Borsa kelmas darvozasi (hikoya) [Said Ahmad]

Borsa kelmas darvozasi (hikoya) [Said Ahmad]

«Shahidlar xotirasi» maydonidagi gʻamgin oʻylar Bu vatan qanday vatandir, har goʻshasida turmalar, Qoʻngani bir yer topolmay osmonda yiglar turnalar. («Xalq dushmani»ning kizi yigʻlab aytgan qoʻshiqdan) «Shahidlar xotirasi» yodgorlik majmui bugun-erta tantanali vaziyatda ochiladi. Har bir terilgan gʻishtga, har bir chekilgan naqshga ziyoratchilarning koʻz yoshlari tomadi. Odamlar bu yerga shodon qoʻshiqlar kuylash uchun emas, oʻynab-kulish uchun emas, azob-uqubatlarda zor-zor qaqshab jon bergan jigarlarining ruxlari bilan yuzma-yuz boʻlgani keladilar. Uyga toladilar, sogʻinchdan pora-pora boʻlgan yuraklarini boʻshatgani keladilar. Bunda bukj bir sukunat xukmron. Bu yerda xotira, bu yerda xayollar, oʻksiklik, yetimlik iztiroblari, sogʻinch hukmron... Maydon yonboshidagi temir yoʻldan guldirab, qichqirib shumshuk poezd oʻtadi, baland, salobatli koʻprik tagiga bosh suqib soʻngsiz, poyonsiz temir izlardan bobolarimizni olib ketgan yoklarga, borsa kelmas Sibir tomon yoʻl oladi. Bu yoʻldan yopiq vagonlarda yuz minglab yurtdoshlarimiz kon qaqshab oʻtganlar. Kdytmaganlar. Bolaligimning bir boʻlagi shu yerda, hozir biz «Shahidlar xotirasi» yodgorlik majmui deb atayotgan joyning xuddi oʻzginasida oʻtgan. Odamlar «Alvasti koʻprik» deb nom koʻygan koʻprik tagidan tinimsiz poezd oʻtardi. Onamning singlisi, katta xolamning bogʻi shu yerda edi. Bogʻning bir tomoni «Alvasti koʻprik»ka, bir tomoni Sabzavotchilik tajriba stantsiyasiga, etagi temir yoʻlga tutash edi. Bu joylar kechalari juda vahimali, qoʻrqinchli boʻlardi. Koʻprik tagida ajinalar bor, deb tunda koʻprikdan deyarli odam oʻtmasdi. Bu joylarga xali elektr kelmagan, atrofda milt etgan bir nur koʻrinmasdi. Ba’zan mahallaga GPU odami kelib, oqsoqolga nimalarnidir tushuntirardi. Oqsoqol esa uyma-uy yurib,qorongʻi tushgandan keyin koʻchaga chiqmasliklarini, bolalarni ham uyda ushlab turishlarini tayinlardi. Biz bolalar baribir qochib chiqib ketardik. Bilamiz, GPU odami bekorga kelmagan. Butalar orasiga yashirinib temir yoʻlning naryogʻidagi «Najas tepa»ga qarab pusib oʻtirardik. Temir yoʻl boʻylab miltiq koʻtargan soqchilar u yoqdan-bu yoqqa borib, kelib turardilar. Boshliqlari kamariga toʻpponcha taqqan qorovulboshi ulardan xabar olib turardi. Bunday paytda «Alvasti koʻprik»dan birovni oʻtkazishmasdi. Tun yarmidan oqqanida koʻprikdan usti berk yuk mashinasi oʻtadi. Chap tomonga burilib, «Najas tepa» oldidagi oʻngir yonida toʻxtaydi. Undan qoʻli bogʻlangan besh-olti kishini tushirishadi. Ruscha soʻkishlar baralla eshitilib turadi. Qorongʻida hech narsa koʻrinmaydi. Buta shoxlari orasidan mashina chirogʻi arang koʻrinadi. Birdan mashina farasi doʻnglikni yoritib yuboradi. Buta shoxlari orasidan oʻsha tarafga tikilib qaraymiz. Koʻli bogʻliq yetti kishi qator turibdi. Ulardan oʻn besh metrlar uzoqlikda soqchilar yelkadan miltiqlarini olib shay boʻlib turishibdi. Zatvorlarning sharaqlagani eshitiladi. Boshliq «ot!» degan buyruq beradi. Yetti miltikdan barobar oʻq uziladi. Koʻli bogʻliqlardan ikki-uchtasi yiqiladi. Dod-faryodlar, ingrash tovushlari