Togʻbegi (hikoya) [Axtamqul Karim]

Togʻbegi (hikoya) [Axtamqul Karim]

Balandda yurgan odam koʻp narsani koʻradi...Oʻzbek bobom hikmatlaridan Yil ogʻir keldi. Chorvadorning kuni qoraydi... Qishloqda bir parcha boʻsh yerning oʻzi yoʻq. Hammayoqni paxta egalladi. Toshloq joylarni ham odamlar boʻlib olishgan. Suruvni qayoqqa haydashni bilmay boshim qotadi. Bobom molga rahming kelsin, deb nuqul meni koyiydi. U kishiga paxtadan soʻz ochib boʻlmaydi. Eshitishni ham istamaydi: — Echkining tili boʻlganda edi, senga nima deyishini bilarding. Bir maydon alang1larda chiratib kelsang, yoning­dan ketadimi?! Tayogʻimni olib gunohkordek qoʻtonga yoʻl olaman, u yerda moʻltirab yotgan echkilar menga intiq koʻz tikadi. Qoʻton eshigini ochishim bilan pildirab, har tomonga yuguradi. Asli kiyikning naslidan boʻlgani uchun ham ular qamalni xushlamaydi. Togʻliklar echkini tuyogʻi boqadi, de­yishadi. Shotiroʻdliklarni koʻrganda jagʻi ochiladigan Gul­qiz kampir esa: — Echkingni gum qil, bu shaytonning urugʻi-ku! Uning dastidan na gul, na daraxt qoldi, — deya tinimsiz javray boshlaydi. Shu shum kampirni koʻrgim yoʻq. Koʻchasidan suruvni qancha ehtiyot qilib oʻtmayin, baribir tanbeh eshitaman. Har gal bir bahona topadi. Uning jizzakiligi sababini bobom shunday soʻzlab bergan. Bir paytlar «qizillar»ning dodini bergan Boymirza choʻloqning xotini boʻlgan ekan. Gulqiz qizligida bir quchoq lovullagan gul edi. Hech kimni pisand qilmay yurgan damlari goʻzalligi ta’rifi Boymirza choʻloqning qulogʻiga chalingan. Shunday qilib, Gulqizning ayni gullagan davri taqdir amri bilan toʻrtinchi xotin boʻlib, Boymirza choʻloqning hayotiga koʻchdi. — Choʻloq odamdayam toʻrtta xotin boʻladimi?! — deyman ajablanib. Bobom kuladi: — Unda u choʻloq boʻlmagan, damining taftida holva pishardi. Yurtni bosqinchilar bosib olganidan keyin ham u koʻp yillar qizillarga boʻy bermay, togʻlarni larzaga solib yurdi. Har yerning tulkisini oʻzining tozisi ovlaydi, degan soʻz haq ekan. Uni oʻzimiznikilar tutib berdi, tut­qich bermas yovqurni «qizil»­lar soʻroq qilmasdan Sibirga surgun etishdi. Ammo Boymirza tushmagur qamoqda ham tinch yur­may, mallavoylarning boshligʻini urib, qochmoqchi boʻlgan. — Boymirzaning qiligʻi «ogʻa»larga ogʻir botib, uni batamom egib olish uchun bir oyogʻini tizzasidan kesib tashlashgan... Buning tarixi juda uzun... Gap Gulqiz haqida ketayotuvdi. U boshida Boymirzani pisand qilmaydi. Savlatidan ot hurkadigan choʻloq, Gulqizni xonaga chaqiradi-da, olmosdek oʻtkir pichogʻini boʻgʻziga tiraydi. — Kalima keltir, menga erning hurmatini joyiga qoʻymaydigan xotinning keragi yoʻq. Bugun sendan butunlay voz kechaman. Sen mening xotinimsan, meniki boʻlib ketasan... Gulqiz Boymirza choʻloqning sovuq niyatini anglab, jon shirinligidan unga yalinib-yolvoradi. Choʻloq bir oz hovridan tushib, unga toʻrtta shart qoʻyadi. — Men kelsam yugurib oldimga chiqasan, avval salom berib, otimning jilovini tutasan, soʻrovsiz biror qadam chetga chiqmaysan... Gulqiz uning barcha istaklarini bajarishga ont ichadi. Shu tariqa uning yoshlik damlari zimistonga aylanadi. Shotiroʻdliklarni