Mirrina (hikoya) [Andre Morua]

Mirrina (hikoya) [Andre Morua]

Bizning avlodga mansub eng yaxshi yozuvchilar Kristian Menetriening ijodidan zavqlanishgan. Rost, uning dushmanlari ham oz emas edi; buning sababi qisman shunda ediki, qaerda muvaffaqiyat boʻlsa, oʻsha yerda dushman ham paydo boʻladi. Bundan tashqari Menetrieni ancha kech tan olishdi. Bu paytga kelib qalamkash doʻstlari va munaqqidlar uni tor doiradagi odamlar uchun yozadigan shoir deb hisoblashga koʻnikib qolishgan edi. Bunaqa shoir hurmatga sazovor, lekin elu-yurtning ogʻziga tushadigan darajada dong tarata olmadi. Shuning uchun uning asarlaridan zavqlansa boʻlaveradi, buning hech qanday xatarli joyi yoʻq. Menetriening obroʻ qozonishiga xotini Kler sababchi boʻlgandi. Bu ayol ancha shuhratga oʻch, serharakat, sal narsaga "pov" etib yonib ketadigan edi. 1927 yilda bastakor Jan Fransua Montelni erining "Mersin va Viviana" degan lirik dramasiga muzika yozishga koʻndirgandi. Ammo Kristianning teatr sahnasidan tushmaydigan asarlar muallifiga aylanishida aktyor Leon Loranning xizmatlari katta. Buning tarixi deyarlik hech kimga ma’lum emas, mening fikrimcha, u diqqatga sazovor, chunki ijodiy jarayonning ba’zi bir kam oʻrganilgan jihatlarini yoritib beradi. Ikki urush oraligʻidagi fransuz teatrining qayta tiklanishiga juda katta ta’sir koʻrsatgan Leon Loranni birinchi qarashda komediant akter deb qabul qilish juda qiyin edi. U oʻziga bino qoʻyishdan butunlay uzoq edi; hamisha istagan durdona asarning muvaffaqiyatiga xolis koʻmaklashishga tayyor turardi. Bu odam tom ma’noda teatr san’atining quli edi, ayni chogʻda gʻoyatda bilimdonligi bilan ajralib turardi. U san’atda yaxshi koʻrgan narsalarning hammasi chindan ham qadrlashga munosib edi. U oʻta murakkab, koʻpchilikka manzur boʻlmagan asarlarni ham ipidan-ignasigacha bilar va tushunardi. U oʻzining truppasini barpo etib, Esxilning "Prometey"ini, Yevripidning bir pesasini va Shekspirning "Boʻron"ini sahnaga qoʻyishdan choʻchimadi. Uning Prospero va Arieli Elen Messer ijrosidagi rolni koʻpchiligimizning qalbimizda eng yuksak xotiralar qatorida muhrlanib qolgan. Akter va rejisser sifatida Loran Moler, Myusse va Marivo asarlariga yangi hayot baxsh etdi. Holbuki, bu choqlarda Komedi Fransez teatri chuqur uyquda edi U Eduar Burdeni kutardi. Komedi Fransezni uyqudan uygʻotish shu odamning qismatiga yozilgandi. Nihoyat, bizning hozirgi yozuvchilarimiz orasidan Loran shoirona teatrning goʻzal an’analarini davom ettirishga layoqatlilarini qidirib topdi. Fransiya dramaturgiyasida u maktab yaratdi va butun boshli mualliflar avlodini barpo etdi. Men boya aytdim — birinchi qarashda Loranni akter deb qabul qilish qiyin. Chindan ham, uning gapirish uslubini koʻrgan, ohangini eshitgan odam Loranni oʻqituvchi yoki vrach degan xayolga borardi. Biroq