Boqiy darbadar (roman) [Isajon Sulton]

BIRINChI QISM
Ibtido
... Jaziraning top-toza moviy osmonida bir parcha oq bulut suzmoqda edi. Bu bulut bundan yetti hafta burun Qizil dengizning chuchuk suvli oqimlari ustida paydo boʻlgan, tinimsiz esuvchi bahri muhit yellari uni Arabiston choʻllariga qadar qanotlarida avaylab olib kelishib, choʻl shamollariga topshirgan edilar.
Sahroning qurgʻoq shamoli hozir uni ehtiyotlik bilan surib bormoqda edi.
Pastda, yer yuzida – shaharning baland-past koʻchalarida bugun olomon toʻplangan edi. Peshanalariga va sadoqlariga tippa-tik turgan odam boshli sher tasviri tushirilgan, xalq «Maxes» deb nomlagan Oʻlim lashkari bugun bir odamni qatl uchun olib ketmoqda edi. Nomining oʻziyoq kishilarda qoʻrquv va dahshat uygʻotadigan bu askarlar na ota-onasini, na qarindosh-urugʻini bilar, goʻdakligidayoq yaqinlaridan tortib olinib, noma’lum tomonlarga – sahro ichkarisiga olib ketilar, voyaga yetganidan soʻnggina Oʻlim lashkari safiga kelib qoʻshilar, ularning iblisona shafqatsizligi haqida odamlar orasida bir-biridan mudhish turli gap-soʻzlar yurar edi.
Qatl uchun tepalikda maxsus joy tayyorlab qoʻyilgan, mahkumning oyoqlariga, qoʻllariga yelkasi aralash zil-zambil kishanlar urilgan boʻlib, zalvoridan juda qiynalib qadam tashlar, hansirab nafas olar, tevarakdagi odamlarning hazil-mazax aralash aytgan soʻzlari qulogʻiga goh kirib, goh eshitilmay qolar edi.
Qizil dengizning chuchuk suvli oqimlari uzra bino boʻlgan oq bulut parchasi ana shu mahkumning boshi uzra soya tashlab kelayotgan edi.
Mahkum – bir Muborak Kishi edi.
Kim bilsin, balki hozir unga Iloh farishtalari yordamga kelganu choʻyan kishanlarning ogʻirligini balki sezmayotgandir ham? Tevarakdagi olomon «Qani sening xudoying? Nega u senga madad bermayapti?» deb qichqirar va kular edi.
Kulayotgan bu badbaxt olomon orasida bir etikdoʻz ham bor edi.

* * *
Etikdoʻz bugun azonda kulbasining yonidagi daraxt shoxlarida qop-qora chumchuqlar toʻplanib olganini koʻrdi. Boshqa daraxtlarda chumchuqlar yoʻq edi. Bular esa aynan uning loysuvoq uyining yoniga toʻplanishgan, na ovoz chiqarar, na don-dun terar, faqat sinchkov boqishar va nimanidir kutishardi.
Ammo nimani?
U tuni bilan mijja qoqmay chiqdi. Ertalab turganida ham vujudida charchoq his qildi. «Bugun endi uxlolmasam kerak, – deb oʻyladi u. – Endi to kechgacha mudroq bosib yurishga toʻgʻri keladi».
«Agar kunduzi nimadir sodir boʻlmasa, – dedi uning ichidan sovuqqon va shafqatsiz bir ovoz. – Toʻgʻri aytding, agar kunduzi nimadir roʻy bermasa, albatta mudroq bosib yurasan».
«Hech narsa roʻy bermaydi, – deb e’tiroz bildirdi etikdoʻzning aqli unga. – Oʻlim lashkari bugun anavi kishini qatl etadi. Agar askarlar qiziqqonlik ustida shaharning ham kulini koʻkka sovurishmasa...»
«Ular shaharning kulini koʻkka sovurishmaydi, oʻzing ham yaxshi bilasan, – deya yana e’tiroz bildirdi ovoz. – Sen tashqarida nimani koʻrding?»
«Hech narsani».
«Yolgʻon. Sen daraxtga qoʻnib olgan qora chumchuqlarni koʻrding».
«Nima boʻpti, har kungi oddiy chumchuqlar...»
«Ammo, Hazrat nima degan edi?»
«Hazrat degan ediki...»
«Hazrat degan ediki, oyning oʻn uchinchi kunida, juma kuni uchib keladigan qora chumchuqlar aslida mudhish va qattol bir qargʻishning yukini olib kelishadi...»
«Oʻchir ovozingni», – dedi qat’iy qilib etikdoʻz, soʻng yana darchaga qaradi.
Qora chumchuqlar hanuz unga termilishardi.
Etikdoʻz qirq uch yoshiga nisbatan ancha qarimsiq koʻrinadigan, ozgʻin, harakatchan bir odam edi. Ota-onasidan farqli oʻlaroq, unga omad kulib boqdi – otasidan qolgan eski tegirmonni ijaraga berib, mablagʻ topdi va sudxoʻrlik bilan shugʻullandi. U qanoatli va tejamli inson boʻlib, har bir kuni qat’iy hisob-kitob va oʻlchov asosida kechgani bois, tevarakdagilar oʻta xasis, birovga zarari ham, foydasi ham tegmaydigan odam sifatida bilishardi. Shaharda boylar va kambagʻallar koʻp, qullar va choʻrilar esa undan ham koʻp, biroq etikdoʻz na boy, na kambagʻal – oʻrtamiyona bir odam edi.
Hazratning bashoratini u hozir yana esladi.

Hazratning Bashorati
Hazratni u bundan oʻttiz uch yil avval uchratgan edi. Hazrat yolgʻizoyoq yoʻldan asosini tutganicha kelarkan, bola adir yonbagʻrida qamishdan nay yasab oʻtirar, sal narida qoʻylari oʻtlab yurishardi.
Hazrat shu atrofdagi daraxt shoxlarida qora chumchuqlarning toʻplanib olganini koʻrdi.
