Tush.UZ - Tushlar tabiriO‘tmishda turkiylar va mo‘g‘ullar qo‘shnichilikda yashagan, o‘zaro yaqin aloqada bo‘lgan. Bu esa tillarning o‘zaro taʼsirlashishiga, bir-biridan so‘z olib, so‘z berishiga zamin yaratgan. O‘zbekchada ham asli mo‘g‘ulcha bo‘lgan so‘zlar anchagina. Ular tilimizga singib, o‘z so‘zimizga aylanib ketgan. “Daryo” kolumnisti Orif Tolib bugun ana shunday so‘zlarning baʼzilarini sharhlaydi.
Navoiy asarlarida go‘zallik, jamol maʼnolarida qo‘llangan bu so‘z hozir ham ayni shu mazmunni ifodalaydi.
Chiroy mo‘g‘ulchadan o‘zlashgan bo‘lsa, turkiy tilda uning muqobili bo‘lmaganmi? Bo‘lgan. Mahmud Koshg‘ariy chiroyli maʼnosida ko‘rklug, taylang, ezgu kabi so‘zlarni keltiradi. Bugun ulardan ikkitasi tilimizda bor. Ko‘rk chiroy, ko‘rkli, ko‘rkam chiroyli maʼnosida bo‘lsa, ezgu so‘zi yaxshilik baxsh etuvchi, xayrli degan mazmunga ega.
Xo‘sh, manglayning asl turkiy varianti bo‘lganmi? Bo‘lgan: alin.
Manglay bugun tilimizda nisbatan kam qo‘llanadi, alin esa mutlaqo isteʼmoldan chiqib ketgan. Ularning o‘rnini forscha peshona egallagan. Baʼzan shunaqa – asl so‘zlarimiz, asrlar bo‘yi yashab kelgan nodir iboralarimiz tilimizning peshonasiga sig‘may qoladi.
Bo‘ron so‘zi o‘zbekchada to‘zon yoki qor-yomg‘ir aralash esadigan shiddatli shamolni anglatadi. Bu mazmundan bir necha ko‘chma maʼnolari ham o‘sib chiqqan. Bo‘ron deganda qor-yomg‘irsiz holat ham tushunilishi mumkin. Masalan, qum bo‘roni iborasi shamoldagi qum to‘zonini bildiradi, bunda biror yog‘in bo‘lmaydi. Bo‘ron turdi, bo‘ron quturdi kabi birikmalar ham guvullab esayotgan, hamma yoqni ag‘dar-to‘ntar qilayotgan shamolni tasavvurimizda jonlantiradi.
Bu so‘z – mo‘g‘ulcha bo‘ro‘o‘n so‘zining o‘zlashma shakli. Asliyatda u oddiy yomg‘irni bildiradi, shamol yoki to‘zon mazmuniga ega emas.
Qadimgi turkiy tilda kishini o‘ldiradigan qattiq shamol, bo‘ron maʼnosida qad so‘zi ishlatilgan: qad bo‘ldi – bo‘ron qo‘zg‘aldi. Er qadti degani kishi qor bo‘ronidan o‘ldi degan maʼnoni bergan. Bugun sovuqdan muzlasak, qotib qoldim deymiz. Balki, bu iboraning ildizi o‘sha qadimiy qad, qadmoq so‘zlariga borib taqalar.
Qor bo‘roni eski turkiyda tupi so‘zi bilan ifodalangan. Har yoqdan esuvchi qattiq izg‘irin shamol esa talg‘ag‘ deyilgan.
Afsuski, bu turkiy so‘zlarning bari tilimiz sandig‘idan tushib qolgan.