bunday taassurot tezda yoʻqolardi. Uning sahnadagi ijrosini besh minutgina kuzatib tursangiz kifoya — siz shu ondayoq qarshingizda ulugʻ aktyor turganiga, u boshqalarning qiyofasiga kirish qobiliyatiga ega ekaniga va mahorat bilan "Sinna"dagi ulugʻvor Avgust, "Sevilya sartaroshi"dagi ham foje, ham kulgili Bazil boʻla olishiga yoxud "Garov oʻynamanglar" komediyasidagi abbat rolini ijro etib, tomoshabinlarni kuldira olishiga ishonch hosil qilasiz. Kristian Menetrie Lorandan zavqlangan, u ishtirok etgan premeraning birontasini ham qoldirmay koʻrgan, lekin oraga Kler Menetrie aralashmaganda yozuvchi bilan aktyor oʻrtasida hech qachon shaxsan tanishuv sodir boʻlmasligi mumkin edi, chunki ularning ikkovlari ham oʻlgudek tortinchoq edilar. Kler ham xuddi eriga uxshab Leon Loranning mahoratidan gʻoyatda zavqlanardi. Kler erining teatr uchun asar yozishini orzu qilardi va juda yaxshi bilardiki, faqat chinakamiga yuksak madaniyatli aktyorgina uni bu yoʻlga burib yubora oladi. Shuning uchun har nima qilib boʻlsa-da, Leonni oʻzlarining yaqin doʻstlari qatoriga qoʻshib olishga urindi va bunga muvaffaq boʻldi. Kler hali ham bagʻoyat goʻzal ayol edi, Loran esa goʻzal ayollarga maftunkorligi bilan shuhrat qozongandi. Buning ustiga-ustak, erkaklar tanishishgan soatlaridan boshlaboq teatr hakida qizgʻin bahsga kirishib ketganlar. Teatr masalasida Kristianning oʻylab qoʻygan rejalari koʻp edi, ularning koʻpchiligi mashhur aktyorning qarashlariga toʻgʻri kelib qoldi. — Realistlarning eng katta xatolari shundaki, — dedi Kristian, — ular sahnada kundalik nutqdan qullarcha nusxa koʻchirishadi... Holbuki, tomoshabin teatrdan butunlay boshqa narsani axtaradi... Shuni unutish kerak emaski, drama marosimdan bunyodga kelgan, tantanali yurishlar, chiqishlar va xorlar unda juda katta oʻrin tutgan. Komediyada ham shunaqa... Bizga uqtirishadiki, Moler Sarroflar koʻprigidagi odamlarning tiliga rioya qilgan. Ehtimol shundaydir... Boringki, ana chindan ham shunday boʻlsin. Ammo u oʻsha odamlarning tiliga rioya qilgan boʻlsa, tilga jilo berish uchun shunday qilgan. — Gapingiz toʻgʻri, — deb javob berdi Leon Loran. — Siz mutlaqo haqsiz. Shuning uchun ham, Menetrie, siz teatr uchun yozing deyapman-da... Lirik kitoblaringizni qarang; obrazlaringizning nafisligini ayting... Yuzaki taassurotlarga xilof ravishda ularda aktyorlar uchun ajoyib material bor. Zimmangizga haykaltaroshlik rolini oling. Siz yaratgan haykallarga biz jon bagʻishlaymiz. Loranning jumlalari qisqa-qisqa edi. Uning chiroyli ovozi tufayli bu jumlalar juda ta’sirchan chiqardi. — Men shundoq ham teatr uchun yozyapman-ku, — deb javob berdi Kristian. — Yoʻq, azizim! Yoʻq!.. Siz dialog dostonlar yozyapsiz. Ularni uyda oʻchoq oldida oʻrindiqda oʻtirib oʻqisa boʻladi. Lekin siz hali bir marta ham tomoshabin qarshisiga