eshi-tiladi. Miltiqli kishilar yiqilmay tik turgancha chayqalayotgan yaradorlarga yana oʻq uzadilar. Otilganlarning ovozi tinadi. Xolamning oʻgʻli Ne’matilla, dushmanlarni otishdi, dedi. Men esa dagʻ-dagʻ titrayman. Uning bilagiga osilib, yur, ketaylik, deb qistayman. Jim tur, bilib qoladi, deb meni jerkib tashlaydi u. Qorongʻi kechani sukunat bosdi. Bir ozdan keyin oʻsha joydan chang koʻtarildi. Pastga tashlanayotgan tuproq changlari mashina farasining oʻtkir nurida pastak bulutdek aniq koʻrinib turardi. Temir yoʻl shpallari ustida u yoqdan-bu yoqqa yurib turgan soqchilar yuqoriga chiqib ketishdi. Mashina chirogʻi goh daraxt uchlarini, goh pastak tomlarni yoritib orqaga burildi. Keyin «Alvasti koʻprik» tepasiga chiqib shahar tomon shitob bilan ketdi. Orqaga qaytyapmiz. Yettinchi lampa yonib turgan qoʻshnimizning yoʻlagida toʻrt kishi bosh ekkancha sukut saqlashardi. Duradgor amaki hozirgina shahid boʻlganlar ruhxiga qur'on tilovat qilardi. U oyatlarni shunday hazin oʻqirdiki, beixtiyor yigʻlab yuborging keladi. Zimiston jimligida qorining ovozi gox baland, goh past suzib yurardi. Ana shu voqeadan keyin xolamning bogʻiga juda kam boradigan boʻldim. Keyinchalik toʻygami, ma’rakagami borganimda, koʻprikka chiqib, temir izlarga qarab oʻyga tolaman. Tagidan tinimsiz poezd oʻtaverganidan, parovoz tutuni qoraytirgan, qurumga toʻlgan koʻprik tagiga qarayman. Mana shu koʻprik tagidan poezd meni ham olib ketgan. Oʻshanda nimalarni oʻylagandim? Bilmayman. Meni shuur tark etgan, butun vujudim karaxt boʻlib qolgan edi... Eshik oʻrni toʻr sim bilan koplangan toʻrt kishilik kupega koʻrpa-toʻshaklariyu, oziq-ovqatlari bilan yigirma yetti kishi tiqishtirilgan. Qani endi qimirlab boʻlsa! Birining oyogʻi birining boshida, birining boshi boshqasining qoʻltigʻida qisilib qolgan. Pastda qolganlari bukchayib, bellaridan bosayotganlarni arang koʻtarib turardilar. Birov birovni tanimaydi. Bir-birini oʻrischalab, bolaxonador qilib soʻkishdan boʻlak gap yoʻq. Oyoq ostida qolib ketgan mahbus bor ovozi bilan qichqira boshladi. Sokchi yigit qafas eshigini ochib uni sugʻurib oldi. Hamon dodlayotgan mahbusning chap qoʻlini qoʻltigʻidan oʻtkazdi, oʻng qoʻlini yelkasidan oshirib, ikkala koʻlini bir-biriga tortib yaqinlashtirdi. Keyin ikki bilagiga avtomat kishanni soldi. Har qanday bardoshli odam bu xil azobga chidayolmasdi. Ikkala qoʻl beixtiyor orqaga tortiladi. Tortilganda avtomat kishan bilak suyaklarini sindirib yuborgudek qisadi. Kani endi bu azobga chidab boʻlsa! Mahbus ingrar, vahshiy bir ovozda boʻkirardi. Yerga dumalab dodlardi. Soqchilar unga parvo qilmaydilar. Aksincha bittasi, boʻkirma fashist, deb uning biqiniga ikki marta bor kuchi bilan tepdi. Ana shundan keyin u hushidan ketdi. Ovoz chiqarmay qoʻydi. Butun umrini qamoqlarda oʻtkazgan, shoʻro xukumatining jami qamoqxonalarini koʻrgan ashaddiy, zoʻravon blatnoylar ham pusib qolishdi. Soqchi xushidan ketgan mahbusning betiga suv sepib, chala oʻlik holda sudrab yana qafasga tikdi. Qoʻshni qafaslardagi gʻovur-gʻuvur ham tindi. Odamlar yoʻl azobi — goʻr azobi, deydilar. Goʻr azobi nima ekan? Jahannam azobi nima ekan? Bu xil azoblarga inson bolasi hali nom topmagan. Baxtsiz