Hayotga muhabbat (hikoya) [Jek London]

Hayotga muhabbat (hikoya) [Jek London]

Ular oqsoqlanib soyga tomon tushib borardilar. Hamrohlardan biri, oldinda borayotgani toshloq yerda qoqilib gandiraklab ketdi. Ikkalasi ham charchab holdan toygan va tishini-tishlariga qoʻyib taqdirga tan berganliklari yuzlaridan koʻrinib turardi — bu uzoq vaqt chekkan qiyinchiliklari oqibati edi. Orqalaridagi qayish bilan tortib bogʻlangan ogʻir yuklari yelkalarini ezardi. Ikkalasida ham bittadan miltiq. Ikkalasi ham bukchayib koʻzlarini yerdan uzmay borardilar. — Qani endi yashirib qoʻygan joyimizdagi oʻqlardan hozir ikkitaginasi boʻlsa, — deb qoʻydi ulardan biri. Azbaroyi madorsizlikdan ovozi zaif chiqdi. U judabehafsalalik bilan gapirardi. Toshlarga urilib, koʻpiklanib oqayotgan sutdek oppoq suvga endi oyoq bosgan sherigi esa unga hech narsa deb javob bermadi. Ikkinchisi ham sherigi orqasidan suvga tushdi. Suv muzdek sovuq boʻlishiga qaramay ular oyoq kiyimlarini yechmadilar. Suv shu qadar sovuq ediki, oyoqlari barmoqlarigacha uvishib qoldi. Ba’zi joylarda suv tizzadan kelardi. Shunda suv shi-tob bilan urganda, ular oʻzlarini tutohnay, gandiraklab ketardilar. Orqada kelayotgan yoʻlovchi silliq toshga tiygʻanib ketib, yiqilishiga oz qoldi, ogʻriqdan qattiq ixrab yubordi, ammo yiqilmadi. Boshi aylandi, shekilh, munkib ketib, xuddi havodan madad soʻraganday, boʻsh qoʻlini oldinga choʻzdi. Oʻzini oʻnglab oldi-da, oldinga qadam bosdi, lekin yana toyib ketib, yiqilishiga sal qoldi. Shundan keyin, toʻxtab oʻz sherigiga qarab qoʻydi: sherigi esa orqasiga ham qaramay, hamon oldinga qarab ketmoqda edi. Orqada qolgan bir narsani oʻylagandek birpas qimirlamay turdi, keyin: — Menga qara, Bill, oyogʻimni chiqarib oldim, shekilli! — deb qichqirdi. Bill oyoqlarini sudrab, sutdek oppoq suvdan kechib borardi. U orqasiga biror marta ham qayrilib qaramadi. Sherigi uning orqasidan qarab turardi. Uning yuzi avvalgidek hech narsani ifoda qilmasa-da, koʻzlarida yaralangan bugʻu singari chuqur qaygʻu ifodasi aks etdi. Mana Bill qarshi qirgʻoqqa oʻtib oldi-da, kalovlanib yurib ketdi. Suvning oʻrtasida turgan hamrohi undan koʻzini olmay qarab turdi. Uning lablari shu qadar titrar ediki, oʻsiq sariq moʻylovi uchib-uchib ketardi. U tilining uchi bilan qovjiragan lablarini bir yalab oldi-da: — Bill! — deb qichqirdi. Bu falokatga yoʻliqqan odamning jon achchigʻidagi qichqirigʻi edi, ammo Bill qayrilib ham qaramadi. Ketib qolgan sherigining orqasidan uzoq vaqt qarab turdi: sherigi lapanglab, oqsoqlanib, qoqinib-suqilib, tepalikda koʻringan egri-bugri chiziqlar tomon asta-sekin koʻtarilib borardi. Bill to tepalikni oshib, koʻzdan gʻoyib boʻlguncha, sherigi orqasidan qarab turdi. Shundan keyin u tarafdan koʻzini uzdi-da, Bill ketgandan keyin yolgʻiz oʻzi qolgan yerni bir-bir koʻzdan kechirib chiqdi. U butun ogʻirligini bir oyogʻiga sohb turib, soatini oldi, soat toʻrt edi. Soʻnggi ikki hafta ichida u hisobni yoʻqotib qoʻydi: iyulning oxiri yoki avgustning boshlari boʻlganligi sababli quyosh shimol-gʻarbda boʻlishi kerak edi. U janub tomonga qaradi. Mana shu koʻrimsiz tepalik orqasida, allaqayerdadir, Katta Ayiq koʻh bor, xuddi oʻsha tomonda Kanada sahrosidan mudhish Shimoliy Qutb doirasi oʻtadi, deb oʻylab qoʻydi. U turgan soy Kappermayn daryosining irmogʻi, Kappermayn esa shimol tomonga oqib, Koronatsiya koʻrfaziga, Shimoliy Muz dengiziga quyiladi. Uning oʻzi u yerlarga hech qachon bormagan, lekin buning hammasini Gudzon koʻrfazi kompaniyasining kartasida koʻrgan edi. U oʻzi yolgʻiz qolgan joyini yana bir marta koʻzdan kechirdi. Tevarak-atrof jimjit, koʻrimsiz edi. Na daraxt, na buta, na oʻt-oʻlan koʻrinadi — poyonsiz va dahshath sahrodan boshqa hech narsa yoʻq. Uning koʻzlarida qoʻrquv ifodalari koʻrindi. — Bill! — deb pichirladi. — Bill! — deb takrorladi u yana ketidan. Poyonsiz sahro goʻyo qudratli kuchi bilan bosayotganday, oʻzining mudhish sokinligi bilan ezayotganday boʻldi: u loyqalanib oqayotgan soy oʻrtasida choʻqqayib oʻtirib qoldi. U xuddi bezgak tutayotgandek qaltirab ketdi, shu payt miltigʻi shalp etib suvga tushdi. Bu uni oʻziga keltirdi. U qoʻrquvni yengib, es-hushini yigʻdi, keyin qoʻlini suvga tiqib, piypasladi-da, miltigʻini topdi. Soʻng mayib oyogʻiga ogʻirlik kamroq tushsin deb, yukni chap yelkasiga oldi-da, ogʻriqdan basharasini burishtirib, juda ehtiyothk bilan asta-sekin qirgʻoqqa tomon yurdi. U toʻxtamay yuraverdi. Ogʻriqqa sira parvo qilmay, Bill oshib oʻtgan tepalik ustiga shosha-pisha dadil chiqaverdi. Tepalikka chiqib qarasa, vodiyda hech kim koʻrinmadi. Uni yana qoʻrquv bosdi, keyin qoʻrquvni yengib, qopini chap yelkasiga yana ham koʻproq surib, oqsoqlanib-oqsoqlanib pastga tusha boshladi. Vodiyning pastligi chalchiqzor boʻlib, chimliq jiqqa suv edi. U har qadam bosganda suv sachrar, nam chimliqdan oyogʻini har koʻtarganda, shalop-shulip etgan tovush chiqardi. U Billning izidan yurishga intilib, koʻloblarni aylanib oʻtar yoki chimliqlarda xuddi orol singari choʻqqayib turgan toshlar ustidan borardi. U yolgʻiz qolgan boʻlsa ham yoʻIdan adashmadi. Yana bir oz yurgandan keyin atrofini pastakkina, nimjon, quruq pixta va archalar oʻrab olgan kiclikina Titchinichili koʻIiga yetib borishini bilardi, bu koʻlning nomi mahalliy tilda «Kichik ogʻochlar oʻUcasi» degan ma’noni anglatardi. Shu koʻlga bir ariq kelib quyiladi, suvi ham loyqa emas. Ariq boʻylarida qamish