Alining ota-onasi uning yolg'iz ekani, do'sti yo'q ekanini sezishmadi. Maktabga ham borishmadi. Radioto'garak ham ochilmadi. Alining texnika sohasida iqtidori borligini sezgan ko'cha «zo'r»laridan biri avval undan televizorini tuzatib berishni iltimos qiladi. Keyin yana shunga o'xshash iltimoslar bilan murojaat etib, uni o'ziga yaqin ola boshlaydi. Ali o'zicha yaxshi do'st topganday quvonadi. «Zo'r» uchun Ali do'st sifatida emas, jinoyatga oid ishlarini amalga oshirishda mutaxassis sifatida kerak edi. Katta o'g'irlikni mo'ljallagan odam ilgari zamonlardagiday tom oshib, devor teshib yurmaydi. Kinolarni ko'raverib, ko'zlari pishib ketgan. Endi unga elektronikani puxta biladigan zo'r mutaxassislar lozim. Ali asta-asta uning to'riga o'rala boradi-yu, keyin chiqib keta olmaydi. Chiqay desa, kaltaklanishdan cho'chiydi, o'ldirib ketishlaridan qo'rqadi. U ilojsiz, suyanadigan do'stlari yo'q, ota-onasining himoya qila olishiga esa ishonmaydi. Tasavvurimizdagi holatda uning qilko'prikdan o'tayotganini tarbiyachi sezmay qoldi. Ali jarga quladi.
Valining taqdiri ham shunday bo'ldi. U ko'cha «zo'r»lariga aralashib yuruvchi o'rtog'i bilan karatega bordi. Mushtlashish san'atini o'rgandi. O'zini himoya qilish uchun emas, hujum qilish uchun, o'zgalarga zulm qilish uchun o'rgandi. Tarbiyachi «o'g'lim chiniqyapti», deb hotirjam yurdi. Chiniqish boshqa tomondan bo'ldi va yakuni... o'zingiz tasavvur eta olarsiz.
Dilobar dugonalarining hulq-atvorini tahlil qilganida Xonzodaga mahliyo bo'ldi. Doim chiroyli kiyinib yuradi, yuqori sinfdagi o'g'il bolalar ham uning atrofida parvona. U esa bu bolalarni mensimaydi. Xonzoda esa Dilobarning o'ziga mahliyo ekanini sezib, yaqinlashadi. Dilobar - chiroyli qiz. Otasining topish-tutishi ham yaxshi. Xonzoda dugonasini ko'cha tomon boshlaydi Avval diskoteka... undagi xursandchiliklar. Kelishgan, puldor yigitlarning xushomadlari... Eng muhimi - unga yosh qizcha, deb emas yetilgan qiz ekanini tan olib muomala qilishlari... Bu qiz ham qil ko'prikdan o'ta olmadi...
Toshtemirning ham qismati shunday bo'lishi mumkin edi. Agar Zafar ko'cha tomon og'sa, Toshtemir ham ikkilanmay unga ergashardi. Avvalgi «a'lochi, odobli» degan martabalari uni bu yo'ldan qaytara olmasdi. Demoqchimizki, o'smirlikkacha bo'lgan odob-axloq keyingi to'g'ri hayotni kafolatlay olmaydi. O'smir uchun hammasi yangidan boshlanishi kerak.
Do'stlik haqida har birimiz o'nlab maqol yoki hikmatlarni bilamiz va bularning barchasi kattalar uchun mavjud, deb bilamiz. «Zo'r gap ekan!» deb tan beramiz, lekin hayotga tadbiq etishni o'ylamaymiz. Bu hikmat va maqollar farzandlarimiz hayoti, taqdiriga ham oid degan tushunchadan uzoqroqmiz. Bizning bu da'voimiz siz, muhtaram tarbiyachiga (ota-ona, muallimga) ehtimol malol kelayotgandir. U holda o'ylab ko'ring, farzandu arjumandingiz bilan do'stlik mavzuida qachon suhbatlashgan edingiz? Suhbatingiz chog'ida qaysi maqol yoki hikmatni misol sifatida aytib, sharhlab, tushuntirib berdingiz?