insonlarni koʻraverib beti qotib ketgan soqchilar uchun bular odammi yoki goʻshtga topshirish uchun kushxonaga olib ketilayotgan molmi, bari bir edi. Vagon ichida uzoq vaqt yoʻlni koʻrmay ketayotganingda avvaliga old tomonga qarab ketayotganingni bilasan. Bir muddat mudrab koʻz ochganingda poezd orqaga qarab ketayotganga oʻxshayveradi. Shunday paytlarda senda qadrdon yurtimga qaytib ketyapman, degan bir ilinj paydo boʻladi. Poezd hech qaerda toʻxtamasdi. Siyosiy mahbuslarni olib ketayotgan eshelonga stantsiyalarda alohida «hurmat» bilan yoʻl boʻshatib berishardi. Bir katta stantsiyada — menimcha, Olmaota stantsiyasi boʻlsa kerak, uzoq turib qoldik. Ikki ofitser va toʻrt-beshta soldat yoʻlakda paydo boʻldi. Katta papka qoʻltiqlab olgan ofitser qoʻlidagi roʻyxatga qarab mahbuslarni nomma-nom chaqira boshladi. — Nomi chikkanlar yuklari bilan yoʻlakka chiqsin, —deb buyruk berdi u. Ikki soatlar chamasi vaqt ichida vagon yengillab qoldi. Bizning kafasdan oʻn toʻqqiz kishi koʻrpasini koʻtarib chiqib ketdi. Ofitser: — Shirimbetov, yuking bilan chiq! — deb buyruq berdi. Shirimbetov tunov kuni koʻliga kishan solingan, soqchidan tepki yegan mahbus edi. U hali ham hushiga kelmay, ikki bukchaygancha mahbuslarning oyogʻi ostida yotardi. Ofitser uni yana ikki marta chakirdi. Ammo Shirimbetovdan sado chiqmasdi. Ikki soqchi uni sudrab olib chiqmoqchi boʻldi. Shirimbetov oʻlgan, tanasi ham allaqachon sovib boʻlgan edi. U qachon oʻlgan, hech kim bilmasdi. Uni ikki soqchi koʻtarib yoʻlakka olib chikdi. Unga kishan solishganda azbaroyi tiqilinchda orqamga burilib unga qarayolmagan edim. Uning yuziga endi koʻzim tushdi. Oʻn yetti-oʻn sakkiz yoshlardagi hali murti chiqmagan qoraqalpoq bolasi edi. Shirimbetov bukchaygancha, oyoqlari bukilgancha kotib qolgan edi. Haligacha ochiq turgan koʻzlarida nur soʻngan. Cheksiz alam, iztirob, nafrat aks etgan bu koʻzlar endi loqayd, hech qanday ma’no anglatmas edi. Qafasda yetti kishi qoldik. Yonimizdagi boʻshab qolgan kafasga bizdan yana uch kishini opchiqib ketishdi. Endi bizga joy bemalol boʻlib qoldi. Sheriklarimizdan biri Shinjonning gʻulja shahridan oʻrta Osiyo Davlat universitetiga oʻqishga kelgan, josuslikda ayblanib «Troyka» tomonidan oʻn yil muddatga hukm qilingan Qodirxon degan uygʻur yigiti edi. Yana biri yoshi yetmishlardan oshgan soqov. Qay millatga mansubligini soʻrab bilolmadik. Kar-soqovlar oʻrtasida sovetlarga qarshi tashviqot yuritgani uchun qamalgan, barmoqlarini bukib koʻrsatishicha oʻn besh yilga hukm qilingan ashaddiy «dushman» ekan. Yana biri qaysidir rayon gazetasining muharriri, raykom byurosining a’zosi boʻlgan. Plenumda uchinchi sekretarlikka tavsiya qilingan, rayonda suyuqosqligi bi-lan nom chiqargan ayolga qarshi ovoz bsrgan. Eri rus boʻlgani uchun yoqlab ovoz bermagansan, deb millatchilikda ayblashgan. Yetti yil muddatga ozodlikdan mahrum qilingan. Qamoqda zoʻravon blatnoylar ogʻzidagi toʻrtta tilla tishini qoqib olganlar, milklari, lunjlari shi-shib ketgan. Yigirma besh yoshlardagi Abdulla gʻapporov degan chiroyli bir yigit edi. Poezd ilgarilab borardi. Ne manzilu ne marohillardan oʻtmadik. Bu qafas-vagon uylarga kimlar