Qush hikoyati (falsafiy qissa) [Abu Ali ibn Sino]

Qush hikoyati (falsafiy qissa) [Abu Ali ibn Sino]

Mening qaygʻularnimdan bir ozini eshitishga loyiq darajada quloq tutadigan birodarlarimdan birortasi bormikin?! Agar menga oʻrtogʻliq qilib, u shundan qilganida mening ba’zi ogʻirliklarimni koʻtarishga sherik boʻlardi. Shunda haqiqatan ham chin doʻst shod va gʻamgin paytlaringda oʻz dilini kuduratdan tozalab, sof doʻstlikni saqlab qololgan hisoblanardi. Shundayligingni bilmay turib men seni qanday qilib koʻnglida kiri yoʻq, xolis doʻst deya olaman? Agar doʻstlik savdo-sotiqqa oʻxshab, ehtiyoj talabiga qarab istalsa, unga zarurat boʻlmaganda nazarga ilinmay tark etilsa, unda qanday doʻstlik boʻladi? Doʻst oʻz doʻstini biron kulfat yuz bergandan oʻzga vaqtda hech ziyorat qilmasa, zarur boʻlib qolgandagina eslab, boshqa vaqt eslamasa, shu ham doʻstlik boʻldimi, axir? Ey xudo, mayli, axir ilohiy yaqinlik birlashtirgan, oralarini oliy mehribonlik yaqinlashtirgan doʻstlar bor-ku! Ular haqiqatga tik qaraydilar, koʻngildan ifloslik va shak-shubha zangini ketkazadilar, ularni bir-birlari bilan, xolisanlilloh, doʻstlikdan boshqa hech narsa birlashtirmagan. Ey, birodarlar! Haqiqatni yoyinglar, bahamjihat boʻlinglar. Ba’zilaringizni ba’zi narsalarni oʻrganishlaring va ba’zilaringizni ba’zi narsalar bilan kamol topishlaring uchun orangizdagi har bir kishi oʻz birodariga nisbatan dilidagi pardani xolis ochib tashlasin. Ey, haqiqiy birodarlar! Kirpilar boshini ichiga tortgani kabi, siz ham boshingizni ichingizga torting. Botiningizni yuzaga chiqaring, zohiringizni esa, ichingizga oling. Xudo haqqi, botiningiz ravshan koʻrinib turibdi-yu, biroq sirtingiz yashirin. Ey, haqiqiy birodarlar! Ilonga oʻxshab oʻz poʻstlaringizdan chnqinglar va qurtlar sudralib yurgandek sudralinglar. Dushmanga qarshi quroli dumida boʻlgan chiyondek boʻlinglar. Chunkn agar shayton odamlarni orqadan alday olmasa, u hech qachon aldashga muyassar boʻla olmaydi. Ajal zahrini yutinglar, yashayajaksiz; oʻlimni sevinglar, tirik boʻlajaksiz. Qoʻnadngan uya tutmay, uchib yuringlar, chunki qushlarning ovlanadigan joylari inlaridir. Agar qanotsizlik parvoz qilishingizga toʻsqinlik qilsa, qanot oʻgʻirlanglar, maqsadga yetasiz. Uchishga kim mohir boʻlsa, oʻsha eng yaxshi fazilatli sanaladi. Qizitilgan toshlarni yutadigan tuyaqush boʻlinglar. Qattiq suyaklarni yutib yuboradigan ilondek, olovning ichida dadil yuradigan samandardek, yorugliqqa chiqmaydigan koʻrshapalakdek boʻling, chunki parrandalarning eng yaxshisi koʻrshapalakdir. Ey haqiqiy birodarlar! Odamlarning botiri kelajakdagi mushkulotdan qoʻrqmaydi. Kamolga yetishdan chetlangan kishi odamlarning eng qoʻrqogʻidir. Ey haqiqiy birodarlar! Farishta yomonlikka yuz tutsa yoki hayvonlar xunuk ish qilsa, ajablannsh kerak emas. Mabodo agar insonning vujudi aql bilan munavvar boʻla turib, shahvatlarga berilsayu bu yoʻlda oʻz insonligini yoʻqotib, toatini tark qilgan boʻlsa, bunday insonga ajablanish kerak boʻladi. Oʻlay agar, hech shak-shubha yoʻqki, odam