oʻsadi. Buni u yaxshi eslaydi — lekin u yerda daraxt yoʻq. Shu yerdan gʻarbga tomon boshqa bir ariq oqadi, shu ariq yoqalab u Diz daryosiga qadar boradi. Xuddi oʻsha yerda toʻnkarib, ustiga tosh bostirib qoʻyilgan qayiqni topadi. U qayiqning ostida miltiq oʻqi, qarmoq, qarmoq iplari, kichik bir toʻr, umuman, ovqat topish uchun zarur boʻlgan narsalarning hammasi yashirib qoʻyilgan. Bundan tashqari, oʻsha yerda oz boʻlsa ham un, bir parcha goʻsht, loviya ham bor. Bill uni oʻsha yerda kutib turadi, keyin ikkisi Diz daryosi bUan Katta Ayiq koʻliga boradUar, undan keyin koʻIdan oʻtib janubga, to Makkenzi daryosiga yetib olguncha, janubga qarab boraveradUar. Janubga, hamma vaqt janubga qarab boraveradilar, qish esa ularni quvib boradi. Tez oqar soy va jUgʻalar muz bUan qoplanadi, sovuq tushadi, ularesajanubga, Gudzon koʻrfazidagi faktoriyalardan biriga yetib oladilar, u tomonlarda baland-baland azamat daraxtlar oʻsadi va oziq-ovqat ham istagancha topUadi. Zoʻrgʻa sudralib borayotgan yoʻlovchi mana shular haqida oʻylar edi. Lekin yurish qanchalik ogʻir boʻlmasin, Bill uni yolgʻiz tashlab ketmaydi, degan fikrga ishonish undan ham qiyin edi. Bill hech shubhasiz uni narsalar yashirUgan joyda kutib oʻtiradi. U shunday deb oʻylashi kerak, aks holda bundan keyin kurashni davom ettirishning hech hojati yoʻq — unda oyoqni choʻzish-u, oʻlib qoʻya qolishdan boshqa iloj yoʻq. Quyoshning xira gardishi shimoli gʻarb tomonga sekin-asta yashirinayotgan qishdan qochib, janub tomonga qoʻyiladigan har qadamini bir necha bor hisoblab chiqdi. U narsalar yashirilgan joydagi va Gudzon kompaniyasining omboridagi oziq-ovqat zapasini qayta-qayta oʻz xayolidan kechirdi. Ikki kundan beri u hech narsa yegani yoʻq, lekin undan ilgari ham toʻyib ovqat yemagan edi. U tez-tez egilib, rangsiz botqoq mevalarini uzib ogʻziga solar va chaynab yutib borardi. Mevalar juda sersuv, suvi ichiga ketib, ogʻzida faqat taxir va qattiq urugʻlargina qolardi. Bu mevalar qorin toʻygʻizmasligini u bilardi, shunday boʻlsa ham ularni sabr bilan chaynar, chunki umid achchiq haqiqat hilan hisoblashishini istamas edi. Soat toʻqqizlarda u oyogʻining katta barmogʻini oʻtkir tosh qirrasiga urib oldi. Charchoq va darmonsizlikdan gandiraklab, yiqilib tushdi, Bir yonboshiga agʻnab, anchagacha qimirlamay yotdi. Bir ozdan keyin orqasidagi qop qayishini yelkasidan chiqarib, ixrab-ixrab oʻtirib oldi. Hali uncha qorongʻi tushganicha yoʻq edi, gʻira-shirada toshlar orasini paypaslab, quruq xas-choʻp yigʻa boshladi. Bir tutam xas-choʻp yigʻib, oʻt yoqdi, keyin kotelokka suv solib, burqsib yonayotgan oʻtga qoʻydi. U qopini ochib hammadan burun gugurtlarni sanab koʻrdi. Hammasi boʻlib oltmish yetti dona gugurt choʻpi bor edi. U yanglishgan boʻlmay, deb gugurt choʻpini uch marta sanab chiqdi. Gugurtni uch boʻlakka ajratib, har bir boʻlagini bir qogʻozga oʻradi. Bir boʻlagini boʻsh hamyonga solib qoʻydi, ikkinchisini ohori toʻkilgan shapkasining astariga tiqdi, uchinchisini esa koʻkragiga yashirib qoʻydi. Shundan keyin uni birdan qoʻrquv bosdi: uch boʻlak gugurtni yana qaytadan ochib sanab koʻrdi. Gugurt choʻplari avvalgidek oltmish yetti dona edi. Oyoq kiyimini oʻtga tutib quritdi, mokasini julduri chiqib ketgan, odeyaldan tikilgan paypoqlari teshik, oyoqlari boʻlsa qontalash boʻlib ketgandi. Toʻpigʻi shishib, xuddi tizzasidek yoʻgʻon boʻlib ketgandi. U odeyallardan bittasining chetidan uzun qilib yirtib oldi-da, toʻpigʻini mahkam siqib bogʻladi. Keyin yana bir necha parcha yirtib, mokasini va paypoq oʻrnini bosar deb, oyogʻiga aylantirib oʻradi-da, qaynagan suvdan ichib oldi, soatni buradi, soʻng odeyalga oʻranib yotdi. U dong qotib uxladi. Yarim tunga borib qorongʻi tushdi, lekin bu uzoqqa choʻzilmadi. Sharq-shimoldan quyosh koʻtarildi, toʻgʻrirogʻi, oʻsha tomondan tong yorisha boshladi, chunki quyosh yuzini quyuq tuman qoplagan edi. Soat oltida u chalqancha holda uyqusidan uygʻondi, kulrang osmonga qaradi va och qolganini sezdi. Tirsagiga suyanib, qaddini koʻtargan edi, qulogʻiga qattiq pishqirgan tovush eshitildi. Qarasa, unga hushyorlik va qiziqish bilan bir bugʻu qarab turibdi. Bugʻu undan ellik qadamcha narida turardi. Shu ondayoq tovada jizillab qovurilayotgan bugʻu goʻshtining hidi dimogʻiga urilgandek, oʻzi goʻsht mazasini totgandek boʻldi. Beixtiyor oʻqi yoʻq miltigʻini olib oʻqtaldi, tepkisini bosib yubordi. Bugʻu choʻchib bir chekkaga tashlandi va tuyoqlarini tapillatib qochib ketdi. U soʻkinib, miltigʻini uloqtirib tashladi, ixrab-ixrab oʻrnidan turishga urinib koʻrdi, ancha uringandan keyin zoʻrgʻa turib oldi. Boʻgʻinlari xuddi zanglab qolgandek edi, qaddini rostlash yoki bukish juda mashaqqatli edi. Nihoyat u oyoqqa bosgandan keyin ham odamga oʻxshab tik turib olish uchun rosa bir minutcha urindi. U chogʻroq bir tepalik ustiga chiqib, atrofga nazar tashladi. Boʻz rang chimliq dengizdan boshqa hech narsa — na daraxt, na biron buta — hech narsa koʻrinmasdi. Osmon boʻz rangda edi. Quyosh na nur sochadi, na yilt etgan shuiasini koʻrsatadi. U, shimol qayoqda ekanini, kecha kechquran bu yerga qaysi tomondan kelganini esiay olmadi. Lekin u yoʻldan adashmagan edi. Buni u yaxshi bilardi. U tezda Kichik ogʻochlar oʻlkasiga yetib oladi. U oʻlka shu yaqin orada, chap tomonda boʻlishi kerak, ehtimol xuddi mana shu koʻrinib turgan tepalikning narigi tomonidadir. U tepalikdan qaytib tushib, yoʻlga otlandi. Tugunini tugdi, uch