chiqmadiyu, kimlar tushmadi. Butun shoʻro zaminining qon tomiridek taralgan temir izlar boʻylab sudralgan «Baxtsizlar uyi»da buguni qorongʻu, ertasi noma’lum ZYeK deb atalmish jismoniy shaxslar sarson-sargardon kszardi. Lagerga kelganimdan keyingina «qonuniy» mahbus maqomiga ega boʻldim. Shu kundan boshlab zek nomini oldim. Bu joyda yigirma yillab raqam bilan atalgan va oʻz nomini unutib yuborganlar koʻp edi. Ular kimliklarini uylaridan toʻrt-besh yilda bir keladigan posil-ka qutisi ustidagi yozuvdan bilardilar. Lagerimizning tepasiga tikanli sim qadalgan, oʻrta-si yoʻlakli ikki tosh devor ayollar boʻlimidan ajratib turardi. Shu qoʻsh devor orqasidagi mahbus ayollarning baqirish-chaqirishlari, qoʻshiqlari, yigʻilari, qargʻishlari aniq eshitilardi. Yillab ayol koʻrmagan mahbuslar bu ovozlardan qiyqirib yuborardilar. Ba’zan oʻsha tomondan shamol esganda ayol hidiga qorishgan havodan toʻyib-toʻyib nafas olardilar. Karantin muddatini oʻtab boʻlgan kunimning ertasi meni lager boshligʻining yordamchisi chaqirtirdi. — Yozuvchimisan? Endi kasbingni oʻzgartirishingga toʻgʻri keladi. Muhim topshiriqni bajarasan. Qanday topshiriq ekanini zonadan tashqariga chiqqanda bilasan. — Qani, marsh! — dedi u istehzoli kulib. — Yozuvchi emish, hozir kim koʻp, yozuvchi koʻp. Goʻrkov kam, bildingmi? Soqchi meni ergashtirib tashqariga olib chiqib, keksa qozoq nazoratchiga topshirdi. Boshliq yordamchisi 6u boʻshashgan yozuvchi qayoqqa qochardi, deb oʻylagan boʻlishi kerakki beshotarni arang koʻtaradigan nazoratchiga meni topshirgan. Shtab oldida oq xalat kiygan itxona veterinari irkitgina chol bir qoʻlida belkurak, bir qoʻlida qogʻoz qop ushlab kutib turardi. — Shuni qabristonga oborib koʻmib kelasan. Qogʻoz qopda yigirma kilocha keladigan muzdek bir narsa bor edi. Olisda mahsublar qabristoni koʻrinib turardi. Yelkamda belkurak, qoʻlimda ogʻir qogʻoz qop, orqamda beshotar koʻtargan nazoratchi yetovida yoʻlga tushdim. Qandoq kunlarga qoldim, deyman oʻzimga oʻzim. Qabristonga stib kelganimdan keyin qopni ochdim. Ochdimu miyamga chaqin urilgandek boʻldi. Qopda nemis ovcharkasining muzlagan murdasi bor edi. Boʻshashib xarsang ustiga oʻtirib qoldim. Nazoratchi maxorka tutatib, olis-olislarga tikilib oʻtiribdi. Choʻl nihoyatda befayz, odam bolasini yutaman, deyayotganga oʻxshardi. Qozoqlar 6u joyni bekorga «Petpak dala» (Badbaxt dala) deb atamagan. Mis kukunlaridan zanglagan choʻl yashil tusga kirgan. Olisda adashgan yolgʻiz tuya qimirlamay turibdi. Sarobda uning aksi, xuddi chayqalgan hovuzda koʻrinayotgandek goh choʻkib, gox paydo boʻladi. Ikki soatcha urinib, toshloq yerda bir yarim burma bolish sigʻadigan goʻr qazidim. — Oʻtir, damingni ol, — dedi nazoratchi. — Ne yerning bolasisan? — deb soʻradi. Unga, toshkentlikman, deb javob qildim. — Tashkent ulkan qala, Astana qala, — dedi. Qopdan itning qotib qolgan oʻligini olib tuproq ustiga qoʻydim.» — Bu it generalimizning iti. Qochgan mahbuslarni tutishda bunga teng keladigan it topilmasdi. Lagerdan qochgan bir mahbus uni lom bilan urib oʻldirib qoʻygan. Ablah haligacha qoʻlga tushgani yoʻq. General Moskva kasalxonasida operatsiya boʻlgan. Hali-beri kelmas emish. Boshliqlarimiz