chiqqan emassiz. — Pesalarimni qoʻyishmasa nima qilay? — Undan koʻra men hech qachon asarlarimning sahnada qoʻyilishiga harakat ham qilmaganman deng... Siz hech qachon sahna qonunlari bilan hisoblashgan emassiz. Busiz, axir, teatr boʻlmaydi-da...Men uchun asar yozib bering... Ha, doʻstim, shaxsan men uchun... Oʻshanda koʻrasiz repetitsiyaning nima ekanini. Repetitsiya degani eng yaxshi maktab... Bilasizmi, mening nazarimda sizda bittayu-bitta nuqson bor — siz simvolizmga xos yuzakilikdan hali butunlay xalos boʻlib ketganingiz yoʻq... Oʻzingiz yozgan matnni sahnadan eshitib koʻring, asarning xom joylarini oʻzingiz darrov payqab olasiz. Dramaturg uchun teatr sahnasi — notiq odam uchun uning ovozi yozilgan tasmaday gap. U tasmani eshitib oʻtirib, oʻzining nuqsonlarini aniqlaydi va ularni tuzatadi. — Xuddi shu gaplarni men ham ertadan-kechgacha Kristianning qulogʻiga quyaman, — dedi Kler. — U teatr uchun yaratilgan. — Bilmadim-ov, — dedi Kristian. — Bir unnab koʻring, bir joyingiz kamayib qolarmidi. Yana takror aytaman — men uchun pesa yozib bering. — Syujeti qanaqa boʻlsin? — Qanaqa boʻlardi. Yuzlab syujetlar bor, — dedi Leon Loran. — Yo tavba, axir, har gal uchrashganimizda menga biror pesaning birinchi pardasini aytib berasiz. Deyarlik har gal juda zoʻr boʻladi. Syujet deysiz! Siz stolga oʻtirib, oʻsha menga aytib berganlaringizni qogʻozga tushirsangiz bas. Umuman, bundan ham osonroq ish yoʻq. Siz menga olib keladigan har qanday pesani men surishtirmay qoʻlga olaman. Kristian bir lahza oʻylanib qoldi. — Menda bir fikr bor, — dedi u. — Bilasizmi, meni hozir urush xavfi qattiq tashvishlantiryapti. Men Germaniyada hukmronlik qilayotgan telbalarning oshkora rejalariga fransuzlarning diqqatini jalb qilmoqchi boʻlyapman, lekin afsuski, harakatlarim zoe ketyapti. — Men "Figaro"dagi maqolalaringizni oʻqiganman, — dedi Leon Loran. — Ular yaxshi yozilgan. Foydali maqolalar. Faqat, oʻzingizdan qolar gap yoʻq, pesa oʻta zamonaviy boʻlsa... — Yoʻq-e, men sizga zamonaviy hayotdan olingan pesani taklif qilmoqchi emasman. Men voqeani butunlay boshqa bir davrga koʻchirishni istardim. Esin-gizda bormi, Filipp Makedonskiy yashash uchun maydon talab qilib, birin-ketin kichkina yunon davlatlarini fath etganda afinaliklar oʻzlarini qanday tutishgan? "Ehtiyot boʻlinglar! — deb ta’kidlagan afinaliklarga Demosfen. — Ehtiyot boʻlinglar! Agar sizlar Chexoslovakiyaga yordamga kelmasanglar, oʻzingiz ham muqarrar halok boʻlasiz!" Ammo afinaliklar koʻngilchan edilar, hamma narsaga yengil-elpi qarardilar. Buning ustiga Filippning aygʻoqchilari bor edi... Demosfen magʻlubiyatga uchradi... Keyin esa goʻzal kunlardan birida Afinaga ham navbat yetib keldi... Bu ikkinchi parda boʻladi. — Juda ham soz! — deb xitob qildi qiziqib qolgan Leon Loran. — Juda yaxshi. Ana, syujet