farishtasi shahvoniy hislarni yoʻqotishda sobitqadamdir. Uning oyoqlari jimoga yurmaydi. Agar kishidagi insoniylikning yomonlikka tortadigan shahvatni qaytarishga qurbi yetmasa, u hayvondan ham past turadi. Endi soʻz boshiga qaytaman. Buni men (Ibn Sino — A. I.) aytyapman. Bir guruh ovchilar paydo boʻlib, tuzoqlar qoʻyib, toʻrlarini yoyishdi. Keyin ularga don sepib, oʻzlari oʻtlar orasida bekinib turishdi. Bu vaqtda men parrandalar galasi orasida edim. Shunda ovchilar bizni koʻrib qolib, qushlarga oʻxshab hushtak chalib chaqirishdi. Biz u yerda juda koʻp donlarni va oʻzimizga oʻxshash qushlarni koʻrdik. Koʻnglimizda bunda biron yomonlik bor, deb shubha ham tugʻilmadi, ikkilanib, u yerga borishdan tortinib ham turmadik. Biz oʻsha qushlar tomonga borishga shoshildik va hammamiz — toʻpimiz bilan birga tuzoqqa tushdik. Shu paytda halqalar boʻyinmizga oʻralishib, toʻrlar qanotlarimizga yopishar, oyoqlarimizga esa, tuzoqlar ilashar edi. Qutulishga shuncha harakat qilib koʻrsak ham, lekin baribir urinishimiz zoe ketdi, qiyinchilikdan boshqa narsani orttirmadi. Halok boʻlishga koʻzimiz yetdi. Oʻzimiz bilan oʻzimiz ovora boʻlib, ogʻayinlarimiz holidan xabar olish va qaygʻurishni ham unutib qoʻyibmiz. Hammamiz bir lahza qutulish yoʻlida hiylalar topishga bosh qotirdik. Hatto bu haqda oʻylab, oʻzimizning tuzoqda ekanligimiz ham esimizdan chiqib ketibdi. Tuzoqqa koʻnikib, qafaslarda orom oldik. Bir kuni toʻr orasidan bir gala qushlarni koʻrib qoldim. Ular bosh va qanotlarini toʻrdan xalos etib, qafaslardan qutulib uchib kelishar, oyoqlarida esa hamon tuzoq qoldiqlari osilib turar edi. Lekin bu qoldiqlar uchishga najot topishga toʻsqinlik qilmas edi. Toʻsqinlik qilmaganiga qaramay, uchib qutulish oson emasdi, tinchgina hayot kechirtirmas ham edi. Ana shu holat unutgan narsamni yodimga tushirdi. Shu bilan birga koʻnikib qolgan narsaning yomonligini ham koʻrsatdi. Boʻshayman, deb urinaverib, urinaverib, juda tavbamga tayandim hatto, hasratu nadomatdan kuyib, oʻlay dedim. Keyin men, zora ular menga yaqinroq keilib rohat topish yoʻlini koʻrsatsalar, degan umidda qafas ichida turib ularni chaqirdim. Axir qafasda uzoq turish meni qiynab yubordi-da. Ular ovchilarning hiylalarini eslashib, qaytanga mendan battar qochdilar. Keyin men ularga qadimgi doʻstligimiz va hammamiz bir guruhdanligimizni aytgach, ularning dillarida yana shubha paydo boʻldi. Men esa qasam ichib, gapimning rostligiga ularni ishontirdim. Shunday qilganimdan keyingina ular mening oldimga kelishdi. Men ulardan hol-ahvol soʻragan edim, shunda men mubtalo boʻlgan narsaga ular ham mubtalo boʻlganliklarini, keyin umid uzib shu uqubatga koʻnikib qolganliklarini gapirib berishdi. Soʻngra menga ham yordam qilishdi; boʻynimdan tuzoq, qanotlarimdan toʻrni uzoqlashtirishdi, qafas eshigini ochishdi. Keyin menga: «Gʻanimat bilib, qutulib qol!»