Salomon va Ibsol (qissa) [Abu Ali ibn Sino]

Salomon va Ibsol (qissa) [Abu Ali ibn Sino]

Oʻtgan zamonlarda Salomon degan kishining bir ota va bir onadan tugʻishgan ukasi bor edi. Salomon ukasini oʻz oʻgʻliday tarbiyaladi va yurish-turishida nojoʻyalik topmay, unga odamlar biladigan va oʻrgatadigan hamma fanlardan ta’lim berdi. Tangri unga goʻzal koʻrk va shaydoyi husn berdi. Bola balogʻatga yetgach, shayton yangasining koʻzini unga burib yubordi, ketidan koʻnglini ham unga bogʻladi. Xotin unga oshiq boʻlib qoldiyu, oʻz dardini nchiga sigʻdirishga chiday olmadi. Bnr kuni Salomonga xotini shunday dedi: — Ukang Ibsol, soʻzsiz, olijanob bola, u senga oʻz farzandingdek yaqin. Uning dinu diyonati ustivor, yaxshi xulqli qilib yetishtirding. Endi, uni mening oldimda, bolalaringga qoʻshib qoʻygin, ularga xulqu odob va yaxshi fe’l-atvorlardan oʻrgatsin. Salomon, xoʻb, sen aytganday boʻladi, dedi. Keyin Salomon Ibsolga har bir payshanba va juma kunlari yanga qasrga kelib turishni tayinladi. Bunda Ibsol biror shumlik borligini sezib qoladi va Salomonga shunday deydi: — E, aka, men qayoqdayu, qasrdagi xotinlar qayoqda! Men bu ishni koʻngildagidek bajo keltirolmayman. Bolalaringga oʻzing bosh boʻlib, nazorat qilib tursang, zarur boʻlganda men ulardan xabar olib tursam, bu durustroq va yaxshiroq boʻlardi. Ukasining bu gaplarini eshitgan Salomon ukasiga: — Bu gaping durustku-ya, lekin yangang sen bilan xursand boʻladi,— dedi,— ochiq yuz bilan uning oldiga kirib tursang, u buni xush koʻradi. Shunday qilsang, senga u yaxshi iltifotlar qiladi, sendan xursand boʻladi. Koʻngli koʻtarilib, senga sovgʻalar beradi. Sen ham endi shoʻrtumshuqlik qilib, yangangdan oʻzingni olib qochmagin-da. Axir u seni oʻz bagʻrida katta qildi, sen bola eding, u senga onalik koʻzi bilan qaradi. Sen ham endi qoʻlingdan keladigan yordamingni ayamay, uni xursand qilgin-da. Shunday qilib, voqea aytganday boʻlib, Ibsol yangasining xonasiga kirgach, qanchadan-qancha tillayu qnmmatbaho narsalar sochilib yotganini koʻrdi. Shayton xotinning bolaga boʻlgan muhabbatini yana ham oshirib yuborgan edi, xotin qaynisiga ustma-ust gavhar va durlar qadalgan ipaklik sarupolar qoʻydi. Ayol oʻzini Ibsolga eng yaqin qilib koʻrsatib, bu harakatiga uni ishontirmoq uchun oʻzini vazmin tutib turdi, tiliga erk bermadi, zoʻrma-zoʻraki boʻlsa ham oʻzini tutib turishga urindi. Natijada Ibsol oʻzining aldanganiga farosati yetmay, xotinning xatti-harakatini samimiy deb bildi, unga mehribonlik qilayotganligiga shubha qilmadi. Nnhoyat xotin uni bir necha marta shunday sinab koʻrib, xotirjam boʻlib, koʻngli joyiga tushgach, xilvatda unga dilidagi sirini ochib shunday dedi: — E, Ibsol, tangrining taqdir qilgani boʻladi, men va sen yaratilishimizdan oldin, men seni sevishim belgilanib qoʻyilgan. Tangri taoloning taqdir qilgani shu. Rabb ul-olaminning taqdiridan qochib qutuladigan odam ham, qochadigan joy ham yoʻq. Yangadan bu gaplarni eshitgan Ibsol hayron boʻlganicha, boshini quyi soldi. Qoʻlini tangridan berilgan va shu holga tushishga sabab boʻlgan chiroyli yuziga urib, endi nima qilsamikin, deb chuqur oʻyga