boʻlak qilib yashirgan gugurtlari turibdimi, yoʻqmi, deb paypaslab koʻrdi, lekin sanab oʻtirmadi. U bugʻuning terisidan tikilgan xaltachaga qarab turib, xayol surib qoldi. Xalta uncha katta emas, ichidagi narsalari bilan bir hovuch kelardi. Lekin ogʻirligi oʻn besh qadoq boʻlib, boshqa yukning ogʻirligidan qolishmasdi, — uni mana shu tashvishga solardi. U xaltani bir tomonga surib qoʻyib, boshqa narsalarni oʻray boshladi. Keyin xaltachaga qaradi-da, uni shartta qoʻliga oldi, xuddi sahro uning qoʻlidan oltinni tortib olayotgandek, atrofga xoʻmrayib qaradi. Yana oʻrnidan turib yoʻlga tushganda, boshqa narsalar qatori xaltacha ham uning orqasida edi. U chapga burildi. Ahyon-ahyonda toʻxtar va botqoq mevalaridan terib yer edi. Uning oyogʻi butunlay qotib qoldi, oʻzi borgan sari kuchliroq oqsar, lekin oyoq ogʻrigʻi qornidagi ogʻriqqa qaraganda hech gap emasdi. Ochlik azobi uni koʻproq qiynar, qornidagi ogʻriq esa unga ich-ichdan azob berardi. Endi u Kichik ogʻochlar oʻlkasiga yetib olish uchun qaysi tomonga yurishni bilmasdi. Mevalar uni ochlik azobidan qutqarolmas, til va tanglaylarini lovullatib achitardi. Kichikroq bir soylikka yetib borganda, toshlar orasidan qanotlarini qoqib, qirqirlashib bir toʻp oq kaklik koʻtarildi. U kakliklarga qarab tosh otdi, lekin tegizolmadi. Keyin u yukini yerga qoʻyib, xuddi chumchuq poylagan mushukdek, kakliklarning orqasidan pusib-oʻrmalab bora boshladi. Shimi oʻtkir tosh qirralarga tegib yirtiiib ketdi, tizzalaridan oqqan qon qonli iz qoldirib borardi. Lekin ochlik azobi shu qadar kuchli ediki, u boshqa hech qanday ogʻriqni sezmasdi. U chalchiqzor chimliqlar ustidan oʻrmalab borar, kiyimlari shalabbo boiib ketgan, badani sovuqdan dir-dir titrardi-yu, lekin u faqat ovqat haqida oʻylar, boshqa hech narsani sezmasdi. Atrofidan ha deganda par etib uchib ketayotgan kakliklarning qir-qiri endi uni masxara qilayotgandek tuyildi. U kakliklarni soʻkib qoʻydi-da, ularga qarab qichqirmoqqa boshladi. Bir gal u kaklikka juda yaqin kelib qoldi, qush chamasi uxlab yotgan boʻlsa kerak. U qush toshlar orasidagi uyasidan pariliab uchib chiqmaguncha, odam uni koʻrmadi. Kakiik bexosdan parillab chiqib qolganiga qaramay, odam changal soldi. Qoiida qushning uchta pati qoldi. U uchib ketayotgan qush orqasidan uzoq qarab turdi, kaklik goʻyo uning boshiga katta halokat keltirgandek, odam koʻnglida qushga nisbatan cheksiz nafrat uygʻondi. Keyin orqasiga qaytib, yukini koʻtarib oldi. Choshgohda u bir botqoqqa yetib keldi, bu yerda ov koʻproq edi. Xuddi unga oʻchakishganday, oldidan yigirmatacha bugʻu oʻtib ketdi, ular shunday yaqindan oʻtdiki, miltiq bilan bemalol otib olsa boʻlardi. Bugʻularni quvlagisi keldi, quvlasa ushlab olishigajuda ishonardi. Uning oldindan kakliktishlagan bir qora tulki ham oʻtib ketdi. U qichqirib yubordi. Shunday qattiq qichqirdiki, choʻchib ketgan tulki oʻzini bir chetga urdi, ammo kaklikni ogʻzidan tushirmadi. Kechqurun u qamishlar orasidan oppoq ohakdek loyqalanib oqayotgan ariqcha yoqalab borardi. Bir qamishning ostidan mahkam ushlab, xuddi piyozga oʻxshagan bir narsani sugʻurib oldi. Qamishning tomiri yumshoq boʻhb, chaynaganda qars-qars ovoz chiqarar edi. Lekin mazasi taxir, xuddi chalchiqzor mevasiga oʻxshagan sersuv boʻlib, och qorirmi toʻygʻizmasdi. U yukini yerga tashladi-da, xuddi kavsh qaytarayotgan molga oʻxshab kavshana-kavshana qamishlar orasidan oʻrmalab ketdi. U.juda charchagan, bir oz orom olgisi, yotib uxlagisi kelardi, lekin Kichik ogʻochlar oʻlkasiga yetib olish orzusi, undan ham zoʻrroq boʻlgan ochlik azobi unga tinchlik bermasdi. U bunday uzoq shimolda qilrt va qurbaqa boʻlmasligini btlsa ham, chuqurchalardan qurbaqa axtarar, oyoqlari bilan yerni titkilab, qurt qidirar edi. U har bir koʻlmakni sinchiklab qaradi. Nihoyat qosh qorayganda, bir chuqurda bittagina baliq suzib yurganini koʻrib qoldi. U qoʻhni yelkasigacha suvga tiqdi. Lekin baliqcha qoʻlidan sirgʻalib chiqib ketdi. U baliqni ikki qoʻllab tutmoqchi boʻlib suvni loyqalatib yubordi. Esi-dardi baliq bilan boʻlib, hayajondan suvga tushib ketdi, beligacha suvga botdi. Suvni shunday loyqalatib yubordiki, baliqni koʻrib boʻlmay qoldi. Shundan keyin u suvning tinishini kutib turdi. U yana baliqni tutish bilan ovora boʻldi, suvni yana loyqalatib yubordi. Ortiq kutishga toqati qoimadi. Yukka qoʻshib bogʻlangan paqirchani oldi-da, chuqurdagi suvni chetga olib toʻka boshladi. Avvaliga u zoʻr berib ishladi, usti-boshi shalabbo boʻlib ketdi, shoshganidan suvni chuqurga shunday yaqin toʻkar ediki, suv yana qaytib chuqurga oqib tushardi. Soʻngra u qoʻlining titrashi va yuragining qattiq urishiga qaramay, xotirjam ishlashga qaror berdi. Yarim soatdan keyin chuqurchada bir hovuch ham suv qolmadi. Biroqbaliqyoʻqboʻlibqolgandi. Uningkoʻzitoshlar orasidagi bir yoriqqa tushdi. Baliq shu yoriqdan katta bir chuqurga oʻtib ketibdi, u chuqurda suv shu qadar koʻp ediki, uning suvini bir kecha-yu bir kunduzda ham tamom qilib boʻlmasdi. Yoriq borligini ilgari bilganida, hammadan buran uni tosh bilan berkitib qoʻygan boʻlardi, shunda baliq uning qoʻlidan qochib qutulolmasdi. Odam chalchiq yerga oʻtdi-da, alamiga chidayolmay yigʻlab yubordi. Boshda sekin-sekin yigʻladi. Keyin atrofni oʻrab olgan shafqatsiz choʻlni uygʻotmoqchi boʻlganidek ovozinfng boricha hoʻngrab yigʻlayverdi. a’zoyi badani titrab, uzoq yigʻIadi. U oʻt yoqdi. Qaynagan suvdan ancha