itining oʻlganini telefonda aytib, undan koʻngil soʻrashdi. «Koʻrinarli joyga koʻminglar, borganimda oʻzim unga yodgorlik oʻrnataman» degan telegramma keldi. Bechora befarzand edi. Shu it bilan ovunardi. Endi unga qiyin boʻladi. — Itmi yo generalning oʻzi befarzandmi? — deyman kinoya bilan. Nazoratchi, tiling qursin, zahargina ekan, dedi gapim malol kelganidan. Ahvolimdan, qilayotgan ishimdan oʻz-oʻzimga xoʻrligim keldi. Azizning boshi yerda, itning boshi mis tovokda, deb shuni aytsalar kerakda. Necha ming odam xor-zorlikda mis konlarida oʻpkasi zanglab jon beryapti. Ularning qadri shu itchalik yoʻq. Bunda generallar, polkovniklar amaldorning oʻlgan itiga motam tutadilar. Egasiga hamdardlik izhor qiladilar. Itni koʻmib orqaga qaytyapmiz. — Juda yuzaga koʻmding, chirogʻim. Tunda qashqirlar tuproqni timdalab ochib, itni yeb ketadilar. Tuproq ustiga ogʻirroq tosh bostirib qoʻyish kerak edi. Bu ishing uchun general seni sogʻ qoʻymasov. Oradan ikki haftacha vaqt oʻtib, nazoratchi menga bir «xushxabar» yetkazdi. Generalni Kislovodsk sanatoriysida birov palatada soʻyib ketibdi. Bu ishni lagerdan qochganda itni oʻldirgan mahbus qilgan boʻlishi kerak, deb gumon qilishayotgan emish. Butun nafratimni hazilga qorishtirib dedim: — Uligini shu yerga olib kelishsa, itining yoniga oʻzim yaxshilab koʻmib qoʻyardim. Tepasiga «Bu goʻrda ikkita it yotibdi» degan lavha qoʻyardik. Nazoratchi sergaklandi. — Sen bolaga oʻn yil kamlik qilayotganga oʻxshaydi. Bu gaping uchun yana oʻn yil qoʻshib qoʻyishlarini bilasanmi?! Ogʻzingga ehtiyot boʻl. Eshitsa seksotlar darrov sotadi. Aytgancha, koʻmib kelgan itimizni oʻsha kechasiyoq shoqollar yeb ketibdi. Bizning barakda oʻn yil muddatini oʻtab boʻlgan, bu-gun-erta ozodlikka chiqishni sabrsizlik bilan kutayotgan Dadajon degan andijonlik kishi bor edi. U bilan koʻp gaplashardik. U meni pochcha, deb atardi. U ertadan kechgacha gʻimirsib ketishga tayyorlanardi. Yoʻlda kiyib ketish uchun oʻziga brezent qoʻlqopdan shippak tikdi. Xom-surup choyshabdan koʻylak tikdirdi. Yashiklardan koʻchirib olgan fanerdan chemodan yasadi. Bolalarining oldiga quruq bormasin, deb barakdagi biz mahbuslar baholi qudrat bir soʻmdan, ikki soʻmdan pul toʻplab choʻntagiga solib qoʻydik. — Pochcha, — derdi ajib bir entikish bilan u, — albatta Toshkentga tushib oʻtaman. Saidaxonga sizdan salom yetkazaman. Andijonga borganimda hovlilariga kirib, onalariga ham salomingizni yetkazaman. Dadajon oʻn yillik azob-uqubatlar yukini yelkasidan tushirib, ozodlik ostonasida entikib-entikib turardi. Nihoyat uni maxsus boʻlim vakili chaqirdi. Un besh choqli mahbus uni kuzatib chiqdik. Dadajon qushdek yengil boʻlib ichkariga kirib ketdi. Hozir u chikadi. Uni bagʻrimizga bosib erkinlik bilan qutlaymiz. Besh minut oʻtmay, u yelkasida ogʻir tosh koʻtarib kelayotgandek bukchayib chikdi. Nima boʻldi, deb undan soʻraymiz. U gapirolmas, tili tanglayiga yopishib qolgandek entikardi. U zoʻrgʻa «yana besh yil» deya oldi, xolos. Troyka — maxsus kengash (osoboe soveshanie) hukm qilgan mahbus muddatini oʻtab ham qutulolmasdi. Maxsus kengash qarori abadiy qamoq jazosi bilan teng edi. Dadajon adoyi tamom boʻldi. Bukchayib, bir