“Putinning qahriga uchraganlar” - 1990-yillarda Rossiyaning eng boy odamlari bo‘lganlarning taqdiri qanday kechdi?

1991 yilda SSSR parchalanib ketgach, ko‘p o‘tmay Rossiyada puli milliard dollarga yetgan shaxslar paydo bo‘ladi. 1990-yillarning oxiriga kelib ularning orasida Boris Berezovskiy, Vladimir Gusinskiy, Mixail Xodorkovskiy va Roman Abramovich alohida ajralib turishardi. Xo‘sh, rossiyalik boylarning keyingi taqdiri qanday kechdi?

Bundan bir necha kun oldin rossiyalik milliarder Vladimir Gusinskiy o‘zini bankrot deb e’lon qilgani va qarz hisobidan yashayotgani haqida xabarlar tarqaldi.

“Agenstva” xabariga ko‘ra, Gusinskiy endi hech qanday biznesga ega emas va 10 dan ortiq kreditorlardan 7 mln dollardan ortiq qarzi bor, uning umumiy qarzi aktivlaridan oshib ketgan.

Bu shaxs SSSR parchalanib ketgandan so‘ng Yelsin hokimiyati davrida milliarderga aylangan va Rossiyada eng boy kishilardan biri edi.

Shuningdek, Boris Berezovskiy, Mixail Xodorkovskiy va Roman Abramovich ham o‘sha davrda boyigan. “Katta to‘rtlik” guruhiga kirgan bu boylar bir biri bilan o‘zaro raqobat olib borgan. Xo‘sh, ularning keyingi hayoti qanday kechgan?

Boris Berezovskiy

“Katta to‘rtlik”dagi eng qudratli odam shubhasiz Boris Berezovskiy edi. 1946 yilda Moskvada tug‘ilgan bu shaxs 2013 yilda Angliyada vafot etdi. Xo‘sh, nega bir paytlar Rossiyaning eng boy odamlari ro‘yxatida bo‘lgan Berezovskiy umrining so‘nggi qismini qochqinlikda o‘tkazdi?

Berezovskiy maktabni bitirgach Moskvadagi institutda tahsil oladi. So‘ng bir necha joyda, jumladan, SSSR fanlar akademiyasi qoshidagi gidrometeorologiya ilmiy-tadqiqot markazida ishlaydi.

1985 yilda SSSR tepasiga Mixail Gorbachyov rahbar bo‘lib kelgach iqtisodiy va siyosiy islohotlar o‘tkazilishi e’lon qilindi. Jumladan, din erkinligi, keyinroq xususiy mulkka ega bo‘lishga ruxsat berildi.

Ana shu paytda Berezovskiy shamolning qaysi tomonga esayotganini payqaydi va 1989 yilda avtomobil savdosi bilan shug‘ullanuvchi “LogoVAZ” kompaniyasiga asos soladi.

Berezovskiy Rossiya prezidenti Boris Yelsin bilan yaxshi aloqalarga ega edi. U ana shundan foydalanib, SSSR parchalangandan so‘ng Rossiyada o‘tkazilgan “xususiylashtirish” jarayonlarida aktiv qatnashadi va juda ko‘plab mulklarga ega bo‘ladi.

Jumladan, “AvtoVAZ”da ishlab chiqarilayotgan mashinalar uning kompaniyasi orqali sotilar, bir so‘z bilan aytganda avtozavodning norasmiy xo‘jayini u edi.

1994 yilda Berezovskiy Rossiya jamoatchilik televideniyesi (ORT)ni tashkil etadi va uning egasiga aylanadi. Shuningdek, u 1995-1996 yillarda sherigi Roman Abramovich bilan birga Rossiyadagi yirik neft kompaniyasi bo‘lgan “Sibneft” egaligini qo‘lga kiritadi.

Berezovskiy Yelsindan so‘ng uning o‘rniga kelgan Putinni 2000 yilda o‘tkazilgan saylovda qizg‘in qo‘llab-quvvatlaydi. Biroq Putin Rossiya prezidentiga aylangach Berezovskiyni ko‘p tanqid qila boshlaydi.