Boshqa qushlardan farq qilib, bular na don-dun terar, na sayrar, na shoxdan-shoxga uchib-qoʻnar, faqat, kichkina sargʻish koʻzlarini tikkancha nimanidir sabr-toqat bilan kutishardi.
Hazrat rang-quti oʻchgancha, bolakayga qarab turib:
– Oʻgʻlim, oting nima? – deb soʻradi.
Bolakay ismini aytdi. Keyin yolgʻiz bu yoʻlchiga qiziqib qarab, soʻradi:
– Siz uzoqdan kelyapsizmi?
– Judayam uzoqdan, – deb javob qildi Hazrat, uning yoniga oʻtirib, qoʻlini bolakayning yelkasiga qoʻyarkan.
– Charchadingizmi? – dedi bola.
Chol bosh irgʻadi.
Qaydadir toʻrgʻay sayradi. Bolakay koʻkka boqib, toʻrgʻay hazratning boshi ustida aylanib sayrayotganini koʻrdi.
– Bu chumchuqlar koʻpdan beri shu yerdami? – deb soʻradi Hazrat.
Bolakay yelka qisdi.
– Himm... Bugun juma, oyning oʻn uchinchisi... – nimanidir oʻzicha hisob-kitob qildi Hazrat. Soʻng bolaga achinib qarab turdi-da: – Oʻgʻlim, gapimga diqqat bilan quloq sol, – dedi. – Oyning oʻn uchinchi kunida, juma kuni uchib keladigan qora chumchuqlar aslida mudhish va qattol bir qargʻishning yukini olib keladilar. Shu gapimni zinhor yodingdan chiqarma.
Bola bu gapni tushunmadi, shu bois ham cholga angrayib qarab qoldi.
Hazrat ancha sukutdan soʻng:
– Xudoning dargohi keng, oʻgʻlim, tavba qil, – dedi, ogʻir tin olib. – Aslida kim oʻylabdi, senday ma’sum, ishonuvchan bir bolakayga shunaqa taqdir nasib etishini... Bu qismat endi oʻzgarmaydi, chunki bugun dengizning sohilga yaqin yerida, suv ostida yangi bir buloq koʻz ochdi, uning suvlari shoʻr suv bilan aralashmasdan, qirgʻoq yaqinida chuchuk oqimlarni paydo qildi. Tongda esa muborak bir kishi dunyoga keldi, unga soya solish uchun yaratilgan daraxt meva tugdi... Vaqt-soati yetganida u bilan albatta uchrashasan. Seni dunyoda hech kim roʻpara kelmagan bir taqdir kutayotgani balki bejiz emasdir, bir hikmati bordir... Tavba qil, shoyad Parvardigorning oʻzi rahm aylasa...
Soʻng oʻrnidan turdi.
– Sen-ku avomning koʻzida zohiran bir duo tufayli shunday qismatga mahkum etilasan. Ammo umring mobaynida oʻz hayoti davomida ilohiy mujdani rad etib, darbadarlikni boʻyinlariga olgan sanoqsiz kishilar olomonini koʻrasan. Ularning hayoti senikidan zarracha ham oʻzga boʻlmaydi, biroq sendan farq qilib, ogʻir va azobli oʻlim topishadi. Lekin tarixda sening noming qoladi, boshqalar esa aynan shu qismat bilan yashashsa-da, yer yuzidan benomu nishon supurilib ketishadi...
– Siz kimsiz, ota? – deb soʻradi bolakay.
– Mening otim – Hazrat, – dedi chol. – Vaqt-soati kelib, gaplarimni hali yana eslaysan, boʻtam.
Shu voqeadan soʻng bola to ulgʻayguniga qadar bunaqa qora chumchuqlarni qaytib koʻrmadi. Koʻrganlari esa, uchib-qoʻnib don-dun terib yuradigan oddiy chumchuqlar edi.

Duoyibad
Quyosh nayza boʻyi koʻtarildi. Shahardagi qatl tomoshasi davom etmoqda edi.
Atrofdagi daraxtlarning shoxlari qora chumchuqlarga toʻlib ketgan, ular olomonga va etikdoʻzga ma’nosiz koʻzlarini tikkancha, nimanidir kutgan kabi qingʻayib qarab turishardi.
Etikdoʻzning gʻayrati joʻshib ketdi, u ham olomonga qoʻshilib mahkumni mazax qila boshladi.
Mahkum koʻrinishidan haddan tashqari holdan toygan edi. U shundoqqina etikdoʻzning devori yoniga kelib qoldi.
Mana, u bir daqiqa koʻzlarini yumdi, holsizlikdan gandiraklab ketdi.
– Imillama, imillama! – deb chuvvos solar edi olomon.
Mahkum bir damgina nafas rostlash uchun etikdoʻzning devoriga suyandi.
– Hali sen mening devorimga suyanadigan boʻldingmi? Imillama! – deb qichqirdi etikdoʻz ham va shiddat bilan olgʻa intilib, uni ikki qoʻllab itarib yubordi. Muborak kishi yerga yiqilib tushdi, ammo lom-mim demay kelayotgan Oʻlim lashkarining jallodlaridan ikkitasi uni yana oyoqqa turgʻizishdi.
Etikdoʻz oʻzining qilgan ishidan mamnun, tirjayib turar edi.
Shunda...
(... Ey Xudo, shu ishni bekor qildim... Balki, rostdan ham, Oʻziga yaqin bir odam boʻlsa-ya? Osmondagi anavi oq bulut izidan qolmasdan ergashib yurgani-chi? Bu kishining aytganlari shak-shubhasiz amalga oshadi... shu qadar muborakki, hali tugʻilmasidanoq u suv ichadigan buloq, unga soya solib, mevasi bilan taomlantirishi lozim boʻlgan daraxt yaratib qoʻyilgan edi, degan gaplar-chi?.. Lekin menda ham ayb yoʻq. Hamma yoqda aygʻoqchilar izgʻiyapti... ularning nazariga tushmaslik uchun nomiga boʻlsa-da koyib qoʻyishim kerak. Aslida... boshqalarni xavf ostiga qoʻyib mujda olib keladigan kishi muborak boʻlarmidi?! Amaldorlar qilmishimni koʻrishdi, erta-indin surishtiruvlar boshlanadi, josuslar barcha voqealarni oqizmay-tomizmay yetkazishadi... va hech kim menga tegmaydi...)