oyda yuzlarini ajin bosib ketdi. Ellik birinchi yilning oktyabri oyoqlab qolgan. Aytishlaricha, bu joylarning qishi qattiq boʻladi. Hozirdanoq ochiqda qolgan idishlardagi suvlarning betini iiyoz poʻstidek muz qoplaydi. Ertangi kun hech qanday yaxshilik va’da qilmaydigan kuz kechalari naqadar hazin, naqadar ogʻir. Istiqbolda biron yilt etgan nur koʻrinmaydigan sovuq oqshomlarda oʻzingni oʻldirging keladi. Meni ham «osoboe sovegdanie» oʻn yilga hukm qilgan. Endi bir yarim yili oʻtdi. Oldinda yana sakkiz yildan ortiq qora kunlar... Yashagim kelmay qoldi, koʻngilni koʻtaradigan, yashashga undaydigan biron gap tilimga kelmaydi. Bu oqshom uxlamay Saidaxonga xat yozayapman. «Saidaxon, salom! Boshingizga tushayotgan koʻrgiliklardan xabarim bor. Sizni qiyin-qistovlarga olishayotganlarini eshitdim. Iltimos, shularnnng gapiga kirnng. Yoʻqsa juvonmarg boʻlib ketasiz. Qamoqdan qachon chiqishi noma’lum boʻlgan odam uchun koʻpam oʻzingizni qiynamang. «Erimdan kechdim» deb yozib bering. Oʻlay agar, xafa boʻlmayman. Siz yashashingiz, ijod qilishnngiz kerak. Shuncha azoblarga chidayapmanmi, bunga ham chidayman. Ochigʻini aytsam oʻzimning ham yashagim kelmay qoldi. Siz ozod qush edingiz, menga tegib qafasga tushdingiz. Shu qafas eshigini bugundan boshlab ochib yuborishga qaror qildim. Men toʻgʻrimda oʻylamang. Meni yoʻq deb biling, Sizning yaxshiliklaringizni, atigi besh oygina yashagan totli kunlarimiz xotirasini oʻzim bilan olib ketaman. Xayr. Qandoqki gunohlarim boʻlsa bariga tavba qildim. Xayr. Said Ahmad. 1951 yil, 21 oktyabr». Xatni qozoq nazoratchisiga bsrib, vagon pochtasi qutisiga tashlashni iltimos qildim. Ellik ikkinchi yilning 24 yanvarida Saidaxondan xat keldi. Ginayu ta’nalarga toʻlgan xatni oʻqirkanman, oʻksib-oʻksib yigʻladim. Bu qamalganimdan beri ikkinchi marta yigʻlashim edi. Bir ogʻiz soʻz, birgina ogʻiz soʻz yurak-bagʻrimni algʻov-dalgʻov qilgan, koʻz yoshlarimni ich-ichimdan mijjalarimga olib chiqqandi. «Sizga kiyim-bosh olib qoʻydim», degan edi Saidaxon oʻshanda. Oʻylab qarasam, shu paytgacha hech kim menga mehribonchilik qilmagan ekan. Goʻdak paytimda, esimni tanimayoq oʻz tashvishimni oʻzim tortgan ekanman. Birov menga manavuni yeb ol demagan, birov menga manavuni ol, deb bir soʻm bermagan ekan. «Sizga kiyim-bosh olib qoʻydim...» Bu soʻz gʻoyibdan kslgan ilohiy bir soʻz edi. Bu soʻz butun vujud-vujudimga singib ketgan issiq, yoqimli soʻz edi. Mana, endi bu xat butun hayotimni siltab tashladi. «...Behuda xayollarga bormang. Siz nima boʻlsangiz men ham shunday boʻlaman. Hech qanday qiyin-qistovlar meni sizdan ajratolmaydi. Yashasak birga yashaymiz, oʻlsak birga oʻlamiz. Siz bunaqa irodasiz odam emasdingiz-ku, nima boʻldi? Chidang, ayol boshim bilan men chidayapman-ku! Hali oldimizda, eh-he, kancha yaxshi kunlar bor. Uylar quramiz, bogʻlar qilamiz. Endi xatni kulib-kulib yozing, xoʻpmi? Sizga xamisha va yana xamisha sadoqat bilan Saida. 