Afsungar (hikoya) [Dino Butssati]

Afsungar (hikoya) [Dino Butssati]

Kunlardan bir kuni kechqurun charchab-horib, ruhim choʻkib uyga qaytayotgan edim, professor (shunday deyishadi, biroq qanday professorligi noma’lum) Skyassi oldimdan chiqib qoldi. Bu odamni men koʻpdan buyon bilaman. Turli joylarda tez-tez va kutilmaganda koʻrinish berib qoladi. Oʻzi uqtirishicha, biz gimnaziyada birga oʻqigan emishmiz. Biroq, toʻgʻrisini aytsam, buni men eslayolmayman. Kim oʻzi u? Nima ish qiladi? Hech qachon buning tagiga yeta olmaganman. Uning ozgʻin-qotma, yovqur yuzi bilan miyigʻidagi istehzoli tabassumi... Biroq eng oʻziga xos jihati shundaki, u har qanday odamda «Men bu kishini qaerdadir koʻrganman» degan yanglish tasavvur uygʻotadi. Ba’zilar uni afsungar deb qat’iy ishonishadi. – Qalay? – soʻradi u mendan taomildagi salom-alikdan soʻng. – Haliyam yozyapsanmi? – Boshqa nimayam qila olardim, – daf’atan nochor-notavon holimni his qilib yelka qisdim. – Nima, joningga tegmadimi? – hujumni kuchaytirdi u. Koʻcha chirogʻining xira yorugʻida yuzidagi masxaraomuz kulgi koʻrinib turar edi. – Bilmayman, men ba’zan oʻylab qolamanki, goʻyo siz yozuvchilar kundan kunga hech kimga kerak boʻlmay qolyapsizlar. Nafaqat yozuvchilar, balki rassomlar, haykaltaroshlar, bastakorlar ham. Quruq ovoragarchilikka, shunchaki oʻyinga oʻxshaydi. Nima demoqchi boʻlayotganimni tushunyapsanmi? – Tushunyapman. – Yozuvchilar, rassomlar va shu kabilar, hammalaringiz e’tibor qozonishni istab tuturiqsizroq va chalkashroq yangilikni kashf qilishga jon-jahdingiz bilan urinasizlar. Muxlislaringiz oʻzi koʻp emas, borlarining ham koʻngillari sizga nisbatan tobora sovib ketyapti. Odamlar aytmoqchi boʻlayotgan gaplaringizni qariyb mutlaqo eshitmay qoʻyyapti. Kunlardan bir kuni, ochigʻini aytganim uchun kechirasan, sizlar oʻzlaringizni sahroning qoq oʻrtasida koʻrasizlar. – Boʻlishi mumkin, – dedim men itoatkorlik bilan. Biroq Skyassi, aftidan, meni qiynamoqchiga oʻxshardi. – Menga yana shuni ayt-chi, masalan, sen biron mehmonxonaga kirganingda oti-zoting bilan kasbi-koringni soʻrashdi deylik. Oʻshanda sen «yozuvchiman» deb javob qaytarganingda, bu senga allanechuk bema’nidek tuyulmaydimi? – Ehtimol, – dedim men. – Frantsiyada unday emasdir, lekin bizda aynan shunaqa. – Yozuvchi, yozuvchi! – oshkora kalaka qildi u. – Nima, sen hali oʻzingni jiddiy qabul qilishlarini istaysanmi? Bizning dunyomizda yozuvchi deganlari kimga nima uchun kerak?.. Mugʻombirlik qilmay yana bir gapni ochiq ayt-chi... Sen kitob doʻkoniga kirib, rastalarga qaraganingda... – Devorlar boʻylab to shipga qadar tizilishib turgan turli-tuman kitoblar, keyingi oylarning oʻzidayoq yorugʻlik koʻrgan minglab-minglab kitoblar... shularga ishora qilayotgan boʻlsang kerak, a?.. Qarab turib, bularga qoʻshimcha men ham yana bir kitob yozyapmanmi deb oʻylayman-da, qoʻlim ishga bormay qoladi. Bir necha chaqirimga choʻzilib ketgan, togʻ-togʻ boʻlib uyulib yotgan sarxil mevalaru sabzovotlarga boy ulkan bozorda soʻligan sabzini sotish umidida turgan bolakayga oʻxshataman oʻzimni... Dilingdagini topdimmi? – Xuddi shunday! – Skyassi masxaraomuz tirjaydi. – Hayriyatki, – e’tiroz bildirishga jur’at qildim, – oʻqiydiganlar hali bor, bizning kitoblarni sotib oladiganlar yoʻq emas. Shu payt, ta’bir joiz boʻlsa, qadrdonim andak engashib, poyabzalimni sinchiklab koʻzdan kechira boshladi. – Yaxshi etikdoʻz oshnang borga oʻxshaydi-ya? Xudoga shukur, oʻyladim oʻzimcha, har qalay, suhbatimiz boshqa mavzuga koʻchdi-ku. Oʻzing haqingdagi achchiq haqiqatni