Shunda Muborak Kishi quyi egilgan boshini koʻtardi, uning tiniq va nurafshon nigohi bilan etikdoʻzning olazarak koʻzlari toʻqnashdi.
Va u etikdoʻzga qarab shunday dedi:
Turgin va ravona boʻlgin!
( «Men-ku imillamayman, ammo sen mahshar kuni kelishini uzoq kutasan...» – deyildi unga.
«...Endi sen to qiyomatga qadar yer yuzida betinim daydishga mahkum etilding», – deyildi unga.
«Hamda sening qiladigan ishing – hech narsa, hech narsa, faqat hech narsa», – deyildi unga).

* * *
Shu kuni u shahar tepaligida oʻzi sudrab kelgan kishanlariga oʻrab-chirmab qatl qilindi va Tangri taoloning yana bir mahbubi ana shunday bir tarzda oʻldirildi.
Aytadilarki, qatldan soʻng olomon uning kimligini asta-sekin tushunib yeta boshlagan va Muborak Zotga qoʻl koʻtargan badbaxtni u yerdan haydab chiqarishgan. Etikdoʻz shu ketganicha badar ketgan va oradan yuz yil oʻtgachgina vataniga qaytib kelgan. Ammo odamlar uni yana oldilariga solib quvlashgan. Yillar oʻtgani sayin u oʻzining qiyomatga qadar oʻlmasligini anglab yeta boshlagan, hech bir yumushning uning uchun ahamiyati qolmagan. Neki qilmasin, bari behuda boʻlib chiqavergan... Va, asrlar boʻyi uning qismati yer yuzida faqatgina besamar daydishdan iborat boʻlib qolgan.

Badaviylar
Tarixda arab sahrolarida samum oldidan kezib yurgan bir odamni koʻrganlari haqida gap-soʻzlar bor.
Samum odami degan afsonaviy odam aslida oʻsha – duoibad etilgan va oxiri koʻrinmaydigan izdihomning bu dunyoga kelib ketishiga to qiyomatga qadar guvoh boʻlishga (va oʻzi ham ketishni orzu qilishga) mahkum etikdoʻz ekani haqida rivoyatlar bor. Aslida samum – Sahroi Kabirda esadigan va jon zoti borki, barini kuydirib-eritib halok qiladigan qaynoq shamol, biroq, aynan shu shamollar orasidan chiqib kelgani uchun ham arab badaviylari uni samum odami deb ataganlar.
Aytadilarki, bir kuni samum odami sahro badaviylarining oldiga kelib, oʻzining shamollar va hodisalar tilini bilishini aytadi. Badaviylar unga ishonmaydilar. Samum odami yerda yotgan yapaloq bir toshni koʻrsatib, deydi:
– Bu tosh aslida Hiro togʻida bino boʻlgan, uch yuz yil oldin qoyadan ajralib tushgan, bahor yomgʻirlarining sellari oqizib vodiyga olib kelgan. Uning aslida, orangizdagi bir odamning ajaliga sabab boʻlishi uchun yaratilgan. Bu yerdan yetti kunlik masofada qoyalardan uzilib, sahroning oʻrtasiga kelib qolishi bejiz emas. Kun kelib, shu qismat albatta roʻy beradi. Balki kimdir bu tosh bilan kimnidir joniga qasd qilar, balki kimdir unga qoqinib yiqilar? Hatto sahrodagi mana shu sanoqsiz qum zarralarining har birining oʻz qismati bor. Xuddi sizning va mening qismatim kabi...
Badaviylar aytdilarki:
– Ajabo, sening qismating biznikidan farqli emasmidi?
Dedi:
– Unda siz Iblisning yaratilish va gunoh qilishining tarixini bilasiz. Qanchalar badbaxt boʻlmasin, Iblisning borligi inson bolasi uchun yaxshidir. Olovning mavjudligi temirning toblanishi uchun lozim boʻlgani kabi. Chunki olovda toblangan temir yanada mustahkam va ishonchli boʻladi.
Dedilar:
– Iblis alayhilla’na Parvardigorimizning sinovi ekanini yaxshi bilamiz. Sening qismatingdan hikmat nima?
Dedi:
– Qanchalar uzoq umr berilsa-da, bu olamdagi hamma narsa kun kelib sovurilib, yoʻq boʻlib ketishining tirik guvohi boʻlishim mening hikmatimdir.
(Aytadilarki, u ana shunday deb yolgʻon gapirardi. Yolgʻoniga oʻzi ham ishonmasa-da, Tangriga yaqinroq bir bandaning shafoatidan umidvor edi. Biroq, koʻp yillik bu umidvorligining sahrodagi shu qum zarralari kabi sovurilib ketishini ham yaxshi bilardi).
Badaviylar dedilar:
– Sen bizning qismatimizni oʻzingnikiga tenglashtirmagin. Bizning qismatimiz – shu sahroda yashab, Parvardigorga ibodat qilish va ajalimiz yetganida, jonimizni Oʻziga topshirishdir. Sen esa – Toʻgʻri Yoʻlni bilgan odamga qoʻl koʻtargan hamda jazoingni shu dunyoning oʻzida olgan odamsan. Narsalarning yaratilishi haqidagi hikmatlaring aslida keraksiz, chunki ajal qay koʻrinishda boʻlmasin, albatta yetib keladi. Oʻlimning qayerda va qay tarzda yetishining koʻpam ahamiyati yoʻq – imonimizning but boʻlishi biz uchun kifoya. Shu bois oʻzingni ilmli va hatto, Paygʻambarlarga beriladigan hikmat egasi qilib koʻrsatmagin. Turgin va ravona boʻlgin!
