Ayriliq (hikoya) [Isajon Sulton]

Ayriliq (hikoya) [Isajon Sulton]

Yurtning qizil toshlari qondan qizargan, uzorida ungan gullar elning yigitlarining qonidan qontalashday. Bundan chapga qarasangiz qirmizi olmayu qora uzumlarini koʻz-koʻz qilib Naxchivon, Shusha yastanib yotadi. Oʻngga qarasangiz, uzoqlarda Shirvon, Tabriz, Xuroson nozlanadi. Bir mahallar dovruqli Shohrux Mirzoning izlari qolgan bu ajib yurtda bugun oʻrtadan chegara olingan. Chegara deganlari - eni ikki yuz quloch keladigan uzun kenglik. Tabriz tomonidan ellik metrlik mayda qora tuproq sepilgan, qush yursa ham bilinadi. Shusha tomonidan ham ellik metr enli qora tuproq molalalangan, bu yoqdan ham qush qoʻnsa izi qoladi. Oʻrtada bir necha qavatli tikanli simlar, boʻyi ikki metrlik yogʻoch ustunlarga boylanib, baland-past boʻlib choʻzilib ketgan. Ustunlar oq-qora ranglarga boʻyalgan, har birida «Davlat chegarasi» degan yozuv bor. Har yer – har yerda boʻz yigitlar qoʻllarida qurol bilan tikkayib turadilar. Ular yurtning chegarasini qoʻriqlaydilar. Sakkiz yuz quloch – uzoq masofa. Chegara tortilganida elning yarmi u yoqda qolib ketgan, ikkinchi yarmi bu yoqda. Qarindoshlarning yarmi u yoq, yarmi bu yoq. Hozir chegaraning u yogʻida yuz-yuz ellik chogʻli olomon, bu yogʻida ham shuncha kishi, nima qilarini bilmay tentiraydi. Xotin-xalaj, kampirlar yigʻlashadi. Ikki tomonda xalq yigʻilgani uchun hushyor chegarachilar favqulodda holat e’lon qilishgan, qoʻshimcha kuchlar yetib kelgan, ularning qoʻmondoni Katta ham shu yerda, hushyorlik bilan voqeani kuzatmoqda. – Hm-m, – deydi u, papirosini tutatib. – Bu turkvachchalar nimaga bu yerga toʻplanishyapti, a, Osobist? Osobist deganlari – ozgʻin, jiddiy bir yigit. – Bilmadim, oʻrtoq boshliq, – deyi Osobist. – Bu yerda chegara boʻlishi kerakmasiydi, bilasan-a?. – Ha, bilaman, – deydi osobist. – Agar Angliya bilan Amerika qarshilik qilmasaydi, oʻsha tomonlarda hozir... – u qoʻli bilan havoni kesib koʻrsatadi: – Ozodiston respublikasi boʻlardi! – Siz u yoqlarda boʻlgansiz, koʻproq bilasiz, – toʻgʻri javobdan qochadi Osobist. – Hah senimi, leytenant, – deydi Katta. – Professionalsan-da, koʻrinib turibdi. Bilib qoʻy: u yoqda biz partiya tuzgan edik. Xalq demokratik partiyasi! Avtonom respublika tuzgan edik. Bilasanmi, nimaga? Birinchidan, eron nefti uchun. Chunki fashistlar neftga intilmoqda edilar, u yerdan boʻlsa - Shimoliy Kavkazga! Ikkinchidan – Turkiyaga hujum qilish uchun! – Yoʻgʻ-e, – deydi Osobist, ishonqiramay. – Turkiyaga rosa bosim qildik-da, – deydi Katta. – Agar ololganimizda bormi... Ardaxanni armanlarga berardik, Karsni gurjilarga... kurdlarni qoʻllab-quvvatlardik... Ha, agar Yevropa boʻlmaganida, ularning bari bizniki, sotsialistik davlatlarga aylangan boʻlardi... Chegaraning u yogʻida ustiga yashil mato yopilgan