Qadim faylasuflaridan Sitseron shunday degan ekan: «Biz bilan birgalashib hech kim quvonmasa, baxtimiz ham jozibasini yo'qotadi.Biz uchun bizdan ortiqroq qayg'uruvchi do'stimiz bo'lmaganida, kulfatlarga chidashimiz ham qanchalar og'ir bo'lardi!» Balki bu hikmatning bolalarga aloqasi yo'q, ularda kulfat nima qiladi, dersiz? U holda olamga bola ko'zi bilan qaraylik-chi? Bizga oddiy quvonch bo'lib ko'ringan narsa ularga eng oliy baxt bo'lib tuyulmaydimi? Biz biron narsadan shunchaki ranjib, bir-ikki kundan so'ng bu noxushlikni unutib yuborarmiz. Bola uchun esa o'sha narsa shunchaki xafagarchilik emas, ulug' bir kulfat bo'lib tuyuladi. Olam ko'ziga qorong'u bo'lib ko'rinadi. (Buning oqibati nima bilan tugaganini avvalroq bayon qilib edik.) Shunday ekan, bolaning o'rtog'i tufayli baxtli bo'lishi yoki kulfatga duch kelishini arzimas narsa sifatida qabul qilsak, xatoga yo'l qo'ygan bo'lamiz. Azizlar, bizdan ranjimang va to'g'ri tushuning: niyat siz tomonga hadeb ta'na toshlarini otaverish emas. Maqsad: farzandlar taqdiri xususida siz bilan birga baqamti bo'lib fikr yuritmoqlik xalos. Siz deysizki, «bolam hamma narsadan azizroq, men uni hamma narsadan ham yaxshi ko'raman». Durust, biz bu fazilatingizni inkor etmaymiz. Ammo xalqda derlarkim: «Bola - aziz, odobi undan aziz.» Yana haqiqat shuki, har bir ota-ona bolasini sevadi. Bola ham o'z ota-onasini sevadi. Lekin bu «olam - guliston» degan gap emas. Qo'polroq o'xshatish uchun aybsitmang: barcha jonivorlar ham bolalarini sevadilar, ularni jonlaridan kechsalar-da, himoya qiladilar. Ularning bolalariga chang soladigan xavf nogahoniy, ongsiz bo'ladi. O'zlaridan kuchliroq hayvon yoki tabiiy ofat oldida ular ojizlar. Qo'zichoq ongsiz bo'lsa-da, yo'ldan adashib, bo'ri bilan do'stlashmaydi. Quyon bilan sherning do'stligini birov ko'rmagan. Do'stlashgan taqdirda ham bu o'rtoqchilikning mukofoti o'lim ekani sir emas. Siz bilan bizning farzandimizga bo'lgan muhabbatimiz qondoshlik bilangina emas, balki qalb va ong orqali ham bog'lanmoqligi shart. Biz farzandimizni qo'zichoq kabi himoyasiz bilib, bo'rilar to'dasining hamlasidan asrashga urinamiz. Turli choralarni ko'ramiz, ammo barcha sa'y-harakatimiz zoye ketaveradi. Jonivor qo'zichoqdan farqli o'laroq, ongli, odam-qo'zichog'imiz ro'parasidagi bo'ri ekanini ko'rib, bila turib unga muhabbat qo'yadi. Bo'riga duch kelgan jonivor-qo'zichoqning taqdiri bir - o'lim bo'lsa, odam-qo'zichoqning ikki yo'li bor: biri - qamoq jazosi, ikkinchisi - o'lim. Birinchi yo'l ham oxir-oqibat ko'p hollarda ikkinchi yo'lga tutashadi.
Qadim-qadimdan donishmandlar farzandlardagi chin do'stlik ruhini tarbiya etishga jiddiy e'tibor berganlar.
Iskandar Zulqarnaynning tarixchilari yurtimizga doir bir rivoyatni bayon etib ketgan ekanlar. Unda zikr qilinishicha, ikki yigit bir-birlariga sodiq do'st bo'lish xususinda qasamyod qilishgan ekan. Ittifoqo, yurtni yov bosibdi-yu, kuchlar teng kelmay, aholi daryo kechib, chekinibdi. Do'stlarning biri odamlar bilan suv kechibdi, ikkinchisi ulgurolmay, yov changaliga tushibdi. Dushman unga azob beribdi. Yigit qiynoqlarga chidolmay faryod uribdi. Uning zorli nolalari daryoning u betiga ham yetib, do'stining ruhi azoblanibdi. Do'st yov changalidagi birodarini tashlab ketolmay orqaga qaytishga ahd qilibdi. «Borma, nobud bo'lasan», deguvchilarning so'zlarini e'tiborga olmabdi. Daryoni suzib o'tibdi-da, yov lashkarboshisiga ro'para kelib «Do'stimni qo'yib yubor, o'rniga meni ol», - deb talab qilibdi. «Do'stingni bekorga ozod qila olmayman, sen uni mendan sotib ol», - debdi lashkarboshi. «Mening boyligim yo'q», - debdi do'st afsus bilan. «Boyliging nega yo'q bo'lar ekan, ikki ko'zing-chi? Bu boylik emasmi? Yo bu boyligingni do'sting uchun berging yo'qmi?» - debdi lashkarboshi. Shunda do'st bu taklifni mulohaza ham qilib o'tirmay: «Do'stim uchun ikki ko'zimgina emas, jonim ham sadaqa bo'lsin!» - debdi. Uning ko'zlarini o'yib olibdilar.
