Temirchilar isyoni (hikoya) [Gʻulom Karimiy]

Temirchilar isyoni (hikoya) [Gʻulom Karimiy]

1 Janubiy Oltoy togʻi yonbagʻirlarida turk qabilasining oʻn urugʻi ovullari joylashgan. Yuqoridagi ovullar togʻ belida – archazor va qaragʻayzorlar orasidagi sayhonliklarda bir-biriga yaqin, togʻ yonbagʻriga tutash bepoyon dashtdagi ovullar bir-biridan otda bir necha kunlik masofada joylashgan. Togʻoldi oʻrmoni va dasht tutashgan Qoʻsh Ogʻoch mavzesidagi qabila yabgʻusi Boʻminning oʻrdusi boshqa ovullardan farq qiladi: uning toʻrt tarafi tosh devor bilan oʻralgan. Har tarafdagi qoʻsh tabaqa qopularga temir qoplanib, har tabaqasiga boʻri boshi chizilgan. Nayzador soqchilar oʻrduga kirgan-chiqqanlarni nazorat qilishadi. Togʻ yonbagʻri va dashtdagi seroʻt yaylovlarga qabilaning yilqi, tuya, qoramol podalari va qoʻy-echki suruvlari yoyilgan. Togʻ tepasidagi oʻnlab ma’dan konlarida konchilar temir rudalarini bolgʻalar bilan koʻchirib, soʻngra koʻralarda eritib, temir olishadi. Rudadan ajratilgan temirni ot va hoʻkiz qoʻshilgan aravalarda quyiroqdagi ovullar ustaxonalariga tushirishadi. Yabgʻu oʻrdusi yaqinidagi katta ustaxonalarda kun boʻyi taraqu turuq tinmas, charm peshbandli temirchilar, asosan, qurol-aslaha va ot anjomlari yasash bilan mashgʻul. Oltoy togʻi tevaragi hamda sharqu gʻarbga yastangan bepoyon dashtda ma’dansozlikda turklarning oldiga tushadigan el yoʻq. Turfa temir buyumlar vajidan turk qabilasi ovullariga tabgʻach , hind, tibet, soʻgʻd, fors, ba’zan ulardan ham olisroq oʻlkalardan kelgan savdo karvonlari qoʻnib oʻtadi. Ular temirning oʻzini yoki undan yasalgan idishlar va anjomlarni oʻz yurtlari mollariga ayirboshlaydilar. Binobarin, turk urugʻ oqsoqollari, hatto oʻrtahol kishilar oʻtovlarida ham olis-yaqin oʻlkalarda yasalgan buyumlar – xitoy ipagi va chinnisi, soʻgʻd taqinchoqlari, hind gazlamalari va marvarid, eron gilamlarini uchratish ajablanarli emas. Turklar temir-jez roʻzgʻor buyumlarini sotsalar-da, qurol-yarogʻ sotishga haqsiz: ular oʻzlari yasagan barcha qurol-yarogʻni oʻlpon tarzida qudratli jujan qagʻaniga topshirishga majbur. Yabgʻuning ovul oʻrtasidagi oʻn ikki qanotli oq namat oʻtovining eshigi sharqqa qaragan. Tol ogʻochidan yasalgan oʻtov keragalariga sovut, qilich, qalqon, gurzi, qamchilar osilgan. Aylana devorga ilingan olmaxon, tulki, suvsar terilaridan tikilgan boʻrklar tuynukdan tushgan quyosh nurida turfa tusda tovlanadi. Yerga guldor yazim toʻshalib, koʻrpachalar oʻrniga yoʻlbars, qoplon, silovsin, olqor terilari solingan. Xitoyi shoyidan koʻylak va charm cholvor kiygan yabgʻu Boʻmin toʻrda yoʻlbars terisi ustida viqor bilan oʻtiribdi. Issiq yoz boʻlgani uchun u bosh yalang, uzun sochlari oʻrilgan. Miqti gavdali, dumaloq yuzli, qalin qizgʻish soqol-moʻylovli Boʻminning chakka sochlari oqarib, peshanasiga bir-yarim ajin tusha boshlagan. Yabgʻuning oʻng tomonida oʻgʻillari Qora Issiq va Muxon, soʻl tomonida ukasi Istami bahodir qoʻr toʻkib oʻtirishibdi. Otasi kabi chayir Qora Issiqning kalta kuzalgan soqoli oʻziga yarashgan. Oʻspirinlikdan oʻtgan novcha Muxonning miyigʻi endi sabza boʻlgan. Boʻydor Istami akasidan bir gaz yuqori boʻlib, jangga otlangandek sovut va dubulgʻa kiyib olgan. Kamariga charm gʻilofli sopi uzun qilich osigʻliq. Yabgʻuning oʻgʻillari hamda oʻtovda yoshiyu mavqeiga koʻra joy egallagan urugʻ oqsoqol-beklari ham aksari qurollanishgan. Turklar jangovar an’anaga hamisha sodiq – er kishi avvalo jangchi, urugʻ va qabila himoyachisi. Istami yonida oʻtirgan keksa oqinning turklar oʻtmishiga oid koʻhna rivoyatlari barchaning diqqat-e’tiborini jalb qilgan. Peshonasi va yuziga yillar ajin tortgan, koʻzi ichiga botgan, jussasi mushtdek oqinning ovozi hamon yangroq va ta’sirchan. U quvvatsizligi tufayli ortiq doʻmbira chalib kuylay olmasa ham, turklar kechmishiga oid dostonu rivoyatlarni yaxshi bilgani uchun elda aziz va tabarruk. Suyanishi uchun oqinning ikki tarafiga katta charm yostiqlar qoʻyilgan. Poygakda, ochiq eshikka yaqin joyda yabgʻuning nevaralari – Qora Issiqning chiroyli kokil qoʻygan ikki oʻgʻli oʻtirar, kelajakda munosib sardorlar boʻlishlari uchun, ular bunday yigʻinlarni kuzatib, koʻzi pishib oʻsishlari lozim. – Boʻri urugʻidan Ashina va toʻqqiz ukasi Turfon qizlariga uylanib, uvali-juvali boʻlishgani barchaga ma’lum, – dedi oqin. – Turk qabilasining oʻn urugʻi – shu oʻn aka-uka avlodlari. – Biz ularning katta akasi Ashina avlodidanmiz, – gʻurur bilan luqma tashladi barvasta Istami. Boʻmin oqinning soʻzini boʻlgan ukasiga norozi qarab qoʻydi. – Ha, shu tufayli qabilamiz yabgʻulari hamisha Ashina avlodidan boʻlishgan, – xotirjam davom etdi oqin. – Turklar Turfonda ba’zi qabilalar bilan doʻstlashib, ayrimlari bilan yovlashib, bir necha yuz yillar yashashgan. Biroq odam hayotida goh yuksaluv, goh orqaga ketuv boʻlgandek, qabila hayoti ham bir maromda kechavermaydur. Dushmanlar qurshovida qolgan turklar qirgʻinbarot qilinib, omon qolganlari janubdagi Tangritogʻga sharq tarafdan tutashgan toqqa chekinishgan.Ular ming mashaqqatlar bilan devonlardan oshib, keng daraga tushishadi. Bu yerda oqar suvlar, yaylovlar boʻlib, chakalakzorlarda ilvasin moʻl edi. Tangri turklarni panohiga olib, ta’qib etib kelayotgan dushmanlar yoʻlini toʻsib, togʻni batamom berk qilib qoʻyadi. Tik togʻ daralarini turklar Arkanaqun, ya’ni Tikkamar, deb nomlashadi. Bu yerda chorva tez koʻpayib, togʻda temir konlari koʻp boʻlganidan, temir qazib, oʻq-yoy yasab, ohu va arxarlar ovlab, hech narsaga zoriqmay, yuz yildan oshiq farogʻatda yashaydilar. Biroq Tangri har zotni sinovlardan oʻtkazgandek, butun boshli qabila va xalqlarni ham turfa sinovlarga duchor qiladi. Boʻyiga uzayib, eniga yoyilgan turk eli uchun berk togʻ ichi tanglik qilib qoladi. Tor darada osh yegandan, keng dashtda musht yegan afzal. Bir paytlardagi najot maskani endi qopqonga aylangan edi goʻyo. Ota-bobolari ta’riflagani togʻ atrofidagi keng yerlarga chiqish uchun yoʻl izlashadi-yu, topisholmaydi. Oqsoqollar va qariyalar kengashida koʻp tadbirlar mulohaza qilinib, togʻdan tikkasiga oshib oʻtishdan boshqa chora yoʻq, degan toʻxtamga kelishadi. Biroq bir keksa temirchi e’tiroz bildiradi: «Bu tikka togʻdan mol-hol bilan oshib boʻlmas. Odamlar oshganda ham, oʻndan toʻqqizi tubsiz uchurumlarga qulab, qor koʻchkilari tagida qolib, muzliklarda toʻngib nobud boʻlur. Bu ma’dan togʻi boʻlgani uchun yagona yoʻl ma’danni eritib, togʻni teshib yoʻl ochib, daradan chiqib ketishdir. Shimol tarafda togʻ, nazarimda, bir qatga oʻxshaydur. Yoʻlakni shu tarafdan ochmoq kerak». Ba’zilar temirchini aqldan ozgan hisoblashadi. Biroq yabgʻu va bir necha beklar uni e’tibor bilan tinglab: «Ishni boshla, hunaringni koʻrsat, koʻraylik-chi!» deyishadi. Temirchining yoʻrigʻi bilan besh yuz ohu va olqor terisidan dam yasab, tepadek koʻmirlar uyub, butun qabila ahli hamjihat ish boshlashadi. Yoqilgan oʻt dudidan osmonu falak qorayadi. Oʻt tafti bilan