—deyishdi. Men ulardan oyoqlarimni halqalardan ozod qilishlarini soʻradim. Ular: «Agar biz bundan ishga qodir boʻlganimizda, avval oʻz oyogʻimizni boʻshatib olgan boʻlardik, kasal tabib kasalni davolay olarmidi»,— deyishdi. Qafasdan chiqib, uchmoqchi boʻldim. Ular menga shunday deyishdi: «Sening oldingda juda koʻp buq’alar bor. Agar u buq’alar ustidan boʻlinib-boʻlinib oʻtmasak, qiyinchilikdan qutulolmaymiz, bizning izimizdan uch, biz seni qutqaramiz va senga toʻgʻri yoʻlni koʻrsatib yuboramiz». Seroʻt, serhosil vodiy, yoʻgʻ-e, aksincha, quruq xarob vodiydagi bir yuksak togʻning ikki baland choʻqqisi oraligʻidan uchdik. Hatto vodiy orqamizda qolib, haligi togʻ choʻqqisiga yetdik. Birdan oldimizga qarasak, yana sakkizta baland togʻlar turibdi, bularning choʻqqilarini koʻz ilgʻamas edi. Shunda oramizdagi ba’zilar, bu togʻlardan tezroq, shoshilib oʻtib olmasak, biz hech omonlik topolmaymiz, deyishdi. Shundan keyin tez uchib, olti choʻqqidan oʻtib, yettinchisiga yetdik. Yettinchi togʻ chegarasiga kirgach, ba’zi qushlar, hech toqat qilib boʻlmayapti-ku, orom olasizlarmi-yoʻqmi?! Axir bu qiyinchiliklar tinkamizni quritdi-ku. Biz bilan dushmanlarimiz orasi uzoq boʻlib qoldi, badanlarimizga ham bir oz orom berishimiz kerak-ku, axir, dam olib-dam olib uchish toʻxtovsiz uchishdan koʻra najotga tezroq yetkazadi, deyishdi. Shunday qilib, oʻsha togʻ choʻqqisiga kelib qoʻndik. Bunday qarasak, koʻz oldimizda hammayogʻi koʻm-koʻk, obod, mevazor, anhorlar oqib turgan bogʻlar turibdi. Uning ne’matlari oʻz koʻrinishi bilan koʻzlarni qamashtirib, fikrlarni hayratda qoldiradi. Quloqlaringga ashula kuylari, mungli nagʻmalar eshitiladi; na oʻtkir mushkda va na anbarda boʻlmaydngan hidlar dimogʻingga urilib turadi. Biz u bogʻ mevalaridan yedik, suvlaridan ichdik va to hordiq chiqquncha shu yerda turdik. Ba’zilar, shoshilaylik, chunki xotirjamlikdek aldanish, ehtiyotkorlikdek qutulish yoʻli va shubha qilishdek mahkam koʻrgʻon yoʻq, deyishdi. Bu joyda gʻaflatda qolib, uzoq turib qoldik, orqamizdan dushmanlar izma-iz biz turgan joyni axtarib kelyapti. Garchi bu joyda turish biz uchun yaxshi boʻlsa ham, lekin bu yerda salomat qolishimiz qiyin. Shuning uchun, kelinglar, bu buq’ani tashlab, tezroq bu yerdan ketaylik. Shunday qilib, hammamiz uchishga qaror qildik. U yerdan uchib, sakkizinchi toqqa yetib keldik. Bundan qarasam, choʻqqisi osmon bagʻrini yorib kirib ketgan baland togʻ, uning tevaragida qushlar uchib yuribdi. Men umrimda bunday xushnavo, goʻzal, xushsurat, dilkash qushlarni uchratmaganman. Ularning yoniga qoʻnganimizdan keyin, biz ilgari hech kimdan koʻrmagan va eshitmagan ehson, lutf va odamgarchilikni koʻrdik, samimiy yordamni his qildik. Hatto biz umr boʻyi urinsak ham, boringki, umrimizga bir necha bor umr qoʻshib berilganda ham, ularning bizga bergan yordamlarining kichik bir ulushini bajo keltirolmaymiz. Ular bilan tanishib boʻlgach, biz ularni oʻzimizga azob berayotgan voqeadan ogoh qildik. Shunda ulardan biri soʻzimizga e’tibor berib, «Mana shu togʻning orqasida bir shahar bor. Oʻsha yerda buyuk podshoh istiqomat qiladi. Har bir zulmdiyda unga sigʻinsa va tavakkul qilsa; uning qudrat va madadi bilan baxtsizlik undan yiroqlashadi»,— dedi. Biz