1951 yil 30 dekabr. Sizni kirib kelayotgan yangi 1952 yil bilan tabriklayman. Iloyo 53-yilni birga kutish nasib qilsin. Yillar hatto sochdan rangni oʻchirdi, Xusnga tashladi nursiz bir soya, Ammo xayolimga yetmayin kuchi oʻzimga butunlay berdi nihoyat Lekin sen choʻchima oʻylaringni men Faqat oʻn sakkizda turib eslayman. Faqat oʻnsakkizda yurib eslayman oʻnsakkiz yoshdagi yoʻllaringni men. Ilova: Xabaringiz bor, meni soyuzdan oʻchirishgan. Agar eringizdan kechsangiz yana soyuzga qaytarib olamiz, deyishdi. Men gapimdan qaytmayman, deb javob qildim». Goh kulib, goh yigʻlab ellik ikkinchi yilni ham oʻtkazdik. Mahbuslar har bir bayramni yosh bolalardek sabrsizlik bilan kutishadi. Bayramda albatta amnistiya boʻladi, deb umid qiladilar. Bayram oʻtgach, havosi chiqib ketgan pufakdek boʻshashib qoladilar va boʻlgʻusi bayramdan umidvor boʻlib yashaydilar. Ellik uchinchi yilning bahori ham keldi. Bu bahor mamlakatning siyosiy hayotini butunlay oʻzgartirib tashladi. STALIN oʻLDI! Butun mamlakat motamda. Radio kuni bilan ogʻir, yuraklarni oʻrtovchi hazin kuylar eshittiryapti. Markazning buyrugʻi bilan «dohiy» Stalin mavzoleyga qoʻyilayotganda Sovet mamlakatining jamiki xududlarida poezdlar, kemalar, mashinalar, hamma transport vositalari kelgan joylarida tek qotadilar. Zavodlardagi stanoklar toʻxtatiladi. Mamlakatning ikki yuz milliondan ortiq fuqarosi tik turib sukut saqlaydi. Lagerimiz boshliqlari jami mahbuslarni toʻrt qator qilib safga tizdilar. Ikki mingdan ortiq mahbus tik turibdi. Soqchilar boshligʻi, lager boshligʻining yordamchisi, nazoratchilar nimanidir kutishyapti. Boshliq bilagidagi soatga tez-tez qarab qoʻyadi. Radioda Kreml soatining jarangi eshitildi. — Aziz fuqarolar, aziz fuqarolar, diqqat, diqqat! Tik turib sukut saqlansin! Shundan keyin sukunat boshlandi. Butun mamlakat motam sukunatiga gʻarq boʻlgan. Qoʻsh devor orqasidagi ayollar zonasida quvnoq qoʻshiq yangradi. Yuzlab ayollar qoʻshiqqa joʻr boʻlishdi. Ketma-ket shoʻx laparlar biri-biriga ulanib ketaverdi. Tikanli sim beriyogʻida buyuk motam, nari yogʻida bayram boʻlayotgandek edi. Erkaklar zonasidagi mahbuslar oʻrinlaridan turmadilar. Ularni soldatlar miltiq qoʻndogʻi bilan ursalar ham oʻtiraverdilar. Ayollar zonasidan erkaklar sha’niga ta’nalar yogʻilardi. — Erkakmisanlar, senlarni Stalin pichib qoʻygan. Erkak boʻlsalaring boshla qoʻshiqni. Bugun aytmasang, qachon aytasan shodlik qoʻshigʻini! Shu gapdan keyin oʻtirmay tik turganlar ham oʻtirib olishdi. Ularni doʻq-poʻpisa bilan ham oʻrinlaridan turgʻizib boʻlmadi. Chap tomondan jur'atsizgina boshlangan qoʻshiqqa boshqalar ham asta-sekin qoʻshila boshladilar. Ikki ming mahbus «Brodyaga Baykal pereexal» degan qoʻshiqni ayta boshladi. Bu qoʻshiqni mamlakatdagi jami lagerlarda mahbuslar dard bilan, mung bilan xonish qilardilar. Mahbuslar Moskvaning «Sentralka» deb atalgan qamoqxonasi toʻgʻrisidagi qoʻshiqni boshlashdi. Qoʻshiqda «Sentralka, tsentralka, sening qalin devorlaring orasida mening yoshligim, mening talantim qurbon boʻldi», deb kuylanardi. Ukrain, belorus mahbuslar «Gopak»ka raqs tushib ketdilar. Kavkazliklar «Lezginka»ga oʻynardilar. Utirgan ikki ming mahbus barobar «Assa», «Assa» deb chapak chalardi. Oʻzbeklar «Andijon polka»sini boshladilar. Bu yerda «mayda millat» (natsmen) deb atalgan oʻzbegu qozoqlar, qirgʻizu turkmanlar ham raqsga tushib ketdilar. Soqchilar boshligʻi oʻyinni toʻxtatmoqchi boʻlib