Erini er qilgan ayol (hikoya) [Gʻulom Karimiy]

Erini er qilgan ayol (hikoya) [Gʻulom Karimiy]

Ta’til payti qishlogʻimga borganimda adabiyotga qiziqib yuradigan bir necha hamqishlogʻim mendan: «Sadafiy degan shoirni taniysizmi?», – deb soʻrashdi. – U haqda bir-ikki eshitganman, darvish shoir, deyishadi. Lekin oʻzini koʻrmaganman, kitobi ham menga uchramagan, – dedim. – Nahotki?! U, axir, bizning viloyatdan, qoʻshni tumandan ekan. She’rlari bilan aytiladigan qoʻshiqlarni artistlar «Ey, Sadafiy» deb tugatishadi-ku, – ajab–lanishdi hamqishloqlarim. – Viloyat u yoqda tursin, tumanimizdan borib poytaxtda yashayotganlarning koʻpchiligini ham tanimayman. Toshkent katta shahar, undagi shoirlar soni Alisher Navoiy davridagi Hirot shoirlari sonidan kam emas, – dedim men sal balanddan kelib. Hamqishloqlarim bilan boʻlgan adabiy suhbat, bu sohada ularni qiziqtiradigan boshqa mavzu boʻlmagani uchun, shu tarzda yakunlandi. Biroq shu suhbat sabab boʻlib, men qoʻshiqchilik san’ati va uning benazir imkoniyatlari haqida mulohazaga berildim. Agar yetti yashar talantli bolakay oynai jahonda biron qoʻshiqni qoyillatib aytolsa, butun elga taniladi. Kamida bir necha kun barchaning ogʻzida gap boʻladi. Oʻzinigina emas, qoʻshigʻi matnini yozgan shoirni ham elaro mashhur qiladi. Holbuki, bir necha kitobi chiqqan nosirni oʻz mahalladoshlarining koʻpchiligi tuzuk-quruq tanimasligi, taniganlar ham, bironta she’rini mashhur xonandalar qoʻshiq qilib kuylamagani uchun, katta ijodkor sifatida e’tirof etmasligi mumkin. Mana, hamqishloqlarim ham mendan: «Biron yangi narsangiz chiqdimi?», – deb soʻrash oʻrniga, Sadafiyni tanish-tanimasligim bilan qiziqishdi. «Taniyman, oʻzimizning ukaxonlardan», – deb bir oz yolgʻonlaganimda, ular nazdida kaminaning maqomi bir pogʻona koʻtarilgan boʻlardi. Toʻgʻri, shoir doʻstlarim ta’sirida she’rlar qoralaganman. Bir turkumi «Sohil ohanglari» toʻplamida chop ham etilgan. Biroq, afsuski, qoʻshiq boʻlarlik she’rim yoʻq. Boz ustiga, qoʻshiqbop she’r yozishning uddasidan chiqilganda ham, uni xonandalarga, ayniqsa, yiriklariga ijro ettirish mushkulligini yaxshi bilardim. Mahallamizning moʻ‘jaz adabiy davrasi yoshullisi va adabiyotning tor koʻchalarida bizdan bir necha poyafzalni koʻproq toʻzitgan shoir akaxonimiz qoʻshiqbop she’rlar yoza olar, ular unda-bunda maydaroq xonandalar tomonidan kuylangan ham edi. – Falonchini zoʻr shoir deysizmi? Aslida unchalik emas, – derdi odatda akaxonimiz biron nomi chiqqan shoir haqida gap ketganda. – Gap shundaki, uning she’rlarini katta artistlar qoʻshiq qilib aytishgan. Bu jihatdan uning omadi chopgan. Lekin she’rlarini taqqoslasangiz, baribir, meniki kuchli! Faqat hozircha biron nomdor artist bilan tanisholmayapman-da. Nihoyat, akaxon adabiyotning keng va yorugʻ maydoniga chiqish, ya’ni nomi va she’rini katta sahnalarda jaranglatish uchun gʻoyatda mashhur xonandaga moʻljallab, maxsus qoʻshiq matnini yozdi. Xonanda tilidan elga lirik murojaat tarzida yozilgan she’rga: «Men sening yulduz qizingman, xalqim», degan sarlavha qoʻyilgan