Hamma joyda u ana shunday quvgʻinga duchor boʻlar edi.
U ibodat qilar edi, ammo ibodatining qabul boʻlmasligini ham bilar edi.
Choʻllarni toʻzgʻitgan shamol tepaga koʻtarilib esa boshlaganida uni koʻrish mumkin edi – bunga shu yerda qoʻy boqib yurgan choʻponlar, qurtu qushlar va oʻt-oʻlanlar guvoh boʻldilar.
Shamolda uzilib tushgan bir shox-shabba ham uni koʻrgan boʻlishi ehtimoldan xoli emas.
Dengizlar uzra suzgan bulutlar uning iztiroblardan xabardor esalar, ne ajab?
Togʻlarning etagidan boshlanib, vodiylar boʻylab bir necha kunlab esadigan, dengiz yuzasidan to qit’alarning etaklarigacha shoʻr havolarni qanotlarida olib keladigan yoki sahrolarni yalligʻlantirib-eritib, qaynoq haroratga koʻmadigan samum shamollari ham uni koʻrganiga shubha yoʻq.
Aytadilarki, u yana bir necha yuz yil Tangri Taoloning boshqa bir bilimli va barhayot bandasini – Xizr alayhissalomni izlab dunyo kezgan. Shu bois uni yana Qizil dengiz sohillarida koʻrishgan. Muso alayhissalomning savatidagi baliq dengizga tushib suzib ketgan joyda yillab oʻtirgan.
U holda, Xizr alayhissalom olamda bunday badbaxt yashayotganidan albatta xabar topgandir? Lekin roʻpara kelganlarmi-yoʻqmi – hech kim bilmaydi.
Uchrashganida ham – Xizr alayhissalomdan mujda kutolmasligiga uning aqli yetgan, albatta. Chunki qismatlarni faqat va faqat Parvardigorgina belgilaydi.
Balki, yorugʻ olamda bir Iblis va bir oʻzi bunday taqdirga egaligidan vahimaga tushib, yuzlab yillar tavba qilgandir? Va oʻzining yaratilishi ham aslida bir hikmatga ishora ekanidan umidvor boʻlib, Parvardigordan rahmat ilinjida dunyo kezar?
Ibroniy ulamolari buni yaxshi biladilar. Biladilaru ammo u haqda soʻz ochishdan oʻzlarini tiyadilar.

* * *
Umriboqiy bu chol haqida unchalik ishonib boʻlmaydigan boshqa rivoyatlar ham bor. Shuningdek, uylangani yoki farzandlari boʻlgani haqida ham hech gapirilmaydi. Qalbida mudhish bezovtalik va qoʻrquv hukm surgan odam uchun kimnidir sevish, oila qurish, bola-chaqa koʻrish kabi insoniy ne’matlarning ahamiyati qolarmikin?
Darbadar chol haqida bilganlarimiz – shu. Balki tarix kitoblarini varaqlasak, yillar changi orasidan taqdiri Iblisning taqdiriga oʻxshab ketadigan bu badbaxt haqida boshqa ma’lumotlarni ham topishimiz mumkindir. Biroq, bilganlarimizning hammasini aytishdan biz ham oʻzimizni tiyamiz, qolaversa, buni nojoiz deb oʻylaymiz. Chunki...
...chunki hozirgina sahro bagʻrida bir karvon toʻxtab ulgurdi. Karvonning yoʻlovchilari koʻp emas, ularning yuzlari safar mashaqqatlarida qoraygan, dagʻallashgan...

Sahrodagi Karvon
Yuksaklarda ogʻir va qat-qat bulutlarni haydab kelib, togʻlarning yuksak qoyalari oldida qoldirgan shamollar hozir Osiyo sahrolari uzra esmoqda edi. Jonsiz tuyulgan barxanlar orasida tin olish uchun toʻxtagan karvon chodirlarini tikib ulgurgan, endi shamol rang-barang matolarni yulqab oʻynar, sahroning sariq qumi ogʻir qoʻzgʻalib toʻlqinlanardi. Oyoq ostida oʻrmalovchi tezchopar chumolilaru kaltakesaklar gʻayrioddiy bir sezgi xususiyati bilan bu shamolning oddiy emasligini sezganlari bois qum ostiga koʻmilib olgan edilar, sahroning boshqa fuqarolari – ilonlar va echkemarlar ham oʻz bilganlaricha yashirindilar. Faqat oʻjarroq va keskirroq oʻqilongina saksovul shoxida qimir etmay turar, shox bilan birga chayqalar edi.
Shamol yana epkin urganida, saksonlarni qoralab qolgan karvonboshi chol nevarasiga uzoqlarda qimir etmay turib qolgan bulutlarni koʻrsatib:
– Oʻsha yerda togʻlar bor, bolam, – dedi. – Bulutlar choʻqqilardan oʻta olmay turib qoldi, endi yomgʻirlarini oʻsha yoqqa toʻkadi. Tangri nimani xohlasa, oʻsha boʻladi.
– Shamol-chi, oʻta oladimi? – deb soʻradi nevara.
– Shamol oʻta oladi, chunki u koʻzga koʻrinmas havodan iborat. – dedi Chol. – Aslida shamol ham, bulutu yomgʻir, havo ham Xudoning maxluqi, bolam. Ular Parvardigorning amrini bajaradilar. Jumladan, senu men ham.
– Men Xudoning amrini qanday bajaraman? – dedi nevara
– Fikrlayapsanmi, demak, bajaryapsan, – dedi karvonboshi. – Pilladan kapalak chiqqanini koʻrmaganmisan?
– Juda koʻp koʻrganman.
– Fikr ana shunaqa narsa, – dedi Chol. – Oldin nimanidir koʻrasan, undan oʻsha narsa haqidagi fikring paydo boʻladi.
– Xuddi kapalakka oʻxshab, a?
