – Жомийнинг ўғли Зиёвуддин. Юсуф кўзда тутилади.

↑ Султон Бадиуззамон мирзо – Ҳусайн Бойқаронинг тўнғич ўғли.

↑ (а.: Оллоҳ таоло шафқат соясини дўстлар айрилиғи устида то қиёмат абадий қилсин.)

↑ Ҳуруф роқими – ҳарфларни ёзувчи, демакдир. Навоий бу ерда ўзини кўзда тутмоқда.

↑ Ҳусайн Воиз – Ҳиротнинг машҳур олими, шоири ва нотиқи. «Мажолис ун-нафоис»да алоҳида ҳурмат билан тилга олинади.

↑ «Кошифи сирри илоҳ» – У Оллоҳ сирларини кашф этувчи, демакдир. Бу иборанинг араб ёзувидаги ҳарфлари йиғиндисидан абжад ҳисобида 898/1492 й. чиқади.Таърихнинг мазмуни:Ҳақиқат конининг гавҳари, маърифат дарёсининг дурри,Ҳақга етишди ва дилида бошқа нарса йўқ эди.Илоҳий сиррнинг кашф этувчиси эди, шу сабабдан шаксиз,Вафоти таърихи «кошифи -сирри илоҳ» бўлди.

↑ Марсиянинг мазмуни:
Ҳар дам осмон анжуманидан янги бир жафо келади,
Унинг ҳар бир юлдузи янги бир балонинг доғидир.
Кундуз ва кеч унинг кийими кўк ва қорадир,
Кечаси бошқа аза ва кундузи бошқа азадир.
Балки ҳар лаҳза йўқлик даштидан аза келади.
Ҳар дам ажал гуруҳидан янги бир фано гарди келади.
Дунё бир мотамхонадирки, унинг ҳар тарафидан,
Бошқа бир оҳнинг дуди ва бошқа нолаю вой келади.
Унинг оҳи дилга қоронғулик орттиради,
Нолаю войи жонга янги қайғу солади.
Бу боғнинг гули мотамзадаликдан юз пора бўлди,
Ҳар бирининг либоси куйган, бошқасининг эса тўни [куяди].
[Бу боғнинг] суви заҳар, ҳавоси бадбўй, не ажабки,
Бу манзилда ҳар лаҳза бошқа вабо бўлади.
Дил аҳллари поклик гулшани томон [кетмоқ] истадилар,
Чунки у ерда обу ҳаво бошқачадир.
Эътиқод эгалари наздида бу ўткинчи дунё жой эмас,
Бу тоифанинг асли жойи бошқа ердадир.
Шу сабабли азал майининг масти жомлик ориф,
Сархушлик билан фано саройидан [чиқиб] ватан томон кетди.

↑
Эй илоҳ қудратининг карами харамидан жой олган,
Сенинг қизиқишинг жаннат боғи томон бўлармиди?!
Ер ҳарамидан малаклар мамлакатига сайр қилганингда,
Малак гуруҳи анжуманига ғавғонг тушди.
Поклик харами тўтилари сенга юракдан муштоқлар,
Дўстлик чамани булбуллари сенга жондан шайдолар.
Қазо кимёгари бошқа қуёшни чиқарди,
[Зероки] сиймойинг равшанлиги осмонга таъсир қилди.
Тўққиз фалак чарх уриб атрофингга келишди,
Гўё ҳар бирининг бошида сенинг савдойинг бор эди.
Олам арвоҳи (бошига) шунинг учун (ҳам) ғавғо туштики,
Руҳпарвар нозик фиқрларингни жон билан ёзсинлар.
Қутблар руҳи истиқболингга келишди,
Авлиёлар жони хоки пойингга йиғилишди.
Сени қўлма-қўл (қилиб) шундай бир жойга олиб боришдики,
Бу ғам маконида ҳам у жойни хоҳлар эдинг.
Сен ҳақиқий мақсадга эришдинг,
(Лекин) қиёматгача жаҳонда доду фарёдинг қолди.
Сенинг фироқингда ғамзадалар дили ғамгин қолди,
Шунинг учун мотамзадалар мотамхонасининг бурчаклари зулматда қолди.