ichib, bir oz isidi, yotish uchun tosh ustiga kechagidek joy qildi. Yotishdan avval gugurtning hoʻl, quruqligini tekshirib koʻrdi va soatini burab qoʻydi. Odeyal hoʻl va muzdek edi. Ogʻriqdan oyoqlari oʻtday yonar, lekin u faqat ochlik azobini sezar edi, xolos. Kechasi har xil ziyofatlar, mehmondorchiliklar va dasturxonga tortilgan turli noz-ne’matlarni tushida koʻrib chiqdi. U sovuq qotib uygʻondi, tobi qochgandi. Quyosh koʻrinmasdi. Yer-u koʻkning boʻzrang tusi yana ham quyuq-lashgan, qattiq shamol esar, birinchi qor tepaliklarni oppoq libosga burkagan edi. U oʻt yoqib suv qaynatguncha havo yana ham quyuqlashgandek, yana ham sovuqlashgandek tuyuldi. Laylak qor yogʻa boshlagan edi. Qor avvaliga yerga tushishi bilan eriyverdi, lekin bora-bora koʻpayib, yer betini qoplab oldi-da, quruq xas-choʻplarni hoʻl qilib, oʻtni oʻchirdi. Bu unga yukini orqasiga koʻtarib, boshi oqqan tomonga qarab yoʻlga chiqish uchun signal boʻldi. U endi Kichik ogʻochlar oʻlkasi haqida ham, Bill haqida ham, Diz daryosi sohilida qayiq ostiga yashirilgan narsalar haqida ham oʻylamasdi. Uning xayoliga ovqatdan boʻlak narsa kelmasdi. Ochlik uni aqldan ozdirdi. U qayoqqa ketayotganini ham oʻylamay qoʻydi. Unga endi ikki dunyo bir qadam boʻlib qolgandi. Ishqilib tekis yerda yursa boʻlgani edi. Yoʻlda ketarkan, u mazasi achchiq bir oʻsimlik topdi, giyohdan qancha topsa, hammasini yedi. Lekin bu giyoh juda oz ekan, u yerga yoyihb oʻsganidan, qor tagida qolgan edi. Shu kecha u oʻt yoqmadi, suv ham qaynatmadi, odeyal ichiga kirib oldi-da, ochligicha yotib qoldi. Qor asta-sekin sovuq yomgʻirga aylandi. Yuziga yomgʻir tomchilari tushayotganini sezib tez-tez uyqusidan uygʻonardi. Tong otib, yana quyoshsiz, bulutli kun boshiandi. Yomgʻir tingan. U endi ochlik toʻgʻrisida oʻylamay qoʻygandi. Qorni sal-pal ogʻrirdi xolos, ammo bu ogʻriq unga unchalik azob bermasdi. Uning fikri bir oz ravshanlashdi. Endi u yana Kichik ogʻochlar oʻlkasi haqida, Diz daryosi boʻyiga yashirib qoʻygan narsalar haqida oʻylay boshladi. U yirtiq odeyaldan qolgan qismini yana uzunasiga yirtib, shilinib qontalash boʻlib ketgan oyogʻini bogʻladi, chiqqan toʻpigʻining lattasini yangiladi-da, yana yoʻlga tushishga hozirlandi. Yukni koʻtarib olishdan oldin bugʻu terisidan tikilgan xaltaga uzoq tikilib turdi-yu, yana xaltani oʻzi bilan olib ketdi. Yomgʻir qorni eritib yuborgandi, tepachalarning choʻq-qilarigina oqarib turardi. Quyosh koʻrinib qoldi, bundan foydalanib yoʻlovchi dunyoning toʻrt tomonini belgilab oldi, yoʻldan adashganligi aniq boʻldi. Soʻnggi kunlarda chap tomonga koʻproq ketib qolgan boʻlsa kerak, endi u toʻgʻri yoʻlga tushib olish uchun oʻng tomonga qarab yura boshladi. Ochlik azobi unga kor qilmay qolgan edi-yu, lekin u oʻzining holdan ketganini sezdi. Dam olgani tez-tez toʻxtar, yerdan meva terar va qamishlarni tomiri bilan sugʻurib olardi. Uning tili qaqrab, shishib ketdi. Ogʻzida ham achchiq va bemaza ta’m bor edi. Hammadan koʻproq uni yuragi bezovta qilardi. U bir necha qadam bosmasdan, yuragi duk-duk urib ketar, qinidan chiqib ketay deb dukkillab ura boshlardi-da, nafasi boʻgʻilib, boshi aylanar, oʻzidan ketib qolay derdi. Tush paytida u katta bir chuqurda ikkita tanga baliq suzib yurganini koʻrib qoldi. Chuqurning suvini quritib boʻlmasdi. Lekin u oʻzini ancha bosib olgandi, paqirchasi bilan baliqlarni tutib oldi. Baliqlar jimjiloqdek-jimjiloqdek kichkina edi. Lekin uning uncha ovqat yegisi yoʻq edi. Qorin ogʻrigʻi ancha pasaygandi. U, baliqlarni xomligicha ogʻziga solib, hafsala bilan chaynay boshladi. Ishtahasi boʻlmasa ham, ovqat yeyishga oʻzini majbur qildi, chunki yashamoq uchun ovqat yeyish zarurligini yaxshi bilardi. Kechqurun u yana uchta tanga baliq tutdi, ikkitasini yeb, uchinchisini ertalabga olib qoʻydi. Quyosh onda-sonda uchrab turgan xashaklarni quritgandi, u suv qaynatib ichib, bir oz isidi. Oʻsha kuni u oʻn mildan ortiq yoʻl bosolmadi. Ertasiga yuragi qattiq urib, besh milga yaqin yoʻlni bosib oʻtdi. Qorni ortiq ogʻrimay qoʻydi. Endi u notanish yerlardan borardi, bugʻular tez-tez uchrar, hatto boʻrilar ham koʻrinib qolardi. Uning qulogʻiga ularning uvillagani tez-tez chalinardi. Bir marta u pusib yoʻlni kesib oʻtayotgan uchta boʻrini koʻrib qoldi. Yana tun kirdi. Tongda u bir oz oʻziga kelib, xaltaning qayishini yechdi-da, ichidagi oltinni yerga toʻkdi. Oltinni bab-baravar ikki qismga boʻldi. Bir boʻlagini lattaga oʻrab, uzoqdan yaxshi koʻrinib turadigan bir tepalikka, toshlar orasiga yashirib qoʻydi. Ikkinchi qismini yana xaltaga solib, ogʻzini bogʻladi. Keyin u bitta-yu bitta odeyalini yirtib, oyoqlarini oʻradi. Lekin u hamon miltigʻini tashlamasdi, chunki Diz daryosi boʻyida yashirib qoʻyilgan narsalar orasida patronlar bor, axir. Bugun hamma yoqni quruq tuman qopladi. Shu kuni u yana ochlik azobini tortdi. Yoʻlovchi juda zaiflashib qolgan, tez-tez boshi aylanar, vaqti-vaqti bilan hech narsani koʻrmay qolardi. U endi tez-tez qoqilar, yiqilar edi. Bir marta u kaklik uyasi ustiga yiqilib tushdi. Uyada endigina tuxumni yorib chiqqan kaklik bolalari bor ekan. U shoshib-pishib ularni tiriklayin ogʻziga sola boshladi. Kaklik bolalarining suyaklari uning tishlari orasida xuddi tuxum poʻstlogʻi singari qasirlar edi. Ona kaklik uning tepasida charx aylanib, uchib yurar va achchiq-achcniq faryod qilardi. Odam miltiq qoʻndogʻi bilan kaklikni urib tushirmoqchi boʻldi, lekin qush chap