qizigach, ma’dan erib, temir suv yangligʻ dara ichkarisiga oqa boshlaydi. Bir necha oy kechayu kunduz ishlab, zoʻr mashaqqatlar bilan emaklab oʻtiladigan teshik ochib, togʻ ortidagi bepoyon olamni koʻrib, koʻzlariga ishonishmaydi. Gʻorsimon yoʻlak yanada kengaytiriladi. Yuk ortilgan tuya ham bemalol oʻtadigan boʻlgach, mash’alalar yorugʻida koʻchib, yalang dashtga chiqishadi. Bu paytda togʻ shimolidagi dashtu sahrolarda yovuz jujanlar hukmron edi. Ularning otliq lashkari xabar topib, dasht oralab borayotgan turklarni qurshab olur. Bular temirchilikka mohir odamlar ekanliklarini koʻrgach, qirgʻin qilmasdan, hunarlaridan oʻz maqsadlarida foydalanish uchun, Oltoy togʻining ma’danga boy joylari, ya’ni hozir turgan yerimizga koʻchirib keltirishgan. Oʻshandan beri salkam ikki yuz yilki, jujanlarga tobemiz. Biroq erksevarlik qonimizda borligi tufayli, erk uchun isyonlar koʻp boʻlgan. Eng yirigi bundan bir yuz qirq yil avval jujan qagʻani Shelunga qarshi koʻtarilgan isyon. Dastlab jujanlar magʻlub boʻlib, turklar oz muddatga boʻlsa-da, oʻz erkini tiklashgan. Afsuski, xiyonat pand bergan. Koʻppakday quturgan jujanlar isyonni bostirgan. Turklar qoni daryo boʻlib oqib, soʻngaklari togʻdek uyulgan. Oʻtovga ogʻir sukunat choʻkdi. Vodarigʻki, turklar kechmishida yorugʻ kunlardan zulmatli yillar koʻp ekan. – Arkanaqun togʻi ichkarisida qamalib qolgan turklardan tashqari, togʻ tashida qolib, boshqa oʻlkalarga borib oʻrnashgan turklar ham boʻlsa kerak, – dedi Qora Issiq. – Chunki Tabgʻachu Soʻgʻddan kelgan sotiqchilar turli yurtlarda biznikiga oʻxshash tilda soʻylovchi qabilalar borligidan darak berishur. Ba’zan sotiqchilar karvonida ushbu qabilalarga mansub kishilar uchraydur. Tilida biroz farq boʻlsa dogʻi, soʻzini bemalol anglamoq mumkin. – Bizga qon-qarindosh qabilalar koʻp, – tasdiqladi oqin. – Alarning ochun boʻylab tarqalishi ona boʻri oʻlimdan saqlab qolgan oʻn yashar bolaning ajdodlari boʻlmish qadimgi xunlar buyuk davlat yaratgan davrga borib taqaladi. Tugʻardan Botargacha sanoqsiz oʻlkalar zaminiga xun tulporlarining tuyoqlari tekkan. Xunlarning turli yerlarda ajralib qolgan qabilayu urugʻlari har biri oʻzgacha nom bilan ataladi. Janubda uygʻurlar, shimolda – Enasoy boʻyida qirgʻizlar, ulardan sharqda – Boykoʻl sohillarida quriqanlar, gʻarbda teleutlar va qarluqlar, ulardan ham narida – Inju Oʻkuz boʻyida qanglilar, yanada olisroqda Yoyiq va Edil daryolari boʻylaridagi bulgʻor va xazarlar shular jumlasidandur. Nomlari turlicha esa-da, tillari birligi bizga qondosh ekanliklari tasdigʻidur. Aksariyat qabilalar koʻchmanchi, biroq shaharu qishloqlarda oʻtroq yashaydiganlari ham bor. Edil sohilida bulgʻorlar koʻrkam shaharlar qurishgan. Masofa olis, alarning karvoni kam keladur. Men umrim boʻyi bulgʻor karvonini atigi ikki bor koʻrganmen. Bir marta Tabgʻach sari gʻarb mollarini olib borishayotganida va ikkinchi gal shu karvon Tabgʻachdan ipak va chinni olib qaytayotganida. Bulgʻorlar bizni yaqin koʻrib, turk oʻrdusida uzoq toʻxtab qolishdi. Alar ketayotganda biz eng aziz qoʻnoqlarni uzatayotgandek yigʻlab xayrlashdik. Bulgʻorlar hikoyalariga koʻra, ulardan shimoli gʻarbdagi Tan daryosi boʻyidagi dashtlarda bijanaqlar, Xorazm va Xazar dengizlaridan ham gʻarbroqdagi Qora dengizning shimoliy sohillarida olis gʻarbga ketgan xunlar avlodlari boʻlmish uturgʻurlar yashar ekan. Shu bois, Oltoydan qaysi tarafga otlanmasin, yoʻlchi oʻz yoʻlida bizga qarindosh qabilalarga, albat, oʻtru kelur. Alarning ba’zisi jujanlar, ba’zisi tabgʻachlarga tobedurlar. Biroq erkli – oʻz qagʻani, oʻz tugʻi, oʻz davlatiga ega qabilalar ham oz emas. – Agar turk tilida soʻylovchi qamugʻ qabilalar birlashsa, jujanlardan ham qudratli el boʻlurmi? – soʻradi Muxon. Yosh yigit barchaning koʻnglidagi nozik torlarga tegib ketgan edi. – Boʻlur, albatta, ochundagi eng buyuk va qudratli el boʻlur, –dedi oqin. – Biroq alarni kim birlashtirur? Davraga yana ogʻir sukunat choʻkdi. Hech kim soʻzga ogʻiz ochmadi, qolaversa, oqin ham javob kutmayotgandi. Zero, bu savolning javobi zamon hukmida edi. Gʻarb tarafdagi chekka ovullardan choparlar kelganini yabgʻuga xabar qilishdi. Boʻmin ular kirishi uchun ijozat berdi. Qurollangan toʻrt yigit kirib, yabgʻu va beklarga ta’zim qilishdi. Ularning ust-boshlariga changu gʻubor qoʻngan, oʻtovga kirishdan oldin qoʻl-yuzlarini chayib olishgani koʻrinib turardi. – Gʻarb tarafdan ming otliq jujan turk qabilasi yerlariga kirib, yabgʻu oʻrdusi tarafga jadal yelib kelishmoqda. Ertaga boʻlmasa, indinga oʻrduga yetib kelishur, – dedi choparlardan yoshi ulugʻi. – Ne yumush bilan kelishayotgani ma’lummi? – soʻradi yabgʻu. – Ma’lum emas, har holda, jujanlardan biron yaxshilik kutmaymiz. – Mayli, dam olinglar, bu xususda kengashib olurmiz. Choparlar ta’zim bilan oʻtovni tark etishdi. – Jujanlar ne yumush bilan kelishayotgani ma’lum boʻlmasa-da, qagʻan oʻrdusidan kelgan izzatli qoʻnoqlar sifatida kutib olishga hozirlik koʻrilsin, – amr qildi yabgʻu. Hech kim e’tiroz bildirmadi. Eng kichik jujan amaldori ham turk oʻrdusida nainki turk begi, hatto yabgʻudan oʻzini balandroq tutadi. Ikki yuz yildan beri ahvol shu. Urushqoq jujanlar chor tarafdagi oʻnlab turli tilda soʻylovchi qabilalarni boʻysundirib, aholini qirgʻin qilib, mollarini talashdi. Temirchilik kasbi turk qabilasini qirgʻin va talovdan saqlab kelar, jujanlar hatto jangda asir olinganlarning bir qismini qul sifatida konlarda ishlatish, shu tariqa yanada koʻproq temir qazib chiqarish uchun turklar ixtiyoriga topshirishardi. Biroq har yilgi oʻlpon qurol-yarogʻ, ot-anjomlari va temirdan yasalgan boshqa buyumlar shaklida oʻta qattiq talab bilan olinardi. Jujanlar istibdodidan turklar nafratlanishar, biroq najot yoʻlini topisholmayotgan edi. 2 Yabgʻu, oʻgʻillari va turk beklari otlanib, gʻarbiy qopu oldida jujanlarga peshvoz chiqishdi. Ular chaqirilmagan mehmonlar yaqinlashishini ensalari qotib kuzatishardi. Jujan suvoriylari jilovni boʻsh qoʻyib, bamaylixotir kelishmoqda. Sovut va qurol-yarogʻlari quyosh nurida yaltirab, koʻzni qamashtiradi. Boʻmin oldinda kelayotgan nayzador soqchilar qurshovidagi badqovoq bosqoq Buruldoyni tanib, yuragi shigʻ etdi. Zolim bosqoq ilk bahordayoq «qagʻan yurishga otlanayotir», deb yillik oʻlponni undirib ketgan edi. «Yana nega keldiykin bu it?», koʻnglidan kechdi yabgʻuning. Hoʻkiz qoʻshilgan baland gʻildirakli aravalar turnaqator tizilib kelayotganidan bosqoqning yana oʻlpon uchun kelganini anglash qiyin emas. Jujanlar qiyofasi vajohatli, tillari oʻzgacha, yot qabila. Togʻu dashtda, shimoldagi oʻrmonlarda yashovchi barcha qabilalarning binoyidek kasb-korlari bor. Aksariyati chorva boqishadi, vohalardagi unumdor yerlar aholisi dehqonchilik va bogʻdorchilik bilan mashgʻul. Oʻrmondagi qabilalar ovchilik, katta daryo va koʻllar sohilida yashovchilar baliqchilik qiladi. Faqat jujanlarning jangdan boʻlak ishi ham, tashvishi ham yoʻq, Ular goʻyo urush uchun yaratilganu