↑
Сен кетдингу жаҳон халқининг дили зор қолди,
Қиёматгача фироқингга гирифтор қолди.
То абад куйганлар дилининг оҳидан,
Бу айланувчи гумбаз букрида тутунлар қолди.
Ҳақиқатга етишмоқчи бўлганлар комил муршидсиз қолди,
(Уларнинг) юзларча мушкиллари ҳал бўлмай шундайин қолди.
Художўйлар сулукига сендан комиллик етишиб турар эди,
Равишларида ожизлигу атворларида нуқсонлар қолди.
Сенинг нуринг олимлар учун дарс машъали бўлди,
Машъал ўчди ва қиёмат кунигача кеча қоронғи қолди.
Динга юз ҳалал етишти ва диндорларнинг
Тасбеҳи синиб, кафида зуннор ипи қолди.
Хақиқат сирри парда (ортига) яширингани учун кўз ёш тўкавериб.
Сиррлар хазинаси дуррлари лойга қоришганича қолди.
Наинки юз алам тикани эрклилар танига қадалди,
(балки) икки юз ситам юки яхшилар танида қолди.
Толиблар фано йўлининг равишини қўлдан бердилар,
Ҳар бири юз хаёл пардаси ортида қолди.
Сенинг вафотинг туфайли даврда не чоғлиқ зилзилалар рўй берди.
У зилзиладан имомга қанчалик ҳалаллар етишди.

↑
Бу азадан ҳамма оламда не гадо қолди, на шоҳ.
Улар сенинг мотамингда икки юзлаб нолаву оҳ чекдилар.
Булутдек ўкириб, наъра тортиб,
Карам қуёши – илоҳ кўланкаси тобутинг устига соя ташлади.
Агар муяссар бўлса у ҳам наъшингни елкага олиб,
Куйган мен каби мозоргача ҳамроҳ бўлар эди.
Жаҳон подшоҳлари тўнларини чок қилиб,
Тобутинг олдида қаттиқ қайғу билан қадам ташладилар.
Жаҳон мағрурлари тобутинг остида паст бўлиб,
Ҳаммалари йиғлаб, сенинг юкингни букчайганча элтиб бордилар.
Тобутинг ҳар пояси бир улуғ зот елкасида,
Лекин тўртовлари бир бўлиб, дод солиб йиғладилар.
Бир оламни бошқа бир оламга олиб бориш,
Бундайин огоҳ юк ташувчилардан бошқага мумкин эмас.
Улкан бетоқатлик юз бердики, шунча кўп кўзлар билан ҳам
Айланувчи осмон ўша томонга қарай олмади.
Гарчи тунинг нур билан ойдиндек оппоқ эса-да,
Лекин ҳеч ким бундай қора кунни кўрган эмас эди.
Намозингга минглаб кишилар тўпланди,
Юз минглаб малаклар ҳавода саф тортди.

↑
Ҳамма фиғон тортиб, дилини чок қилиб, сени олиб бордилар»
Тупроқ кўксига сени хазинадек жойладилар.
Муридлар гуруҳидаги ҳамманинг дили чок,
Ҳар бири сени шу чок бўлган дилига тортмоқчи бўлди.
Жаҳон покларининг бошлиғи эдинг, шунинг учун (ҳам) пок тангри,
Пок (қилиб) яратди сени-ю, яна пок олиб кетди.
Висол дарёсига чўмдинг, ҳиммат кўзида
Сенга жаннат – гулхану тўби (дарахти) бир хашакдек туйилади
Сенинг пок руҳинг тўққизинчи осмонга шошилди.
Бинобарин, танинг ер остида қолса, сенга не зарар?
Ҳамма жаҳон покларининг пок танига,
Сенинг пок танингга осмондан етишган (нарсалар) етишди.
Фалакларга сайр этишинг (сабаби) шундаки, пайғамбар
Сен билан сирдош бўлишликни худодан сўради.
Маъноларни идрок этишликда сен ақли расо эдинг,
Шунинг учун идрок сен ҳақингда ақл юрита олмайди.
Гарчи ёронлар қисмати сенга зорлик ва (қайғунгда) ғамгинлик экан,
Лекин мен ғамгиндек, бирор зор бўлмаса керак.
Улуғлар Махдум келадилар, деб саф тортишди,
Мухлисларни юзингни кўришдан маҳрум қилма.