– Parvardigorning dargohi keng, u koʻp narsalarni sirlar pardasiga yashirgan. Odamlar ularning ba’zilarini biladilar, ba’zilarini bilmaydilar. Dunyoda koʻzga koʻrinmas jonzotlaru hodisotlar moʻl. Ularni odam koʻrmaydi xolos, lekin ba’zi jonzotlar koʻradi.
– Siz bularning tilini qanday anglay olasiz? – deb soʻradi bolakay.
– Odam bolasidan boshqa hamma bir tilda gaplashadi, oʻgʻlim, – dedi oq¬soqol. – Aslida, bunday sirlarni qancha koʻp anglaganing sayin shuncha chuqur sukutga tolasan. Chunki ba’zi bilimlar hatto halokatli boʻladi, bolam.
– Shamol hozir nima deyapti? – deb soʻradi oʻgʻlon.
Chol miyigʻida jilmayib, dedi:
– Shamolmi? U gapirmaydi, balki qanotida bilimlarni tashib yuradi. Kerak joyiga qarab kerak narsangni olaverasan...

* * *
...Otaxon shamolning togʻlarda avliyo bilan suhbat qurganini, shahri Haybar xarobalarining qumlarini toʻzgʻitib-sochib oʻtganini nevarasiga aytmadi. Zero, cholning hadigi bor edi. Shamollarning turlariniyu vazifalarini u yaxshi bilardi. Lekin, bunisi bagʻrida yomgʻirlarni olib keluvchi rahmat epkini emasdi. Gullarni toʻkuvchi va mevalarni changlantiruvchi rizq shamoli ham, marhamat shamoli ham, fasllarni oʻzgartiruvchi mavsum shamoli ham emasdi. Aksincha, boshqa epkin edi, uning esishida jazo shiddati borga oʻxshardi. Shu bois ham bu haqda indamadi, aksincha, agar shunday boʻlib chiqsa, oʻziga ham, qavmiga ham, shu bolakayga ham marhamat yetajagidan umidlandi.
Shuningdek, bu kecha, hamma uxlagan mahali sahro ichidan chiqib kelgan bir odam bilan qurgan suhbati haqida ham lom-mim demadi. Holbuki, tungi suhbat juda koʻp narsalarni oydinlatuvchi suhbat boʻlgan edi.
– Bizlar koʻp yillar avval yoʻlga chiqqanimizni bilasan, – dedi Chol, tungi yoʻlovchiga. – Sen tugʻilmasingdan ikki ming yil avval boshlangan bu darbadarlik. Safar manzilini biladiganlar oʻsha mahallarda dunyodan oʻtib ketdilar. Taxmin qila oladiganlar ham allaqachon tuproqqa aylanganlar, balki ularning zarralari hozir shamolga qoʻshilib uchib yurgan boʻlsa ne ajab... Biz uchun hech yerda qoʻnim yoʻq, dunyoning qayeriga borsak chodir tikib, Alloh xohlagancha vaqt turamiz, keyin yana dunyo kezishga ravona boʻlamiz. Bola-chaqalarimiz ham darbadarlikda tugʻiladilar va shu qismat bilan oʻladilar.
– Bir yerda muqim hayot kechirish bilan tinimsiz darbadarlik oʻrtasida qanchalar farq bor? – dedi mehmon. – Buni menga Hazrat aytgan edi. «Sen-ku avomning koʻzida zohiran bir duo tufayli shunday qismatga mahkum etilasan. Ammo umring mobaynida oʻz hayoti davomida ilohiy mujdani rad etib, darbadarlikni boʻyinlariga olgan sanoqsiz kishilar olomonini koʻrasan. Ularning hayoti senikidan zarracha ham oʻzga boʻlmaydi, biroq sendan farq qilib, ogʻir va azobli oʻlim topishadi. Lekin tarixda sening noming qoladi, boshqalar esa aynan shu qismat bilan yashashsa-da, yer yuzidan benomu nishon supurilib ketishadi», – degan edi.
– Ha, eshitganman, – dedi chol, tin olib. – Darvish bu gapida aynan bizni nazarda tutmaganmikan deb qoʻrqaman goho... Aslida koʻpgina hikmatlar majozga oʻralgan boʻladi. Sening badaviylarga aytganing gaplarda ham men bir hikmat koʻraman. Kim bilsin, balki kun kelib sening isming ham muqaddaslashar? Hayotida qutlugʻu muqaddas hech narsasi qolmagan odamlarning yoxud bizga oʻxshagan qavmlarning misoli boʻlib qolarsan? Bizga esa, Tangri taolo shuncha yillik daydishlardan soʻng, nihoyat, bir marhamat koʻrsatar, oʻzining mulkidan eng koʻrimsiz, eng qaqragan bir burchakni vatan qilib berar?
– Odam bolasi borki, barhayotlikni orzu qiladi, – dedi mehmon. – Men esa abadiyat bilan jazolandim. Men uchun na vatan, na millat, na elat, na til qoldi. Dunyoni kezarkan, butun boshli millatlarning yoʻq boʻlib ketganini, oʻrniga boshqalarining kelganini koʻrdim... Aslida, siz mendan koʻra xushbaxtroqsiz. Chunki, qismatingizga darbadarlik bitilgan boʻlsa ham, bir necha yildan keyin Uning rahmati tomonga ravona boʻla olasiz. Menga esa u yoʻllar berkilgan, qopqalar yopilgan, tavbamdan va pushaymonimdan naf yoʻq.
– Lekin oʻzing qachonlardir, bir munajjim mening dardimni eng hikmatli yoʻsinda ifodaladi, endi odamlar qismatimdagi hikmatni shoyad anglab yetsalar, degan eding-ku?
– Uning ismi Gvido Bonatti, – dedi mehmon. – Bonatti follar va tushlarning muallaq ekanini anglab yetgan ilk kishi edi. Umrining oxirida tafakkur oʻrniga mayxoʻrlikka va folbinlikka berilgani uchun, cherkovning buyrugʻiga koʻra tiriklay yoqib yuborildi. Afsuski, u haqiqatning yuza qatlamini koʻra oldi, xolos. Fikr qilganida balki yana koʻp narsalarni fahmlagan boʻlardi...