berib qochdi. Keyin u kaklikka tosh ota boshladi, qanotini sindirdi. Kaklik yaralangan qanotini sudrab, bir tomonga qarab qochdi. Odam uning orqasidan quvlashga tushdi. Kaklik bolalari uning ishtahasini yana ham ochib yubordi. U kalovlanib, oqsoqlanib, goh kaklikka tosh otib boʻgʻiq tovush bilan qiyqirar, goh har yiqilganda chidam bilan oʻrnidan turib, qovogʻini solib, indamay qadam tashlar edi, boshi aylanganda hushidan ketmaslik uchun koʻzlarini ishqalar edi. Kaklik orqasidan quvib borayotib, pastlikdagi bir chal-chiqzorga duch keldi. Uning koʻzi hoʻl chimliqdagi odam iziga tushdi. Bu izlar uniki emasligi ravshan edi. Billning izlari boʻlsa kerak. Lekin u toʻxtab turolmasdi, chunki kaklik tobora undan uzoqlashar edi. U qushni quvlay berib charchatdi, lekin oʻzining ham tinkasi quridi. Kaklik yonboshiga agʻdarilib ogʻir-ogʻir nafas olib yotardi, lekin odam ham oʻn qadamcha berida entikib yotar, qushga yetib olishga sira ham madori qolmagandi. Odam bir oz dam oldi, lekin qush ham nafasini rostlagandi. U qoʻl uzatish bilan qush tipirlab qochdi. Yana quvishga tushdi. Qosh qorayib, qush koʻzdan gʻoyib boʻldi. Odam juda charchaganligidan madori qurib qoqildi va orqasidagi yuki bilan yiqildi-da, yuzlari shilinib ketdi. U anchagina qimirlamay yotdi, keyin yonboshiga agʻdarilib, soatini burab qoʻydi-da, tong otguncha shu holatda yotib qoldi. Yana tuman bosdi. Odeyalning yarmisi oyoqni oʻrashga ketdi. Billning izini u qaytib topolmadi. Endi unga baribir edi. Ochlik uni tinmay olgʻa haydardi. Bordi-yu... Bordi-yu, Bill ham adashib qolgan boʻlsa-chi? Tushga borib u juda ham holdan toydi. U yana oltinni ikkiga boʻldi. Bu gal oʻlchab oʻtirmay, yarmisini yerga toʻkib qoʻya qoldi. Kechga borib, odeyalning yarmini, paqircha va miltiqni olib qolib, oltinning hammasini yerga toʻkib tashladi. Ba’zi bir fikrlar uning miyasini juda chulgʻab olgandi. Tasavvurida miltiqda xuddi bir oʻq bordek, u esa buni koʻrmay qolgandek edi. Shu bilan bir vaqtda miltiqda oʻq yoʻqligini yaxshi bilardi. Lekin bu xom xayol uni sira tinch qoʻymasdi. Pirovardida miltigʻini qarab, oʻqning yoʻqligiga ishonch hosil qildi. Shunday hafsalasi pir boʻldiki, goʻyo u haqiqatdan ham oʻq borligini kutgan edi. Yarim soat oʻtdi. Keyin miyasiga yana oʻsha fikr keldi, u bu fikrni miyasidan chiqarib tashlayolmadi-da, oʻzini bir oz ovutish uchun miltigʻini yana tekshirib chiqdi. Ahyon-ahyonda miyasi ishlamay qolar, oʻzi esa jonsiz narsadek beixtiyor kalovlanib borar edi; gʻalati xayollar va bema’ni tasavvurlar uning miyasini qurtday kemirar edi. Lekin u tez oʻziga kelardi, chunki ochlik uni hamma vaqt haqiqatga qaytishga majbur qilardi. Bfr marta uning koʻz oldida shunday bir ajib manzara paydo boʻldiki, hushidan ketib qolishiga sal qoldi. Uning oldida bir ot turardi. Ot! U koʻzlariga ishonmadi. Koʻz oldi jimirlashib, atrofni tuman bosganday boʻldi. U zoʻr berib koʻzini ishqaladi, koʻz oldi ravshanlanganda qarasa, qarshisida ot emas, kattakon bir targʻil ayiq turibdi. Ayiq unga oʻqrayib-oʻqrayib qarardi. U miltigʻini yelkasidan oldi-yu, shu ondayoq esini yigʻdi. Miltiqni qoʻyib, munchoq qadalib tikilgan qinidan pichogʻini sugʻirdi. Uning oldida goʻsht va hayot turardi, Bosh barmogʻi bilan pichoqning tigʻini tekshirib koʻrdi. Pichoqning tigʻi ham, uchi ham oʻtkir edi. U hozir ayiqqa tashlanib, uni oʻldiradi. Lekin uning yuragi xuddi xavfdan ogohlan-tirayotgandek, duk-duk ura boshladi. Keyin birdan yuragi qfnidan chiqar darajada sakrab ketdi; miyasi xuddi iskanjaga olgandek qattiq ogʻridi, koʻz oldi qorongʻilashdi. Hozirgina joʻsh urib turgan botirlik oʻrnini qoʻrquv egalladi: u shu qadar zaif tortib ketdiki ayiq hujum qilsa, nima boʻladi? U mumkin qadar haybatliroq boʻlib koʻrinish uchun qaddini rostladi, pichoqni qoʻIiga olib, toʻgʻri ayiqning koʻzlariga tikildi. Yirtqich lapanglab oldinga bir qadam bosdi, ikki oyogʻini koʻtarib oʻkirib yubordi. Odam qochganda, ayiq uning orqasidan quvgan boʻlardi. Lekin odam qoʻrquvni bosib, oʻrnidan, qimirlamadi; u ham yirtqich hayvonday dahshat bilan oʻkirib yubordi, bu oʻkirik qoʻrquv ifodasi edi, chunki qoʻrquv yashash uchun kurash bilan chambarchas bogʻliqdir. Ayiq undan qoʻrqmay tik turgan mana shu sirli maxluqdan hayiqib, oʻkirgancha bir tomonga chekindi. Lekin odam oʻrnidan qimirlamadi. U xavf oʻtib ketguncha qaqqayib turaverdi, keyin xuddi bezgak tutgandek, titrab-qaqshab hoʻl chimliqqa yiqildi. U bir oz oʻziga kelib, qoʻrquv ichida yana yoʻlga tushdi. U endi ochlikdan oʻlishdan emas, balki hayot uchun kurashning soʻnggi intilishlari soʻnguncha yirtqich hayvonlar panjasida oʻhb ketishdan qoʻrqardi. Atrofida boʻrilar izgʻib yuribdi. Boʻrilar ikkita-ikkitadan, uchta-uchtadan boʻlib, tez-tez uning yoʻlini kesib oʻtishardi. Lekin ular odamga yaqin kelishmasdi. Ular juda ham koʻp emasdi. Bundan tashqari, ular qarshilik koʻrsatmaydigan bugʻularni ovlashga oʻrganishgan edi, ikki oyoqli gʻalati maxluq esa chang solib qolsa ham, tishlab olsa ham ajab emasdi. Kechga borib u yerda sochilib yotgan suyaklarni koʻrib qoldi. Boʻrilar xuddi mana shu yerda ovni qoʻlga tushirishgan edi. Bir soat ilgari bu bugʻucha sakrab-sakrab, ma’rab yurgandi. Odam top-toza qilib qoʻyilgan, yarqiroq qizgʻish suyaklarga qarab turdi. Suyaklarning rangi qizgʻish edi, chunki undagi hayot hali soʻnmagandi. Kechqurunga borib, ehtimol, uning taqdiri ham shunday boʻlar. Hayot shunaqa, hayotfievafo