tobut koʻrinadi. U yoqda urugʻning eng keksa oqsoqoli tunda, toʻqson olti yoshida jonini Haqqa topshirgan. Vido mahali aytganki, meni oʻzimning yurtimga, ota-onamning yoniga qoʻyingiz, deb vasiyat qilgan. Tong saharlab mayit yuvib-oʻralib, safarga tappa-taxt qilingan, ammo chegaradan oʻtishga ruxsat yoʻq! – Kimdir oʻlipti, – deydi Osobist. – Bularda shunaka odat bor – tugʻilgan joyiga koʻmishadi. Qayda tugʻildingu qayda oʻlding, nima ahamiyati bor, baribiram ketasan yoʻq boʻlib... – Bular Xudoga ishonishadi, – deydi Osobist. – Vaqti kelib ishonmaydigan boʻlishadi, – yana papirosini tutatadi Katta. – Bilasanmi, bu chegaraniyam biz tortganmiz. – Ochigʻi, chor tarixini uncha bilmaymna, – deb tan oladi Osobist. – Oʻzim kambagʻal dehqon bolasiman. – Bilish kerak, – deydi Katta. – Bilib ol, Osobist. Bir mahallar bu yerlarda gurkiragan ozar xonliklari bor edi. Ular gurjilar bilan yer talashishardi. Bularni boshqalardan ximoya kilamiz deb bildirmay kirib kelganmiz. Xonlarining adovatidan rosa foydalanganmiz. Oʻsha mahallar Turkiya ancha kuchli edi... Narigi tomondagilar bezovtalana boshlaydilar. Osobist durbindan askarlarga qaraydi. – Askarlar mahalliy xalqdan, – deydi tashvishlanib. – Ular allaqachon biznikilarga aylanishgan, – deydi Katta. – Hechqisi yoʻq, parvo qilma. Chegarada xalq toʻplanganini koʻrgan zobitlar qoʻshimcha kuchlarni olib kelganlar, bular chegara chizigʻi oldida turadilar. Onalarning oyoqlari ostida mayda choʻliq-joʻjiq oʻralashadi. Ular barmoqlarini ogʻziga solib, askarlarga anqayib tikilishadi. – Bularni hech narsadan xabari yoʻq, – mulohaza qiladi Katta. – Bilib qoʻy, Osobist. Bu – siyosat. Siyosat bor joyda kuch bor, kuchi borlar doim haq. Bu yerda bizning siyosatimiz kuchli – demak, bular nohaqdirlar. Osobist uni diqqat bilan tinglaydi. – Eh, agar Eronda Ozar avtonomiyasi yashab qolganida bormi... – deydi Katta. – Qara, har ikkala tomon ham birlashamiz deb toʻlqinlanib turipti. Qarindoshlar-da. U yoqda turkmanlar ham avtonomiya berasan deyapti. Bu yoqda urush tugayapti... Eronni yarmi Amerika bilan Angliyada, qolgan yarmi bizlarda. Avtonomiya yashab kolganida, urush tugashi bilan Turkiyani egallagan boʻlardik, shu bilan naryogʻda Afgʻoniston orqali Pokistonu Hindistonga chiqardik.. shu tarz ulugʻ rus imperatorining azaliy orzusi amalga oshgan boʻlardi... bu yoqda uygʻurlardan foydalanib, Xitoydan Yapongacha egallardik... Shunda Ovrupada nima qolardi? Qolgan mamlakatlarni bir kunda olardik – qarabsanki, dunyo teppa-teng boʻlinardi – bir tomoni Kuba-Subaga oʻxshagan mayda-chuyda mamlakatlar bilan Amerika, bu tomonda butun kuchu qudrati bilan Sovetlar mamlakati! – Dahshat ekan-ku, – deydi Osobist, lekin hayajonlanmaydi. – Avtonomiyaga nima boʻlgan? – Moʻylov bir nimani koʻzlagani aniq, chunki u juda uzoqni