tinch mashgʻulotlardan hazar qilishadi. Jujanlar oʻrdu oldiga kelgach, katta meshlarda olib chiqilgan qimiz va ayrondan zarang kosalarga quyib, chanqovbosdi uchun qoʻnoqlarga tutishdi. Bosqoq Buruldoy ikki kosa qimizni shopdek moʻyloviga toʻkib-sochib simirgach, yabgʻu va turk beklariga bepisandlik bilan boqib: «Turk yabgʻusi Boʻmin! Senga jujan qagʻani Anaxuan farmonini keltirdim. Barcha beklarni oʻtovingga yigʻ!», – dedi-da, otiga qamchi urib, oʻrdu qopusi sari yurdi. Jujan jangchilari unga ergashishdi. Hatto oʻzga ovullardan kelgan turklar ham ijozatsiz kiritilmaydigan yabgʻu oʻrdusida jujanlar oʻzlarini xoʻjayin his qilib, yoʻl hordigʻini chiqarish uchun duch kelgan oʻtov oldida otdan tushishardi. Yabgʻuning oʻtovi toʻriga ikkita yoʻlbars terisi solinib, biriga Boʻmin, ikkinchisiga Buruldoy oʻtirishdi. Turk beklari va jujan yuzboshilari ham joylarini egallashdi. Buruldoy soʻz boshladi: – Ulugʻ qagʻan Anaxuan mening temirchi qullarim boʻlmish turklar bu yilgi oʻlponni ikki baravar toʻlasinlar, deb buyurdi. Turk beklarining dami ichiga tushib, nima javob berarkin, degandek koʻz qiri bilan yabgʻuga qarab qoʻyishardi. – Biz bu yilgi oʻlponni muddatidan ilgari toʻla-toʻkis topshirganmiz, – dedi yabgʻu. – Bahorda oʻzing olib ketgansen. – Farmondagi «ikki baravar» degan soʻz qulogʻingga kirmabdi, shekilli, yabgʻu! – Nega endi ikki baravar toʻlashimiz kerak? – Yovuz teleutlar isyon koʻtarmish. Alar tor-mor etilmasa, nafaqat jujanlar, turklar ham osoyishta kun kechirolmas. Xullas, oʻlponni hozirlanglar. – Oʻlpon degani, ot anjomlarini aytmaganda ham, minglab qilich, nayza, sovut va oʻq uchlari. Bularni hozirlash uchun kondan temir qazib chiqarish, ustaxonalarga keltirib, eritib, yarogʻ-aslaha yasash lozim. Barchasiga vaqt kerak. Buruldoyning oʻsiq qoshlari chimirilib, burun parraklari kerilib, qovogʻi ucha boshladi. – Egningdagi nima? – dedi u dabdurustdan qoʻlidagi qamchi dastasini Boʻminning sovutiga nuqib. – Temir sovutmi? Kamaringga osigʻliq qilich biron jujan sarkardasida yoʻq. Turk oʻrdusidagi har bir oʻtovdan bir emas, ikki-uchtadan qilich, sovut, nayza, qalqon topiladi. Oʻq-yoy esa bu yerda bolalar oʻyinchogʻi yangligʻ boʻlib qolgan. Temirchiga yarogʻ ne darkor? Bolgʻa bilan bosqon boʻlsa, boʻldi-da! Senga oʻn kun muhlat. Oʻz oʻrdung va boshqa turk ovullaridagi barcha yarogʻ-aslahayu ot anjomlarini yigʻib, yana kechayu kunduz ustaxonalarda yasattirib, bizning aravalarni toʻlgʻizasen. Yabgʻu tili kalimaga kelmay, kalovlanib qoldi. Istami bahodir qizishib, Buruldoyga oʻshqirdi: – Bosqoq, biz bu yil oʻlponini toʻlaganmiz. Kelasi yilgacha biron narsa talab qilishga haqqing yoʻq! Borib, qagʻaningga ham shuni ayt! Buruldoy bahodirga zaharxanda qildi. – It semirsa, egasini qopar! Turkka til bitibdimi? Bu itni zanjirband qiling? Qagʻan oʻrdusiga eltamiz. Qagʻan huzurida ham shu soʻzini takrorlasin. Tiliga qoʻshib, yuragini ham itga yedirishadi! Poygakdagi ikki jujan jangchisi bosqoq buyrugʻini ado etish uchun Istami sari yurishganda, u qoplondek sapchib, qilichini yalangʻochladi. – Qani yaqinlashing-chi! Turk qilich yasashgagina emas, ani ishlatishga ham qanchalik usta ekanligini koʻrursiz. Koʻpdan qilichim jujan qoniga tashna! Kutilmagan qaltis voqeadan hamma shoshib qoldi. Bahodir qoʻlidagi a’lo sifatli temirdan maxsus yasatilgan uzun qilich dami koʻkish tusda jilolanar, jujan jangchilari yaqinlashishga yuraklari dov bermasdi. Boʻminning amrona ovozi yangradi: – Istami, oʻzingni bos, qagʻan irodasiga qarshi borib boʻlurmi? Senga buyuramen: qilichni tashlab, taslim boʻl! – Aka, jujanning iflos qoni toʻkilmasin, deya turk sha’nini tuproqqa qorishtirmoqchimisen? – Sen bir jujan qonini toʻksang, qagʻan lashkari tuman turkni qirgʻin qilur. Esingni yigʻ, qilichni tashla! Istami boʻshashib, qilichini yazim ustiga tashladi. Jujan jangchilari bahodirning ikki qoʻlidan mahkam ushlab, oʻtovdan olib chiqishdi. Bosqoqning oqargan yuziga qayta qon yugurdi. Boʻminga iljayib qaradi. – Yabgʻu, sen qagʻanga sadoqatingni isbotlading. Koʻp yillar burun qagʻan qiziga sovchi yuborganingda «temirchiga beradigan qizim yoʻq», deya rad qilgan edi. Hozir qizlari qolmasa-da, qiz nevaralari bor. Oʻgʻillaringdan birini uylantirib, qagʻan bilan quda boʻlsang, ajab emas. Qabilangdan oʻlponni bekamu koʻst undirib bersang, oʻzim sovchi boʻlib, qagʻanni koʻndirib berayin. – Qagʻan amri bosh ustiga! Siz qoʻnoqlar tamaddi qilib, dam olib, yoʻl hordigʻini chiqaring. Biz kechani kecha, kunduzni kunduz demay, oʻlponni hozirlashga mashgʻul boʻlurmiz. Tashqarida allaqachon yirik sixlarda butun qoʻylar kabob qilinib, uch oyoqli temir oʻchoqlarga oʻrnatilgan ashichlarda mol eti qaynardi. Bosqoq va jujan yuzboshilari yabgʻu oʻtovida mehmon qilindi. Jujan jangchilarining bir qismi oʻrduda, qolgani yaqin atrofdagi ovullarda qoʻnoq edi. Teri ashlaqlar yozilib, avranda yopilgan dasta-dasta issiq non, yogʻoch tovoqlarda qaynoq shoʻrva, laganlarda hil-hil pishgan goʻsht, izidan qoʻy va ilvasin kaboblari kiritildi. Buruldoy va yuzboshilar oldiga alohida izzat sifatida qoʻy kallalari qoʻyildi. Qimiz daryo boʻlib oqar, boʻshagan meshlar qayta toʻldirib keltirilardi. Olis-yaqindagi barcha ovullarga qoʻnoqlar uchun qimiz yetkazish xabar qilingan. Yuzboshi va oʻnboshilargina emas, oddiy jujan jangchilari ham qahqaha urib, beklar oʻtovida oyoqlarini uzatib yonboshlab, goʻsht chaynab, qimiz sipqorishardi. Sozandayu qoʻshiqchilar qoʻnoqlar xizmatida edi. Buruldoy soqchilikka qoʻygan jujanlarni ham mezbonlar goʻshtu qimizdan benasib qoldirishmadi. 3 Yabgʻu oʻrdusi va ovullarda burnidan chiqquncha yeb-ichgan jujanlar tun yarmidan oshgach, chodiru oʻtovlarda choʻzilib, dong qotib uxlab, nayzasiga suyangan posbonlar ham mudrayotgan boʻlsa-da, birgina jujan hushyor edi. Bu yuzboshi Inal boʻlib, uning onasi turk edi. Suluvligi tufayli qizligida jujan mingboshisi oʻgʻirlab ketib uylangan. Taqdirini la’natlasa-da, unga koʻnikishdan oʻzga chorasi boʻlmagan onasi oʻgʻliga turkcha ism qoʻyib, turk tilida alla aytib katta qildi. Shu tarzda bolaligidan yuragiga turk qabilasi va yurtiga mehru muhabbat singdirdi. Oʻsmirligida otasi harbiy safarlardan birida halok boʻldi. Yigit yetilganda onasi ham vafot etdi, biroq u Inalning qalbiga «mening elim turk» degan ishonchni joylashga ulgurgan edi. Inalga onasining husni va otasining jismoniy quvvati meros boʻlib oʻtganday edi. U jangchi boʻlgach, turklar yurti bilan bogʻliq xizmatlarga jon deb borar, turk tili va urf-odatlarini yaxshi bilgani uchun bosqoq Buruldoy uni oʻz boʻlukiga olgan edi. Turk yurtida Inal ona tarafidan qarindoshlari bilan topishib, turklarda ona urugʻiga ehtirom kuchli boʻlgandan, qabilaning oʻz odamidek, undan unchalik yotsirashmas, falakning gardishi bilan jujanlar orasida yurgan turk, deb bilishardi. Yabgʻu Boʻminning qizi Suluvsochni ilk bor koʻrib qolganidan beri Inal qarorini yoʻqotib, otasi jujanligidan or eta