yomon koʻrishi shundan. U zamonlar allaqachon oʻtib ketgan boʻlsa ham alamini kimdan olishini bilmay, hamisha alamzada yuradi... Echki boqish jonu dilim, ayniqsa, adirlarga yoyiqqa chiqarib, uloqchalarning shataloq otib yugurganini koʻrsang, koʻzing quvnaydi. Maza qilasan. Bizning suruvga «Qulat» bosh boʻlib yuradi. Otam bu echkini Qulat mergandan sotib olganlari uchun biz uni «Qulat» deymiz. «Qulat» — qaysar echki. Oʻzidan oldinga oʻtgan echkilarning dodini beradi. Ayniqsa, uning «tarbiyasi»ga koʻnmagan uloqchalarni qulogʻidan tishlab orqaga siltaganini koʻrib, hayron qolaman. Suruv uning yoʻrigʻidan chiqmaydi... — Bobo, tezroq togʻlarga chiqaylik, pastda mol boqishga joy qolmadi, — deya bobomni holi-joniga qoʻymayman. Bobom qor koʻchib, togʻ yoʻllari vayron boʻlganini uqtiradi. — Olloh quvvatni nihondaraliklarga bersin! Biz baribir yoʻl sozlamaymiz... — deydi. Biz orziqib kutgan kun keldi. Togʻning yoʻllari soz boʻlibdi, degan xushxabar qishloqqa birpasda tarqaldi. Hamqishloqlarim koʻch-koʻronini ortib yoʻlga otlanadi. «Men ham toqqa boraman», deya ovozi boricha xarxasha qilayotgan bolakaylarning yigʻisi qishloqni tutadi. Odatda yosh bolalarni toqqa tut pishigʻida olib borishadi. Ungacha ularning oqizgan koʻz yoshlari hech kimning dilini yumshatolmaydi. Men dastyor boʻlib qolganimdan, bobomga dumman... ...Havo seryogʻin kelib, oʻt koʻpaydi. Qirlar yam-yashil gilam yozib, bizga peshvoz chiqadi. Echkilar soqolini selpanglatib, kengliklarga yuguradi. Togʻlarning bagʻri keng, hech kim molingni qaytar demaydi. Biz borliqning tiniq va sof havosidan nafas olib yuqorilaymiz. Togʻlardek baland boʻlgimiz keladi. Yangi qurilgan shotidan oʻtishimiz bilan usta Zarif yoʻlsozlarning xatosini topadi. — Shotini mustahkam bogʻlashmabdi, bogʻlagan shotilari koʻpga bormaydi, — deydi bobomga qarab. — Endi usta, shuni ham baraka topkur tamshoʻshlik kallar qurdi. Bizning shotiroʻdliklar qachon shoti bogʻlagan?! — Yoʻl sozlash bizning chekimizda yoʻq, — deydi usta oʻjarlik bilan gapni choʻrt kesib. — Bobomiz shox tashishni boʻyniga olganida edi, bizlar ham yoʻl qurardik. Usta Zarif soʻzini isbotlash uchun tortishadi. Men esa hayratlanib, bobomni savolga tutaman: — Nega shox tashishni bobomiz boʻyniga olmagan?! U kishi avval menga, keyin usta Zarifga gʻazabnok tikilib, hikoyasini boshlaydi: — Amirlik davrida, hozir toʻgʻon koʻtarilgan Toʻpolon suv ombori oʻrnida Hisor bekligiga qarashli qal’a boʻlib, unga Sarijoʻning miri boshchilik qilarkan. Oʻsha davrlarda ham bizning koʻchmanchi chorvador xalqimiz bahorda togʻlarga chiqib, kech kuzda havor1ga tushib kelisharkan. Nihondarada oʻndan ortiq dara boʻlib, uning har birida oʻziga xos qavmlar yasharkan. Har bir qavmning togʻbegisi boʻlib, ular beklikka hisob berarkan. Bir kuni Hisor begi barcha togʻbegilarni yigʻib, farmon beribdi: — Biz beklik uchun katta imoratlar bunyod etishga qoʻl urdik. Ammo yogʻoch va shox yetishmayapti. Sizlarni yigʻishimizdan maqsad har bir togʻbegi oʻz qavmi bilan yashab turgan joyidan beklikka shox tashiydi. Bu biz qurayotgan yangi imoratlarga qoʻshgan hissasi