1. Ota-ona.
2. Maktab (litsey, kollej).
3. Militsiya.
4. Mahalla, qo'ni-qo'shni.
5. Televideniye, video - degan javoblarni havola qildik. Umumiy hisobda, taxminan yigirma foiz kishi - ota-ona, o'n besh foizi - maktab, o'n foizi - militsiya, o'n besh foizi - mahalla va qo'ni-qo'shni, so'ralganlarning o'ttiz besh foizi esa, televideniye, videoni aybdor, deb javob berdilar. Javoblar xulosasini "umumiy hisobda, taxminan" deb belgilaganimizning sababi bor. So'rov bir emas, bir necha joylarda, turli kasb egalari orasida o'tkazildi. Javoblar ham bir-biridan keskin farq qildi. Bir mahalladagi so'rovda ishtirok etganlar ota-onani ko'proq aybdor, deb bilsalar, boshqa mahallada aksincha bo'lib chiqdi. Faqat bir javob: "televideniye va video aybdor", degan fikr barcha yerda g'olibligicha qolaverdi. Bolalar qamoqxonasida farzandlarini yo'qlab kelganlarga shu savol berilganda "ota-ona aybdor", degan javob o'n bir foizni tashkil etdi. "Militsiya aybdor", degan javob esa, eng ko'p foizni tashkil qildi.
Mazkur tarzdagi tadqiqot kengroq miqyosda, qayta-qayta o'tkazilgan taqdirda ham foizlardagi farq o'zgarishi mumkin, ammo mutlaq to'xtamga kelish mumkin emas. Chunki jinoyatlarga doir holatlar hamma yerda har xil. Odamlarning kuzatish nuqtalari ham turlicha. Tahlil qobiliyatlari ham bir xil emas. Masalan, so'rov muallimlar orasida o'tkazilsa "o'qituvchi aybdor", degan javob eng kam foizni tashkil qilishi tayin. Bir maktabdagi so'rovimizda bu javobga faqat bittagina odam ovoz beribdi. Militsiya xodimlari orasidagi so'rovning natijasi ham shunga yaqin.
Bolalarning jinoyat yo'liga kirishiga maktab aybdor emas, deguvchilarning dalillari bor:
agar kunu tun yigirma to'rt soatni tashkil etsa, shundan 8-9 soati uyquga ketadi. Bola 5-6 soat mobaynida maktabda bo'ladi. Qolgan payt uyda, ota-onasi bag'rida bo'ladi. Shu 5-6 soat mobaynida bolaga ilm berilsinmi yo tarbiya qilinsinmi? Durust, hozir "odob darsi" tayin qilindi. Lekin, bolaga bir haftada bir-ikki soatni tashkil etuvchi bu darsda odob berib bo'larmikin? Bu dars sahro bag'riga tomgan yomg'ir tomchisi kabi bo'lmasmikin? Maktabda "so'kish yomon illat", deyilsa-yu, uyda otaning tili so'kishdan bo'shamasa. Bola qaysi tarbiyaga og'adi? Agar o'smirning nasha chekayotganiga shubha tug'ilsa, yoki bu holat isbotini topsa, ota-onasi chaqirilib bu noxushlik bildirilsa qanday javob bo'lishini tasavvur etib ko'ring. Ota yoki onaning aksari "Ogohlantirganingiz uchun rahmat", demaydi, aksincha "Ko'rib olganingiz mening bolam, nuqul yomonlaysiz", deb janjal ko'taradi. Shunday voqeaga guvohmiz.