ularning ishorasiga binoan podshoh shahriga ravona boʻldik. Nihoyat uning dargohiga qoʻnnb, uning ruxsatiga muntazir boʻlib turdik. Keyin kirishga ruxsat berildi. Bizni uning qasriga olib kirdilar. Bundan qarasak, biz shunday saroyga tushib qolibmizki, uning kengligi va goʻzalligini tavsiflab berish qiyin. U sahndan oʻtganimizdan keyin keng va yaraqlagan yana bir sahn darvozasi ochildi. Bu sahnni koʻrganimizda bundan oldingi koʻrgan sahnimiz ham ancha torroq, hatto kichikroq ham koʻrindi. Nihoyat biz podshoh hujrasiga yetdik. Parda koʻtarilib, podshoh jamoliga koʻzimiz tushgach, unga koʻnglimiz tushib, hammamiz hushimizdan ketib, shikoyat qilishga ham qodir boʻlmay qoldik. Haytovur uning oʻzi bizning dardimizdan ogoh boʻlib, oʻz lutfi bilan hushimizga keltirdi. Nihoyat u bilan gaplashishga jur’at etib, unga oʻz kechmishlarimizni gapirib berdik. Keyin u aytdi: — Oyoqlaringizdagi tuzoqni qoʻygan kishidan boʻlak hech kim yecholmaydi. Men ularga bir elchi yuboraman. U elchi sizlarni tuzoqdan qutqarishni ovchidan iltimos qiladi. Gap tamom. Shodu xurram boʻlib tarqalinglar. Ana shundan soʻng biz elchi bilan birga yoʻlga tushdik. Birodarlarnm podshohning goʻzalligi va uning dargohi haqida hikoya qilib berishimni mendan qattiq turib talab qildilar. Men uning vasfini qisqacha iboratlar bilan toʻla-toʻkis ta’riflab beraman: u podshoh shunday bir podshohki, qachon sen dilingga zavol aralashmagan bir jamolni, kamchiligi boʻlmagan bir kamolni keltirsang, undagi bor jamol va kamolga duch kelgan boʻlasan. Haqiqatan ham har bir kamolot unda paydo, har bir nuqson, garchi majoziy boʻlsa ham, undan uzoq. Kamolning hammasi uning husni uchun yuz, ehsoni uchun qoʻldir. Kimki unga xizmat qilsa, u eng oliy baxtga erishadi. Knmki undan uzoqlashsa, dunyo va oxiratda ziyon koʻradi. Mening qanchalar birodarlarim hikoyamni eshitib: — Sening esing ogʻib qolibdi,— deyishdi.— Aqlu hushing uchib, devona boʻlib qolibsan. Xudo haqqi, sen uchmagan ekansan, balki sening aqling uchgan ekan, sen ovlanmagan ekansan, balki sening aqlu hushing ovlangan ekan. Kishilar qachon uchganu, qush qachon gapirgan! Goʻyo mizojingda safro gʻalaba qilganga, dimogʻingni quruqlik egallab olganga oʻxshaydi. Sen endi devpechak qaynatmasini ichib tur, suchuk suvli issiq hammomga vaqt-vaqti bilan tushib tur, nilufar yogʻini hidlab tur. Keyin yaxshi ovqatlarni tanlab, shoshilmay yegin, jinsiy aloqadan, uyqusizlikdan saqlan va kamroq fikrla. Axir biz ilgari sening aqlliligingni koʻrgan, sening fatonat va zakovatingga qoyil qolgan edik. Koʻnglimizdan tangring oʻzi ogohdir. Endi sening bu ahvolingni koʻrib, biz sendan ranjidik. Ahvolingga xalal yetgani sababli bizning ahvolimizga ham xalal yetdi. Ularning gaplari qancha koʻp boʻlsa, foydasi shuncha oz edi; soʻzning eng yomoni amal qilinmay zoe ketganidir. Tangridan madad, odamlardan aybga buyurmaslikni soʻrayman. Undan boshqaga ishongan kishi oxiratda ham, undan avval ham zarar koʻradi. Zulm qilganlar kelgusida qaerga agʻdarilishlarini bilishadi.

Muallif: Abu Ali ibn Sino