Bunga javoban Berezovskiy Putinning muxoliflari tomonga o‘tadi va uni avtoritar rejim barpo etayotganlikda ayblab chiqadi. O‘sha yili Berezovskiyga bir nechta jinoyat ishlari ochiladi. Shundan so‘ng u xorijga chiqib ketishga majbur bo‘ladi.

Berezovskiy 2013 yil 23 mart kuni London yaqinida joylashgan shaharchadagi uyida vafot etadi. O‘shanda u 67 yoshda edi.

Berezovskiy Angliyada 13 yil yashaydi ko‘p marta turli odamlar bilan sudlashadi. Hatto bir paytlar yaqin hamkori bo‘lgan Roman Abramovich bilan ham. Rossiyada esa 1997 yildan vafotigacha unga nisbatan 11 ta jinoyat ishi qo‘zg‘atilgan.

Berezovskiyning o‘limi haqida turli gaplar tarqalgan. Britaniya politsiyasi u o‘z joniga qasd qilgan deb xulosa bergan. Shuningdek, FSB unga suiqasd uyushtirgani haqida gap-so‘zlar chiqqan.

Mixail Xodorkovskiy

Mixail Xodorkovskiyning sovet davridagi hayoti Berezovskiyning hayotiga juda o‘xshash. Bitta farqli tomoni Xodorkovskiy ancha yosh bo‘lgan va u o‘zini komsomol tashkiloti safida ko‘rsatgan.

Xodorkovskiy ham Gorbachyov in’om etgan erkinlikdan foydalanib, 1989 yilda xususiy bank tashkil etadi. 1995 yilda Rossiyadagi yirik neft kompaniyasi bo‘lgan “YuKOS” xo‘jayiniga aylanadi.

Yelsin paytida “xususiylashtirish” jarayonlarida faol qatnashgan va qisqa muddatda milliarderga aylangan Xodorkovskiyning boshida ham hokimiyat tepasiga Putin kelgach, qora bulutlar aylana boshlaydi.

Berezovskiydan farqli o‘laroq Xodorkovskiy qochishga ulgurmaydi va 2003 yilda qamoqqa olinadi. O‘sha paytda uning boyligi 15 mlrd dollarni tashkil etardi.

Xodorkovskiy qariyb ikki yil tergov qilinadi. Uni firibgarlik va davlatga katta miqdorda zarar yetkazishda ayblashadi. 2005 yil may oyida Xodorkovskiyga 9 yilga qamaladi.

2010 yil 30 dekabrda sud Xodorkovskiy va uning hamkori Platon Lebedevni boshqa ayblovlar bilan aybdor deb topadi va ularning har ikkisiga 14 yil qamoq jazosi belgilanadi. 2011 yilda Xodorkovskiy va Lebedevga berilgan hukm kassatsion tarzda o‘zgarishlarsiz qoldiriladi.

Xodorkovskiy qamalgandan so‘ng “YuKOS”ga tegishli barcha mulklar va pullar “Rosneft” tarkibidagi “Baykalfinansgrupp” korxonasi nomiga o‘tkaziladi va kompaniya bankrot deb e’lon qilinadi.

Xodorkovskiyga o‘qilgan hukm G‘arb OAVda shov-shuvlar bilan yoritiladi. Ularda Xodorkovskiyning qamalishi siyosiy sabablarga bog‘lanadi. Shuningdek, milliarderning Putin bilan aloqalari yaxshi bo‘lmagani bot-bot eslanadi.

2005 yilda AQSh Senati Xodorkovskiy ishi bo‘yicha rezolyutsiya qabul qiladi. Senatorlar Barak Obama, Jo Bayden va Jon Makkeyn tomonidan tayyorlangan hujjatda “Xodorkovskiy ishi Rossiyada sudlarning mustaqil emasligi hamda asosan Kreml manfaatlari uchun xizmat qilishini anglatishi va bu demokratik jamiyat qurishga urinayotgan Rossiya uchun xavfli holat ekani” ta’kidlangandi.