eshitishdan ogʻirroq nima bor bu olamda? – Ajoyib usta! – bajonidil javob qildim men. – Qoʻli gul usta. Shunaqangi yaxshi, shunaqangi pishiq-puxta tikadiki, tikkani hech toʻzmaydi-da! – Yasha! – xitob qildi bu ablah. – Garov oʻynaymanki, u sendan kamroq pul topadi. – Ehtimol. – Nima, seningcha bu oʻtaketgan mantiqsizlik emasmi? – Bilmadim, – javob qildim men. – Toʻgʻrisini aytsam, men bu xususda oʻylab koʻrmagan ekanman. – Meni toʻgʻri tushun, – battar avj qildi Skyassi, – sen yozgan hamma narsalar menga mutlaqo yoqmaydi demoqchi emasman, yoʻq, shaxsan senga hech bir e’tirozim yoʻq. Biroq sen va senga oʻxshagan minglab odamlar oʻz umrlaringizni hayotda hech qachon boʻlmagan tarixlarni yozib oʻtkazasizlar. Buning ustiga, ularni yorugʻlikka olib chiqadigan noshirlar ham topila qoladi. Sotib oladigan odamlar ham topiladi. Sizlar shu yoʻl bilan dasta-dasta pul topasizlar. Gazetalar ular haqida yozishadi. Munaqqidlar ularga son-sanoqsiz tadqiqotlarini bagʻishlaydi. Bu tadqiqotlar ham oʻz navbatida nashr etiladi-da, doʻkonlarda muhokama qilinadi... Birinchi satridan to oxiriga qadar bichib-toʻqilgan uydirma tarixlar! Oʻylaymanki, hatto sening oʻzingga ham bularning bari oʻtaketgan aqlsizlik boʻlib tuyulsa kerak? Tagʻin bu atom bombalari-yu, sun’iy yoʻldoshlar asrida!.. Seningcha, bu masxaravozlik hali uzoq davom etadimi? – Bilmadim. Balki sen haqdirsan, – dedim men, yuragim misli koʻrilmagan darajada huvillab. – Xoʻsh, oʻzing ayt, sizlar kimga keraksizlar? – tantana qildi Skyassi – Adabiyot, san’at – chiroyli, balandparvoz soʻzlar! Ammo bizning davrimizda san’at ham ovqat, atir, sharobga oʻxshagan oddiygina kundalik iste’mol mahsulotlaridan boshqa narsa emas. Bugungi kunda odamlarni qanday san’at qiziqtiryapti? Qanday shiddatli toʻlqin ustimizga bostirib kelayotganini oʻzing koʻrmayapsanmi?.. Yengil-elpi qoʻshiqlar, she’rchalar, shovqin-suron, dod-voy, oldi-qochdi! Mana, shon-shuhrat qaerda! Mana, aqalli seni olib qaraylik: aqlli narsalarni yozasan. Hatto zoʻr narsalar deyish mumkin. Biroq omad haqida gapiriladigan boʻlsa, bu borada eng iste’dodsiz jaz qoʻshiqchisi seni bir choʻqishda qochiradi. Odamlarga qoʻpol boʻlsa-da, ayni lahzalarda bevosita hissiy qoniqish paydo qiladigan narsalar kerak, darrov, bir lahzalik, tushundingmi? Shunday narsalarki, toki zigʻircha ham kuch sarflanmasin, ortiqcha zoʻriqilmasin, mutlaqo bosh qotirilmasin. Men gaping toʻgʻri degan ma’noda bosh irgʻab turdim, xolos. E’tiroz bildirishga na kuchim, na dalilim bor edi. Biroq Skyassiga bu ham kam edi. – Bundan qirq yilcha avval san’atkor taniqli shaxs boʻlishi mumkin edi. Biroq endiga kelib... Agar qandaydir eski-tuski, almisoqdan qolgan narsalargina oʻzlarini omon saqlab qololmasalar. Masalan, deylik, Xeminguey, Stravinskiy, Pikasso, bobolarimiz bilan bobokalonlarimizning yaratganlari... Yoʻq-yoʻq, siz allaqachon yutqazib boʻlgansiz... Sen abstrakt san’at koʻrgazmasida boʻlganmisan? Uni munaqqidlar qanday tushuntirishlarini oʻqiganmisan? Safsata, uchiga chiqqan safsata! Amal-taqal jon saqlab qolgan bir hovuch nodonlar, tagʻin oʻzlari chaplab tashlagan boʻyoqlarini million, hatto ikki millionga sotishni uddalashganlariga hayron qolasan kishi. Soʻnggi alahsirash bu, men senga aytsam, oʻlim oldidagi jon talvasasi bu! Siz san’atkorlar bir tomonga qarab ketyapsizlar, kitobxon bilan tomoshabin boʻlsa, butunlay qarama-qarshi tomonga ketyapti. Bundan chiqdi, bir-biringizdan tobora uzoqlashyapsizlar. Shunday kun keladiki, oʻrtalaringizdagi masofa shu qadar olis boʻladiki... Siz qanchalik