boshladi. Suluvsoch uchun u qahramonlik koʻrsatish, janglarda qon kechib, kagʻan lashkarida mingboshilik, hatto tumanboshilik martabalariga erishishga hozir edi. Biroq turklarning jujanlarga nafrati ma’lum boʻlganidan bu yoʻl bilan qiz qalbini egallash amrimahol ekanligini bilardi. Otasi kabi qizga zoʻravonlik bilan erishish istagi unga yot boʻlib, onasining begona qabiladagi baxtsiz turmushini esdan chiqarolmagani bois, nafaqat Suluvsoch, hech bir qizga bunday qismatni ravo koʻrmas edi. Topshiriqlarni koʻngildagidek bajaradigan Inalni bosqoq Buruldoy turklar oʻrdusiga chopar sifatida tez-tez yuborib turardi. Boshqa jujanlardan farqli ravishda Inal kalondimogʻlik qilmas, oʻz salohiyati darajasida turklarga qayishardi. Bu hol turk yabgʻusining nazaridan chetda qolmadi. Yigitning oʻz qiziga oshiqligi, Suluvsochning ham unga befarq emasligi sezgir Boʻminga ma’lum edi. U dastlab ehtiyotkorlik bilan Inalning qoʻyniga qoʻl solib koʻrdi. Ba’zi maxfiy ma’lumotlarni soʻraganda, Inal hech narsani yashirmay javob berdi. Keyingi gal kelganingda, qagʻan oʻrdusidagi ahvol, uning rejalari haqida imkon qadar bilib kel, deganida, bunga ham osongina rozi boʻldi. Shunda Boʻmin, yigitni oxirigacha sinash uchun, unga gʻazab bilan tikilib dedi: – Bitta qizni deya, senga yuzboshilik martabasini bergan oʻz kagʻaningni sotasenmi, koʻrnamak! Yigitning rangi oppoq oqardi. U yabgʻuning oldiga tiz choʻkdi. – Ulugʻ yabgʻu, Suluvsochni sevishim rost, oʻz haddimni bilmay qilgan bu gustoxligim uchun meni oʻlimga hukm qiling! Lekin men xiyonatdan hazar qilaman. Bu beshafqat ochunda odam faqat bir elga mansub boʻla olur. Menga bu dunyoda eng aziz inson boʻlgan marhuma onam «sen turksan» deb uqtirgan va men turk boʻlib oʻsdim. Jujanlar orasida bir gʻaribmen. Turk qabilasiga butkul qaytib kelish mening yagona orzum edi. Endi bildimki, turklar ham meni qabul qilishmaydi. Hech boʻlmasa, oʻligim shu yerda qolishi menga soʻnggi taskindir. Yigitning koʻzlaridan beixtiyor oqayotgan yosh yonoqlarini hoʻl qildi. Boʻminning ham koʻzida yosh yiltiradi. Inalning samimiyligiga endi unda shubha qolmagandi... Inal mehmondorchilikda koʻp oʻtirmay, qarindoshlari bilan koʻrishish bahonasida yabgʻu oʻtovini tark etdi. Mezbon sifatida bosqoq yonida oʻtirgan Boʻmin ham «oʻlpon masalasini nazorat qilib, beklarga topshiriq berayin», deb mast Buruldoydan ijozat soʻradi. Koʻp oʻtmay, oʻrdu chekkasidagi qora kigiz chodirlardan birida nim qorongʻida yabgʻu va yuzboshi past ovozda suhbatlashib oʻtirishardi. – Xoʻsh, Inal, qagʻanga nega yana qurol kerak boʻlib qoldi? Tabgʻachga yurish qilmoqchi emasmi? – Bunga uning holi yoʻq. Irtish daryosi sohillarida koʻchib yuruvchi, arava yasashga mohir teleut qabilasi jujanlarga qarshi isyon koʻtarmish. Qagʻan Anaxuan alarni bostirish uchun yuborgan qoʻshin tor-mor etilgan. Gʻazabnok qagʻan oʻzi butun qoʻshinga bosh boʻlib, isyonchilarni jazolash uchun otlanmoqchi. Shu bois, buyuk dashtning uzoq chekkalarigacha choparlar yuborib, katta lashkar yigʻmoqda. Lashkarni bekamu koʻst qurollantirish uchun juda koʻp qurol-yarogʻ zarur. Buni faqat temirchi turklar yetkazib bera olurlar. – Qagʻan oʻrdusi hozir qaerda? – Teleutlar va turklar yurtining qoq oʻrtasida. – Teleut qabilasi ahvoli haqida senga biron narsa ma’lummi? Qagʻan qoʻshin yigʻayotganidan choʻchib, taslim boʻlishmasmikin? – Teleutlar gʻalabadan ruhlanib, kurashni davom ettirib, jujan istibdodidan xalos boʻlishga jazm etmishlar. Qagʻan alarni faqat turklar yetkazib beradigan yarogʻ bilan boʻysundira oladi. Yabgʻu yasovulni chaqirib, unga oshigʻich kengashda hozir boʻlishi zarur besh-olti kishi nomini aytdi. Ular yirik urugʻlar oqsoqollari va shomon Alp Boʻgu edi. Oqsoqollar birin-sirin koʻzga tashlanmaydigan oddiy liboslarda chodirga kirib, kigizga choʻkkaladilar. Sersoqol shomonning boʻyniga qat-qat marjonlar osilib, kiyimiga ayiq va boʻri tishlari taqilgan edi. Yabgʻuning ishorasi bilan Inal qagʻan oʻrdusi va teleutlar yurtidagi vaziyat haqidagi soʻzlarini takrorladi. Beklar unga ishonish-ishonmasliklarini bilmay, bir Inalga, bir yabgʻuga qarab izoh kutishardi. – Inal bizning jujan qagʻani qarorgohidagi oʻz odamimimiz, – dedi Boʻmin. – Shu paytgacha bu sirni hech kimga ochmagan edim. Endi esa sizlarga ham buni bilish fursati keldi. Necha-necha ajdodlarimizga armon boʻlgan erk haqqi, oʻz bolalaringiz hayoti va kelajagi, jujanlar orasida tugʻilib-oʻssa-da, turkligiga sodiq qolgan, biz uchun oʻz hayotini xavf ostiga qoʻyayotgan ushbu yigit haqqi-hurmati siz ham to vaqti-soati yetguncha bu sirni boshqalarga oshkor qilmang! –Ha, Inal turklarda oʻziga nisbatan nafrat emas, balki ehtirom uygʻota olgan yagona jujan amaldori, – dedi yigitga uzoq qarindosh boʻlgan bir bek. – Biroq uning qismati havas qilgulik emas. U oxirigacha na jujan va na turk boʻlolmay, asoratda qolishga mahkum. –Tangri turk kabi erksevar elga doimiy qaramlikni ravo koʻrganiga inonib boʻlmaganidek, Inalning, qolaversa, har bir turk yigitining kelajagi yorugʻ boʻlishini umid qilmogʻimiz kerak, – dedi yabgʻu. – Sizlarga yaxshi ma’lum, Turfondan gʻalla va matoni, teleutlar va boshqa qabilalardan yilqi, chorva, namat, aravalar, oʻtovu chodirlarni jujanlar qilich kuchiga tayanib olishadi. Qoʻyingki, yegan oshi va kiygan libosi: etigidan boʻrkigacha oʻzgalarniki. Alar oʻzga ellarni talab kun kechirmogʻi uchun, biz turklar qilich yetkazib bermogʻimiz shart. – Bu koʻhna ochunda qilichni yasaganlar emas, balki ishlatganlar hukmrondur, – dedi oqsoqollardan biri. – Gʻoyat toʻgʻri! Aravasoz teleutlar qilich ishlata olishlarini isbot etishdi. Alar bizga yaqin tilda soʻylovchi qondosh el. Menga qolsa, qurol-yarogʻni jujanlarga emas, balki teleutlarga yetkazib berib, qagʻanga qarshi harbiy ittifoq tuzardim. Oqsoqollar ogʻizlariga tolqon solgandek jim boʻlib qolishdi. Oʻz ukasini jujan bosqogʻiga zanjirband qilib bergan Boʻmindan bunday jasorat kutishmagan edi. Yabgʻu ularning ham qagʻanga sadoqatini sinamoqchimi? Yoxud u ukasini muqarrar halokatdan qutqarish uchun kuchlar notengligini hisobga olmay, qudratli jujanlarga qarshi kurash rejasini tuzmoqchimi? Boʻmin oqsoqollar koʻnglidagi ikkilanish va hadikni sezganday qat’iyat bilan davom etdi: – Fursat keldi, turk beklari! Qachongacha jujanlar jabr-zulmini chekamiz! Biz – buyuk xunlar avlodi nega endi zoti past jujanlarga abadiy qaram boʻlishimiz kerak?! Biz sohibi hunarmiz, jujanlar – talonchi. Bizning yozuvimiz bor, jujanlar savodsiz. Hatto sanoq sanashda qoʻy qumalogʻidan foydalanishur. Jujanlar jangovar qabila boʻlsa, biz ham chavandozlik, yoyandozlikda alardan kam emas, qilichbozlikda esa ustunmiz. Qolaversa, Koʻktangriga sigʻinadigan turk eli butparast jujanlarga tobe boʻlishi isnod! – Jujanlar bilan savashib boʻlurmi? Qagʻanning lashkari sanoqsiz, – dedi urugʻ oqsoqoli ehtiyotkor Turumtoy. – Jujanlar hech qachon isyonchilarni ayashmagan. – Qagʻan lashkari bilan savashish oson