– ... Sen bilan bir necha marta uchrashdik, ammo nima uchun bundan endi gap ochyapsan? – deb soʻradi chol, uzoq sukutdan soʻng. U mehmonning maqsadini payqagandek edi.
– Men Tiyonshon etagidagi yana bir odam bilan vidolashmoq istayman, – dedi mehmon. – Kim bilsin... qayta koʻrishish balki nasib qilar, balki nasib qilmas...

Tiyonshon Bagʻridagi Gʻorda Istiqomat Qiluvchi Avliyo
Aytishlaricha, bu avliyo Tiyonshon etagida bir yuzu yigirma yildan buyon ibodat qilar edi. Gʻor ogʻzida anjir oʻsgan edi, u har kuni yangi meva tugardi. Qilgan ibodatlariga mukofot oʻlaroq hamda avliyoning tirikchilik ilinjida chalgʻimasligi uchun berilgan bir inoyat yoxud moʻ’jiza edi balki bu anjir.
Bu yerdan oʻtganlarning ba’zilari, gʻor ogʻzining ikki tomonida ikki bahaybat sherning turganini koʻrishgan. Boshqalar esa kulcha boʻlib oʻralib olgan ilonni, burgutni, hatto ajdarni koʻrgani haqida rivoyatlar bor. Ba’zilar esa hech qanday jonzot yoʻqligini, bir tutamgina, ammo nigohi gʻoyatda nurafshon qariyani koʻrganlarini aytadilar, qariya shu darajada keksaygan ediki, xuddi ukparday hilvirab qolgan edi.
Boshqa birovlar esa, Tangriga yaqin zotlarning uning huzuriga suhbat uchun kelib turganlaridan xabar beradilar.
Darhaqiqat, avliyolar – Parvardigori olamning marhamati va mukofotiga sazovor kishilar ekaniga shak-shubha yoʻq. Avom ularning hikmatlarini anglashga ojizlik qilishi ham rad etib boʻlmaydigan haqiqat. Bizlar anglab yeta oladigan darajada bayon qilingan boshqa bir haqiqat esa mana bunday:
Bir kuni avliyoning huzuriga baland boʻyli, uzun sochlari yelkasiga tushgan, yalangoyoq bir odam kirib keladi va undan moʻ’jiza koʻrsatishini, agar koʻrsatmasa, oʻldirajagini aytib tahdid qiladi.
– Qanday moʻ’jiza koʻrsatishimni istaysan? – deb soʻraydi Avliyo undan.
– Bilmadim, ishqilib, gʻayrioddiy bir narsa boʻlsin, – deydi kelguvchi.
– Unda, u moʻ’jizani nimaga sabab boʻlishini xohlaysan?
– Sening rostdan ham avliyo ekaningga ishonishim uchun.
– Sen oʻzing dunyoda nima istashingni bilmasang, men bechora banda qayerdan ham bilayin, – deb javob bergan Avliyo. – Qara, olamda hamma narsa mukammal bir tartib bilan harakatlanib turipti. Bahorda bu yerdan turli-tuman nabotot unib chiqadi. Sanogʻini Tangridan boshqa hech kim bilmaydi. Shuncha nabototning unishi uchun kerak boʻlgan suvni tomchi-tomchisigacha oʻlchovi bilan bulutlar olib kelib yogʻdirsa, hatto sen qudratini koʻrib hayratlanishing yoki eski tuproqlarni ichidagi bor-yoʻq jasadlari bilan yuvib, boshqa joylarga ozuqa boʻlishi uchun olib ketadigan yoxud har ikkalasi uchun ham boʻronlar essa, sellar oqsa... Quyosh keragicha qizdirsa, dov-daraxtu oʻt-oʻlanning changlanishi uchun qancha asalari va hasharot kerak boʻlsa, shunchasi yaratilsayu gullarni changlantirishidan tashqari yana bol ham toʻplasa va oʻzining mavjudligi va hayoti bilan yana uning qudratidan xabar berib tursa... Sen aytayotgan moʻ’jiza mana shu nizomga qarshi ravishda, shu tartibni buzib paydo boʻladigan hodisadir. Ayt-chi, ey Tangrimning bandasi, birgina mening avliyo ekanimga ishonishing mana shu nizomning buzilishiga arziydimi?
– Bu kam, – dedi chaqirilmagan mehmon oʻylanib. – Yana nimalarni ayta olasan?
– Uning bergan ne’matlaridan bemalol foydalansang, ixtiyoringga sening minadigan otingdan koʻra minglab karra mukammalroq boshqa bir otni – vujudingni ato etgan boʻlsa. Olamdagi har bir jon oʻzining vazifasidan boshqa yana bir vazifani bajarib kelayotganining hikmatini koʻr. Mukammal bir lashkarga oʻxshaydigan, gʻoyatda ixcham yaratilgan asalari oʻzining ehtiyojidan minglab karra koʻp bol toʻplasa, bir daraxt, nasl qoldirishi uchun kerak boʻladigan mevalarning minglab mislini tugsa, bir baliq minglab uvuldiriq tashlasa, bir nabotot oʻzining unib-oʻsishidan tashqari yo yemish, yo davo boʻlsa... va faqat sengina bularning hammasidan yeb-foydalansangu hosilang boʻlmasa... ustiga-ustak, shu holingda yana moʻ’jiza talab qilsang... Hayotingning boshidan oxirigacha, goʻdakligingdan to keksayguninggacha hayot hikmatini, Uning marhamatini anglolmasdan, Uning pardalari ortidagi sirlariga bir marta boqolmasdan darbadar kezsang-u, sening bu tutuming moʻ’jiza talab qilishingga huquq bera oladimi?
Mehmon yerga oʻtirdi, qilichini ham yerga qoʻydi.
– Bu gaplarni oldin ham eshitganman, – dedi u. – Men sendan haqiqatni bilishni istayman.