2013 yil 19 dekabrda Vladimir Putin yil yakunlariga bag‘ishlab o‘tkazgan matbuot anjumanida Xodorkovskiy yaqin kunlarda u afv etilishi haqida gapiradi. Oradan bir kun o‘tib, 20 dekabrda Xodorkovskiyni afv etish haqidagi farmonni imzolaydi.

O‘sha kuni tundayoq Xodorkovskiy Kareliyadagi qamoqxonadan Sankt-Peterburg aeroportiga olib kelinadi. U Germaniya sobiq tashqi ishlar vaziri Xans-Ditrix Gensher bilan birga Berlinga uchib ketadi.

Xodorkovskiy Germaniyaga borib olgach ko‘p o‘tmay Rossiyaga qarshi Haagadagi xalqaro sudga da’vo arizasi kiritadi. 2014 yil 28 iyulda Haagadagi Xalqaro arbitraj sudi Rossiyaga “YuKOS” ishi” bo‘yicha yetkazilgan moddiy zarar uchun Group Menatep Limited foydasiga 50 mlrd, boshqa xarajatlar uchun esa 65 mln dollar to‘lab berish majburiyatini qo‘yadi.

Rossiya xalqaro sudning hukmlarini tan olmaydi. Apellyatsiya beradi va yutqazadi. Biroq Xodorkovskiyga bir sent ham to‘lab berilmaydi. Hozir sobiq milliarder Germaniyada yashamoqda va u Putinning ashaddiy tanqidchisi hisoblanadi.

Vladimir Gusinskiy

1952 yilda tug‘ilgan Gusinskiy ham o‘z tadbirkorlik faoliyatini 1980-yillarning ikkinchi yarmida boshlagan. U o‘zining ilk xususiy korxonasini 1986 yilda tashkil etgandi.

SSSR parchalanib ketgan paytda Gusinskiyning bir nechta xususiy kompaniyasi bo‘lib, ular turli sohalarga ixtisoslashgan edi. 1992 yilda u “Gruppa “Most” holdingini tashkil etadi. Unda Gusinskiyga tegishli jami 42 ta katta va kichik kompaniyalar yig‘ilgandi.

Gusinskiy ham boshqa boylar kabi Yelsin davrida juda ko‘p korxonalarni qo‘lga kiritadi va pullarini tez ko‘paytiradi.

O‘sha paytda “Gruppa “Most” holdingi tarkibiga ko‘plab ishlab chiqaruvchi korxonalar bilan birga “NTV”, “TNT”, telekanallari, “Exo-Moskva” radiosi va yana bir nechta gazeta hamda jurnallar bo‘lgan.

Uning asosiy raqobatchisi Boris Berezovskiy edi. Hatto 1996 yilda Berezovskiy Moskva meri Yuriy Lujkov bilan til biriktirib, Gusinskiyga suiqasd uyushtirmoqchi bo‘lgani haqida gap-so‘zlar tarqaladi.

1999 yilda Vladimir Putin bosh vazir, so‘ng prezident vazifasini bajaruvchi bo‘lganida Gusinskiy bilan uning administratsisi o‘rtasida kelishmovchilik yuzaga keladi.

2000 yil iyun oyida Gusinskiy hibsga olinadi. Uni firibgarlikda ayblashadi. Gusinskiy hibsdaligida hukumatdagilar unga “Media-Most” holdingini “Gazprom-media”ga sotish taklifini berishadi. Buning evaziga uni hibsdan ozod qilinishini aytishadi. Tadbirkor rozi bo‘ladi.

Gusinskiyni hech qayerga ketmaslik sharti bilan hibsdan ozod qilishadi. Keyingi taqdiridan xavotirga tushgan tadbirkor yashirincha yo‘llar bilan Rossiyani tark etadi Ispaniyaga ketadi.