havoga avtomatdan uch marta oʻq uzdi. Baribir oʻyin toʻxtamadi. Devorning nariyogʻidan, balli, balli, yigitlar, degan tovushlar kela boshladi. Men ham qiziqib ketib oʻrnimdan turdimu ichimda mingʻillab polkaga oʻynay boshladim. Qamoqxona boshligʻining yordamchisi meni oʻyindan toʻxtatdi. — Senga nima boʻldi? Sen axir yozuvchisan, bularni toʻxtatishimizga yordam berishing kerak. — Men yozuvchi emasman, it koʻmadigan goʻrkovman. Shunday dedimu oʻtirib olganlar orasiga kirib oʻynayverdim. Oʻtirib olganlar barobar qarsak chalardilar. «Dohiy» Stalin hurmatiga bildirilgan sukut daqiqalari lagerimizda ana shunday tantanali vaziyatda oʻtgan edi. * * * Xayollar, xayollar, intihosiz, soʻngsiz xayollar, siz meni qay manzillarga boshladingiz? Endi bu yoʻllarga meni boshlamang. Bu manzillarda umrim gullari toʻkilgan. Yoshlik tugʻyonlari shu joylarda soʻngan. Hur boʻlib yaratilgan insonning qanchalik xor boʻlishini, ota-onasi yaxshi niyat bilan qoʻygan ismining raqamlarga almashtirilganini nainki koʻrdim, aksincha, oʻz boshimdan kechirdim. Insonga bir marta beriladigan umrning yaxlit bir parchasini yulib qolgan bu manzillarni qayta koʻrmoq naqadar ogʻir va koʻngilsiz. Shu topda bir vaqtlar «Alvasti koʻprik» deb atalgan joyda olislarga, Sibir yoqlarga choʻzilib ketgan temir izlarga qarab, ana shunday iztirobli xayollarga berildim. Temir yoʻlning naryogʻiga qarayman. Yetti mahbus otilgan joyni qidiraman. U joylar endi yoʻq boʻlib ketibdi. Shu yetti baxtsizdan xotira boʻlib quloqlarimda yetti oʻq ovoziyu ularning dod-faryodlari qolgan, xolos. «Xalq dushmani»ning qizi kuylagan qoʻshiq yana yodimga keladi: Siz asir boʻlgan tsafasni tishlarim birlan buzay, Buzmasam mahshar kuni bagʻrimni armon tirnalar... Toshkent, 2000 yil 4 may. Professor Umarali Normatovga xat Azizim Umarali! Siz har koʻrishganimizda «Boshingizdan oʻtgan voqealarni yozing!» deb qistar edingiz. Nima deb javob berganim esingizdami? U voqealarni yozmoq uchun xayolan qamoq lagerlariga borishim, oʻsha azob-uqubatlarni qaytadan boshimdan kechirishim kerak. Bunga endi yuragim bardosh berolmas, degandim. Mana, «Borsa kelmas darvozasi»ga nuqta qoʻydim. Oʻrnimdan turayotganimda boshim aylanib, oʻtirib qoldim. Ichkari uyda televizor koʻrib oʻtirgan kuyov oʻglim Mahmudjonni chaqirdim. U rangimni koʻrib qoʻrqib ketdi. Shoshib tomirimni ushladi. Ichkaridan apparat olib chiqib qon bosimimni oʻlchadi. 200 ga 130. Bilaman, bu insult ostonasidagi holat. Besh kun kechayu kunduz uxlamay ushbu xotirani yozdim. Goʻyo besh kun qaytadan qamalib chiqdim. «Sarob» degan hikoyamni oʻqigansiz. Unga ham nuqta qoʻyganimda shu ahvolga tushgandim. Ushanda meni shu Mahmudjon oʻlimdan satslab tsolgandi. Kechasi soat uchda nevaram shahar uyimizga telefon tsilib dadasiga ahvolimni aytganida, u goʻyo Qibrayga uchib kelgan edi, «Tez yordamshi chaqirib kasalxonaga oborgan. «Sarob»da ham lager, qamoq voqealarini yozgandim. Yurak koʻtarolmadi. Shundoq boʻlishini bilaturib yozgan edim. Qandoq qora kunlar boshimizga tushganini bizdan keyingilar bilsin, deb yozdim. Oʻqib koʻring, ma’qul boʻlsa behad quvonardim. Sizga samimiy salom bilan S. A. 2000 yil 5 may.

Muallif: Said Ahmad