↑
Дўстлар, ҳамма фанда олам ягонаси қани?
Одам болалари жинсидан энг афзали, энг сўзга чечани қани?
Орзу биёбонида халойиқ ҳалок бўлди,
Ҳамманинг давоси бўлган Масиҳо нафасли Xизр қани?
Дўстларнинг дили фироқинг тиғидан юз яра бўлди,
Яхши хулқи ҳаммага малҳам бўлган (одам) қани?
Қалам юзини қора қилиб, сийнасини чок айлаб,
Олимлар олими бўлган менинг эгам қани? (деб сўрамоқда).
Ҳужра бўш ва китоб варақлари тўзиб қолди,
Ҳужра эгаси қани? Уларга қаровчи қани?
Ғамзадалар бошида ўзини ўлдиришдан бошқа фикр йўқ,
Уларга таскин берувчи ва буларга ғамкашлик қилувчи қани?
Хуросонда ҳеч кимни хурсанд деб бўлмайди,
Ер юзида топилган кишининг хуррами қани?
Бу мотам фақат зоҳидлик хонақоҳига тушмади,
Фонийлик дунёсида ҳам мотамдан бошқаси қани?
Эй қолган умрни фонийликда ўтказишга аҳд қилган,
Бу фонийлик дунёсида боқийлик аҳдининг маҳкамлиги қани?
Ишқбозлар қайғудан дилга ўт солдилар,
Жон фидо қилувчилар ҳам бу ғам ўтидан куйдилар.

↑
Эй узундан-узоқ сафарга равона бўлган,
Бу хилдаги сафарга кимки чиқди – яна қайтмади.
Наинки қалам учидаги сеҳрни яна боғладинг,
Балки тил банди билан жаҳондан мўъжизани олиб кетдинг.
Пок нафасингни бошқа бирор кимсадан топиб бўлмайди,
Чунки пайғамбардан кейин ҳеч ким хабар келтириб имтиёзли бўлмади.
Шоҳнинг жонида сенинг ҳижронинг ўтидан ёнғин қолди,
Банданинг юз пора дилида ғамингдан эриб сув бўлиш қолди.
На шоҳ, на банда, дунёда қиёмат кунигача,
Ҳар ким турса, сенинг мотамингда фарёд қилади.
Гарчи юзингни васл пардаси билан яширсанг-да,
Иззат ва ноз ҳарамида то абад жилва қилгайсан.
Нурларга тўла руҳингдан мадад етказгайсан,
Чунки сендан жудоликда кўп эътиқод эгалари харобдирлар.
Эй рафиқлар, ҳамманинг иши оқибати шундайдир,
Охирнинг фикрини бошдан қилиш яхшидир.
Жаҳонда юз қарн яшаган кимсани ҳам афсун билан
Уйин кўрсатувчи фалак жаҳондан узиб олади.
Маъно шоҳининг сурати агар шундай бўлса,
Қисматгача сурат билан маъно шоҳ бўлгай! Омин!