edi. Uni dastavval bizga oʻqib berdi. – E, qalamingizga tasanno, shedevr-ku bu! – dedi mahallamizning peshqadam shoiri Abduhamid Parda. – Xudo xohlasa, Yulduzning repertuaridan aslo tushmaydigan qoʻshiq boʻladi. Garchand, Pardaning mubolagʻaga moyilligi bizga sir boʻlmasa-da, e’tirof etish lozimki, she’r yurakdan yozilgan edi. Agar xonanda ham uni yurakdan qoʻshiq qilib kuylasa, xalq qabul qilishi tayin edi. Bundan soʻng turnaqator boʻlib keladigan yutuqlarni tasavvur qilavering. Albatta, xonanda yangi she’rlarga buyurtma berish asnosida bu she’rning qalam haqini joʻnatadi. Boshqa san’atkorlardan ham qoʻshiqbop she’rlarga buyurtmalar yogʻiladi... Xullas, shoir akamiz nashriyotda uzoq yillardan beri navbatda turgan, hali yorugʻlik koʻrmasdanoq bir muchalini oʻtkazgan toʻplami nashr etilishi, shoirlik shuhrati mahallamizdan tashqariga ham yoyilishi, turgʻunlikka yuz tutgan moddiy ahvoli yaxshilanishi – barchasini shu qoʻshiq ijobiy tarzda hal qilishidan umidvor edi. She’rni xonandaga yetkazishning eng oson yoʻli topildi. Akamiz xonandaning kontsertiga tushib, she’r koʻchirilgan qogʻozni guldasta orasiga joylab, oʻz qoʻli bilan taqdim etdi. Keyin sabr bilan kutdi. Xonandaning radiodagi chiqishlarini muntazam eshitar, lekin oylar oʻtsa-da, u intizor kutayotgan qoʻshiqdan darak yoʻq edi. Xonandaga qoʻngʻiroq qilib soʻrashga gʻururi yoʻl bermasdi. Bizga noliganda qoʻldan kelgancha tasalli berdik: «She’ringizni kelasi yil boshidagi yangi kontserti uchun olib qoʻygan boʻlsa kerak. Har bir katta kontsertida muxlislari uchun bir necha yangi qoʻshiq hadya etishi lozim-ku. Kelasi kontserti boshida sizning she’ringizni kuylasa ajab emas. Hatto yubiley kontsertini boshlash uchun ham bundan yaxshiroq qoʻshiq topish amrimahol». Zoriqib kutilgan kontsertga akamiz oilasi bilan birinchi kuniyoq tushdi. Chipta qimmatligi bois, biz she’r qoʻshiq qilinganiga ishonch hosil qilgandan soʻng tushadigan boʻldik. Biroq ertasiga akamizni tushkun holatda koʻrdik. Xonanda uning she’rini na kontsert boshida va na oxirida kuylabdi. Biz ham taajjublandik. Chunki she’rda hech qanday nuqson yoʻq edi. Unda qaerda kamchilikka yoʻl qoʻyildi ekan? – Oʻtgan yili she’rni xonandaning oʻz qoʻliga tutqazganmidingiz? – soʻradim men. – Qoʻliga tutqazganim yoʻgʻ-u, guldasta orasiga solib, koʻzga tashlanadigan qilib beruvdim, – dedi akamiz. – Eh, ishni xom qilibsiz-ku, – dedi jigʻibiyron boʻlib Abduhamid Parda. – Axir, u «ichiga nima solingan» deb barcha guldastalarni birma-bir titib chiqarmidi?! She’rni chiroyli xatjildga solib, guldastadan alohida qoʻliga berib: «Yulduzxon, shuni qoʻshiq qilsangiz, maxsus siz uchun yozilgan», – desangiz boʻlardi-ku! – Ha, shunday qilish kerak edi, – deya tasdiqladim men ham. – U she’ringizni koʻrmagan boʻlishi mumkin. Esiz, bir yil vaqt! – Xayrli ishning kechi yoʻq. Yulduzning kontserti oʻn kun davom etadi. Yana bitta chiptaga va bir guldastaga tushsangiz nima qipti?! – dedi Parda va oʻz tajribasi bilan oʻrtoqlashdi. – Men Norali Toʻraevga bagʻishlab yozgan dostonimni