emas, – dedi unga javoban Boʻmin. – Sizlarni shu bois kengashga chaqirdim. Hozir oldimizda ikki yoʻl turibdi: yo qagʻanga yarogʻ-aslaha yetkazib, teleutlarni bostirishga yordamlashib, oʻz qoʻlimiz bilan jujan istibdodini yanada mustahkamlash yoki teleutlar va boshqa tobe qabilalar bilan qagʻanga qarshi ittifoq tuzib, manfur istibdod kishanlarini parchalab tashlash. Qaysi ma’qul sizlarga, turk beklari?! Beklar daf’atan bir qarorga kelolmay, oʻzaro pichirlasha boshladilar. Ular jujanlar va turklar kuchini chamalab, bir-birlariga qarab bosh chayqashardi. – Boʻmin yabgʻu, qudratli ittifoqchilar boʻlmasa, oʻz kuchimiz bilan jujanlarni mahv etish amrimahol, – dedi keksa urugʻ oqsoqoli Bekpoʻlat. – Besh yil oldin Tabgʻach hukmdori asli soʻgʻdiyonalik boʻlib, turklar tili va urf-odatini yaxshi biluvchi Nahband buxorolini bizning oʻrdumizga elchi qilib yuborgan edi . Bunday ulugʻ davlatdan elchi kelishi turk eli uchun katta obroʻ boʻldi. Oʻshanda ham sen uch-toʻrt urugʻ oqsoqolini yashirin kengashga chorlading. Tabgʻach hukmdori oʻz maktubida turklar jujanlarga qarshi koʻtarilsa, ittifoqchi boʻlishga, qagʻan Anaxuan oʻrdusidan sovchilari behurmat qilib qaytarilgan turk yabgʻusi Chan’anga sovchi yuborsa, qizini-da berishga roziligini bildirgan ekan. Nega oʻshanda bu takliflarni qabul qilmading? Oʻsha paytda teleutlardan koʻra ancha qudratli ittifoqchi bilan jujanlarga qarshi kurash boshlash mumkin edi-ku! Boʻmin bosiqlik bilan izoh berdi: – Ha, Tabgʻach elchisini izzat-hurmat bilan kutib olib, sovgʻa-salomlar bilan kuzatsak-da, uning hukmdori takliflari haqida, mayli, kengashib koʻramiz, degan edim. Chunki Tabgʻach hukmdori hamisha dashtdagi qabilalarni bir-biriga gij-gijlab, nizo olovini yoqib, oʻzi bu olovda isinishga usta. Jujanlar va turklar qirpichoq boʻlsa, unga bundan zoʻr tomosha yoʻq. Teleutlar esa bizga qondosh va qismatdosh ittifoqchi. Alar bilan jang maydonida umumiy yovga qarshi yelkama-elka tura olamiz. Albatta, Chan’anga – Tabgʻach hukmdori saroyiga ham elchi yoʻllaymiz. Chunki jujanlar bilan urush natijasini yolgʻiz jangovar mahorat hal qilmaydi. Bu borada qudratli ittifoqchilar suv va havodek zarur. – Shunday, bilga yabgʻu! Chan’anga faqat elchi emas, sovchi ham yubormoq darkor. Tabgʻach malikasi turk oʻrdusiga kelin boʻlib tushsa, qabilamizning maqei chandon oshadur. – Sen aytgancha boʻlsin. Oʻgʻlim Muxonni uylantirish fursati keldi. Oʻzing Chan’anga elchi va sovchi boʻlib borursen. – Bosh ustiga! Beklar qiyofasini taraddud va ikkilanish alomatlari tark eta boshladi. Mulohazalarini dangal aytishmasa-da, asta-sekin yabgʻuning rejasiga hamohang xulosaga kela boshladilar. – Teleutlar ham oʻzlarini boʻri avlodidan hisoblashur. – Farqi shuki, biz xun shahzodasi va ona boʻri avlodidanmiz, alar esa xun malikasi va erkak boʻri avlodidur. – Binobarin, har ikkala qabila boʻri bayrogʻi ostida jangga kira oladur. – Shomon Alp Boʻgu bu xususda ne der? Ajdodlar ruhlari va Koʻktangri kurashimizga xayrixohmi? – soʻradi Boʻmin. Yabgʻuning shomonga mashvarat oxirida murojaat etishi bejiz emas. Avvalo, beklar yakuniy qarorga kelib olishi zarur. Ular kurashga jazm etsagina, ajdodlar ruhini bezovta qilib, imdod soʻrash mumkin. Qizgʻin munozaraga befarq bosh solintirib oʻtirgan shomon qaddini tikladi. Oqarinqiragan yuzidan, manqaldagi oʻt yorugʻida yaltillayotgan koʻzlaridan hozirgina ruhlar bilan muloqot qilgani bilinib turardi. – Ajdodlar ruhi bezovta va qasosga tashna, – dedi vajohat bilan shomon. – Alar taskin topmogʻi uchun jujanlar qoni oqizilmogʻi kerak. Bu kurashda Koʻktangri bizni qoʻllayur. Oʻz rejasi darhol yakdillik bilan qoʻllab-quvvatlanmasa-da, beklar birin-ketin unga moyil boʻlayotganidan, ayniqsa, koʻpchilikka ta’siri zoʻr shomon uni qoʻllaganidan yabgʻuning yuzi yorishib, nutqi tantanavor tus oldi: – Ajdodlarimiz erk istagida togʻ biqinidan darcha ochib, yoʻl yasashgan. Jujanlar qudrati togʻdan ham mustahkammi? Mana, bosqoqlar barchasi qimizga toʻyib, ayiqdek uxlashmoqda. Kim biladi, bunday qulay fursat, ehtimol, yuz yilda bir marotaba kelar. Ani qoʻldan chiqarmoqqa haqqimiz yoʻq! Hozir har kim oʻz urugʻiga borib, qurol koʻtarishga qodir yigitlarni oyoqqa turgʻazsin! Osmonga yonar oʻq otilganda, har urugʻning yigitlari soqchilarni gumdon qilib, chaqirilmagan qoʻnoqlar yotgan bir oʻtovga bostirib kirib, alarning boshini tanidan judo qilishur. Bir-yarimtasi qochib qutulmasin uchun, oʻrdu atrofi otliq jangchilar halqasi bilan oʻralsin. Qaysi urugʻ pand bersa, urugʻ oqsoqoli boʻlgan bek boshi bilan javob beradur! 4 Tonggi gʻira-shirada turk yabgʻusi oʻrdusida dahshatli talotoʻp boshlandi. Atrof ovullardan ham qurolli yigitlar toʻplanib, oʻrduda oyoq bosgudek joy qolmagandi. Jujan soqchilaridan ba’zilari hushyor tortib, sheriklarini uygʻotishga shoshildilar. Biroq vaqt boy berilgan edi. Turklar soqchilarga qoplondek tashlanib, paydar-pay zarbalar bilan mahv etib, har bir urugʻ yigitlari belgilangan oʻtovga bostirib kirishdi. Tish-tirnogʻigacha qurollangan turklar jujanlarni qilich va bolta bilan chopar, duch kelgan yeriga nayza sanchar, temirchilar bolgʻa bilan boshini majaqlardi. Toʻplardan biriga kishandan xalos boʻlgan Istami boshchilik qilardi. Dastlabki qurbonlar qatorida Buruldoyning boshini kesib, yabgʻu oldiga keltirishdi. Ba’zi jujan yuzboshi va oʻnboshilari baqirib-chaqirib jangchilarni toʻplab, qarshilik koʻrsatishga urinishdi. Biroq otlariga yetolmay, piyoda qolishgani uchun tez magʻlub boʻlishdi. Sanoqli jujanlar talotoʻpda epchillik qilib, turk askarlari yelkasiga oyoq qoʻyib chopib oʻtgan kabi oʻrovdan chiqib, duch kelgan otga minib, qochishga intilsalar-da, yabgʻu buyrugʻiga koʻra hosil qilingan otliqlar halqasiga duch kelib, barchasi halok boʻlishdi. Oʻrdudagi qirgʻin zarracha rahm-shafqatsiz kechardi. Qarshilik befoydaligini anglab, omon qolish umidida qurol-yarogʻini tashlab, tiz choʻkib shafqat soʻragan jujanlarning ham kallasini uzib tashladilar. Tong otganda jujanlardan omon qolgan bir guruh pahlavon jangchilar olisha-olisha oʻzlariga yoʻl ochib, himoyalanishga qulay toshloq joyda davra boʻlib, yaradorlarni oʻrtaga olib, qalqoni borlar oldingi safga oʻtib, qalqonlarini bir-biriga jips qilib turishdi. Turklar ularni aylana shaklida oʻrab olishdi. Jujan yuzboshisi qichqirdi: – Biz osonlikcha jon bermaymiz! Oʻnlab jangchilaringizdan ajralasiz. Yaxshisi, bizga yoʻl bering, bola-chaqamiz yoniga omon qaytaylik. U yana gapirayotgan edi, Istamining guldurakdek qaxqahasi ovozini bosib ketdi. – Obbo, tasqara jujan-ey, oʻliming oldidan bola-chaqang koʻzingga koʻrindimi? Koʻngling toʻq boʻlsin, biz tezda jujan oʻrdusiga yetib, bola-chaqangizni ham ortingizdan joʻnaturmiz. Ruhlar dunyosida uchrashasiz. Olgʻa, yigitlar! Tashna qilichlarimizni jujan qoni bilan sugʻoraylik! Jujanlar oʻz jonlarini qimmatga sotish uchun mardona olishdilar. Hatto yaradorlar qurolini tashlamas, zarba yeganlar yiqilayotib ham