Lashkarboshi uning sadoqatiga qoyil qolib, ikkovini ham qo'yib yuboribdi. Shu-shu ikki do'st ajralmas ekanlar. Ko'zlari o'yib olingan birodarini yetaklagan do'stni juda ko'p yerlarda ko'rishibdi. Bu ikki do'st yurtlar aro yurib sadoqat haqida qo'shiq kuylasharkan... Bunday rivoyatlar ko'p, juda ko'p. Ammo, afsuslar bo'lsinkim, tarbiyada biz ulardan kam, juda kam foydalanamiz. Oqibatda farzandlar chin do'stlikning farqiga bormay ulg'ayishadi. Militsiyaga «o'g'lim (yoki qizim) uydan qochib ketdi», degan mavzuda arizalar tushib turadi. Uydan chiqib ketuvchilar ba'zan qisqa xat yozib qoldiradilar. Ularni izlab topish umidi bo'ladi. Ba'zilar esa indamay ketishadi. Ular arazlab chiqib ketishdimi yo biror falokatga uchrashdimi - uydagilar ham, militsiyadagilar ham garang. Ko'p hollarda arazchilar topiladi, uyga qaytariladi. Ayrim hollarda esa...
Arazchilarning biri tashlandiq yerlarda yotib yurardi. U militsiyaxonaga olib kelinganda dastlab gapirgisi kelmadi. Keyin arazining boisini aytib berdi. Ma'lum bo'lishicha, onasi uning do'stlarini uyga yaqinlashtirmas ekan. Bola «men ularning uylariga bemalol kirib-chiqaman, birga dars tayyorlaymiz, musiqa eshitamiz, ular yaxshi bolalar», - desa onasi «Men ularni yomon deyayotganim yo'q, sening opalaring bor, sovchi kelib turibdi. O'g'il bolalar o'ralashib yursa, ko'ngliga boshqacha gap keladi», - der ekan. Bola hayron: opalarining yoshlari yigirmadan oshgan bo'lsa. Uning o'n uch yoshdagi o'rtoqlarini ko'rib kim boshqacha o'ylashi mumkin?
O'smir o'rtoqlari oldida uyalgani uchun ham uydan ketishga ahd qilgan. Bunaqa paytda bolada aniq bir reja bo'lmaydi. Uydan, uni tushunmaydiganlar davrasidan nari ketsa bas - o'smirning yagona maqsadi shu. Uydan chiqib ketdimi, tamom. o'g'ri-bezorilarga qo'shilib ketdi, deb o'ylash noo'rin. To'g'ri, ayrimlari ihtiyorsiz ravishda ko'cha bolalariga qo'shiladilar. Ba'zilarini osh-ovqat, boshpanaga muhtojlik bu to'daga qo'shadi. Yana birlari o'zlarini bezorilar to'dasidan ehtiyot qiladilar. Arazchi qochoqlarning ma'lum qismi ko'chaning zaxmatlariga chidamay iziga qaytadi. Agar tahlilga murojaat qilsak, qaytuvchilarning oz ekanini ko'ramiz. Demak, ularning ko'p qismi uydagi yaxshi moddiy sharoitdan ko'chadagi zorlikni afzal ko'risharkan? Nega shunday? Biz bu savolga: «Bola uchun uydagi moddiy sharoitdan ko'ra ruhiy-ma'naviy muhit muhimroq», - deb javob beramiz. Siz qanday fikrdasiz?
Javobni o'ylaguningizcha, e'tiboringizga yana bir voqeani havola etaylik. Ma'lumingizkim, bolalar turli hayvonlarga mehr qo'yadilar. Biri itni, yana biri mushukni, boshqasi toshbaqanimi, quyonnimi yaxshi ko'radi. Ba'zilari uyda akvarium bo'lishini istaydi. Ayni shu istak atrofida kattalar bilan ziddiyat kelib chiqadi. Otalar bolalarning xohishlariga kamroq qarshilik bildiradilar. Asosiy norozilik ona tomonidan bo'ladi. Oqibatda bola o'zi sevgan jonivorlar mavjud joy tomonga intilaveradi. Oqilbekning hayoti ham shunday bo'ldi. U kaptarlarni sevardi. Bu go'zal mavjudodning samoda suzishini kuzatish uning jonu dili edi. Avvaliga «hech bo'lmasa ikkitagina kaptar olib beringlar», - deb ota-onasiga yalindi. Lekin ota-onasi «kaptarga o'ralashib o'qishi pastlashib ketadi», degan fikrda uning iltimoslarini e'tiborsiz qoldirishdi. Avvallari «kaptarvoz» degan atama nima uchundir salbiy ma'noni anglatardi. Kattalarning nazarida kaptarvoz bolalarning xulqi buzuq bo'lardi. Qiziqda, qo'y