Maktabning ogohlantirishiga quloq osmagan ota-ona vaqt o'tib, bola qamoqqa tushganida ham maktabni ayblashdan toymadi. Ayrim hollarda maktabning aybi borligi inkor etilmaydi. Ammo, mazkurda maktab mutlaq aybsiz. Bola nasha chekishni maktabda o'rganmagan edi. Yakshanba kuni shomga yaqin mahallaga xabar keladi: maktabning hojatxonasida uch o'smir nasha chekishayotgan ekan. Mahalla faollari bilan militsiya noziri borishadi. Kayfdagi bolalar militsiyaga emas, mahalla idorasiga olib kelinadi. Uylariga qo'ng'iroq qilinadi. Birining otasi "Borishga vaqtim yo'q", - deb javob beradi. "O'g'lingiz nasha chekar ekan, shuni bilasizmi?" - deb so'ralib, "Bilaman, nima qilsalaring qilaveringlar", - degan javob eshitiladi. Uch nashavand o'smirning ota-onalari ham maktabni ayblashlari ajablanarli.
Maktabning hojatxonasida chekishsa maktab aybdor bo'lib qolmaydi-ku?
"Kim aybdor?" masalasidagi talashuv azaldan mavjud. Yigirmanchi asrning so'nggi o'n yilligidagi javoblar bahsida "televideniye" degan fikr tobora kengroq o'rin ola boshladi. Televideniye va video ayniqsa sharqona tarbiya, odob bilan chiqisha olmay qoldi. Fransiyalik yozuvchi Mopassan behayo voqealarni tasvir etishi bilan olam aro mashhur bo'lgan.
Hindistonlik ulug' adib Tagor "Ishqilib mening xalqimga Mopassan yetib kelmasin", - deb umid qilgan ekan. Tagor millatiga xos odob pokizaligini saqlash qayg'usida shunday degan. Hind kinolarida sevishganlarning o'pishishlarini ko'rsatmaslik shu odob talabi asosidadir. Ne ajabki, ayni shu Hindistondagi yashirin kinostudiyalar ishlab chiqarayotgan behayo filmlar dunyoda yetakchi o'rinlarda hisoblanadi. Bugungi o'smir-yoshlarga Otelloning rashkli muhabbati begona, Otabek va Kumushning taqdirini yig'lab o'qimaydilar. Ularda surur(romantika) yo'qmi yoki qahri qattiq bo'lib o'syaptilarmi? G'arb kinolari sel kabi yog'dirayotgan "Erkin muhabbat" "g'oya"si, ya'ni istagan kishisi bilan it singari qo'shilib ketaverish odati odamiylik odobidan g'olib kelyaptimi?
Rossiya televideniyesida mash'um fojea haqida xabar berilib, bunda g'arb kinolari ayblandi. Ma'lum bo'lishicha, o'n olti yoshli o'smir uyiga sal kechroq kelganida onasi va akalari tomonidan tanbeh eshitadi. Bu tanbeh unga yoqmay, oshxonadan bolta ko'tarib chiqib onasi bilan akalarini sovuqqonlik bilan chopib tashlaydi. Qo'rqib ketgan ukasiga pul berib, buvisinikiga jo'natadi. O'zi esa xotirjam holda ko'chaga chiqib, pivoxonaga boradi. Men uning javoblarini eshitib hayratga tushdim. U o'zini mutlaq aybdor his qilmadi. O'z erkini himoya qilgan emish. Nazarimda, faqat ruhiy kasal odamgina o'z onasini chopib tashlashi mumkin. Bu o'smirda ruhiy xastalik alomati sezilmadi. Suhbatlashayotgan muxbirning ta'kidlashicha, yigitcha zulm, o'ldirishlarni aks ettirgan bir filmni sakson olti marta ko'rgan ekan. Muxbirning fikricha, aynan shu kino g'oyasi bolani sovuqqon qilib qo'ygan va oqibatda onasini chopayotganda qo'li qaltiramagan. Muxbirning xulosasiga e'tiroz bildirmaymiz. Biroq, bir savolni o'rtaga tashlab, fikrlashga da'vat qilamiz: televideniye yo'q paytida, bema'ni kinolar ishlanmagan davrlarda ham jinoyatlar bo'lib turardi. Bunga nima deymiz?