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Mezon ul-Avzon (Tasvirlar) 1375
2	Sab’ai Sayyor (Tasvirlar) 1031
3	Arba’in [Alisher Navoiy] 1960
4	Арбаин - 40 четверостиший [Alisher Navoiy] 1997
5	Арбаъин [Alisher Navoiy] 766
6	Афоризмы [Alisher Navoiy] 789
7	Badoyi ul-Bidoya (I- qism) [Alisher Navoiy] 5000
8	Badoyi ul-Bidoya (II- qism) [Alisher Navoiy] 5811
9	Badoyi ul-Vasat (I- qism) [Alisher Navoiy] 5760
10	Badoyi ul-Vasat (II- qism) [Alisher Navoiy] 2538
11	Badoyi ul-Vasat (III- qism) [Alisher Navoiy] 1944
12	Бадойиъ ул-Бидоя (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1020
13	Бадойиъ ул-Бидоя (II- қисм) [Alisher Navoiy] 1344
14	Бадойиъ ул-Васат (I- қисм) [Alisher Navoiy] 926
15	Бадойиъ ул-Васат (II- қисм) [Alisher Navoiy] 937
16	Бадойиъ ул-Васат (III- қисм) [Alisher Navoiy] 858
17	Farhod va Shirin (I- qism) [Alisher Navoiy] 1650
18	Farhod va Shirin (II- qism) [Alisher Navoiy] 5911
19	Favoid ul-Kibar (I- qism) [Alisher Navoiy] 3709
20	Favoid ul-Kibar (II- qism) [Alisher Navoiy] 1654
21	Favoid ul-Kibar (III- qism) [Alisher Navoiy] 2415
22	Фавоид ул-Кибар (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1014
23	Фавоид ул-Кибар (II- қисм) [Alisher Navoiy] 901
24	Фавоид ул-Кибар (III- қисм) [Alisher Navoiy] 850
25	Фарҳод ва Ширин (I- қисм) [Alisher Navoiy] 815
26	Фарҳод ва Ширин (II- қисм) [Alisher Navoiy] 1239
27	Hayrat ul-Abror (I- qism) [Alisher Navoiy] 12106
28	Hayrat ul-Abror (II- qism) [Alisher Navoiy] 2141
29	Hayrat ul-Abror (III- qism) [Alisher Navoiy] 2014
30	Holoti Pahlavon Muhammad [Alisher Navoiy] 1937
31	Holoti Sayyid Hasan Ardasher [Alisher Navoiy] 1845
32	Ҳайрат ул-Аброр (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1086
33	Ҳайрат ул-Аброр (II- қисм) [Alisher Navoiy] 698
34	Ҳайрат ул-Аброр (III- қисм) [Alisher Navoiy] 656
35	Ҳолоти Паҳлавон Муҳаммад [Alisher Navoiy] 664
36	Ҳолоти Саййид Ҳасан Ардашер [Alisher Navoiy] 809
37	Layli va Majnun (I- qism) [Alisher Navoiy] 1982
38	Layli va Majnun (II- qism) [Alisher Navoiy] 1830
39	Layli va Majnun (III- qism) [Alisher Navoiy] 4677
40	Lison ut-Tayr (I- qism) [Alisher Navoiy] 6554
41	Lison ut-Tayr (II- qism) [Alisher Navoiy] 1035
42	Lison ut-Tayr (III- qism) [Alisher Navoiy] 6014
43	Лайли ва Мажнун (I- қисм) [Alisher Navoiy] 804
44	Лайли ва Мажнун (II- қисм) [Alisher Navoiy] 782
45	Лайли ва Мажнун (III- қисм) [Alisher Navoiy] 975
46	Лисон ут-Тайр (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1231
47	Лисон ут-Тайр (II- қисм) [Alisher Navoiy] 809
48	Лисон ут-Тайр (III- қисм) [Alisher Navoiy] 783
49	Лисон ут-Тайр (Язык птиц) [Alisher Navoiy] 1565
50	Mahbub ul-Qulub [Alisher Navoiy] 2036
51	Majolis un-Nafois (I- qism) [Alisher Navoiy] 1695
52	Majolis un-Nafois (II- qism) [Alisher Navoiy] 2112
53	Mezon ul-Avzon [Alisher Navoiy] 3630
54	Muhokamat ul-Lugʻatayn [Alisher Navoiy] 7536
55	Munojot [Alisher Navoiy] 7465
56	Munshaot (Munojot) [Alisher Navoiy] 1906
57	Мажолис ун-Нафоис (I- қисм) [Alisher Navoiy] 982
58	Мажолис ун-Нафоис (II- қисм) [Alisher Navoiy] 844
59	Маҳбуб ул-Қулуб [Alisher Navoiy] 929
60	Мезон ул-Авзон [Alisher Navoiy] 985
61	Муножот [Alisher Navoiy] 993
62	Муншаот (Муножот) [Alisher Navoiy] 816
63	Муҳокамат ул-Луғатайн [Alisher Navoiy] 1153