va bebaqo. Lekin hayot alam chektiradi, oʻlimda esa qiynalish yoʻq. OTmoq uxlamoqdir, oʻlim orom olmoqdir. Boʻlmasa nima uchun u oʻlishni istamaydi? Lekin u uzoq oʻylab oʻtirmadi. Koʻp oʻtmay u choʻkka tushdi-da, suyaklarni kemira boshladi, suyaklarga qizgʻish tus berib turgan hayotning oxirgi nishonalarini soʻrmoqqa tutindi. Goʻshtning oʻtmishdan qolgan xotira singari boʻlib tuyulgan sezilar-sezilmas mazasi uni oʻzini yoʻqotar darajada hayajonga soldi Suyakni tishlari orasiga olib, gʻajiy boshladi. Goh suyak sinar, goh uning tishi sinardi. Keyin u suyakni tosh bilan yanchib, ochkoʻzlik bilan yuta boshladi. Shoshilganidan toshni barmoqlariga urar, ammo qancha hovliqmasin, nima uchun ogʻriqni sezmayotirman, deb ajablanib qoʻyardi. Qor va yomgʻirli kunlar yetib keldi. U endi qachon yotib, qachon yoʻlga tushganini eslay olmasdi. Vaqtni surishtirmay, kechasi ham, kunduzi ham yoʻl bosdi, yiqilgan yerida dam oldi, undagi soʻnayotgan hayot uchquni alangalandi deguncha yana oldinga qarab oʻrmaladi. Odam endi hayot uchun kurashmay qoʻydi. Undagi hayotning oʻzi oʻlishni istamas, shuning uchun ham uni ilgariga haydardi. U ortiq azob chekmasdi. Uning asablari uyushib qoigan, miyasi esa gʻalati xayollar, shirin tushlar bilan toʻla edi. U yoʻlda borarkan, bitta qoʻymay yigʻishtirib olgan suyaklarni tinmay soʻrar va chaynar edi. U ortiq tepaliklarga koʻtarilmas, ariqlarni kechib oʻtmasdi, u endi keng vodiydan oqib oʻtayotgan anhor yoqalab borardi. Uning koʻziga xayoliy manzaralar koʻrinardi. Uning tani bilan joni birga borardi-yu, shunday boʻlsa ham, ular bir-birlaridan ajraigandek edi: ularni bir-birlariga bogʻlab turgan hayot rishtasi shu qadar rngichka edi. Bir kuni u yassi tosh ustida yotganida hushi oʻziga keldi. U uzoq vaqtgacha qimirlamay yotdi. Quyosh saxiylik bilan nur sochib, uning ayanchli badanini isitar edi. U ming azob-uqubat biian bir yonbosbiga agʻdarildi. Pastda katta sokin bir daryo oqib yotardi. Bu daryo odamga notanish edi: bu uni ajablantirdi. U notanish daryoning oqimini shoshmasdan, sovuqqonlik bilan to ufqqa qadar kuzatdi-da, daryoning uzoqda yarqirab turgan dengizga quyilayotganini koʻrdi. Shunday boʻlsa ham bu narsa uni sira hayajonlantirmadi. «Qiziq, — deb oʻyladi u. — Koʻzimga shunday koʻrinyaptimi yoki miyam aynib qoldimikin». Dengiz oʻrtasida langar tashlab turgan kemani koʻrganda bu fikrning toʻgʻri ekanligiga yana bir bor ishondi. U bir zumga koʻzlarini yumib yana ochdi. Qiziq, oʻsha narsalar yana koʻrindi. Bunga ajablanmasa ham boʻlardi. Miltigʻida patron boʻlmaganidek, mana shu sahroning qoq oʻrtasida dengizning ham, kemaning ham boʻlishi mumkin emasligini bilardi u. Orqadan xirillagan bir tovush eshitildi, bu xoʻrsinishmi, yoʻtalmi — bilib boʻhnas edi. Goy’at zaiilik va karaxtlikni juda sekinlik bilan yengib, u ikkinchi yonboshiga agʻdarildi. Yaqinida hech narsa koʻrinmadi. U sabr bilan kuta boshiadi. Yana xirillagan va yoʻtal tovushi eshitildi. Yigirma qadamcha narida oʻtkir qirrali ikki toshning orqasidan bir boʻrining kulrang boshi koʻrindi. Uning quloqlari boshqa boʻrilarniki singari tik emas, koʻzlari xira va qon quyilgan, boshi solingan. Boʻri kasal boʻlsa kerak: u tinmay aksa urar va yoʻtalar edi. «Hech boʻlmaganda bunisi haqiqatdir» deb oʻyladi u va sarob pardasi bilan qoplanmagan, haqiqiy dunyoni koʻrish uchun boshqa yonboshiga agʻdarildi. Lekin dengiz hali ham ilgarigidek uzoqda yaltirab turar, kema ham aniq koʻzga chalinardi. Ehtimol, bu rostdan ham haqiqatdir. U koʻzlarini yumib oʻylay boshladi. Pirovardida hamma narsa ayon boʻldi. U sharq-shimolga qarab yurgan va Diz daryosidan uzoqlashib, Kappirmayn daryosi vodiysiga kelib qolgan. Sokin oqayotgan shu daryo Kappirmayn daryosining xuddi oʻzginasi. Yaltirab turgan dengiz Shirnoliy Muz dengizi. Bu kema kit ovchilarining kemasi boʻlib, Makkenzi daryosi dengizga quyiladigan joydan sharq tomonga ancha ketib qolgan. Bu kema Koronatsiya koʻrfazida turibdi. U bir vaqtlar koʻrgan Gudzon koʻrfazi kompamyasining kartasini esladi-yu, shunda bor gap ravshan va tushunarli boʻlib qoldi. U yerga oʻtirib oldi-da, eng zarur ishlar haqida oʻylab ketdi. Oyoqlarini oʻrab bogʻlagan odeyal parchalari titilib ketganidan oyoqlari shilinib qip-qizil goʻsht boʻlib qolgandi. Eng soʻnggi odeyalni ham ishlatib boʻlgan. Miltiq bilan pichoq yoʻqolgan. Qalpogʻi ham tushib qolibdi, qalpoq bilan birga astariga yashirilgan gugurt ham yoʻqoigandi, lekin qogʻozga oʻrab, hamyoniga yashirib qoʻygan gugurt hali ham turibdi. U soatiga qaradi, soati yurib turar va oʻn birni koʻrsatardi. Soatni burab turgan boʻlsa kerak. U xotirjam, aqli joyida edi. Juda ham holdan toyganiga qaramay, ogʻriqni sezmas, ovqat yegisi ham kelmasdi. Ovqat haqida oʻylagisi ham keimasdi. U nima qilmasin, hammasini idrok hukmi bilan qilardi. U, shimining pochasidan to tizzasigacha yirtib oldi-da, toʻpigʻini oʻrab bogʻladi. Chelakchasini nima uchundir tashlamagan edi. Kemaga qarab yoʻl sohshdan avval suv qaynatib ichish kerak, — bu safarning juda ogʻir boʻlishini u oldindan bilardi. U juda sekin qimirlar, shol odamdek qaltirar edi. Quruq xashak yigʻmoqchi boʻldi-yu, lekin oʻrnidan turolmadi. Bir necha marta oʻrnidan turishga urinib koʻrdi, boʻlmagach, emaklab ketdi. Bir gal hatto kasal boʻrining oldiga juda yaqin borib qoldi. Boʻri istar-istamas oʻzini chetga oldi va zoʻrgʻa tilini qimirlatib, tumshugʻini yaladi. Uning tili