yoki mol boqsa yaxshi, kaptar boqsa yomon bola bo'lsa? Kaminaga bolalikdan muammo bo'lmish bu savolga hanuz javob topa olmayman. Ehtimol o'sha salbiy ma'no yillar osha o'tib kelib hozir ham saqlanayotgandir? Agar Oqilbek kaptar emas, xo'roz yoki mushuk boqishni ixtiyor etsa ruxsat tegarmidi? Tegmasdi. Yana o'sha o'qish bahona bo'lardi. Bu o'rinda bolani tabiatga muhabbat ruhida tarbiyalash masalasiga ko'p to'xtalmaymiz. Qisqa qilib aytamizki, tabiatni butun vujudi bilan seva oluvchi bolaning ko'nglida shumlik uyg'onmaydi, kelgusida jinoyat olamiga kirib ketmaydi. Oqilbekning ota-onasi shu nuqtada ikki xatoga yo'l qo'ydilar: birinchidan - farzandlarini tabiatga bo'lgan muhabbatini tarbiya etish o'rniga bu ko'ngil qanotlarini qayirdilar. Ikkinchidan - unga bevosh ko'cha eshigini o'zlari ochib berdilar. Anglashimiz joizki, o'smir bir narsaga astoydil mehr qo'ydimi - uni endi to'xtatish qiyin. Uni sovutish uchun kuch ishlatish, majburlash mutlaqo o'rinsizdir. Bunaqa paytda oqilona va odilona tadbir topish kerak. Avvalo o'ylaylik: farzandimiz mehr qo'ygan narsa zararlimi? Zararli bo'lsa shoshilinch choralar ko'rmog'imiz shart. Agar zarar sezilmasa, arqonni uzunroq tashlab, o'ringa o'rin biron nima topishga urinishimiz kerak. Oqilbekning mehri tushgan mashg'ulot aslida zararli emas. Bunda faqat ota-onaning ortiqcha injiqligi va talabi mavjud. Qarang, shu yerda ham ota-onaning, ham bolaning injiqligi, qaysarligi to'qnashyapti. To'qnashuvda ikkala tomon ham g'alabadan umidvor. Ikkala tomon ham chekinishni istamayapti. Bolaning chekinmasligi aniq. Chekina turib aylanma yo'lga o'tib ketishi ham aniq. Shunday ekan, tadbirli ota-ona ozgina chekinsa, olam - guliston. Agar ota-ona o'g'liga ikkitagina kaptar sotib olib bersa, Oqilbek oradan vaqt o'tib bu mashg'ulotidan bezib, tashlab ketishi ham mumkin. Adolatli ota-ona «kaptar boqsa o'qishi pastlab ketadi», demay, sinab ko'rishi kerak. Agar ko'proq vaqti kaptar bilan o'tsa, buning zararini tushuntirish shart. Tushunmasa, chora sifatida kaptar boqishni man etishga to'g'ri keladi.
Oqilbek ota-onadan rad javobini olgach, uydagi sanoqsiz talab va ta'qiqlardan bezdi. Xohishidan voz kechmadi. Shu mahallada To'rabek ismli kaptarvoz yigitcha bilan yaqinlashdi. Kaptarxonasini tozaladi, u-bu ishlariga yordam berdi. Uyda onasi «changni artib qo'y», desa malol kelardi. Bunda kaptarxonani tozalash unga rohat baxsh etardi. To'rabekning o'ziga erkin ekanligi esa Oqilbekning xayolini butunlay o'g'irlagan edi. O'smirlar «o'ziga xon, o'ziga bek» tengdoshlarini juda hurmat qiladilar. Oqilbek shularning biri edi. To ota-onasi uydan qaytgunicha u To'rabek bilan birga bo'lardi. To'rabekning oilasi nobop edi. Undan tashqari To'rabek kaptarlarni sevgani uchun emas, olib-sotish uchun boqardi. Ustiga-ustak u ko'cha zo'rlariga yaqin edi. Oqilbek ham asta-sekin bu muhitga moslasha boshladi. Ana shunda ota-ona havotirlangan voqea yuz berdi: bolaning o'qishi pastlashdi, sinfda o'zini tutishi ham salbiy tomonga o'zgardi. Ta'bir joiz bo'lsa, ota-onaning qo'lidagi kaptar uchdi-ketdi. Endi u qaytib qo'nadimi, yo'qmi?
Tasavvur etaylik, Oqilbekning otasi yoki onasi sizdan maslahat so'rashyapti. Bolani to'g'ri yo'lga qaytarish uchun ular qanday chora ko'rishlari kerak, nima deysiz? Nazoratni kuchaytirsinlarmi? Bolani ma'lum muddatga «uy qamog'iga» hukm etsinlarmi? Onasi ishdan bo'shab, bolasiga qarab o'tirsinmi?