naq uning hovlisiga eltganman. Oʻzi yoʻq ekan-u, lekin qorovulga: «Oʻz qoʻliga berasiz», – deb tayinladim. Bunga ham uch-toʻrt oy boʻldi. Negadir, Norali hanuz qoʻngʻiroq qilmayapti. Nihoyatda band odam-da! Oʻzim bir oʻtib xabar olishim kerak. Shoir akamiz maslahatimizga amal qildi. «Yiqilgan kurashga toʻymas» deganlaridek, qoʻshiq matni bilan xonandani oʻngu soʻldan qamal qilishni boshladi. Xonanda viloyatlarga gastrolga chiqqanda, akamiz qaysidir viloyatdagi qarindoshiga «kontsertiga tushib, qoʻliga bergin», deb she’ridan nusxa joʻnatdi. Qoʻngʻiroq qilib natijani soʻraganida, «oʻz qoʻlim bilan oʻz qoʻliga berdim», – degan ijobiy javobni eshitdi. Shu orada qoʻshiq matnini xonandaga yana bir bor yetkazish uchun zoʻr imkoniyat paydo boʻldi. Radiodan muayyan kunda oʻsha xonanda bilan suhbat boʻlishi xabari berilib, savol va xatlaringizni kutamiz, deyishdi. Akamiz she’rga ajoyib bir xat ilova qilib, radioga oʻzi eltib berdi. Eshittirishni butun vujudi quloqqa aylanib tingladi. Suxandon qizga rahmat! «Sizga xat yoʻllaganlar orasida taniqli ijodkorlar ham bor», – deb akamizning ismi sharifini aytibdi. Soʻngra: «U kishi siz qoʻshiq qilishingiz uchun bir she’r yozibdilar, bir bandini oʻqib beraman», – deb chiroyli ovozda oʻqibdi. – She’r yoqdimi, qoʻshiq qilasizmi? – deb xonandaga murojaat qilibdi. – Juda yoqdi, shoir akamga rahmat! – degan javobni eshitganda akamizning koʻzidan yosh chiqib ketibdi. Lekin xonandasi tushmagur she’rni qoʻshiq qilish yoki qilmasligi haqida tayinli gap aytmabdi. Oradan yil oʻtib, navbatdagi kontsertda ham biz kutgan moʻ‘jiza roʻy bermagach, qanchalik noqulay boʻlmasin, «balki she’r matnini biroz oʻzgartirib, boshqa biron xonandaga berib koʻrish kerakdir», – degan mulohaza ham aytildi. Biroq akamiz keskin rad qildi. – Yoʻq, bu she’r atay uning oʻzi uchun yozilgan. Boshqasiga bersam, uvol boʻladi. Hech kim buni uning oʻzichalik aytolmaydi! Men hali aytmasidan oldinoq bu qoʻshiqni uning ijrosida eshitdim. (Biz angrayib, akamizga tikildik). Bir kuni deng, ertalab hali oʻrnimda yotganimda shu qoʻshiq tarala boshladi. Radiodanmi, televizordanmi – bilolmayman. Shunaqa mayin, dilrabo! Xotinim: «Turing, dadasi, ishga kechikasiz», – deb beliga tepdi qoʻshiqning. Turiboq: «Nega radioni oʻchirding, yoq!» – deb baqiribman. Attang, tushim ekan. Biroq shunchalik aniq-tiniq eshitdimki, bastakor boʻlganimda, darhol ohangini notaga tushirardim. Hay mayli, u katta kompozitorlar bilan ishlaydi-ku. Oʻsha ohangni albatta topishadi... Qishloqdan Toshkentga qaytib kelgach, yoz oqshomlaridan birida doʻstim – bolalar shoiri, shuningdek, kattalar uchun ham yozadigan Dilshod Rajab bilan Chilonzor xiyobonlaridan birida sayr qilayotib, kabobxoʻrlik qilish uchun ochiq havoda – favvora teg–rasida turgan stollardan biri atrofiga oʻtirdik. Nariroqdagi stoldan qoʻzgʻalgan juftlik Dilshodga tanish ekan. U borib koʻrishdi. – Bu odamni taniysizmi? – soʻradi Dilshod qaytib kelib oʻtirgach. – Yoʻq, birinchi koʻrishim, – dedim. – Qoʻshiqchi shoir Sadafiy shu boʻladi. Yonidagi