soʻnggi joni bilan qarshi zarba berishga intilardi. Oʻnlab turk yigiti qurbon boʻlib, undan-da koʻprogʻi yaralandi. Istamining chap bilagini jujan yuzboshisi qilichi tilib oʻtdi. Jujan va turk qonidan toshlar alvon tusga kirdi. Quyosh koʻtarilganda bosqoq bilan kelgan ming jujandan yolgʻiz Inal tirik qolgan edi. Turklar tomoqlari yirtilgudek suron koʻtarishar, asriy istibdod zanjirida saqlab kelgan manfur dushman ustidan qozongan ilk gʻalabalarini nishonlardilar. Halok boʻlgan yigitlarni qahramonlar sifatida dafn etishdi. Koʻktangriga qurbonlik uchun qoʻy va otlar soʻyildi. Urugʻ oqsoqollari yana yabgʻu oʻtoviga yigʻilishdi. Barchaning qiyofasi masrur ham jiddiy. Chunki jujan qagʻani bilan qonli urush boshlangan boʻlib, oqibati tangridan oʻzgaga ma’lum emas. Liboslariga qon sachragan Istami toʻrda oʻtirgan akasiga qayta-qayta yukinardi. – Aka, naqadar bilgasen! Bilagi zoʻr birni yiqar, bilimi zoʻr mingni, deganlari chin ekan. Turk beklari, nihoyat, biz oʻz davlatimizni quramiz! Boʻminni oq namatga solib qagʻanimiz, deb koʻtaraylik, butun qabila qarshisida tiz choʻkib, unga qasamyod qilsin! Boshqalar ham Istamining soʻzini ma’qullab, beklar birin-ketin na’ra tortdilar: – Boʻmin qagʻan boʻlsin! – Anaxuanni tan olmaymiz! – Turkning qagʻani turk boʻlsin, jujan emas! Boʻminning qiyofasi oʻzgarishsiz edi. Shovqin-suron bosilgach, u xotirjam ohangda dedi: – Beklar, turk eli qachonki davlatga erishsa, qagʻanli boʻlur. Tangri qut bergan kishigina qagʻan boʻla olur. Kishi eliga qut keltirolsa, bu anga Tangri qut bergani dalilidur. Turk eli yana ulugʻ sinovga duch keldi. Necha yuz yildan beri ochunga dahshat solib kelayotgan jujanlarga qarshi hayot-mamot kurashi boshlandi. Biz Koʻktangri madadi bilan yovni yengib, egamen davlatimizni qurolsak, anda qagʻanli el boʻlurmiz. – Bizlarni jangga boshla! – Qilichimiz jujan qoniga toʻymadi hali! – Qagʻan Anaxuan boshini ham bosqogʻiniki kabi uzib, keltirib oyogʻing tagiga tashlaymiz! Beklarning kurashga ishtiyoqidan mamnun Boʻmin davom etdi: – Har gʻalaba ham bugungidek yengil qoʻlga kiritilmas. Jujan lashkari koʻp va sarkardalarining harbiy tajribasi yuqori. Jujanlar istibdodidan zada barcha qabilalar, avvalo, teleutlarga elchi yuboramiz. Alar gʻarb tarafdan jujan oʻrdusiga yurish qilsinlar. Biz sharqdan zarba berib, jujan qagʻanini iskanjaga olurmiz. Teleut qabilasi yabgʻusi bizning ahdimiz qat’iyligiga ishonch hosil qilmogʻi uchun men aning oʻrdusiga kenja oʻgʻlim Muxonni elchi qilib yuboramen. Inal va ikki jangchi anga hamroh boʻlurlar. – Qoʻriqchilar kam emasmi? – Alar jujanlar yeridan yashirincha oʻtishlari darkor. Bundan katta guruh koʻzga tashlanib, oʻzini fosh qilib qoʻyadur. – Otasi jujan kimsani yoʻl boshlovchi qilish ehtiyotsizlik emasmi? – dedi Turumtoy. – Inal chinakam turk yigiti ekaniga endi hech kimda shubha boʻlmasligi kerak! U aravasoz teleutlar gʻalabasi, jujanlar ogʻir vaziyatda qolgani haqidagi chin xabarni aytmaganda, biz bosqoqlarga hujum qilishga jur’at etarmidik?! Inal jujan lashkarida yuzboshi boʻlsa, elchilikdan qaytib kelgach, turk lashkarida mingboshilik mansabini berurmen. – Muxon teleut qabilasiga elchi boʻlib borsa, meni qaysi qabilaga joʻnatasiz? – soʻradi Qora Issiq. – Toʻngʻich oʻgʻlim yonimda boʻlishi kerak, – dedi Boʻmin. – Sen Istami amaking bilan qoʻshinni jangga hozirlab, jujanlarga qarshi boshlab borishda menga koʻmak berursen. Sen oʻng, Istami soʻl qanot boshligʻi boʻlursiz. Bobomeros muqaddas turk bayrogʻini keltiring! Yasovul koʻhna charm gʻilofni keltirib, undan bayroqni sugʻurib, ohista yoydi. Bayroq matosi asrlar davomida oʻngib, rangini ajratib boʻlmasa-da, oʻrtasiga zar iplar bilan tikilgan boʻri boshi yaqqol koʻrinardi. Qadimiy bayroqni koʻrib, beklar koʻksidan «oh» degan nido otilib chiqdi. Ba’zilar koʻz yoshlarini tiya olmay, soqol-moʻylovlarigacha hoʻl boʻldi. Yabgʻu ham ta’sirlanib, hayajondan biroz boʻgʻilgan ovozda dedi: – Bu muqaddas bayroqni Ashina avlodlari otadan bolaga eng qimmatli meros sifatida qoldirib, dushman qoʻliga tushmasligi uchun koʻz qorachigʻidek avaylab kelishdi. Nihoyat, bu yalov qutlugʻ ozodlik kurashiga boshlab, qadimda uning ostida jangga kirgan ajdodlarimiz jasoratini eslatib, bir kuchimizga oʻn kuch qoʻshadur. Bayroqni oʻrdu tashiga chiqarib, yuksak koʻtaring! Qoʻliga yarogʻ olgan har bir jangchi tugʻ ostida turib, agar erk kurashiga xiyonat qilsam, el qargʻishiga qolay, koʻk kirib, qizil chiqsin, deya ont ichsin! 5 Oʻrduning sharqiy qopusi tashqarisidagi qabila yigʻinlari va shodiyonalari maydonida izdihom gavjum. Oʻrtada yabgʻu uchun yasalgan keng sahnli baland supaga katta guldor yazim toʻshalgan. Boʻmin va xotini Elbilga supaga chiqib, namat ustiga oʻtirdilar. Qomatdor, keng yuzli, qirra burun Elbilga ipak koʻylagi ustidan zardoʻzi kamzul kiygan, jigʻasiga taqilgan yoqutu gavharlar, boʻynidagi duru marjonlar va qulogʻidagi oltin sirgʻa bahosi bir suruv yilqidan qimmat edi. Boʻydor jangchi supa oldida bayroqni baland koʻtarib turibdi. Yalanglikning toʻrt tarafiga oʻrdu va atrof ovullar odami yigʻilgan. Erkaklar qurollanib olishgan. Qariyalar, ayollar, ayniqsa bolalar bayramona kayfiyatda. Supaga yaqinroq joyda olis oʻlkalardan kelgan turfa libosdagi savdogarlar ham turishibdi. Ular isyondan tahlikaga tushishsa-da, yasovul yabgʻuning: «Sizning molu joningizga kimsa daxl etmas» va’dasini yetkazgandan soʻng xotirjam boʻlishdi. Turklarning jujan istibdodiga qarshi kurash va oʻz davlatlarini qurishga jazm etishganini savdogarlar koʻrishlari, bu xabarni yaqin-olis oʻlkalarga yoyishlari darkor. Qasamyod marosimidan oldin, shomon Alp Boʻgu talabiga koʻra, odatdagidek maydonda katta gulxan yoqildi. Shomon childirma chalib, irgʻishlab munchoqlarini shaldiratib, gulxan atrofida aylanib afsunlar oʻqib, yovuz ruhlarni haydab, qasamyodgohni pokladi. Olagʻovurga qaramay, maydonning quyi tarafidan eshitilgan tahdidli ovozlar barchaning diqqatini tortdi. Bir necha jangchi qoʻli orqasiga boylangan yupun kiyimli chol va bosh yalang kampirni oldlariga solib, nayza dastasi bilan turtib kelishar, ular qoqilib yiqilsa, baqirib-tepinib joyidan turgʻazishardi. Ikki kishi bir yarador kimsani koʻtarib kelishardi. Supa oldiga yetgach, cholu kampirni tiz choʻktirib, yaradorni yerga yotqizishdi. U yosh jujan boʻlib, koʻzlari olazarak boqardi. Boʻmin qoʻli boylangan keksa podachini tanidi. Ayol uning xotini edi. Yasovulning soʻrovidan soʻng jangchilardan biri izoh berdi: – Bul xoinlar jujan jangchisini oʻz chodirida yashirmish. Oʻt-oʻlanga tomgan qon izidan borsak, toʻgʻri chodirga olib kirdi. Jujan toʻshak ustida yalpayib yotibdi. Bular esa yarasini boylab, issiq sut ichirib, oʻz bolasiday boqib oʻtirishibdi. Yabgʻu qilmishlariga yarasha jazo bersin, deya olib keldik. Izdihom orasidan podachi va xotiniga ta’nali xitoblar yogʻildi: – Past odamdan shunday past ishlar sodir boʻladi! – Oʻzingdan chiqqan baloga, qayga borasan