Oqilbekni «qayta tarbiyalash» odatdagidek, ko'p sinalgan, ammo durust natija bermagan ota-ona, muallim ishtirokidagi suhbatlardan boshlandi. Tabiiyki, to'g'ri yashamoqlikka misol zarur bo'lganida ular uzoqqa borib o'tirmay, o'z yoshliklarini esladilar. Ularning gaplariga qaraganda bolalik, o'smirlik, yoshliklari shu qadar musaffo ekanki, buni bilsa hatto farishta ham lol qolishi mumkin bo'lardi. Holbuki, otaning o'smirligi bilan Oqilning shu kundagi hayoti taqqoslansa, o'rtada faqat kaptar boqish ishtiyoqi yo'q edi xalos. Oqilbekni o'rtaga olgan tarbiyachilar xuddi chilyosin o'qib dam solguvi azayimxonga o'xshashardi. Azayimxon o'qilmish duolarning kor qilayotgani yoki havoga uchayotganidan bexabar bo'lgani kabi ular ham gaplari ta'sir etayotgani yoki besamar ketayotganini bilmasdilar. Oqilbekning indamay tinglayotganini «sukut - rizolik alomati», deb bilib, suhbatning foyda berishiga ishondilar. Ularning nazarida Oqilbek shu ondan boshlab yana avvalgiday odobli, mo'mintoyga aylanishi kerak edi. Ular bilmaydilar-ki, yoshliklarini misolga keltirayotgan paytlarida Oqilbekning xayoli To'rabekda, bugun oqshom sotib olinajak ajoyib o'yinchi kaptarda bo'lgan. Yana bilmaydilar-ki, Oqilbekka ularning misollari mutlaqo ta'sir etmaydi. Uning uchun tirik misol - To'rabek. Istagan kaptarini sotib oladi, istaganini sotib yuboradi. Yonidan pul uzilmaydi. Xohlagan joyiga boradi. Birovdan so'rab o'tirmaydi. «Falon joyga borib keldim», deb hisobot ham bermaydi. Mana bunaqa tarbiyachilarning o'rtasida shumshayib ham o'tirmaydi. «Borlaring-e!» deb shart turib ketvoradi...
Bunday suhbat yana bir-ikki takrorlangach, ota-ona tarbiya usulini o'zgartirishga qaror qilishdi. To'rabek bilan do'stlashishning zarari haqidagi gaplarini bas qilib, uni uyga taklif etishdi. Oqilbekka bu g'alati tuyuldi. Taklifning samimiy ekaniga uncha ishonmadi. Taklif takrorlanavergach, To'rabekni boshlab keldi. Ota-onaning maqsadi endi To'rabekni «qayta tarbiyalash» edi. Bu billiard o'yinidagi bir soqqani uchinchi soqqa bilan urib tushirishga o'xshash g'oyat nozik usul edi. Bu tarbiya usuli uydagi narsalar yo'qola boshlagach, to'xtatildi. Ammo ota-ona harakatlarini to'xtatishmadi. «O'rtog'ing o'g'ri ekan», deb malomat toshlarini yog'dirishmadi. Buni Oqilbekning o'zi mulohaza qildi. «O'rtog'ining uyidan narsa o'g'irlovchi odam qanday do'st bo'ldi?» degan muammo uni anchagacha qiynadi. Shunda ota ijobiy samara beruvchi tarbiya usulini qo'lladi. Avtomobilga, uni tuzatishga qiziqmaydigan o'smir bo'lmasa kerak. Ota o'g'lidagi shu qiziqishdan foydalanmoqchi bo'ldi. Uning bir birodari usta edi. Eng muhimi iymon bobida boshqalarga o'rnak bo'luvchi adab sohibi ham edi. O'g'illari To'rabekka qo'shilmasidan ilgari ham uni hunarga berish masalasi ko'tarilganida ona «bolam qora moyga belanib yuradimi», - deb ko'nmagandi. Bu safar noiloj rozi bo'ldi. Ota avtomobilni tuzattirish bahonasida Oqilbekni ham boshlab bordi. Usta ishlay turib Oqilbekka ham bir-ikki yumush buyurdi. Moy tegmasin, degan maqsadda qo'l uchida bajarsa ham tanbeh bermadi. Aksincha, «o'g'lingiz ziyrak bola ekan», - deb maqtab qo'ydi. Keyin bir o'zi qiynalayotganini aytib, «Menga shogird bo'lmaysanmi?» - deb so'radi. Shu o'rinda u otadan emas, uning o'zidan so'rab donolik qildi. Oqilbek ikkilanganicha otasiga qaradi. Ota ko'ndi. Usta «astoydil qiziqsang kelarsan, joningga tegsa tashlab ketarsan. Seni zo'rlash yo'q. Usta bo'lishing shart ham emas. Katta yigit bo'lib qolibsan, mashinalaringni o'zing tuzatishni o'rganib olsang bas. Qachongacha menga o'xshagan ustalarga sarg'ayib yurasanlar. Otangga «o'rgan», desam o'rgana olmadi, sen boshqachasan. Men odamning kalit ushlashidan bilaman. Sen bir-ikki oyda motorni mustaqil yechib, joyiga joylaydigan bo'lasan. Bitta shogirdim bor edi, besh yilda ham murvatni burashga qo'li kelmadi. Bo'lmaydigani bo'lmaydi-da, sen boshqachasan...» - deb Oqilbekda ishonch uyg'otdi. Oqilbek darslardan keyin ustaga qatnay boshladi. Har kuni ota-ona uning hikoyalarini qiziqib tinglaydigan bo'lishdi. Ota do'stining fazilatlarini aytganda Oqilbek ziyraklik bilan tinglardi. Chunki u mazkur fazilatlarni amalda ko'rardi. Oqibat, Oqilbek faqat hunar o'rgatadigan ustaga emas, sirdosh do'stga ega bo'ldi. Kaptarlarni ham, To'rabekni ham unutdi. Podshohning bog'boni tengsiz bir gul yaratib olampanohga taqdim etibdi. Podshoh gulni ko'rib tasannolar aytibdi-da, yonidagi qulga buyuribdi:
- Bu gul tengsiz go'zal qizning chiroyiga chiroy bo'lib qo'shilishi kerak. Boqqa chiqib qaragin-da, o'sha go'zalga buni ber.