ayol xotini. – E, shunday deng! Nihoyat, hamqishloqlarimga shoir Sadafiyni koʻrganman, deb baralla ayta olaman. Lekin uni darvish qiyofasida tasavvur qilardim. Bu esa poʻrim kiyingan viqorli bir odam. Oʻzi, Sadafiy taxallusli shoir bittami? – Ha, shoir Sadafiy shu. Chindanam bor-yoʻgʻi bir necha yil oldin u haqiqiy darvish edi. Qoʻshiqchi shoir sifatida tanilgani bilan na tayinli ishi, na uy-joyi bor va na kitoblari chiqqan edi. Xotini tufayli qaddini tiklab, darvishdan bekka aylandi. – Demak, yaxshi ayolni topib uylanibdi. – U ayolni emas, ayol uni topgan. Ularning romani menga yaxshi ma’lum. – Unda hikoya qilib bering. Kabob yeb eshitadigan goʻzal qissaga oʻxshaydi-ku. – Sadafiy ham bir necha she’ri qoʻshiq qilinib, elga manzur boʻlgach, poytaxtga omad izlab kelganlardan. Lekin uning iste’dodiga gap yoʻq, – deya hikoyasini boshladi Dilshod. – Men uning bir turkum she’rlarini oʻzim ishlaydigan gazetada chop ettirganman va shu tufayli yaqin tanish boʻlib qolganmiz. Boshidan kechirganlarini ham oʻzidan eshitganman. Toshkentga kelganida turadigan joyi boʻlmagan. Iste’dodini qadrlaydigan ba’zi artistlar vaqtinchalik oʻz uylariga roʻyxatga qoʻyib, muvaqqat boshpanalar topib berishgan. Sadafiy qoʻshiq qilingan she’rlari evaziga berilgan qalam haqiga tirikchilik qilgan. Bilasiz, shoir xalqi injiq, oʻz homiylari bilan ham kelishib yashashi qiyin. Sadafiy ham mashhur bir xonanda bilan arazlashib, eshikni qarsillatib yopib, koʻchaga chiqib ketgan. Orttirganini icha boshlagan. Koʻcha-koʻyda mast-alast daydib yurgan. To taqdirida bugun koʻrganingiz ayol paydo boʻlgunicha, u nainki darvish, hatto daydi edi. – Xotini ham oʻz tarafidanmi? – Yoʻq, u fargʻonalik. Shuhrat borasida qoʻshiqchi shoirlar bilan bellashib boʻlmasligini yaxshi bilasiz. Siz kabi kitobxonlikka mukkasidan ketganlar shoirlarni kitoblari orqali taniydi, asarlariga qarab baholaydi. Lekin hozir sizdaylar kamayib ketgan. El shoirlarni avvalo qoʻshiq qilingan she’r–lari orqali taniydi va shunga qarab ardoqlaydi. Shu sababli Sadafiyning ta’rifini bu ayol Fargʻonada turiboq eshitgan. Toshkentga kelib ishlab ketgan biron qoʻshiqsevar mardikor aytganmi yoki boshqami, shoirning qay ahvolga tushib qolganidan ham voqif boʻlgan. Bu ayol adabiyotga, ijodkorlar hayotiga oldindan qiziqar ekan. «Toshkentga borib, uni izlab topaman, odam qilib yoʻlga solaman, iste’dodi xor boʻlishiga yoʻl qoʻymayman!» – deya ahd qilib, shu maqsadda poytaxtga yoʻl olgan. – Alpomish Barchinni izlab emas, Barchin chohda yotgan Alpomishni xalos qilish uchun otlanibdi-da! Yoʻlga solib, odam qilaman desa, vodiyda shunaqasi topilmabdimi? Nega endi dovon oshib, aynan Sadafiyni izlab kelibdi? – Bu koʻngil ishi-da, aka! Sizningcha boʻlsa, Barchin ham qalmoqqa yoki Ultontozga tegib ketaversa boʻlardi-ku! Asli she’riyat shaydosi boʻlgan bu ayolni Sadafiyning she’rlari maftun etgan. Xullas, ayol Toshkentga kelib, tahririyatu radiodagi ijodkorlardan shoirni soʻrab-surishtirgan. Bilganlar: «Sadafiyni katta bozorlardagi aravakashlar yo mardikorlar