ham tayyor ekan. Endi bu ishni paysalga solmasangiz boʻdtsi. Darhol ishga kirishing! — Shoshmasangiz-chi! — dedi Kristian. — Men hali yana u-bu narsani oʻqib chiqmogʻim kerak. Lekin sizning Demosfen rolida qandoq oʻynashingizni hozirdan tasavvur qilyapman. Siz, albatta, Demosfen rolini tanlaysiz, shundaymi? — Boʻlmasa-chi! Zavqqa toʻlgan Kler tongga qadar ularning boʻlgʻusi pesa haqidagi bahslariga mahliyo boʻlib oʻtirdi. Loran bilan Menetrie xayrlashayotganda, pesaning asosiy sahnalari belgilab olingan edi. Kristian hatto finaldagi iborani ham oʻylab qoʻydi. Koʻpdan-koʻp algʻov-dalgʻovlardan keyin Filippning oʻlimi Afinani qutqarib qoladigan moʻ‘jiza boʻlib koʻrinadi. Biroq Demosfen moʻ‘jizalarning davomli ekaniga ishonmaydi, afinaliklarni ularning oʻz irodasi, mardligi va matonatidan boshqa hech narsa qutqara olmaydi deb qattiq ishonadi. "Ha, — dedi u, — eshitdim... Filipp oʻlipti... Xoʻp, Filippning oʻgʻlining ismi nima?" Kimdir javob beradi: "Aleksandr!" — Juda soz! — deb xitob qildi Leon Loran. — Juda soz! Bu iborani qanday talaffuz qilishimni hoziroq tasavvur qilib turibman... Menetrie, agarda pesani bir oy mobaynida yozib tugatmasangiz, sizni teatrga nomunosib odam ekan deyman. Bir oydan keyin pesa bitdi. Endilikda biz bilamizki, pesa Kler bilan Loranning hamma umidlarini oqladi. Pesani teatrda oʻqidilar — shuning oʻzida muallif chinakam tantana qildi. Pesa oʻqilgandan keyin rollarni qanday taqsim qilish, qaysi muddatda asarni sahnaga qoʻyish, repetitsiyalarni qay vaqtda oʻtqazish toʻgʻrisida kelishib olish uchun Loran muallifning huzuriga keddi. Aktyorning qiyofasi tashvishli edi. U nimadandir xijolatda. Hamma san’atkorlar kabi Kristian ham gap oʻzlarining asarlari toʻgʻrisida ketganida oʻlguday badgumon boʻlib qolardi. Hozir unga Loran pesadan uncha qoniqmaganday koʻrindi. — Yoʻq, — dedi u xotiniga Leon Loran ketgach. — Yoʻq, nimadir unga yoqmayapti... Nima boʻlsaykin?.. Menga aytmadi... Hech narsa demadi... Lekin sezilar-sezilmas allanimasi bor edi... Yoʻq, pesa unga ma’qul boʻlmadi deyolmayman... Bil’aks, u bu gal ham oʻzining roli toʻgʻrisida juda berilib gapirdi. Uning samimiyligaga shubha qilib boʻlmaydi... Lekin qandaydir aytilmagan bir fikri bor-da... Gap nimadaykin?.. Tushuna olmadim... Kler jilmaydi. — Kristian, — dedi u. — Siz ulugʻ yozuvchisiz. Men chin yurakdan sizga qoyil qolaman. Ammo eng oddiy insoniy munosabatlar masalasida oʻtaketgan darajada anoyisiz. Gapimga ishonavering. Men hatto Loranni koʻrmay turib ham nima voqea roʻy berganini bilaman. — Qani ayting! — Aniqroq aytganda, nima voqea roʻy bermaganini bilaman... Gap shundaki, azizim, sizning pesangizda Elen Messer uchun rol yoʻq. Insof yuzasidan tan oling, men sizni bu toʻgʻrida ogohlantirgan edim. Kristian gʻashlik bilan e’tiroz bildirdi. — Bu asarda