Xabash ta'zim bilan chiqibdi. Bog'da podshohning qizi - go'zal malika kanizaklari bilan sayr qilib yurardi. Xabash gulni egasiga topshirib iziga qaytdi.
- Gulni berdingmi? - deb so'rabdi podshoh.
- Berdim, - debdi xabash qul, - eng go'zal qizga berdim.
- Kim ekan u, go'zal qiz?
Podshoh «tengi yo'q go'zal qiz sizning farzandingiz, mening malikam», degan javobni kutib atay shunday deb so'ragan edi. Ammo javob podshohni ham, boshqalarni ham ajablantiradigan bo'libdi:
- Men gulni o'zimning qizimga berdim, - debdi qul.
Bu rivoyatga «Qo'ng'iz bolasini oppog'im, tipratikan yumshog'im, deydi» maqolini ilova qilsak ayni muddaodir.
Biz farzandlarimizga mahliyo bo'lib, uning jamoadagi o'rni bilan kam qiziqamiz. Farzandimizning do'stlariga nisbatan talablarni qalashtirib tashlaymizu ammo o'g'limiz yoki qizimizni birov o'ziga do'st deb qabul qiladimi yo yo'qmi, buni kamroq o'ylaymiz. Bir maktabda muallimlar yordamida tajriba o'tkazdik. Avval sakkizinchi sinfdagi bolalarning f'yel-atvorlari bilan qiziqdik. Bolalarning bir-birlariga munosabatini muallimlar o'zlarining kuzatuvlari asosida gapirib berishdi. Tashqi kuzatuv aldamchi bo'lishi ham mumkin. Shu bois o'sha sinfga kirib «Men qaysi sinfdoshimni yoqtirmayman? YOqtirmasligimning sababi nima?» degan mavzuda insho yozib berishlarini iltimos qildik. Inshoga imzo qo'ymasliklarini, undagi fikrlar boshqalarga ma'lum qilinmasligini, sir saqlanishini ham aytdik. Kutganimizdek, inshoni yozishga barchada birday rag'bat uyg'onmadi. Ba'zilar umuman yozishmadi. Ayrimlar «Menga hamma yoqadi», deb gapni qisqa qilib qo'ya olishdi. Shundan so'ng biz boshqa sinfda mavzuni o'zgacharoq tarzda bayon qildik: «Insho
mavzusi: «Do'stlik». Quyidagi savollarga javob berishga harakat qiling: Siz qanday bolani yaxshi o'rtoq deb hisoblaysiz? Sizningcha kim yomon o'rtoq hisoblanadi? Nima uchun siz uni yomon deb hisoblaysiz? Siz nima sababdan o'rtog'ingizdan ranjishingiz va u bilan do'stlashmay qo'yishingiz mumkin? Sizningcha haqiqiy o'rtoq qanday bo'lishi kerak?» Bu inshoda bolalarning uchdan ikki qismigina iltimosimizni bajarishdi. Shunga qarab ham xulosa chiqarish mumkin bo'ldi. Muallimlar sinfdagi bir necha bolaga salbiy fikr bildirishgan edi. Insholar buni tasdiqladi. Mana, shulardan ayrimlari:
«Shorahim - bezbet bola. Agar birovda ishi bo'lsa atrofida girdikapalak bo'laveradi. Ishi bitgach, yuzini burib ketadi. U kuchiga ishonib, boshqalarni mensimaydi.»
«Unga ishonib bo'lmaydi, do'stini ham aldashdan toymaydi. Yomonroq niyatini do'stining qo'li bilan amalga oshirmoqchi bo'ladi, o'zi esa chetda tamoshabin bo'lib turaveradi.»
«U maktabda pismiq, ko'chada zo'ravon o'rtoqlari oldida sherday bo'lib ketadi.»
«O'zidan kattalardan qo'rqadi, kichiklarga zo'rlik qilib, masxaralaydi.»