Shundan so‘ng Rossiya Gusinskiyni Interpol orqali xalqaro qidiruvga beradi. 2000 yil dekabrda uni Ispaniyada hibsga olishadi. Biroq sud Gusinskiyni ozod qilib yuboradi.

Gusinskiy qochganidan so‘ng uning Rossiyadagi aktivlari davlat hisobiga o‘tkaziladi. Jumladan, 2001 yilda “Media-Most” holdingi “Gazprom-media” tarkibiga qo‘shiladi. Keyinroq boshqa aktivlari ham shunday qilinadi. U ayrim aktivlarini boshqalarga sotishga muvaffaq bo‘ladi.

Bundan bir necha kun oldin Gusinskiy xorijda qarzga yashayotgani haqida xabarlar tarqaldi. "Agenstva" ma’lumotlariga ko‘ra, Vladimir Gusinskiy AQShda xotini bilan ajrashmoqda va shu jarayonda uning qarzlari aktivlaridan oshib ketgani ma’lum bo‘lgan.

U umumiy qarz miqdorini 7,287 million dollarga baholagan va kreditorlari orasida “Prombiznesbank” sobiq egasi, Korrupsiyaga qarshi kurash xalqaro jamg‘armasi sobiq g‘aznachisi Aleksandr Jyeleznyak va tadbirkor Leonid Nevzlin, shuningdek, Maksim Kats va sobiq davlat arbobi Anatoliy Chubays bor. “Agar u kreditorlari oldidagi barcha tan olingan qarzlarni to‘lasa, puli qolmaydi”, deb yozgan “Agenstva” nashri.

Roman Abramovich

Bu to‘rtlikda eng omadlisi Roman Abramovich hisoblanadi. Yuqoridagi uchlikdan farqli ravishda u Putinning qahriga uchramadi, qamalmadi va qochib ketmadi. Pullari va mulklaridan ham ayrilmadi.

Aksincha, Putinning qo‘l ostida qolish unga 2022 yil 24 fevral kuni Rossiya Ukrainaga bostirib kirgandan so‘ng muammolar keltirdi. U ham Rossiyaning boshqa boylari singari bosqinchilik urushini moliyalashtiruvchi shaxs sifatida G‘arb sanksiyalariga uchradi.

1966 yilda tug‘ilgan Roman Abramovich ham tadbirkorlikni 1980 yillar oxirroqlarida boshlagan. U asosiy mablag‘ni “Sibneft” kompaniyasi egasi bo‘lgandan so‘ng topgan. Chunki Abramovich haqiqiy narxi bir necha mlrd bo‘lgan bo‘lgan kompaniyani Yelsin davrida suv tekinga olgan.

Abramovich Putin hokimiyatga kelgandan so‘ng bir muddat Chukotka gubernatori bo‘lib ishladi. U Rossiya fuqaroligidan voz kechmagan holda 2018 yilda Isroil, 2021 yilda Portugaliya pasportini olgan.

2022 yilda Rossiya Ukrainaga bostirib kirgach, Buyuk Britaniya, Yevropa Ittifoqi va yana bir qator davlatlar uni “urushni moliyalashtiruvchi shaxs” sifatida baholab sanksiyalar e’lon qildi.

 “Forbs” jurnali ma’lumotlariga ko‘ra 2024 yilda Abramovichning jami boyligi qariyb 10 mlrd dollarni tashkil etadi.

Aytgancha, 2022 yil may oyida Roman Abramovich “Chelsi” futbol jamoasini amerikalik tadbirkorga 4,25 mlrd funt sterling evaziga sotib yuboradi. Bunga uning sanksiyalarga duch kelgani sabab bo‘lgandi.

So‘nggi ma’lumotlarga ko‘ra G‘arb sanksiyalariga duch kelgan tadbirkor hozirda Turkiyada yashamoqda.

G‘ayrat Yo‘ldosh tayyorladi.

Joylangan vaqt : (31 Yanvar 2025 23:00)

Manba: www.kun.uz