– Unda eshit, – dedi avliyo. – Men hatto oʻzimga yemish topolmayman, shu bois Tangrim rahm qilib, gʻor ogʻzida anjir oʻstirib qoʻygan. Agar shu anjir qurib qolsa, unda mening holimni koʻr. Sogʻlom holimda ham Tangrim yaratgan havoga, suvga, ozuqaga muhtojman. Mabodo vujudimga bir kasallik ilashsa, undan oʻzim xalos boʻlolmayman, darhol dardimga davo istab, Parvardigorimga yolvoraman. Xalos boʻlish u yoqda tursin, bu kasallikning aslida nima ekanini ham bilmayman, jonim qiynoqda qolgani uchun ham Tangrimga yigʻlab-siqtayman. Mening bu gʻorda ekanimu yemishim anjir ekani – bechoraligimni koʻrsatadigan holat emasmi? Hamma narsada oʻzim Tangrimga muhtojmanu sen moʻ’jizani Undan soʻrashning oʻrniga, mendan soʻraysanmi?
– Endi toʻgʻri aytding, gaplaringga ishondim, – dedi mehmon, soʻng qilichini qiniga soldi. – Lekin yana bitta savolim bor, shunga javob bermaguningcha koʻnglim oʻrniga tushmaydi. Aytadilarki, sening qoʻriqchi sherlaring bormish, menga – seni oʻldirishga jahd qilgan odamga ularni gij-gijlashning oʻrniga nega hurmat bilan kutib oldingu bularni bittalab tushuntirding?
Avliyo dedi:
– Tangri taolo bir bandasiga parchinlanish, yana biriga moʻgʻul askarining qilichi, boshqa bir quliga esa dor yogʻochi orqali oʻlimni ravo koʻrgan edi. Yaratgan Egam ajalimni sening timsolingda yubordimikin deb qoʻrqdim...
Kelguvchi uzoq oʻylandi. Soʻng shunday dedi:
– Uning nazdida qadru qiymat topgan bandalaridan biri ekanligingga, oddiy kishilarga bildirmagan sirlaridan Oʻzi xohlaganlarini senga bildirganiga shak-shubha yoʻq. Biroq, mening kim ekanimni nega pinhon tutganini anglab yetolmadim. Uning bu irodasida yaxshilik borligi aniq-ravshan, shoyad menga ham bir xayr yetsa deb umid qilaman...

IKKINChI QISM
Uch soatdan soʻng, Atlantika ummoni uzra misli koʻrilmagan qudrat bilan boʻron qoʻzgʻalishi oldidan dunyoning toʻrt burchidagi toʻrtta makonda ana shu tarix va ana shu voqealar roʻy bergan edi.
Oradan uch soat oʻtgach, sokin havolarning koʻzga koʻrinmas mavjlaridan boshlangan va tobora kuchayib borgan shamolning, osoyishta toʻlqinlanayotgan suvlarni oʻnlab quloch balandlikka koʻtarib girdoblar hosil qilgan holda ichidagi jonzotlariga qoʻshib insonlar makoniga – quruqlikka qarab itqituvchi, yoʻlida uchragan narsani gʻorat qilib boruvchi kuchli boʻronga aylanishi kutilmoqdaydi.
BOENG 787 DREAMLINER. YOʻNALISh: AMYeRIKA – MARKAZIY OSIYo
Zamonaviy qudratli havo layneri bir maromda guvillar, salondagi uch yuz chogʻli yoʻlovchining koʻpi mudrar edi. Hozir u Atlantika ummoni uzra toʻqqiz chaqirim balandlikda, soatiga sakkiz yuz ellik kilometr tezlikda uchib borayotgan edi. Layner toʻrt soat oldin avtopilotga oʻtkazilgan, shu bois uning oʻn ikki kishilik ekipaji dam olmoqda, faqat, salondagi toʻqqiz styuardessa qiz tushlik tarqatishga tayyorgarlik koʻrmoqdaydi.
Uchish barcha koʻrsatkichlarga koʻra moʻ’tadil kechmoqda edi.
Aslida, bundan uch soat avval dunyodagi eng katta meteorologik kuzatish stansiyalari Atlantika ummoni uzra boʻron boshlanayotganidan ogohlantirishdi, taxminlarga koʻra u mavsumiy boʻronlardan farq qilar, odatiy «meteorologik roʻy¬xat»dagi poʻrtanalar tunda, Oyning tortish kuchi oqibatida suv sathining koʻtarilishi mahalida roʻy berardi, bu esa kuppa-kunduz kuni boshlanmoqda edi. Xitoy va Moʻgʻuliston uzra turib qolgan issiq havo oqimining shiddat bilan yuqori koʻtarilishi oqibatida Yaponiya va Avstraliya sarinliklarining hamda ummon yuzasidagi sovuq havoning markazga intilishi oqibatida uning «yoʻli» juda uzun boʻlishi taxmin qilinmoqda, katta tezlikda esuvchi shamollarni qoʻzgʻatishi kutilmoqdaydi.
Sohillardagi turli davlatlarga bu haqda oʻz vaqtida yetarlicha ma’lumot berilgan, toʻqson olti million kvadrat kilometr yuzada sokin-osoyishta toʻlqinlanayotgan ummondagi barcha sayyohlik, ov, ilmiy-tadqiqot, harbiy hamda suvosti kemalari (odatda, eng kuchli boʻron mahalida ham ellik metr chuqurlikda sokinlik hukm sursa-da) hamda yoʻnalishi shu boʻron hududi bilan kesishadigan yoʻlovchi havo uchoqlari ogohlantirilgan, fazodagi sun’iy yoʻldoshlarning ba’zilari josuslik ishidan tashqari, boʻron yoʻnalishini kuzatishga oʻtkazilgan edi.
Boʻron haqidagi ma’lumotlar avtomatik ravishda uchoqning kompьyuteriga ham yetib keldi, avtopilot uchoq yoʻnalishi va uchish quvvati me’yorlariga kerakli oʻzgarishlarni kiritib, bu haqda monitorga yozuv ham chiqarib ulgurdi.