sogʻlom boʻrinikidek qizil emas, kulrang, sargʻish boʻlib, yelim singari quyuq shilliq bilan qoplangan. Odam qaynagan suvdan ichdi-da, deyarli kuch-quvvatdan qolgan boʻlsa ham, oʻrnidan turishga, hatto yurishga ham madori yetishini his qildi. Minut sayin toʻxtab dam olardi, bazoʻr qadam tashlar, boʻri ham uning orqasida xuddi shu yoʻsinda sudrahb borardi. Qorongʻi tushib, yarqirab turgan dengiz zulmat ichiga gʻarq boʻlganda, u oraliqdagi masofa koʻp emas toʻrt milga qisqarganini angladi. Tun boʻyi kasal boʻrining yoʻtalishi va ba’zan bugʻu bolalarining ma’rashi eshitihb turdi. Atrofda hayot qaynamoqda, u kuch-quvvatga toʻla, sogʻlom hayot. U esa orqasidan kasal boʻri ergashib kelayotganini, kasal odam avval oʻladi, degan umidda ekanligini tushunar edi. Ertalab turib qarasa, boʻri unga gʻamgin va ochkoʻzlik biian tikilib turibdi. Boʻri dumini qisib, xuddi tinkasi qurigan it kabi boshini quyi solib turardi. Boʻri sovuq shamolda qaltirar, odam xirillagan tovush bilan unga soʻz qotganda, tishini tujaytirib, irillar edi. Ufqdan yorqin quyosh koʻtarildi. Odam choshgohga qadar yiqilib-surilib yaltiroq dengizda turgan kemaga qarab yurdi. Tushdan keyin u bir izga duch keldi. Bu boshqa bir odamning izi boʻlib, u odamning emaklab yurgani bilinib turardi. «Ehtimol bu Billning izidir» deb oʻyladi u xotirjam. Unga baribir edi. Toʻgʻrisi, u hech narsani sezmay, hech narsadan hayajonlanmay qoʻygan edi. U hatto ogʻriqni ham sezmasdi. Qorin bilan asablari goʻyo mudrab qolgandek. Lekin hali soʻnmagan hayot uchquni uni olgʻa boshlardi. U juda charchagan, lekin sira oʻlgisi kelmas edi. Shuning uchun ham u chalchiqzordan meva terib yer, tanga baliq ovlar, suv qaynatib ichar va olazarak boʻlib kasal boʻrini kuzatar edi. U oʻrmalab oʻtgan boshqa odamning izidan borardi. Koʻp oʻtmay, oʻzidan oldingi odamning manziliga yetib keldi. Hoʻl chimliq ustida kemirib tashlangan suyaklar va boʻrining iziga koʻzi tushdi. Yerda xuddi oʻzinikiga oʻxshash, oʻtkir tishlar tortqilab yirtgan bugʻu terisidan tikilgan xalta yotardi. Bunday ogʻir yukni koʻtarishga madori keimasa ham kuchsiz barmoqlari bilan qopni yerdan koʻtarib oldi. Bill oltinlarini soʻnggi minutlarga qadar tashlamagan. Ha-ha-ha! U hali Billning ustidan masxara qilib kuladi, tirik qoladi va xaltani yarqirab turgan dengizdagi kemaga olib ketadi. U xuddi qargʻaning qagʻillashiga oʻxshagan boʻgʻiq ovozda dahshatli qilib kulardi. Kasal boʻri ham unga joʻr boʻhb xirillagan tovush bilan uvilladi. Odam darhol jim boʻldi. Agar mana shu suyaklar Billniki boʻlsa, shu toza kemirilgan, qizgʻish suyaklar Billniki boʻlsa, qanday qihb uning ustidan kulyapti-ya! U yuzini oʻgirib oldi. Nima qilsin, Bill uni tashlab ketdi, lekin u Billning oltinlarini olmaydi, uning suyaklarini kemirmaydi. Agar mening oʻrnimda Bill boʻlganda shunday qilgan boʻlardi, deb oʻylab qoʻydi va kalovlanib yoʻlga tushdi. U kichkina bir koʻlga duch keldi. Baliq yoʻqmikan deb chuqurchaga engashib qaradi-yu, xuddi ilon chaqqandek seskanib oʻzini orqaga tashladi. Suvda u oʻz aksini koʻrib qoldi. Basharasi shu qadar qoʻrqinchli ediki, bu diydasi qotib qolgan odamning koʻngliga vahima soldi. Koʻlchada uchta baliq suzib yurardi, lekin koʻlcha kattagina boʻlib, suvni quritishga uning qurbi yetmasdi. U baliqlarni chelakcha bilan tutishga urinib koʻrdi, keyin bu fikrdan qaytdi. Oʻlgundek charchaganidan suvga yiqilib, choʻkib ketaman, deb qoʻrqdi. Choʻkib ketishidan qoʻrqib u qumloq sohilda yogʻoch xodalar koʻp boʻlsa ham, sol yasab, datyodan suzib ketishga jur'at qilolmadi. Oʻsha kuni u kemagacha boʻlgan masofani uch milga qisqartdi. Ertasiga esa ikki mil yoʻl bosdi. Endi u xuddi Billga oʻxshab oʻrmalab borardi. Beshinchi kun kechqurun kemaga yetish uchun yana yetti mil yoʻl qolgan edi; endi bir kunda bir mil yoʻl bosishga ham madori qohnadi. Erta kuzning iliq kunlari hali tugamagan edi, u esa goh oʻrmalar, goh hushidan ketib yiqilardi, kasal boʻri esa yoʻtalib, aksa urib, uning orqasidan qolmay sudralib borardi. Odamning tizzalari qip-qizil goʻsht boʻlib ketgan, tovonlari bundan ham badtar edi. Koʻylagidan yirtib olib tizza va tovonlarini oʻrab bogʻlagan boʻlsa ham orqasidan chimliq va toshlar ustiga qonli iz qoldirib borardi. U bir marta orqasiga qayrilib qarab, boʻrining ochkoʻzlik bilan qonli izlami yalayotganini koʻrib qoldi. Agar boʻrini bir yoqliq qilmasa, holi nima kechishini juda yaxshi bilardi. Shundan keyin hayotda uchrashi mumkin boʻlgan kurashlarning eng shiddatlisi boshlandi: emaklab borayotgan kasal odam, uning orqasidan sudralayotgan kasal boʻri ikkisi ham chala oʻlik holda bir-birini poylashib, sahrodan sudralib bordilar. Boʻri sogʻ boʻlganda, odam bunchalik qarshilik koʻrsatib oʻtirmagan boʻlardi, lekin mana shu badburush, deyarli oʻlaksa boʻlib qolgan razil mahluqning qorniga tushishini oʻylasa, koʻngli aynir edi. U yana alahlay boshladi, yana koʻziga allanimalar koʻrina boshladi, bu safar uning oʻziga kelishi ancha qiyin boʻldi. Bir marta xuddi qulogʻi ostida kimdir tez-tez nafas olayotganini eshitib, hushiga keldi. Tepasida turgan boʻri oʻzini orqaga tashladi va qoqilib ketdi-da, nimjonligidan yiqilib tushdi. Bu juda kulgili edi, lekin odam kulmadi. U hatto qoʻrqmadi ham. U endi qoʻrqish nimaligini ham sezmay qolgan edi. Uning ongi bir minutga ravshanlashdi, u oʻylab ketdi. Kemaga qadar endi koʻpi bilan toʻrt mil yoʻl qolgandi. U tuman bosgan