Bizni ham, muallimlarni ham taajjubga solgan insho Shoakbar degan bolaniki bo'ldi. Muallimlarning aytishicha, Shoakbar sinfdagi eng zaif, qo'rqoqlardan sanalarkan. Sinf zo'rlaridan birini o'ziga yaqin do'st tutib yurarkan. Ko'pchilik, xususan, muallimlar ham bu do'stlikni himoya vositasi sifatida qabul qilisharkan. Shoakbar inshoda do'st deb yurgani o'sha zo'rning barcha illatlarini sanab, «Men yozgan inshoni hammaga o'qib bering. Men u bilan do'stlikni uzdim. Do'stlar orasida manfaat bo'lmasligi kerak», debdi. Bolaning talabini bajarib, inshoni o'qib beraylikmi yo yo'qmi, deb ikkilandik. Undan «shu talabingda qat'iymisan?» deb alohida so'radik. U talabidan qaytmadi. Shunda insho o'qib berildi. Sinf birdan jimib qoldi... Qo'rqoq va zaif sanalgan bolaning shu ondan e'tiboran dovyurak yigitchaga aylanganini biz ham xis qildik. Bolaning o'zidagi qo'rqoqlikni yengishi sinfdagilarga hatto o'sha «zo'r»ga ham ta'sir qildi. Xavotirimiz o'rinsiz chiqdi - «zo'r» Shoakbarga tegmadi. Bir haftadan so'ng muallimlar iltimosimizga ko'ra, «Toqqa sayohatga chiqamiz. Kichik avtobusga yigirma beshta odam sig'adi. Kimlar ortiqchaligini ro'yxatda o'zingiz belgilang», deb bolalarga murojaat qilishdi. Bolalar ortiqcha deb hisoblab, ro'yxatdan o'chirilganlar orasida o'sha «zo'r»ning nomi ham bor edi. Safar bir sabab bilan bahorga qoldirilib, yana ro'yxat tarqatilganda «zo'r»ning nomi o'chirilmabdi. Sababini bilsak, «zo'r» Shoakbarni ta'zirini berish o'rniga unga yaqinroq bo'lishga harakat qilibdi. Inshoda bayon etilgan illatlaridan qutilishga intilibdi. Garchi Shoakbar do'stlikdan voz kechgan bo'lsa-da, chin o'rtoq topganini anglabdi.
Ba'zilarimiz farzandimizning do'st tanlashiga talabni kuchaytirsak, ayrimlarimiz loqayd bo'lamiz. «Farzandimiz aqlli, o'ziga o'xshagan aqlli bolalar bilan do'stlashadi», deb hotirjam yuramiz. Hozirgi kunda o'smir yoshiga yetganlarning ko'pchilgi bolaligi o'tgan maktabni tark etib litsey, kollejlarga borishyapti. Ular uchun faqat o'quv dargohi yangi emas, do'stlar davrasi ham mutlaqo o'zgachadir. Turli mahallalarda, turli oilalarda, odob va madaniyat darajasi turlicha bo'lgan muhitda tarbiya ko'rgan bolalar o'zlari uchun yangi olamni kashf etishga kirishganlarida o'zaro tanishadilar. O'zlariga hos kamchiliklarni yashirishga urinadilar. Dastlab ular orasida yuzaki do'stlik paydo bo'ladi. Bu do'stlikning umri uncha uzoq bo'lmasligi ham mumkin. Maktabda sinfning erkasi bo'lgan bola yangi joyda e'tibordan chetga chiqishi tabiiydir. Aytmoqchimizki, bu yangi sharoitda bola og'ir ruhiy kechinmalar to'lqinini yengib o'tishga kirishadi va bunda tarbiyachining madadi zarur bo'ladi. Farzandning yangi do'stlarini ehtiyotlik bilan o'rganishga to'g'ri keladi. Bu litseyga yoki kollejga borib ularni surishtirish shart, degan gap emas. Uydagi samimiy suhbatlarda mavzuni yangi o'rtoqlarga buraverish kerak. Agar bolangiz biron film haqida fikr yuritsa, «o'rtoqlaring ham ko'ribdimi, ular nima deyishyapti?» kabi savollar bilan yangi do'stlarning qiziqishlarini, ularning dunyoqarashlarini bilib olsa bo'ladi.
Ko'pgina oilalarda tug'ilgan kunlarni yuqori maqomda nishonlash odat tusiga kirib boryapti. Shubhasizki, bu ziyofatga bola o'zining bir qancha do'stlarini aytadi. Ular orasida sinalganlari - go'daklikdan birga katta bo'lgan mahalladoshlari va yangi do'stlari ham taklif etiladi. Ota-ona ayniqsa mana shu holatga e'tibor berishi shart. Chunki bir-birini tanimagan ikki guruh suhbat chog'ida gap talashib qolishi mumkin. Ma'lum jinoyatlar aynan shunday gap talashishlardan boshlanadi.
Zamonalining tug'ilgan kunida shunday bo'ldi. O'smirlar «taklif etilmagan yerga borma», degan odobni hali yaxshi bilmaydilar. Bir bola o'rtog'iga «yur, ziyofatga birga boraylik», - desa bunisi «tanimagan joy, qalay bo'larkin», - deb istihola qilib o'tirmay ketaveradi. Zamonalining litseydagi do'sti mehmonga bir o'zi borgisi kelmay ikki o'rtog'ini ergashtirdi. Chaqirilmagan mehmonlar uydagi ayrim buyumlarga qiziqib uni o'g'irlamoqchi bo'lishganda janjal chiqib, ko'ngilsiz voqea yuz bergan.