orasidan topasiz», – deyishgan. Chunki soʻnggi paytlarda shoirning hayot tarzi shundoq boʻlgan: u biron aravakashning ismini soʻrab, uning ismiga qofiya qilib baytlar aytgan. Ismi she’rga solinganidan xursand boʻlgan aravakashlar koʻngildan chiqarib, bir oz pul berishgan. Kun davomida yigʻilgan pulga shoir aroq ichgan. Ayol ham uni mardikorlarga she’rxonlik qilib turganida topib olgan va u bilan koʻrishish uchun olisdan kelganini roʻyi rost aytgan. Hayron qolgan Sadafiy, bafurja suhbatlashaylik, deya qahvaxonaga taklif qilgan va shunday dilbar ayol atay uni deya uzoq yoʻl bosib kelganidan qattiq ta’sirlanib, aroq buyurgan. Ayolning ilk bor shoirni ichkilikdan qaytarish uchun qilgan harakatlari natija bermagan. Bu ahvolda endi nozik mavzularda gaplashish imkonsizligi tufayli, ular ertalab soat sakkizda uchrashishga kelishishgan. Chunki Sadafiyning ertalab ichish odati yoʻq edi. Aksiga olib, ertalab mardikorlarni melisa bosib, ular yonida boʻlgan Sadafiyni ham «Men shoirman» deganiga qaramay, poytaxtda roʻyxatda turgan-turmaganliklarini tekshirish uchun tayanch punktiga olib borishgan. Bu yerda ham u shoirlik da’vosidan voz kechmagan va: «Falon xalq artis–tining uyida vaqtinchalik roʻyxatda turaman», – degan. Melisa boshligʻi oʻsha manzilga qoʻngʻiroq qilsa, goʻshakni xotini koʻtargan va: «Agar qoʻlida M.S. degan yozuvi boʻlsa, oʻsha shoir biznikida turadi», – degan. Tatuirovkani koʻrgan boshliq uzr soʻrab, uni ozod qilgan. Lekin Sadafiy: «Meni bu yerga majburan olib kelishdi. Soat sakkizda juda muhim uchrashuvim bor edi. Undan bir soat oʻtib ketdi. Meni mashinada olib borib qoʻyasizlar!» – deb xarxasha qilgan. Melisa boshligʻi noiloj oʻz choʻntagidan taksi puli bergan. Pul qoʻlga tekkach, Sadafiy koʻchaga chiqib, bu voqea alamidan aroq ichib: «Baribir kechikdim, uchrashuv barbod boʻldi. Endi mendan arazlab, hech qachon kelmaydi», – deb koʻz yoshi ham qilgan. Ayol esa uni ertalabki sakkizdan kechki sakkizgacha kutgani yetmagandek, ertasiga ham izlagan. Qayta topgach, oʻzi turmush qurishni taklif qilgan. Turmush qurishgach, Sadafiyni ichkilikdan qaytarib, yoʻlga sola boshlagan. Bu jonfidolikning qanchaga tushgani bir oʻziga, bir Xudoga ayon. Mana, endi ularning poytaxtda oʻz uylari bor. Sadafiyning toʻplamlari oldiniga yupqa, katta kitobi esa qalin muqovada nashr etildi. Kelasi hafta San’at saroyida uning adabiy kechasi va kitobining taqdimoti boʻlar ekan. – Ayol zotiga qoyil-a! – dedim eshitganlarimdan mutaassir boʻlib, – Xudo koʻngliga solgan ekan-da. Boʻlmasa, oldin koʻrmagan-bilmagan odamini izlab uzoq yoʻl bosish, topgan zahoti sinamasdan tegib olish, soʻngra uni yoʻlga solib, darvishlikdan beklikka koʻtarish – oʻzi boʻladigan ish emas, albatta. – Ayniqsa, Sadafiydek injiq shoirni er qilish oson boʻlmasa kerak. Bu ayol esa uni ham er, ham sher qildi. Mana shu matonati evaziga oʻzi ham mashhur shoirning xotini boʻlib, gul-gul ochilib yuribdi, – deya hikoyasini yakunladi Dilshod Rajab. «Yoshlik» jurnalining 2010 yil, 3-sonidan olindi.

Muallif: Gʻulom Karimiy