koʻrardi, – dedi Katta. – Toʻsatdan qoʻshinni Erondan opchiqishga buyruq bergan. Avtonomiya shundan soʻng yana olti oy turdi, keyin politsiya kelib, bir kunda uch ming kishini qirib tashladi. Hammasi yoʻq boʻldi-ketdi. – Avtonomiyani ularga berishi evaziga nimadir olgandir? – deb soʻradi Osobist. Katta javob bermadi, u oʻz xayollariga gʻarq boʻlib ketgan edi. Bu tomonda saharlab qabr qazilgan, tuprogʻi hali nam, tayyorlab qoʻyilgan. Narigi tomonning yigitlari oʻzlaricha gʻoʻngʻir-gʻoʻngʻir reja qiladilar. Mayitni bir amallab u yoqqa oʻtkazsak bas, mabodo biz oʻtolmasak u yoqdagilar oʻzlari tuproqqa beradilar, uch-toʻrttamiz jondan kechib boʻlsa ham urinib koʻrmaymizmi, deydilar. Lekin oraliq ikki yuz metr! Har oʻn qadamda bitta askar. Bular buyruqqa soʻzsiz itoat qiladilar. Oʻt och, degan buyruq boʻlsa, otadilar. Bir mayit oʻnta boʻladi! Bu tomonning erkaklari saharlab komendaturaga joʻnaganlar. Komendatura uzoqda, yetib borishga bir soat, qaytishga bir soat ketadi. Har ikkala tomon ham komendaturadan ruxsat chiqib qolar degan ilinjda kutadilar. Kechga yaqin komendaturaga ketganlar qaytadilar: ruxsat boʻlmabdi. Har ikki tomonda ham yigʻi-sigʻi koʻtariladi. Xotinlar askarlarni yozgʻiradilar, qargʻaydilar. Nihoyat, narigi tomon bir toʻxtamga keladi – otani shundoqqina chegaraning yoniga koʻmishga qaror beradilar. Butun bu marosimni berigi tomon hayajon va koʻzlarda yosh ila kuzatib turadi. Qabr koʻmiladi, ustiga tuproq uyiladi, tugʻ tikiladi. U qadim ozar tugʻini eslatadi. – Oni vstavili ni Iranskiy, ni Azerbaydjanskiy flag, – deydi osobist. – Mы za nix ne otvechaem, eto teper kapitalisticheskaya strana, a oni – nashi klassnыe vragi, – deydi Katta. – Nichego, posmotrim. – Ularning hech gapdan xabarlari yoʻq, – deydi keyin. – Ikkala tomon birlashamiz deb qirilib ketaveradilar – birlashinglar deb qutqu solamiz-u, keyin bildirmay foydalanamiz. Ishimiz oʻxshamay qolsa, hech boʻlmaganda sotib yuboramiz. Avtonomiyani Shimoliy Iroqdagi neftga almashganimiz kabi. Osobist, dunyoning qanday taqsimlab olingani haqida hech oʻylab koʻrganmisan? Har bir mamlakatda eng kamida bitta porox bochkasi bor, undan oʻnlab mamlakatlar oʻzlarining manfaatlari yoʻlida foydalanishga urinadilar. Xalqlar esa, mana – koʻrib turganingday, chegaralarda urf-odat, til, millat deb yuraveradilar, bizlar oʻylab chiqargan gʻoyalar uchun qurbon boʻladilar, ular qahramon deb e’lon qilinadi, u qahramonlar ham bir yoʻqolib - bir chiqib turadi... Aslida... til ham, millat ham bir kun kelib yoʻq boʻlib ketadi. Kuch qoladi, kuch! – Unday porox bochkalari bizda ham bor, – dedi Osobist, oʻychan. – Vo! Ana oʻshalardan boshqalar foydalana olmasligi uchun, bilasanmi, qanaqa aqlli bosh kerak, – koʻrsatkich barmogʻini havoga nuqidi Katta. – Tem bolee, bunaka kichkina