Messer uchun qanaqa rol boʻlishi mumkin edi? Messer komediyalarda juda oʻrinlatib oʻynaydi, unga Myusse va Marivoning rollari mos keladi, ammo, oʻzingiz ayting, siyosiy fojiada u nima qiladi? — Oh, jonginam, siz mutlaqo boshqa-boshqa masalalarni qorishtirib yuboryapsiz! Gap Elenning siyosiy fojiada nima qilishi haqida ketayotgani yoʻq. Masala ancha joʻnroq — shunday qilingki, Leon Loran bilan ma’shuqasi oʻrtasidagi inoqlikka putur ketmasin, — Elen Messer — Leon Loranning ma’shuqasimi? — Nima balo, oydan tushganmisiz, azizim. Ular toʻrt yiddan beri birga turishadi-ku. — Men qayoqdan bilay? Pesamning nima daxli bor bunga? Yoki siz oʻylaysizki, Loran... — Men oʻylamayman, Kristian, men aniq bilaman, Loran nimani xohlashini. Siz agar uni shunga majbur etsangiz, u Messer uchun rol talab qiladi... Shuni ham aytib qoʻyay, menimcha, uni rozi qilish unchalik qiyin boʻlmasa kerak... Bitta personajni qoʻshib qoʻyish sizga qiyinmi? — Sira iloji yoʻq. Bu pesaning kompozitsiyasini buzib yuboradi. — Oʻzingiz bilasiz, Kristian... Mayli, bu mavzuga yana qaytarmiz... Ular chindan ham bu mavzuga qaytishdi. Loran borgan sari qovoq-tumshugʻi osilib, tashvishliroq boʻla boradi. Keyin u asarni sahnalashtirishning qiyinchiliklari, teatr zimmasidagi avvalgi majburiyatlar, boʻlgʻuvsi gastrollar toʻgʻrisida gapira boshladi. Pesani yozib tugatganidan beri uning sahnada paydo boʻlishini toqatsizlik bilan kutayotgan Kristian ham serzarda boʻlib qolgan, doim qovogʻi soliq yurardi. — Azizim, — dedi unga Kler. — Biror gal meni Loran bilan holi qoldiring. U yuragidagi bor gapni menga toʻkib soladi. Sizga va’da beraman — men hamma ishni oʻrniga qoʻyib, sarishta qilaman. Albatta, siz ayol rolini yozib berasiz... — Kanday qilib yozaman uni? Pesani qayta boshdan yozib chiqolmayman-ku? Har holda, men uni san’at asari deb hisoblashga jur’at ettandim. Endi birovning injiqligi deb... — Oh, Kristian, bu, axir, juda ham oson gap-ku... Buning ustiga xayolot olamingiz juda boy boʻlsa... Mana, loaqal ikkinchi pardani olaylik. Makedoniyaliklar Afinada oʻzlarining xufiyalarini joylashtiradi. Nahotki, shu ishda ular bironta aql-idrokli satangning xizmatidan foydalanishmasa... U badavlat afinaliklardan, bankirlardan, davlat arboblaridan birining mahrami boʻlishi mumkin... Mana, sizga tayyor personaj. Yana uning haqqoniyligini aytmaysizmi! — Hm, durust... Agar shunday qilinsa... Bilasizmi, siz haqsiz — dunyoning oʻziday koʻhna maxfiy targʻibot usullarini koʻrsatish juda maroqli... Kler Kristianning xayolot olamiga tashlangan har bitta urugʻ, albatta, unib chiqishini bilardi. Endi u Loranni iskanjaga oddi va bunda ham toʻla gʻalabaga erishdi. — O, juda ajoyib fikr-a! — dedi Loran yengil tortib. — Bilasizmi, bu toʻgʻrida yurak yutib, eringiz bilan gaplashgani jur’at qilolmovdim — uning asarlari