choʻmnb qoldi. Keyin u oʻzicha oʻylanib qolib aytdi: «Agar men uning talabiga ochiq-oydin buysunmasam, mendan burungi rostgoʻylarga xotinlar makr qilganidek, bu ham menga makr qilishi mumkin. Agar tangrim va akam ra’yiga qarshi ish qilib, xotinga shnrin soʻzlarimni aytsam, amalga oshmaydigan va’da ustidan chiqqan boʻlishimdan qoʻrqaman. E, tangrim, menga oʻzing yoʻl koʻrsat, kushoyish ber!» Xotinning oldiga kirishni Ibsolning koʻngliga soldik. Shundan keyin xotin oldiga kirish fikri Ibsol xayolidan kechdi. Keyin Ibsol oʻziga-oʻzi shunday dedi: «Taqdir shu ekan, endi peshonamda yozilganidan boʻlak hech narsa boʻlmaydi». Keyin xotinga qarab, tangrining taqdirini kutgin, balki u sendan bu fikrni kaytarar yoki boshqa biror ish qilishga menga yoʻl-yoʻriq koʻrsatar, dedi. E, tangrim, oʻzing kushoyish ber, oʻzing yarlaqa. U oʻzicha aytdi: «E, tangrim, qalbimni ixtiyoringga topshirdim, uni oʻzing rozi boʻlgan narsaga barqaror qil. Bu dunyo va oxiratda mening yagona vakilimsan, iloyim sen xotinlarni mening ustimdan xoʻjayinlik qilishiga yoʻl qoʻyma!» Ibsolning yuqorida, tangri taqdirini kutpb tur, deb xotinga aytgan gapi uning oʻylab qoʻygan hiylayu makrini buzgach, xotin birmuncha qizishdi va yigʻlamsirab qizargan koʻzlarini undan oʻgirdi. Xotin qaynisndan arazladi. Ibsol tagʻin xotin dod-voy solmasin uchun bu gap bilan oʻz muddaosini yashirdi va vaqti-vaqti bilan uning huzuriga kirib turadngan boʻldi. Buning natijasida xotnn bir qancha vaqt sabr qilib yurib, unga qaytib ginaxonlik qilmay qoʻydi. Bu bilan xotin goʻyo Ibsoldan tiyilganday boʻldi. Ibsol boʻlsa shunday boʻlganidan xursand boʻlib, tangriga shukurlar qilardi. Koʻp oʻtmasdanoq xotin qalbn isyon qilib, Ibsol ishqi uni yana oʻziga tortayotganday boʻldi. Shu paytda, uning koʻngli chopib, Ibsol boʻyniga qoʻlini tashladi. Shunda Ibsol xotinni jerkib berdi; shu bilan Ibsol xotindan yuz oʻgirdi, xotin esa oʻz ishqida jafo chekib yurdi. Shu tariqa Ibsol xotindan bir oz uzoqlashdi, xotin esa noqulay holatga tushib katta-katta qasamlar ichdi va shunday dedi: — Rostini aytsam, seni sinab koʻrmoqchi edim, undan boʻlak maqsadim ham yoʻq edi, yigitlikning eng avj paytida boʻla turib qilayotgan taqvoyingning sababini bilgani shunday qilgan edim, natijada, sening chinakam taqvodorligingga ishondim. Egamga qasam ichib aytamanki, bu koqeadan keyin qulogʻing xafa qiladngan narsani mendan eshitmaydi. U shu daqiqada bir kunmas-bir kun oʻz qasamini buzishini va aldash niyati borligini yashirib turardi. Xotin eriga aytdi: — Men ukang Ibsolni yigitlar ayni yetilayotgan paytda sinaladigan yoʻl bilan sinadim. Uni nomusli ekanini bilsam, singlimni olgin, deb aytmoqchi edim; singlim bilan birga juda koʻp sep ham yubormoqchi edim. Uni sinab koʻrib, ma’qul topdim, endi singlimni unga nikohlab bermoqchiman. Zora bu ish tangrimga xush kelib, doimiy osoyishtalik baxsh etsa. Keyin xotin oʻz singlisiga kengashib aytdi: — Agar sen oldingga kelgan Ibsoldek mehmoningga sevilib qolsang, menga ham u bilan birga boʻlishga ruxsat berasanmn? Men buni unga aytmayman, oʻzi ham sezmaydi. Men uni oʻzimga kerak boʻlgani uchungina