boʻladi. Oʻshanda barcha togʻbegilar bekning farmonini bajarishga rozi boʻlibdi. Ammo Shotiroʻd2ning togʻbegisiga bu farmon ogʻir botibdi. U bekka qarab shunday debdi: — Shox tashish shotiroʻdliklarga toʻgʻri kelmaydi, sababi yoʻlimiz beklikdan salkam ikki yuz chaqirim olisda, uning ustiga yolgʻizoyoq togʻ yoʻlidan bitta shoxni sudrab keltirishning oʻziga toʻrt kun vaqt ketadi. Odamlarim och-nahor, bu mushkul vazifa ularga ogʻir tushadi... Togʻbegining soʻzlaridan bekning qahri kelib, mirshabga buyuribdi: — Agar odamlari shox tashishni istamasa, yangi bino devoriga uning oʻzini qoʻshib, loylanglar! Toki farmonni bajarishni oʻrgansin... Shunday qilib, Togʻbegini bekning farmoni bilan paxsachilar devorga qoʻshib tizzasigacha loy uribdi. U shox tashishni boʻyniga olmabdi. Ikkinchi kun loy beligacha koʻtarilibdi. Devor orasida qisilib qolgan Togʻbegining ogʻiz-burnidan tizillab qon oqibdi. Loychilar uchinchi paxsani boshlamoqchi boʻlganida, Togʻbegi mirshabga debdi: — Menga bekni chaqirib beringlar! Mirshab Togʻbegining ahvolini koʻrib, endi taslim boʻlsa kerak deb bekning huzuriga oshiqibdi. Uning arzini bekka yetkazibdi. Qoʻrgʻondan savlat toʻkib chiqqan bek Togʻbegining oldiga kelibdi. Uning gʻarib ahvoliga achinib: — Xoʻsh, endi shox tashiysanmi? — debdi. Togʻbegi bekning koʻzlariga tik qarab: — Begim, sizdan birgina iltimosim bor, loychilaringizga ayting, mayli tanamni bosh-oyoq loylab chiqishsin, ammo ikki qoʻlim bilan boʻynim devor ichida qolib ketmasin. Qoʻllarimni ikki tomonga chiqarib qoʻysinlar! Shotiroʻdliklar togʻdan horib tushgan chogʻida ulovini bogʻlashga qoziq qidirib yurmay, mening qoʻllarim bilan boʻynimga bogʻlashsin... Togʻbegining soʻzlaridan hayajonlangan bek uning qavmiga boʻlgan cheksiz sadoqatiga qoyil qolib, jazoni bekor qilibdi. Shotiroʻdliklarning yoʻli uzoq deb, shox tashishdan butunlay ozod etibdi... Bizning ozodligimiz shundan... Men Togʻbegining jasoratidan hayratlandim. Keyin shotiroʻdliklar xaloskorini rosa e’zozlashgandir, — deya bobomga qarayman. U kishi indamaygina koʻzlarini togʻlarga olib qochadi. — Eh, nimasini soʻraysan, yaxshilikning ham goho yaroqsizi boʻladi... Bobom menga har gal yaxshilikdan soʻzlaydi. Ularning hikoya davomida kalovlanib qolishidan voqeaning oxiri xayrsiz tugaganini anglayman. Shu payt yoʻlda yurganida koʻzlari yumilib-yumilib ketadigan usta Zarif bobomning joniga oro kirib, hikoyani davom ettirdi: — Oradan koʻp oʻtmay Togʻbegi bedavo dardga chalingan. Kasalining yuqumli ekanini payqagan shotiroʻdliklar undan yuz oʻgirib, qishloqdan badargʻa qilishgan. Togʻbegi omonatini oʻz qavmidan yiroqda, odam qadami yetmaydigan joyda, tanholikda topshirgan ekan. Bu shunaqa bir qoʻtir dunyo... Usta Zarif boshini sarak-sarak qilib, xalachoʻp bilan eshagini niqtab, tezlaydi. Qirlar ortda qoladi. Piryax togʻidan enib kelayotgan daryo boshini toshlarga urib, ayqiradi. Uning ayqirigʻidan quloqlarim ostida goʻyo Togʻbegining qonga belanib: «Loychilar, qoʻllarim bilan boʻynimni loydan chiqarib qoʻyinglar!», degan ovozi tinimsiz yangrayotganday boʻladi...

Muallif: Axtamqul Karim