haqida gap ketadigan boʻlsa, uning yaqiniga yoʻlab boʻlmay qoladi. Hatto Shekspir ham "Yuliy Sezar"da... Kornel ham Goratsiylar darajasiga Sabina siymosini kiritgan, Rasin esa Fedra haqidagi mifga Arisiyani qoʻshgan... Bundan tashqari, xonim, sizga ochigʻini aytib qoʻya qolay: Elen uchun rol boʻlmasa, unaqa pesani qoʻyishga uncha hushim yoʻq edi... Istamasdim... Bilasizmi, Elen yosh, menga bogʻlanib qolgan, lekin raqs tushishni yaxshi koʻradi, yolgʻizliqdan oʻtdan qoʻrqqanday qoʻrqadi... Agar men har oqshom teatrda band boʻladigan boʻlsam, u boshqa erkaklar bilan maishat qila boshlaydi. Unda men tinchimni yoʻqotib qoʻyaman. Ammo bordi-yu sizning eringiz uning uchun kichikroq bir rol yozib bersa, hammasi joyiga tushadi... Bir haftadan keyin repetitsiya qila boshlaymiz... Shu tarzda Mirrina obrazi tugʻildi. Bu obrazni yaratar ekan, Kristian bir vaqtning oʻzida ham Aristofanning ba’zi bir zukko va behayoroq qahramon ayollarini, ham Marivoning tannozlarini esladi. Ularning rollarini oʻynab Elen Messer sahnada ilk shuhratini qozongan edi. Mana shunday gʻaroyib chatishma oqibatida muallifning oʻzini ham lol qoldirib, juda maftunkor oʻziga xos obraz tugʻildi. "Artistlar maza qilib oʻynamaydigan gʻoyatda noyob obraz chiqdi-da!" — dedi Loran. Kler Elen Messerni tushlikka taklif qildi. Menetrie unga pesaning yangi variantini oʻqib berdi. Elen kipriklari uzun-uzun, jussasi kichkina dilbar ayol edi. U juda ehtiyotkor va mushukdek quvgina edi. U kam gapirardi, lekin biror marta ham bema’ni gap aytgani yoʻq. Kristianga u juda manzur boʻldi. — Elen goʻl ayollar rolini oʻynashga mohir koʻringani bilan, aslida u bevafo makkoralar roli uchun yaratilgan ekan. — U sizga haddan ziyod ma’qul boʻlib qoldimi, Kristian? — O, yoʻq! Axir, u Loranni yaxshi koʻradi-ku. Loran uning xushtorigina emas, uni yoʻqdan bor ham qilgan. Elen — Loran ijodining mahsuli. Loran boʻlmaganda, u nima boʻlardi deysiz? — Kristian, nima deb oʻylaysiz — Elen oʻzidagi koʻpgina fazilatlar Loran tufayli bino boʻlganini anglagani uchun, unga nisbatan iliq tuygʻularga egami? Aksincha, menga butunlay boshqacha tuyuladi. Menimcha, uning yuragining bir chekkasida Loranga nisbatan allanechuk gʻashlik bor... Keling, bizga nima! Rol unga ma’qul boʻldi, demak, hamma ish joyida. Darhaqiqat, bir hafta mobaynida hamma ish juda silliq kechdi. Lekin bir haftadan soʻng yana Loranning qovoq-tumshugʻi osilib qoldi. — Unga nima boʻldi? — deb soʻradi Kristian. — Bu gal bilmadim, — deb javob berdi Kler. — Lekin bilib olaman. Loran chindan ham sirini koʻp yashirib yurmadi. Bir kuni Klerga yozildi: — Gap bunday boʻlyapti: rol juda yaxshi, Elen ham xursandliqdan ogʻzi qulogʻida. Lekin... Bilasizmi, biz bir uyda yashaymiz. Teatrga borish zarur boʻlganda bitta taksi olamiz. Boshqa-boshqa borishdan nima ma’no