senga tanlayapman. Agar xohlasang, shunga rozi boʻlasan, xohlamasang buni sendan qaytaraman, yana oʻzing bilasan. Xotin kelib Ibsolga aytdi: — Singlim uyatchan, hali er koʻrmagan, sen uni xursand qil, oldiga tim-qorongʻu kechada kir; to tanishib, bir oy oʻtmaguncha, undan bir ogʻiz ham soʻz soʻrama. Xotin darrov snnglisi yotadigan joyga borib yotdi. Ibsol, hali koʻnglidagi shubhasi ketmasdanoq, qorongʻu kechada xotin oldiga kirgan zahoti yanga uni bagʻriga bosishdan oʻzini tiyolmadi. U: «Hey»,— deb qattiq baqirib yubordi, keyin unga aytdi: — Agar sen uyatchan qiz boʻlganingda eding, er kishidan oldin talpinmasding, sen boshqa boʻlsang kerak. Ana shu paytda chaqmoq chaqadigan tizma bulutlardan bir qismini paydo qildik. U bulut chaqmoq chaqib Ibsolga xotin yuzini koʻrsatdi. Ibsol norozi boʻlganicha u yerdan qochib chiqib ketdi. Ibsol juda dovyurak, pahlavon yigit edi. U biron askar ustiga yurish qilganida uni nesu nobud qilmay qoʻymasdi. U askarlari koʻp lashkar ustiga bostirib kelganida ularni yer bilan yakson qilar, ularni tevarak-atrofga tumtaraqay qilmasdan qoʻymasdi. Uning oʻzini dovyurak, xulqi atvorini raso va oʻzini esa yashirin ilmlarga oshno qilgan edik. U oʻsha yashirin ilmlarni ochdi. Ibsol, xotin meni unutar, degan umidda akasi va yangasi dargohini bir qancha vaqt tashlab ketmoqchi boʻldi, keyin borib akasiga aytdi: — Senga Mashriqdan tortib Magʻribgacha boʻlgan oʻlkalarni fath qilib, tangri dinini kofirlarga yoysam, nima deysan? Zora, tangrim menga yordam bersa. Salomon ukasining gapini ma’qul koʻrib, rozi boʻldi. Keyin Ibsol Qutb tomondagi oʻlkalarga yurish qildi. Undan keyin Sharq tomondagi oʻlkalarni bosnb olishga jazm etdi. U eng izzatli va eng kuchli xalqni qidirib borib, ular ustidan hukmdorligini oʻrnatmoqchi boʻldi. Keyin Qay oʻlkalariga, undan keyin to Chingacha boʻlgan, uning orqa tomonlariga va bu oʻlkaga yondash Hind oʻlkalariga yurdi. Keyin akasining oʻlkalari chegarasiga yetib, akasi egallayolmagan oʻlkalarni to Rofidongacha fath qildi. Keyin kemaga minib, dengizga tushadi. Keyin ortga qaytib, kunchiqish tomonga qarab yoʻl oladi. Qator orollarga duch keladi va qirgʻoq boʻylab yuradi. Shunday qilib, kunchiqish orollarini olib boʻlgach, yana boshqa tomonga burilib, u yerda ham oʻshanday ish qildi. Nihoyat, Humr oʻlkalariga yetib, dengizdan quruqlikka chiqadi va u ba’zi guruhlarni birin-ketin qoʻlga olish uchun ularning yerlarini axtaradi. Keyin Tayho choʻllarga kirib, to chuqur dengizga borguncha yoʻllarni ulardan tozaladi. Ular bilan urishib, podshohlarini asir oldi. Undan keyin sohil boʻylab chuqur dengizni Ahzomgacha yorib oʻtishdan oldin Sabta mamlakatlariga yoʻl oldi. U tekisliklarda toshqin boʻlib, undagi mamlakatlarni bosib oʻtdi. Keyin shimol dengizlari boʻylab sharq tomonga uzoq yoʻl yurdi va nihoyat, ketgan joyiga qaytib keldi. U oʻzicha, endi xotin meni unutgan boʻlsa kerak, hatto eslamasa ham kerak, deb oʻylagan edi. Ibsol Hofiqonga ega qilganimiz Zulqarnayn podshohlarning eng avvalgisi edi. Soʻngra Ibsol akasining oldiga yoʻl oldi. Ibsol butun ufqni tim-qorongʻulik bosganda akasi oldnga qaytib