davoga?! – Otning dumiga boylab sudrash kerak bularni! Sochlari toʻzgʻigan kampir tahdidlarga zarra parvo qilmas, goʻyo butun olamni unutib, yarador jujan tepasida parvona edi. U eski jun kamzulini yechib, dumaloqlab, jujanning boshi tagiga yostiq qilib qoʻyganda, turklar safidan nafratga yoʻgʻrilgan guldurak chopib oʻtdi: – Obbo, yalmogʻiz-ey, bilmagan odam jujanni oʻzi tuqqan, deb oʻylaydur! – Shunaqalar elni buzadi-da! – Bularning jazosini Boʻmin yabgʻu beradur. Shunday jazoki, butun elga saboq boʻlur! Olagʻovur biroz tingach, Boʻmin podachiga dedi: – Sen esli-hushli eding-ku! Nega urugʻingni isnodga qoldirding? Jujan hozir bemajol yotibdi. Ani boqib, davolab, oyoqqa turgʻizsang, eng avval seni va xotiningni oʻldirib, xonumoningga oʻt qoʻyadur-ku! – Ey, bilga yabgʻu! Men umr boʻyi avval otangning, soʻngra sening podangni boqdim. Xotinim qoʻlini kosov, sochini supurgi qilib, xonadoningda choʻri boʻldi. Tangri bizga farzand bermaganidan xabaring bor. Tong payti shu jujan yigit zoʻrgʻa sudralib, chodirimizga kirib ingrab: «Meni yashiringlar, oʻlgim kelmayapti», deya yalinib-yolvordi. Er-xotin uni Tangri yuborgan farzanddek koʻrib, yarasini boylab, parvarish qila boshladik. Gunohimizga iqrormiz. Bizni oʻlutchi qoʻliga topshir! Biroq, Tangri haqqi, bu bolaga shafqat qil! U oyoqqa turgach, oʻz yurtiga joʻnasin. Axir, ota-onasi aning yoʻliga koʻz tutayotgandir. Barcha nafasini ichiga yutib, yabgʻu hukmini kutardi. Boʻminning boshi sal egilib, peshonasi tirishdi. U faqat xotini eshitadigan tarzda pichirladi: – Boshim qotdi, Elbilga xotun, maslahat ber, ne jazo berayin alarga? –Boʻmin yabgʻu, shuni bilki, ajdodlar bayrogʻi ostidagi sening ilk farmoning qon toʻkish boʻlmogʻi durust emas. El ravnaqi uchun davlat yaratmoqchi ekansen, faqat qattiqqoʻllik va zulm qilmasdan, jabrdiyda elga shafqat ham koʻrguza bil! –Maslahating durust. Choʻponni, esini yoʻqotgan chol, deb afv etsa boʻladur. Biroq jujanni omon qoldirish pastu baland gaplarga sabab boʻladi-ku! U sal oyoqlansa, oʻz yurtiga qochib, turk oʻrdusida koʻrganlarini qagʻanga yetkazadur. –Oyoqqa turish tugul boshini koʻtarishga majoli yoʻq-ku uning! Sogʻaya boshlagach, har qadami soqchilar kuzatuvida boʻlur. Yabgʻu boshini tiklab, xitob qildi: – Turk eli, da’vatimni eshit! Bugun – ajdodlar bayrogʻi yana boshimiz uzra hilpiragan, Tangri erkdan mujda bergan qutlugʻ kun! Bunday kunda har xil gina-kuduratlarni unutib, zabardast musht kabi birlashaylik! Bayramga jazo hukmi emas, shafqat va afv yarashur! Men podachi va xotini gunohidan oʻtib, jujanning qonidan ham kechdim. Barcha ovullarga jar soling! Yana kimki bir-yarim jujanni yashirgan boʻlsa, bu afv ularga ham tegishli. Bundan soʻng turklar yov qonini faqat jang maydonida toʻkadur. Kuchimizga tan berib taslim boʻlganlarni afv etib, shafqat qilurmiz. Zero, zulmga tayangan davlat ham oʻz eli, ham ochun ahlida nafrat uygʻotur! Bas, qutlugʻ bayroq ostida ont ichishni boshlang! Dastlab yabgʻu xonadoni a’zolari – oʻgʻillari, ukalari, voyaga yetgan jiyanlari bayroq oldida tiz choʻkib, yabgʻu va xotunga ta’zim qilib, ont ichishdi. Soʻngra beklar har biri oʻz urugʻi erkaklarini qasamyodga boshlab kelishdi. Ashina urugʻidan soʻng Elbilga xotun mansub boʻlgan Ashida urugʻi beklari va jangchilari ont ichishdi. Bu turk qabilasida mavqei jihatidan ikkinchi urugʻ boʻlib, qabila yabgʻulari mazkur urugʻ ayollariga uylanishi qadimdan odat tusiga kirgan edi. Kechgacha oʻrdu va atrof ovullardagi jangchilar ont ichib boʻlishdi. Olis ovullar jangchilari ham bu amalni ado etmoqlari uchun navbati bilan kunlar tayin etildi. 6 Oʻrduni yana qorongʻulik qopladi. Osmonda yulduzlar jimirlaydi. Togʻ choʻqqisi ortidan oy balqidi. Oʻrduning togʻ tomondagi tepa qismidan Chuya daryosining kichik irmogʻi oqib oʻtardi. Soy boʻyida unda-bunda terak va tollar oʻsar, ular orasida mavzega nom bergan qoʻsh qaragʻay yuksalib turardi. Qaragʻay yonidagi xarsangtosh ustida Inal oʻtiribdi. Sovuti va qurol-yarogʻi oy nurida yiltiraydi. Uning qarshisida turgan oʻrta boʻyli, kulcha yuz, bodomqovoq qiz – yabgʻu Boʻminning qizi Suluvsochning butun diqqat e’tibori yigit sovgʻa qilgan oltin taroqda. Uni goh oy yorugʻiga solib koʻradi, goh bandidagi oʻyma naqshlarni qoʻli bilan siypalaydi. Sovgʻasi yoqqanidan xursand yigit qizga termuladi. Oʻrdu pastda, oʻtovu chodirlar oldida yonayotgan gulxanlar yulduzlar aksidek, ular atrofida yurgan odamlar hamon kundalik tashvishlarga band boʻlishsa, bular zamindan yuksak fazoga koʻtarilgan kabi edi. Qiz, nihoyat, e’tiborini taroqdan yigitga qaratdi. – Inal, jujan qabilasi bilan seni bogʻlab turgan barcha iplar uzildi. Yuzboshilik mansabidan ham judo boʻlding. Dilingda hech afsus yoʻqmi? – Yoʻq, aksincha, ogʻir yukdan xalos boʻlib, nihoyat, munofiqona hayotdan qutulib, oʻzligimga qaytgandaymen. Jujan lashkarida yuzboshi boʻlgandan oddiy turk jangchisi boʻlganim afzal. – Onang beqiyos ayol ekan! Turk yurtidan yiroqda, yotlar orasida seni asl turk oʻgʻloni qilib ulgʻaytiribdur. – Axir, onam mansub el beqiyos! Turk uyiga kirganda oldin onasiga, soʻngra otasiga yukinadi. Ochunda ayolni bu qadar e’zozlaydigan boshqa xalq yoʻq! Albatta-da! Mana shu soy borib qoʻshiladigan Chuya daryosi quyiladigan katta daryoni turklar Xotun deb atashadi. Shimoldagi undan-da katta daryoni qirgʻizlar Enasoy deyishadi. Bu ham ayollarni e’zozlashganidan. Sen ham meni e’zozlaysenmi, Inal? – Har tola zulfingni e’zozlaymen! Hamisha boshimda koʻtarib yuramen! Shunday deya, yigit qizni quchib, boshi uzra koʻtardi va aylantira boshladi. Qiz qiqirlab kuldi. – Boʻldi, qoʻling toldi, yerga qoʻy! – Jangchining qoʻli tolmas, bil’aks, magʻlub boʻlur. – Unda kuchingni jangga asra. Aytishlaricha, jujanlar bilan katta savash boʻlarmish. Qiziq, jang maydonida ota qarindoshlaringga roʻpara kelsang, ne qilasen? – Bilmadim, Suluvsoch. Shunday boʻlishini hech istamasdim. Mabodo, boʻlib qolsa, alarni oʻldirmasdan, asir olishga urinardim, – dedi Inal qizni ohista yerga qoʻyarkan. – Ba’zi turk beklari: «Jujanlarni beshikdagi bolasigacha bitta qoʻymay qiramiz!», deyishmoqda. – Bunchalikka borishmas! Barcha yovlashgan el-elat bir-birini batamom qirishga kirishsa, yer yuzida odam zoti qolmaydi-ku! Axir, otang Boʻmin yabgʻu: «Bundan soʻng turklar yov qonini faqat jang maydonida toʻkadur» - deb aytdi-ku! Bilsang, bosqoq Buruldoy bilan kelgan ming jujanning oʻlimi uchun ham oʻzimni aybdor his qilib, yuragim qon. Ayniqsa, oʻz qoʻl ostimdagi yuz yigitning ruhlari chirqillab, meni qargʻashayotgandek. Garchand, hayot-mamot kurashida boshqa iloj yoʻqligini anglasang-da, gunohkorlik tuygʻusidan xalos boʻlish mushkul. Qaragʻay tepasida ukki sayradi. Oʻz savollari yigitda mahzun oʻylar uygʻotganidan qiz xijil boʻlib, yana taroqni qoʻlida aylantirib tomosha qila boshladi. – Qaysi elning buyumi ekan? Tabgʻach taroqlarining koʻpini koʻrganmen. Bunaqasi hech uchramagan. – Bu olis, uch dengiz, oʻnlab daryo ortidagi Bizons mamlakatida yasalgan. – Nahotki! Unda barcha turk qizlari orasida bunaqasi faqat menda boʻladi, –dedi qiz quvonch bilan va jigʻasini koʻtarib, taroqni ikki oʻrim qilib yelkasiga tashlangan sochi tepasiga qistirib qoʻydi. – Quvonching men uchun har nedan ortiq, Suluvsoch. Har gal turk yurti sari kelayotganimda yuragim gurs-gurs ura boshlaydi. Onam tugʻilgan va yoshligi oʻtgan makonga borayotganimdangina emas, seni koʻrish saodatidan ham yuragim hapqiradi. – Sen jujanlardan butunlay uzilib, chinakam turk boʻlding. Turk yurtida bemalol yashab qola olursen. – Urush gʻalaba bilan tugagandan soʻng, albatta, – deya Inal xoʻrsinib qoʻydi. Biroq urush kulfatidan bexabar sevgilisining koʻngliga gʻashlik solmaslik uchun, koʻnglidagi tashvishlardan gap ochmadi. 