bor?.. Bordi-yu Elen sahnada ikkinchi pardadagina paydo boʻladigan boʻlsa, bir soat davomida u oʻzining xonasida nima qiladi? Yo zerikib, siqilib oʻtirishi kerak — bunga uning butkul toqati yoʻq. Yoki boʻlmasa, jazmanlarini qabul qilmogʻi kerak... Men oʻzimni yaxshi bilaman — shunday qilsa, bu darhol mening oʻyinimga ta’sir etadi... Yuragimda sanchiq turishini aytmayoq qoʻyaqolay! Albatta, Kristian Menerie mening yuragimning kafshshigani olgan emas, lekin oʻyinimning sifati... — Xullas, — dedi Kler, — siz Mirrinaning sahnada birinchi pardada paydo boʻlishini istaysiz? Shundaymi? — Xonim, sizdan hech narsani yashirib boʻlmaydi. Kler eriga bu yangi talabni ma’lum qilganida, avval erining gʻazabi qoʻzigan: "Bironta yozuvchiga bunaqa sharoitda ishlash toʻgʻri kelgan emas". Ammo Kler Kristianning fe’lu atvorini juda yaxshi bilardi: birinchi navbatda, uning vijdonini tinchitish zarur edi. — Kristian, hamma dramaturglar xuddi shunaqa sharoitda ishlashgan... Siz juda yaxshi bilasizki, Shekspir oʻz artistlarining tashqi qiyofasini hisobga olishga majbur boʻlgan. Rasin esa Shannel uchun yozgan. Bu toʻgʻrida madam de Sevin guvohlik beradi. — U Rasinni juda yomon koʻrgan. — Yomon koʻrgani bilan uni yaxshi bilgan. Mirrina birinchi pardada paydo boʻldi. Artistlarshshg teatrga kelishi bilan bogʻliq boʻlgan taksi muammosi spektakldan keyin ham butun keskinligi bilan koʻndalang boʻlgani toʻgʻrisida gapirib oʻtirish ortiqcha boʻlsa kerak. Xullas, pesaning soʻnggi variantida Mirrinaga uchinchi pardada ham qatnashishga toʻgʻri keddi. Bunda ham Klerning aralashuvisiz ish bitmadi. — Rost-da, Kristian, bu Mirrina deganlari magʻlubiyatga uchragandan keyin xush axloq vatanparvar juvonga aylanib qolsa boʻlmaydimi? Mayli, u partizanlar safiga qoʻshilsin, Demosfenning ma’shuqasi boʻlsin. — Rostini aytsam, Kler, sizning maslahatlaringizga amal qiladigan boʻlsam, hademay Gollivudniki singari bachkana asarlar yozadigan darajaga tushib qolaman... Boʻldi, yetar... Boshqa bir satr ham qoʻshmayman. — Yengiltabiat ayol vatanini yaxshi koʻrsa nima boʻpti? Buning nimasi yomon? Kanaqa bachkanaligi bor? Nimasi haqiqatga oʻxshamaydi? Hayotda bunaqa voqealarni har qadamda uchratish mumkin. Kastilone Ytaliyani birlashtirish haqidagi ehtirosli orzusi bilan Napoleon III ni maftun etgan edi... Faqat Mirrinadagi oʻzgarishlarni nazokat bilan kutilmagan bir tarzda koʻrsatish kerak... Bunaqa sahnalarni yozishda sizga teng keladigani yoʻq. Demosfen bilan oshiq-ma’shuqlik masalasiga kelganda, men, albatta, hazillashdim... — Nega hazil boʻlar ekan? Fransuz inqilobining juda koʻp arboblari... Xotirjam boʻlgan Kler Loranni tinchitishga oshiqdi. Shunday qilib boyigan va tarvaqaylab ketgan Mirrinaning roli pesadagi asosiy rollardan biriga aylandi. "Bosh" repetitsiya kuni ham yetib keldi. Bu