keldi. U akasiga aytdi: — E, aka, senga fath qilib bergan oʻlkalarim koʻzimga tuproqdan ilashgan bir gardcha ham emas. Menga uni mutloq qadri yoʻq. Men fath qilgan mamlakatlarga ega boʻlgan toifa ahvolidan xabardor boʻlgan kishi yerni va yerda bor narsalarni nazar-pisand qilmaydi. Xotin Ibsolning safardan qaytib kelganini eshitgach, ustomonlik qilib, quchoqlamoqchi boʻlib unga qulochini yozdi. Bu harakati bilan u goʻyo unga ishqivozlik qilmayotganday boʻlib koʻrinmoqchi edi. Ibsol xotinga aytdi: — Salom, tangrim seni pok saqlasin, menga yaqinlashma! Men oʻsha bilganing Ibsolman. Tangrim rabb ul-olamiyn oʻz panohida asrasin, barcha yomon kirdikorlarni oʻzi aritsin. Egamga tavakkul qilaman. Salomon xonadoniga bobilliklardan dushman chiqib, ularning qoʻri qutlarini tugatadigan boʻldi. Ularning jazosini bermoq uchun akasi Ibsolni oʻsha tomonga yubormoqchi boʻlib, unga askar toʻplab berdi. Xotin esa Ibsolni unutib, unga yaqinlasha olmasligiga koʻzi yetdi. Natijada xotin Salomon askar boshliqlariga xazinadan pora berib, Ibsolni boshi berk koʻchaga kirgizib, dushmanga roʻpara qilishga va oʻzlari uning koʻziga koʻrinmay ketib qolishlarini tayinladi. Ibsol qochib ketishi mumkin boʻlgan har bir yoʻl dushman askarlari tomonidan toʻsib qoʻyilgan boʻlishi kerak edi. Xotin lashkarboshilarga shularni shart qilib qoʻydi; Ibsol askarlarga qarshilik qilmoqchi boʻlsa, ular uni qiyma-qiyma qilib tashlashlari kerak. Xotin askarlarga nima buyurgan boʻlsa, ular oʻshani qildilar. Agar biz uning boshidan baxtsizlikni koʻtarmaganimizda, qilichlar Ibsolni boʻlib tashlab, sogʻ qoʻymagan boʻlar edi. Ular Ibsolni qonga boʻyab tashlab ketishdi. U xoʻrlanib qoldi. Biz ularni Ibsol ahvolidan bexabar qoldirdik. Keyin ular ustiga juda ham ivitadigan yomonlik yomgʻirini yogʻdirdik. Unga vahshiy hayvonlarning eng gʻamxoʻri boʻlgan — oq kiyikni emizuvchi qilib yubordik. Kiyikning unga mehri kelib, Ibsol ogʻziga oʻz emchagini soldi va shunday qilib u birmuncha vaqt kiyikni emdi. Ibsolning akasi dushmanlar tomonidan oʻrab olinib, uning hukmronlngi kuchsizlanib qolgan va ukasi Ibsolni yoʻqotganidan qaygʻu-hasratda rangi somon boʻlgan edi. Ibsol oʻziga kelib, duch kelgan kishidan soʻrab-surishtnrib boshiga tushgan kulfatlardan ogoh boʻldi, uni qiyin ahvolga tashlab ketgan askarlar toʻdasining ketib qolganini bilgach, juda ham afsuslandi. — E, tangrim, oʻzing menga koʻmak ber. Sen menga mehribonsan, menga bergan ne’matingni sanab tugatolmayman; menga cheksiz mehribonlik qilding!—deb tangriga nolidi, uning mehribonligiga shukrona bildirdi. Shundan keyin u akasining oʻlkasi tomon yoʻl olib, nihoyat, akasiga dushman qoʻllari yetayozganda yurtiga yetib keldi. Shunda Ibsol akasiga mehribonlik qilib: — Men ukang Ibsolman, sen giriftor boʻlgan baloni sendan daf qilishim va baloga toʻgʻanoq boʻlishnm uchun tangrim meni oldingga yubordi,— dedi. Salomon Ibsolga parokanda boʻlgan qavmlarni kerakli oziq-ovqatlari bilan yigʻib berdi. Ibsol shahar chekkasiga, askarlar oldiga chiqib aytdi: — Mana men, xizmatingizga tayyor oʻsha Ibsolman. Tangrim meni sogʻaytirdi. U eng karomatli va