koʻzlarini ishqalab, kemani juda ravshan koʻrdi, yarqirab turgan dengizni kesib oʻtayotgan oq yelkanli qayiqchani ham koʻrdi. Lekin bu toʻrt millik masofani bosib oʻtishga holi qolmagan edi. Odam buni bilardi, shuning uchun ham bezovtalanmadi. Yarim mil ham yoʻl bosa olmasligiga aqli yetardi. Shunday boʻlsa ham yashashni istardi. Shuncha azob-uqubatlardan keyin oʻlib ketish bema’nilik boʻlardi. Taqdir undanjuda koʻp narsa talab qilardi. Joni halqumiga tiqilganda ham u oʻlimga boʻysunishni istamasdi. Ehtimol, bu aqlsiz-lik edi, lekin u oʻlim changaliga tushib qolgan boʻlsa ham, uning changalidan qutulib chiqish uchun jon-jahdi bilan kurashaverdi. U koʻzlarini yumib, bor kuchini toʻpladi. Xuddi toʻlqin singari uning vujudini bosib olayotgan alahsirashga yon bosmaslik uchun oʻzini tetik tutishga urinardi. Bu toʻlqin oʻqtin-oʻqtin koʻtarihb, uning ongini xiralashtirardi. Ba’zan u chorasiz tipirchilab, oʻzini bilmay qolar, keyin yana bir amallab hushini yigʻar edi. U qimirlamasdi, chalqancha yotganicha kasal boʻrining xirillagan tovushi tobora yaqinroq eshitilayotganiga quloq soldi. Boʻrining nafasi juda yaqindan eshitila boshladi-yu, qurgʻab qolgan til xuddi shildiroq qogʻoz singari uning yuzini tim-daladi. Qoʻllari yuqoriga choʻzildi, barmoqlari xuddi changak singari bukildi, lekin mehnati zoye ketdi. Tez va ishonch bilan harakat qilish uchun kuch kerak, unda esa kuch yoʻq. Boʻri sabrli edi, lekin odam undan ham sabrliroq edi. U hushdan ketib qolmaslik uchun urinib va boʻrini poylab, yarim kun qimirlamasdan yotdi. Boʻri uni yemoqchi edi, qoʻldan kelsa, odam ham boʻrini yemoqchi edi. Vaqti-vaqti bilan u hushidan ketib qolar, shunda u uzoq-uzoq tushlar koʻrar edi; lekin tushida ham, oʻngida ham mana hozir boʻri tili bilan meni yalaydi, deb kulib yotardi. Nafas tovushini eshitmadi, lekin boʻri uning qoʻlini yalayotganligini sezib oʻziga keldi. Odam kutib yotdi. Boʻri uning qoʻlini tishiari orasiga olib kuchining boricha qisdi, keyin u shuncha vaqtdan kutgan gʻanimatiga qattiqroq botiraverdi. Lekin odam ham shu paytni sabrsizlik bilan kutgandi, uning tishlangan qoʻllari boʻrining jagʻini qisdi. Boʻri bazoʻr oʻzini himoya qilardi, odam bir qoʻli bilan uning jagʻini qisardi, ikkinchi qoʻlini ham uzatib boʻrining tomogʻidan boʻgʻa boshladi. Besh minutdan keyin odam oʻzining butun ogʻirligi bilan boʻrini bosib tushdi. Boʻrini boʻgʻib oʻldirish uchun uning kuchi yetmas, shunda odam tishi bilan boʻrining tomogʻiga yopishdi, uning ogʻzi yungga toʻldi. Yarim soat oʻtdi, odam oʻz tomogʻiga issiq qon quyilayotganini sezdi. Xuddi uning ogʻziga eritilgan qoʻrgʻoshin quyilayotgandek, uni yutish bir azob edi. Lekin u oʻzini chidashga majbur qildi. Keyin odam chalqanchasiga agʻdarildi-da, uyquga ketdi. Kit ovlovchi «Bedford» kemasida ilmiy ekspeditsiya a’zolari bor edi. Ular kema palubasida turib, qirgʻoqda gʻalati bir maxluqni koʻrib qolishdi. Bu maxluq qum ustida zoʻrgʻa oʻr-malab dengiz tomonga kelardi. Olimlar buning nima ekan-ligini bilolmadilar, tabiiyotshunos boʻlganliklari uchun qayiqchaga oʻtirib qirgʻoqqa suzib ketdilar. Ular tirik bir maxluqni koʻrdilar, lekin uni odam deb boʻladimi?! U hech narsani eshitmas, hech narsani tushunmas, qum ustida ulkan qurt singari buralar edi. U oldinga deyarli siljimas, lekin orqasiga ham qaytmasdi, buralib-buralib oldinga qarab harakat qilar va soatiga yigirma qadamdan yoʻl bosardi. Uch hafta oʻtgandan keyin u «Bedford» kemasida karavotda yotgan holda koʻz yoshlarini oqizib, oʻzining kimligi va qanday mashaqqatlarni boshidan kechirganini hikoya qilib berdi. U onasi, serquyosh janubiy Kaliforniya apelsin daraxtlari va gullar orasiga koʻmilgan uyi haqida poyma-poy gapirib berdi. Bir necha kun oʻtgandan keyin u olimlar va kapitan bilan birga kayut-kampaniyada oʻtirar edi. U ovqatning moʻlbgʻidan quvonar, boshqalarning ogʻziga tushib yoʻq boʻhb ketayotgan har bir luqma uni zoʻr tashvishga solardi. Uning aqli joyida, lekin stol atrofida oʻtirgan odamlarga nafrat bilan boqardi. Ovqatning tamom boʻlib qolishidan qoʻrqib, bezovta boʻlardi. U hadeb oshpazdan, xizmatchi boladan, kapitandan ovqat zapasini surishtirardi. Ular yuz martalab tasalli bersalar ham ishonmas, oʻz koʻzi bilan koʻrgani ovqat omboriga tez-tez tushib turardi. Kemadagilar uning oʻnglanayotganini sezib qoldilar. U kun sayin semiraverdi. Olimlar bosh chayqab turli taxminlar qilishardi. Unga ovqatni kamroq bera boshladilar, lekin shunda ham semirib, qorin sola boshladi. Matroslar bunga kulishardi, ular gap nimada ekanligini bilishardi. Olimlar uning orqasidan poylab, sirni bilib oldilar. Ertalab nonushtadan keyin u bakka chiqar va matroslarga xuddi tilanchiday qoʻl choʻzardi. Matros kuhb, unga suxari berardi. U ochkoʻzlik bilan suxarini olar va xuddi oltinga koʻzi tushgan xasisdek, nonni qoʻltigʻiga urardi. Boshqa matroslar ham yoʻlini topib, uni quruq qoʻymasdi. Olimlar indamay uni oʻz holiga qoʻyrb qoʻydilar. Utar oʻziga bildirmay uning karavotini tekshirdilar. Karavotning osti suxari bilan toʻla edi. Toʻshakning ichiga ham suxari toʻldirgan ekan. Har bir burchakka suxari yashirilgan. Lekin uning miyasi joyida edi. U faqat, yana och qolguday boʻlsam deb shuning chorasini koʻrardi, xolos. Olimlar bu kasallik tez oʻtib ketadi, degan fikrda edilar. Haqiqatan ham «Bedford» kemasi San-Fransisko gavaniga langar tashlamasdanoq bu kasalhk oʻtib ketdi.

Muallif: Jek London