mamlakatlarni katta oʻyinlardan sogʻ-omon olib chiqish uchun boshida daho turishi kerak, daho! Bu orada mayit qabrga qoʻyilgach, narigi tomondagilar ham, berigi tomondagilar ham keta olmaydilar, yana chegaraga taqalib keladilar. Endi soʻz qotishga had yoʻq, ikki tomon ham bir-biriga jim qarab turadi. Bir mahal berigi tomondan bir baxshi chiqadi. Bu toʻy-tomoshalarda har turli qoʻshiqlarni aytib yuradigan anchayin bir qoʻshiqchi edi. U sozini oladi, nolali kuy taraladi, keyin toʻsatdan xiyol xirqiragan ovozda kuylab yuboradi:     Fikringda kechalar yota bilmiram,     Bu fikri boshimdan ota bilmiram... U tomon ham, bu tomon ham bir qalqib ketadi. Nola chegarani qoʻriqlab turgan yigitlarning boshi uzra uchib oʻtadi, narigi tomondagilarning quloqlariga uriladi:     Kechalar fikringda yota bilmiram     Bu fikri boshimdan ota bilmiram...     Naylayinki sana chata bilmiram... Safning boshida turgan erkaklarning biri, keyin qolganlari qoʻshiladilar endi bu sharqiyga:     Ayriliq, ayriliq, omon ayriliq,     Har bir darddan oʻlar yomon ayriliq... Endi bu nolaga xotin-xalaj, narigi tomon ham qoʻshiladi - ozarning asrlar boʻyi kuylab kelgan qoʻshigʻi bu yerda bir mittigina xalqning armon sozi boʻlib chegara uzra havolanadi. Chegaraning u yogʻidagilar ham, bu yogʻidagilar ham bir jonu bir tan boʻlib shu dard qoʻshigʻini aytadilar. Kim qayda koʻrgan motamda qoʻshiq aytilganini? Lekin bular aytadilar:     Uzundur hijringda qora kechalar,     Bilmiram, man kabi xara kechalar.     Vurubtur qalbima yara kechalar,     Ayriliq, ayriliq, omon ayriliq     Har bir darddan oʻlar yomon ayriliq... Chollar, kampirlar, erkaklaru ayollar, yigitlaru kizlar, bolalar kuylashadi bu qoʻshiqni.     Ayriliq, ayriliq, omon ayriliq,     Har bir darddan oʻlar yomon ayriliq... ... Shu kuni Osobist oʻzining boshligʻiga Kattaning imperiyachilik qarashlari xususida bildirishnoma yozadi, suhbat matnini toʻliq ilova qiladi, davlat sirlaridan va strategik rejalardan gapirayotganini ogohlantiradi, oradan bir kun oʻtgach, Katta Bosh boshqarmaga chaqiriladi va shu boʻyi yoʻq boʻlib ketadi. * * * ... Yillar oʻtadi. Endi bu qoʻshiq ozar qoʻshigʻi boʻlmay qoladi, uni oʻzbeklar, oltoylilar, afsharlar, bolqorlar, boshqirdlar, gagauzlar, dolgʻonlar, xajarlar, qozoqlar, qoratovlilar, qorachoylar, qashqaylar, tatarlar, qoʻmiqlar, noʻgʻoylar, solorlar, uygʻurlar, saxalar, sibirlar, tofalar, tuvalar, turkmanlar, oʻringʻoylar, xoʻtanlar, chuvashlar, shohsevanlar, shorslar, baxali, eynanli, nafar, xurosoniylar, pichoqchilar, temirtoshlar, gʻoyrillar, qorakoʻzlar, kengerlilar, tunguslar... kuylashadi. Yana oradan vaqt oʻtib, bu qoʻshiqning tarixi ham boshqa voqealar singari moziy qatlariga koʻmiladi. Hamda sevgi haqidagi mahzun va shirin qoʻshiqqa aylanib ketadi...

Muallif: Isajon Sulton