chinakam tantana edi! Butun Parij xuddi Loranga oʻxshab Mirrinaga maftun boʻlgandi. Menetriega oʻxshab siyosiy voqealardan yuraklari taka-puka boʻlgan va gʻayrishuuriy tarzda Esxilning "Forslar"iga oʻxshash milliy dramaturgiyani qoʻmsagan tomoshabinlar muallifni olqishlarga koʻmib tashlashdi. Munaqqidlar biron marta ham masxaraomuz ohanglarga berilib ketmay, antik syujetga zoʻr mahorat bilan zamonaviy ruh bagʻishlagani uchun muallifni koʻklarga koʻtarib maqtashdi. Hatto oʻzining hamkasaba birodarlariga hamisha oʻta talabchan boʻladigan Faber ham kosa tagida nimkosa qilib Klerga bir necha ogʻiz iliq gap aytdi. — Goʻzal qora qiz, — dedi u Klerga, — bu Mirrinaga sizning ham qoʻlingiz tekkan koʻrinadi. Gap yoʻq: bu haqiqiy ayol; tirnogʻining uchigacha ayol. Betavfiq eringiz hech qachon sizning yordamingiz boʻlmasa, bunaqa obrazni yarata olmasdi... Tan olavering, Kristian ayollar masalasida hech narsaga tishi oʻtmaydi... — Mirrina sizga yoqqanidan bagʻoyat xursandman, — dedi Kler. — Lekin bu ishga mening daxlim boʻlgani yoʻq. Ertasi kuni Rober Kam oʻzining taqrizida faqat Mirrina haqida yozipti. "Bugundan boshlab, — depti u. — Mirrinaning nomi Agnessa yoxud Selimenalarning nomi kabi juda mashhur boʻlib ketadi". Erining yelkasi osha maqolani zavq bilan oʻqib chiqqan Kler oʻzini tutib turolmay, shunday dedi: — Buni qarang-a, agar oʻsha taksi mojarosi boʻlmasa edi, Mirrina hech qachon dunyo yuzini koʻrmagan boʻlardi. Qolgan gaplar adabiyot tarixiga aloqador. Ma’lumki, "Filipp" koʻpgina tillarga tarjima kilindi va yangi fransuz teatrini boshlab berdi. Lekin oʻtgan yili Elen Messer Loranni tashlab, Gollivud rejissyoriga erga tekkanini va Loran Kristian Menetriening bevasi, marhum dramaturgning mualliflik huquqlari boʻyicha vorisi Klerga pesadan Mirrina rolini oʻchirib tashlashni soʻrab murojaat qilganini kamdan-kam kishi biladi. — Axir, siz bilan biz bilamiz-ku, — dedi u, — bu rol pesada tasodifiy ravishda paydo boʻlgan. Pesaning birinchi variantida yoʻq edi. Eski variantni tiklasak nima kilarkin? Shunday kilsak, Demosfen roli ancha yutgan boʻlardi. Rostini aytsam, ishqiy mojarolardan holi "Demosfen" menga koʻproq ma’qul edi... Shunday qilinsa, Mirrina rolini ijro etishga yangi aktrisa qidirib ham yurilmaydi... Bu rolni oʻchirib tashlasak, maoshdan ham ancha tejab qolardik. Biroq Kler bu taklifni yumshoqqina, lekin qatiy ohangda rad etdi. — Ishonchingiz komil boʻlsin, Loran, siz koʻpda kiynalmay yangi Mirrinani barpo eta olasiz. Buni siz juda oʻrinlatasiz... Men esa erimning pesasida hech qanday oʻzgarish boʻlishini istamayman. Kristian jamlagan narsani bir-biridan ajratish kerak emas... Shunday qilib, zaruriyat va ilhom farzandi oʻlaroq dunyoga kelgan Mirrina jahon sahnalari boʻylab oʻzining muzaffarona yurishini davom ettirdi.

Muallif: Andre Morua