Bu bayondan maqsadimiz: do'st tanlashdek nozik va mas'uliyatli ishda farzandimizni sira-sira yolg'iz qo'ymasligimiz kerak. Bizning bu masalaga aralashuvimizni asab hujayralariga tig' uruvchi jarrohning ishidagi mas'uliyatga qiyoslashimiz ham mumkin. Ana endi yuqorida diqqatingizga havola etilgan savolga javob qaytarish vaqti yetdi:
Donolar vafoli va muhabbatida ixlosli do'st tanlashda zikr etilajak mana bu muhim maslahatlarga e'tibor qaratadilar:
birov bilan do'st bo'lishni istasangiz, uning do'stlarini? tekshiring. Agar ularning fe'l-atvor, odob va tarbiyalarini yaxshi tekshirib bilsangiz, uning ham fe'l-atvorini anglaysiz. Chunki har kim o'ziga munosib kishi bilan do'st bo'ladi. Uning yurish-turishiga diqqat qiling, axloqini o'rganing. U bilan muomala qiluvchilardan uning muomalasini so'rang, undan? rozi yoki norozi ekanliklarini, unga ishongan yoki ishonmaganliklarini bilasiz.
uning ko'rinishiga, tashqi qiyofasiga aldanmang, chunki ichi qora? bo'lishi mumkin. Boshqalarni g'iybat qiluvchi, ularning sirlarini so'zlovchi? bilan do'st bo'lmang. yomon yo'lga boshlovchi kishi bilan do'st bo'lishdan hazar qiling.
Farzandingizning «kim bilan do'stlashish mumkin?» degan savoliga to'liq javob berish uchun bu nasihatlarning o'zi kifoya qilmas. Qani, o'zingiz yana nimalar deya olasiz?

TUTQUNLIK

Yigitcha yoki qizcha o'smirlikning notekis so'qmog'ida qoqildi, qil ko'prikdan o'tolmadi. Ozodlikning quyoshi endi unga saodatli nurini sochmaydi. Bu yoqda ota-onaning dili xufton, u yoqda hayotning lazzati nimada ekanini anglashga ulgurmagan tutqun bo'lajak yo'lida yilt etgan nur ko'rolmay badbinlikka beriladi. Ayrimlari bu ruhiy qiynoqlar iskanjasida tamoman taslim bo'ladilar. Ular uchun endi yashashning qizig'i qolmaydi. Ba'zilari qilib qo'ygan gunohlarini fahm etib, o'zlarini oqlash choralarini izlaydilar, belgilangan jazo muddati tugagach, hayotga qay tarzda qaytmoqliklarini o'ylaydilar. Ayrim toifa esa o'zini shafqatsiz hayotdan o'ch olgan hisoblab, bu yo'ldan qaytmaslikni qasd qilib o'tiradi. Bola hayotga moslashish shartligini bilmaydi. U tasavvuridagi haqiqat va adolatga hayotning bo'ysunishini istaydi. Hayot esa... ayovsizdir.
Jinoyat ko'chasi ostonasida turgan o'smir bilan bu ostonani bosib o'tib, qamoq jazosiga hukm qilingan mahbusning ruhiy kechinmalari orasida katta farq mavjud. Huddi shuningdek, qamoqda o'tirgan kattalar bilan o'smirlarning ruhiy olami bir-biriga aslo o'xshamaydi. Kattalar hayot tajribasiga asoslanib, ruh azoblarini qanoat bilan yengmoqqa urinadilar. Hayot tajribasiga ham, sabr-qanoatga ham ega bo'lmagan o'smirlar esa o'zlarini g'am-alamlari bilan yolg'iz qoladilar.
Bolalarimizga jazo berish masalasini avvalgi bo'limda qisman yechmoqqa urinib ko'rgan edik. Endi e'tiborimizni asosan shu muammoga qaratsak.
Inson yaxshi tarbiya ko'rmagan va turmushda tajriba orttirmagan bo'lsa, u ko'p narsalarni nazarga ilmaydi va undan jirkanadi. Bunday narsalar unga noo'rin ko'rinadi. Va aynan shu narsa unga tutqunlik eshigini ochib beradi. Inson bilim va tajribaga ega bo'lgandan so'ng fikri o'zgaradi, noo'rin bo'lib ko'ringan narsalar zaruriy bo'lib chiqadi. Amerika adibi Mark Tven «Otam o'n to'rt yoshimda ahmoq edi, yigirma to'rt yoshimda o'ylab qarasam, otam aqlli, men esam ahmoq bo'lgan ekanman», deb yozadi. Haqiqatni anglab yetish uchun yillar kerak. Afsus shundaki, ba'zi o'smirlarning oqibatda haqiqatni anglab yetmoqliklari uchun tutqunlik imtihonidan o'tmoqliklariga to'g'ri keladi.