rahmdil. U va’dasiga eng sadoqatli va eng vafoli yordamchi va qodir, mehribon va shifo beruvchi. Har qanday maxfiy narsalar ham unga ayondir. Ibsol odamlarining yuraklari dovlanib, dushmanlar bilan kurashish uchun toʻplandnlar, dillarida hech bir xavf qolmadi. Dushmanni oʻz yerlaridan surib chiqardilar, dushmanlar qochisha boshlagach, ularning roʻparalaridan chiqib qarshilik qildilar, nihoyat, ularni yengnb, ularga qattiq shikast yetkazdilar. Hali yetilmagan ekinlarni oʻrgandek qirib tashladilar. Ibsol urushga shunday kirishdiki, oʻz qoʻli bilan hatto dushman toʻdalarnning ulugʻini asir qilib oldi. Keyin u Bobilga qarab yurdi. Bobil Ibsolga darhol muyassar boʻldi. Kon va boyliklarining hammasi Ibsol qoʻliga kirdi va hamma tomonlarga Ibsol ovozasi tarqab, shonu shavkati zoʻraydi. Ibsol sadoqatli, taqvodor va nomusli podshoh edi. Shunday qilib, Ibsol oʻz akasi oldiga qaytib kelsa, xotin uni ochiq-oydin aldash payiga tushib, bu ishga qattiq kirishadi. Nihoyat, Ibsolni alday olmasligiga koʻzi yetgach, xotin endi hind sunbuli dorisidan yoki zarab ul azraqdan Ibsolga ichiringlar, deb oshpaz va dastyorga buyuradi. Ikkovi xotinning buyrugʻini bajo keltirib, unga miqdoridan koʻproq zahar ichirishadi. Bu tadbir sabrli kishilarni ham besabr qildi, koʻpchilikni musibatga choʻmdirdi. Bundan hatto yer titrayozdi; yer yuzidagi har bir jonli narsa Ibsolning halok boʻlishidan gʻamu hasratga tushib, hatto Ibsolning oʻzi egalik qilgan mamlakatlardagi va qilich bilan qoʻlga olgan yurtlardagi kishilar ham hasratlanib, bu ish sodir boʻlganidan gʻazabga kelishdi. Chunki Ibsol har bir jonlining nazarida eng olijanob, asl inson, bilim-ma’rifatli ulugʻ kishi timsoli edi. Shundan keyin akasi butun qullarndan voz kechdi. U qullarini ozod qilib, ularga xuddi oʻz qarindosh-urugʻlaridek iltifot qildi... Shunday qilib, tangri Salomonga bir hukm orqali xotinining bu qilgan ishini oshkor qildi. Natijada unga xotin, oshpaz, ovqat tashuvchilar tomonidan qilingan maxfiy ishlar ma’lum boʻldi. Ular zulm qiluvchi kishi uchun bizdagi bor boʻlgan azobu uqubatlarni bilmadilar. Ularning uchalasiga ham Ibsolga ichirilgandek hoʻplab zahar ichirildi. Ularning uchalasi ham oʻlib, oʻz joylaridayoq chirib ketdilar. Bundaylarning har bir qilgan ishlariga yarasha jazoimiz ham bor. Biz kichik va katta gunohlardan bexabar emasmiz. Aniq hisoblanmagan hech bir narsa yoʻq. Qaysi bir doʻstimizni huzurimizda bor hukmlardan istagani bilan imtihon qilsak, u sabr qilsa, shunga yarasha mukofotga sazovor boʻladi. Ozmuncha kishilar oʻldirilmaganmidi-yu, ozmunchasi shahid qilinmaganmidi?! Har bir jon egasi uchun ma’lum muddat bor. Dahrga qazo chiqarishdan oldin biz har bir jon uchun ma’lum bir muddat oʻlchab berganmiz va buni qazo kitobida yozganmiz. Bu oʻsha oʻlchab bergan muddatdan ortiqcha boʻlmaydi. Endn rabbingga tavakkul qil! Rabbing sen eshitgan va bilgan kishilardan hech biriga qilmagan in’omlarini senga qilmadimi?! Sen oʻrganishing kerak boʻlgan har bir joyda haq nima ekanini ochib koʻrsatdi. Seni haq yoʻlga yoʻlladi va senga hamma yordamini koʻrsatdi[1]. <references>

Muallif: Abu Ali ibn Sino