baqirib-chaqirib ayuhannos solmang, lekin bironta it sizning ovozingizni eshitmaydi. Ayni shu topda goho sodir boʻlib turadigan voqea roʻy berdi: iflos koʻcha boʻylab nimadir yelib oʻtdi. Nimaligi noaniq – mayin shabada emas, chunki havoda hech bir oʻzgarish sezilmadi, muattar atir isi emas, chunki atrofimizda oʻsha-oʻsha benzin va yana allambalo achimsiq narsalar hidi anqirdi, yoqimli kuy emas, chunki mashinalar shovqinidan boshqa hech nima eshitilmas edi. Nimaligi noma’lum – muqaddas tuygʻular va xotiralarning junbishga kelishimi, qandaydir izohlab boʻlmaydigan bir sir-sinoat. – Lekin baribir... – dedim men. – Nima «lekin baribir»? – Skyassining yuzida zaharxanda zuhur boʻldi. – Lekin baribir biz qoʻlimizdan kelgancha yozayotgan tarixlarni hech kim oʻqishni xohlamay qolganida, koʻrgazmalar butkul kimsasiz boʻlib huvillab qolganida, cholgʻuchilar oʻz asarlarini boʻm-boʻsh oʻrindiqlar qatorlariga ijro etganlarida ham... ana oʻsha taqdirda ham bizning ijodimiz... yoʻq, men oʻzim haqimda emas, men qilgan ish bilan shugʻullanadiganlar haqida... – Qani-qani, namuncha boʻshashmasang! – istehzo bilan qitiq patimga tegishda davom etdi birodarim. – Shuni bilib qoʻyki, sen aytayotgan oʻsha tarix, rasm, musiqa, boshqa ahmoqona, tushunarsiz va foydasiz narsalar hamisha insoniylikning eng oliy ifodasi, asl umumbashariy qadriyatlar boʻlib qolaveradi. – Qoʻy, meni qoʻrqitma! – xitob qildi Skyassi. Lekin men, bilmadim, nima uchun, endi oʻzimni toʻxtata olmas edim. Ich-ichimda toshayotgan isyon tashqariga yoʻl qidirar edi. – Ha-ha! Mayli, sen buni ahmoqlik deb hisoblashing mumkin, biroq haqiqiy san’at hamisha bizni moldan farqlab turuvchi narsa boʻlib qolaveradi. Bu yerda foydali yo foydasiz ekanligi ahmiyatli emas. Ehtimolki, butkul foydasizligi uchun ham bizga juda-juda kerakdir. Atom bombasi, sun’iy yoʻldoshlar, yulduzlar¬¬aro raketalardan ham ming karra kerakroq! Ayni shu ahmoqlik butkul tugab bitgan oʻsha qaro kunda odamlar ibtidoiy jamoa davridagidek ayanchli bir mahluqqa aylanib qoladilar. Chunki chumolilar ini bilan eng yangi texnikaning har qanday moʻ’jizasi oʻrtasidagi masofa chumolilar inini insoniy jamiyatdan ajratib turuvchi masofaga nisbatan ming karra qisqaroq!.. – Sen, masalan, oʻn satrlik almoyi-aljoyi syurrealistik she’rni nazarda tutyapsanmi? – achchiq kulib soʻradi Skyassi. – Ha, hattoki bir qarashda mutlaqo aqlga sigʻmaydigan, hatto besh satrlik she’rni ham nazarda tutib aytyapman bu gapni! Muhimi – odam bolasining yozish ishtiyoqida, bu ishidan biron natija chiqadimi-yoʻqmi – bu u qadar muhim emas. Ehtimol men adashayotgandirman, ammo faqatgina shu yoʻlda najot bor. Agarda... Ana shunda Skyassi ogʻzi qulogʻiga yetgudek xursand boʻlib uzoq kuldi. Qiziq, bu kulgisi endi mutlaqo yoqimsiz emasdi. Men taajjubdan dong qotib qoldim. U yelkamga qattiq qoqib qoʻydi: – Ana endi oʻzingga kelding, tentakvoy. – Tushunmadim, nima demoqchisan? – ajablanib soʻradim men. – Hech nima, hech nima, – javob qildi Skyassi va ozgʻin-qotma yuzi qandaydir ichki bir yorugʻlikdan nurlanib ketdi. – Qarasam, hamma narsadan hafsalang pir boʻlib boʻshashibgina kelyapsan. Goʻyo hech nimaga ixlosing qolmagandek. Shuning uchun seni qattiqroq bir silkitib koʻrgim keldi-da. Haq-rost. Nima boʻlganda ham, men oʻzimni butunlay boshqa odam deb his qilmoqda edim: bir qadar emin-erkin, oʻziga ishonchi mustahkam... Men tamaki tutatgunimcha Skyassi ruhdek daf’atan koʻzdan yoʻqoldi. Rus tilidan Otauli tarjimasi «Sharq yulduzi» jurnalining 4-sonidan olindi.

Muallif: Dino Butssati