7 Tuni bilan otda yoʻl bosgan Muxon va hamrohlari tongga yaqin yalang dashtda pana-pastqam joy izlay boshlashdi. Kunduzi yashirinib, dam olishmoqchi edi. Chunki turklar yurtidan ancha uzoqlashishgan, bepoyon dashtda jujan ovullari yoki otliq guruhlariga duch kelib qolishlari mumkin. Boz ustiga, bu yoʻl toʻgʻri qagʻan oʻrdusiga olib boradi. Tunda oʻrduni chetlab oʻtib, teleutlar yurti sari yoʻlda davom etishmoqchi edi. Imkon qadar vaqtdan yutib, qurol-aslaha yasash va lashkarni qurollantirish uchun Boʻmin barcha choralarni koʻrmoqda. Isyon asnosida yabgʻu oʻrdusida boʻlgan savdo karvonlariga vaqtincha yoʻlga tushmay, kutib turish buyurilgan. Biroq, baribir, isyon xabari shamoldek oʻziga yoʻl topib, bugun boʻlmasa, ertaga qagʻan oʻrdusiga yetishi tayin. Otliqlar yoʻldan chetlashib, kichik jarlik boʻyida toʻxtashdi. Pastda buloq suvidan hosil boʻlgan jilgʻa oqar, uning boʻyida jiyda, toʻrangʻi va butalar oʻsardi. Turklar otdan tushishdi. Ular etagi boldirlarigacha tushgan kaftan ustidan temir lavhalardan tikilgan zirhli koʻylak kiyishgan, yengi bilaklarigacha bekitib turardi. Bellaridagi kamarning chap tomoniga qilich, oʻng tomoniga oʻq toʻla sadoq, yelkalariga kamon osigʻliq. Egarning ikki tarafiga boshi temir tishlar bilan qoplangan choʻqmor va uzun nayza mahkamlab qoʻyilgan. Boshlaridagi temir dubulgʻa qattiq botmasligi uchun ich tarafiga yumshoq teri qoplangan. Jangchilar yengil namat choriq kiyib olishgan. Ingichka oyoqli, boshi katta, sagʻrisi keng, yollari qirqilib, dumi tugilgan otlarni jilovidan yetaklab, jarlikka tushirib, jilgʻadan sugʻorib, oʻtlash uchun butalar orasiga qoʻyib yuborishdi. Otlar yaxshi oʻrgatilgani uchun tushovlash yoki boylashga hojat yoʻq, egalaridan uzoqlab ketmas, chaqirilgan zahoti chopib kelardi. Jangchilar egarni yostiq qilib, maysa ustiga choʻzilishdi. Navbati bilan bir kishi tepada qorovul edi. Yoʻlda yoʻlovchilar qorasi koʻrinsa, qorovul sheriklarini uygʻotar, barchasi qurol-yarogʻlarini shaylab, yoʻlovchilarni kuzatishardi. Bir necha guruh otliq jujanlar u taraf – bu tarafga yelib oʻtishdi. Gʻarbdan qoʻngʻiroqlarini daranglatib yuzdan oshiq tuyadan iborat soʻgʻd sotiqchilari karvoni oʻtdi. Tuyalarga yuklangan toy-toy gʻaroyib mollar har qanday sahroyining koʻzini oʻynatsa-da, soqchilar himoyasidagi karvonni talashga kimsa jur’at etmas, katta boj toʻlashgani uchun savdogarlar jujan qagʻani himoyasida edi. Yoʻldan oʻtganlar kaftdagidek koʻrinsa-da, oʻzlarini hech kim payqamaganidan, turklar qulay joy topishganiga amin boʻlishdi. Tush payti tamaddi qilib, jilgʻa suvidan qonib ichishdi. Toʻrsiqlarini suvga toʻldirib olishdi. Yoʻlga tushish hamon xavfli boʻlgani uchun yana uyquga yotishdi. Peshin payti qorovulda turgan Inal sheriklarini uygʻotdi. – Sharqdan ikki otliq kelayotir. – Jujanlarmi? – Kiyimi alarnikiga oʻxshamaydur. Yoʻrgʻalariga koʻra, turklardir, deb oʻylaymen. –Qiziq, balki boshqa qabilalarga ittifoq tuzish uchun yuborilganlardir. – Yaqinlashsin-chi, bilamiz. – Otlanib, shay boʻlib turing! – buyurdi Muxon. Otliqlar yaqinlashganda, chindan turklar boʻlib, Turumtoyning urugʻidan ekanliklari ayonlashdi. Muxon buyrugʻiga koʻra, jangchilardan biri jardan chiqib, yoʻldan oʻtib borayotgan otliqlarni chaqirdi. Otliqlar biroz toʻxtab, sin solib qarashdi, biroq chaqiriqqa javob bermay, otlarini ayovsiz qamchilab, olgʻa yelishdi. – Toʻxtang, biz jujanlar emas, turklarmiz! – degan xitob ham ularga kor qilmadi. Koʻngli nimanidir sezgan Muxon ularni ta’qib etishni buyurdi. Toʻrt otliq quvib kelayotganini koʻrgan qochoqlar, otda yelib borayotib, ortga burilib kamondan oʻq uza boshladilar. Muxonning jangchilaridan biri yelkasidan oʻq yeb ortda qoldi. Inal otgan oʻq qochoqlardan birining boʻyniga sanchilib, otdan qulatdi. – Bunisini tirik ushlaymiz, – dedi chopqir argʻumoqda boshqalardan oʻzib borayotgan Muxon arqon sirtmoqni otishga shaylar ekan. Zum oʻtmay, sirtmoq havoda shuvillab, yolgʻiz qolganidan esankiragan qochoqning boshiga tushdi. U oʻq-yoyini tashlab yuborib, gursillab yerga quladi. Koʻrishdiki, u yer-bu yeri tirnalib, basharasi tuproqqa belansa-da, ogʻir jarohat olmagan ekan. Sirtmoqni boʻshatishganda, u tizzasida turib, hansirab nafas ola boshladi. Sirtmoq qiygan boʻyni qontalash edi. – Ha, Jangar, turk boʻlaturib, turkdan qochasen, – dedi Muxon uni tanib. – Biz sizni jujanlar, deb oʻylabmiz. – Bekorlarni vaysama! Toʻgʻrisini aytmasang, hoziroq sheriging yoniga yoʻl olasen! – Kechiring, yabgʻuning oʻgʻli. Bizning aybimiz yoʻq. Turumtoy bizni oʻz buyrugʻini ado etish uchun yubordi. – Qanday buyruq? – Isyon xabarini jujan qagʻani Anaxuanga yetkazish. – Xiyonat-ku bu! Axir, oldingi barcha isyonlar ayni xiyonat tufayli magʻlubiyatga uchragani Turumtoyga ayon edi-ku! – Bu xabarni qagʻanga yetkazib, evaziga turklarga yabgʻu boʻlmoqchi u. – Qaram elning yabgʻusi boʻlguncha, erkli elning podachi yo temirchisi boʻlgani yaxshi emasmidi?! – Bizning gunohimiz yoʻq. Turumtoy urugʻimiz oqsoqoli boʻlgani uchun aning amrini bajarishga majbur edik. – Meni, avraymen, deb ovora boʻlma! Sen ham tugʻ ostida turib ont ichgansen. Sheriging ontni buzgani uchun, Tangri jazosini berdi. – Muxon qilichini qinidan sugʻurdi. – Mana shu koʻk temir badaningga kirib, qizil boʻlib chiqar! Qilichni zarb bilan Jangarning koʻksiga sanchdi. Bu orada yarador jangchi ham yetib keldi. Oʻqning temir uchi yupqa zirhni teshib oʻtgan boʻlsa-da, chuqur botmagan ekan. Uning yarasini boylab, darhol otlanishdi. – Uzoq kengashishga vaqt yoʻq, qosh qoraymoqda va tez yoʻlga tushishimiz zarur, – dedi Muxon. – Men bilan Inal teleutlar yurti tomon yoʻlda davom etamiz. Ikkalangiz ortga qaytib, otam Boʻmin yabgʻuni Turumtoyning xiyonatidan ogoh eting. Oʻrdudagi ilon boshini tez yanchsin. Erk kurashida ichingdagi xoin dushmandan ham xatarli! Suvoriylar juft-juft boʻlib, ikki qarama-qarshi tarafga ot solishdi. Tez orada boshlanib, dovrugʻi Tugʻardan Botarga dovur taraladigan buyuk savashlar qay tarzda kechishi sahroni oʻqdek kesib borayotgan ushbu otliqlarning koʻzlangan manzilga eson-omon oʻz vaqtida yetib borishlariga bogʻliq edi. 2011

Muallif: Gʻulom Karimiy