64	Nasoim ul-Muhabbat (I- qism) [Alisher Navoiy] 4017
65	Nasoim ul-Muhabbat (II- qism) [Alisher Navoiy] 1831
66	Nasoim ul-Muhabbat (III- qism) [Alisher Navoiy] 1960
67	Navodir un-Nihoya (I- qism) [Alisher Navoiy] 2374
68	Navodir un-Nihoya (II- qism) [Alisher Navoiy] 1782
69	Navodir un-Nihoya (III- qism) [Alisher Navoiy] 1192
70	Navodir ush-Shabob (I- qism) [Alisher Navoiy] 2429
71	Navodir ush-Shabob (II- qism) [Alisher Navoiy] 1591
72	Navodir ush-Shabob (III- qism) [Alisher Navoiy] 1824
73	Nazm ul-Javohir [Alisher Navoiy] 4874
74	Наводир ун-Ниҳоя (I- қисм) [Alisher Navoiy] 966
75	Наводир ун-Ниҳоя (II- қисм) [Alisher Navoiy] 974
76	Наводир ун-Ниҳоя (III- қисм) [Alisher Navoiy] 851
77	Наводир уш-Шабоб (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1061
78	Наводир уш-Шабоб (II- қисм) [Alisher Navoiy] 765
79	Наводир уш-Шабоб (III- қисм) [Alisher Navoiy] 876
80	Назм ул-Жавоҳир [Alisher Navoiy] 779
81	Насоим ул-Муҳаббат (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1280
82	Насоим ул-Муҳаббат (II- қисм) [Alisher Navoiy] 1133
83	Насоим ул-Муҳаббат (III- қисм) [Alisher Navoiy] 1083
84	Притчи [Alisher Navoiy] 936
85	Qaro koʻzum (I- qism) [Alisher Navoiy] 2567
86	Qaro koʻzum (II- qism) [Alisher Navoiy] 2377
87	Qaro koʻzum (III- qism) [Alisher Navoiy] 2063
88	Қаро кўзум (I- қисм) [Alisher Navoiy] 968
89	Қаро кўзум (II- қисм) [Alisher Navoiy] 904
90	Қаро кўзум (III- қисм) [Alisher Navoiy] 899
91	Risolai tiyr andoxtan [Alisher Navoiy] 1267
92	Рисолаи тийр андохтан [Alisher Navoiy] 671
93	Sabai Sayyor [Alisher Navoiy] 10162
94	Saddi Iskandariy (I- qism) [Alisher Navoiy] 1523
95	Saddi Iskandariy (II- qism) [Alisher Navoiy] 1824
96	Saddi Iskandariy (III- qism) [Alisher Navoiy] 2984
97	Siroj ul-Muslimin [Alisher Navoiy] 2586
98	Сабъаи Сайёр [Alisher Navoiy] 1713
99	Садди Искандарий (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1371
100	Садди Искандарий (II- қисм) [Alisher Navoiy] 1004
101	Садди Искандарий (III- қисм) [Alisher Navoiy] 1562
102	Сирож ул-Муслимин [Alisher Navoiy] 781
103	Tarixi anbiyo va hukamo [Alisher Navoiy] 3512
104	Tarixi muluki ajam [Alisher Navoiy] 2847
105	Тарихи анбиё ва ҳукамо [Alisher Navoiy] 888
106	Тарихи мулуки ажам [Alisher Navoiy] 852
107	Vaqfiya [Alisher Navoiy] 3258
108	Вақфия [Alisher Navoiy] 810
109	Xамсат ул-Мутаҳаййирин [Alisher Navoiy] 866
110	Gʻaroyib us-Sigʻar (I- qism) [Alisher Navoiy] 9441
111	Gʻaroyib us-Sigʻar (II- qism) [Alisher Navoiy] 2848
112	Gʻaroyib us-Sigʻar (III- qism) [Alisher Navoiy] 4235
113	Ғаройиб ус-Сиғар (I- қисм) [Alisher Navoiy] 1525
114	Ғаройиб ус-Сиғар (II- қисм) [Alisher Navoiy] 818
115	Ғаройиб ус-Сиғар (III- қисм) [Alisher Navoiy] 1153

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 62712
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 59957
3	Gʻazallar [Nodira] 40602
4	Guliston [Sa’diy] 37048
5	Sobiq (hikoya) [Said Ahmad] 24030
6	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 23717
7	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 23409
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 19894
9	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 18936
10	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 14684