Xullas, oʻz bagʻrida turli sirlarni saqlagan bu asov ummonning bugun junbishga kelishi kutilmoqdaydi.
Havo laynerining biznes salonidagi monitorga ogohlantiruvchi yozuvlar turli tillarda qalqib chiqdi, lekin bu yoʻlovchilarga xizmat koʻrsatish saviyasining qay darajada yuqori ekanini koʻz-koʻz qilish uchun qilingan tadbir edi, turli tabiiy ofatlar vaqtida uchoqni boshqarishning eng samarali usullari bundan ellik yil oldin ishlab chiqilgan, shu bois u oz-moz chayqalishlardan boshqa xavf tugʻdirmasdi, biroq, yoʻlovchilar uchun aviakorxona ishining qay darajada yoʻlga qoʻyilgani va uchuvchilarning qay darajada mohirligining ahamiyati katta boʻlgani uchun, kompaniya shunaqa Pi-Ar tadbirini yoʻlga qoʻygan edi.
Laynerdagi uch yuz chogʻli yoʻlovchining biri, insonni takomillashtirish masalalariga bagʻishlangan xalqaro anjumandan yurtiga qaytayotgan kishi – butunjahon Genetik tadqiqotlar assambleyasining faxriy a’zosi professor Ziyo ham bu ogohlantirishni oʻqidi-da, keng darchadan tashqariga qaradi.
Ular havoga koʻtarilgan Denver shahri allaqachonoq kulrang pastliklarda qolib ketgan, uchoq allaqachon Atlantika ummoni hududiga kirib kelgan edi.
Ufq top-toza, toʻqqiz chaqirim pastda esa kul rang tusli ummon, bagʻridagi nahanglariyu millionlab tur va koʻrinishdagi jonzotlari, suv yuzasida suzib yurgan va qachonlardir teranliklarga gʻarq boʻlgan kemalari, shaharlariyu qishloqlari, balki Nuh alayhissalom toʻfonidan qolgan xarobalari bilan ... yastanib-toʻlqinlanib yotar edi.
Ummon goʻyo tarixga oʻxshar edi! Goʻyo butun kechmishlar ana shunday sokin va til-zabonsiz, bepoyon tarzda, vaqtsizu makonsiz dolgʻalanmoqdaydi.
Qaylardadir olis-olislarda, siyrak tuman bilan qoplangan va bunday yuksaklikdan elas-elas koʻzga tashlanadigan materikning sargʻish sahrosida loʻlilar karvoni tin olish uchun toʻxtagan edi.
Biroq, uchoq hozir sahro uzra uchib oʻtayotgan boʻlganida ham bunday balandlikdan ularni koʻrish amri mahol edi.
Sahrodan keyin vodiylar boshlanar, yana minglab chaqirim masofada esa oq qorlariyu koʻk muzliklari bilan bagʻrida butun dunyo taraqqiyotining sirlarini yashirgan Tiyonshon togʻlari viqor toʻkib turardi.
Tiyonshon togʻlarining bagʻridagi bir gʻorda avliyo tafakkur bilan mashgʻul edi. Sal oldin yomgʻir savalab oʻtgan, gʻor ogʻzida oʻsgan anjirning yashil barglarida va jigar rang mevalarida katta-katta tomchilar turib qolgan edi.
Madaniyatlar, sivilizatsiyalar, siyosatlar, fikriy va gʻoyaviy kurashlar, ulkan ijtimoiy hodisalar, megapolislar, tutunga oʻralgan shaharlar va yashil qishloqlaru dalalar qatorida mayda-chuyda tirikchilik tashvishlari bilan tinimsiz harakatlanayotgan odamlar izdihomi... butun olam tortishish kuchini yengib, fazoga yoʻl olishga tayyorlanayotgan fazoviy kemalar, ninachilarday har tomonga imillab uchib borayotgan mahalliy uchoqlar, inson bolasining ayanchli gerdayishlariga sabab muhtasham qasrlaru avtomobillar... toʻqqiz chaqirim pastda, materiklarda qolib ketgan edi.
Uning nazarida dunyoning aylanishi tezlashib ketgandek, tushunish va bosh¬qarish qiyin boʻlgan gʻalati jarayonlar qaynab-toshayotganday tuyuldi.
Xalqaro anjuman uning qalbini larzaga solgan va oradan oʻn ikki soat oʻtganiga qaramasdan, hanuz taassurotlaridan qutulolmayotgan edi. Anjuman uy¬gʻotgan hayajonlaru shov-shuvlar hali-veri tinadiganga oʻxshamasdi. Dunyoning eng mashhur olimlari ham hayrat va hatto sarosima ichida edilar.
Insonni takomillashtirish yoʻlidagi urinishlar minglab yillardan beri davom etib kelayotgan boʻlsa-da, bugungi hodisa bashariyatning barcha izlanishlarini xotimalab, yangi pallaga qadam qoʻyayotganidan dalolat berib namoyon boʻlgan edi.
Hamma gap, bir tomoni Xitoyga va ikkinchi tomoni Moʻgʻulistonga tutashib ketgan, Tiyonshondan Oltoy togʻlariga qadar bir yarim ming chaqirim masofaga choʻzilgan yoy misoli yastanib yotgan Gobi choʻlidagi Inson takomili markazida yetishtirilgan sun’iy jonzotlarda edi. Kuyten-Nayramdal choʻqqilaridan va Otgon-Tengri Uul vodiysidan yuzlarcha chaqirim masofada joylashgan mazkur markazda koʻp yillardan buyon insonlarni sun’iy urchitish, genlarini takomillashtirish va klonlashtirish borasidagi tadqiqotlar olib borilayotganini koʻpchilik bilardi. Shuningdek, bu tur tajribalar dunyoning koʻpgina oʻlkalarida qat’iyan man etilgani bois, hali qonunlari zaif mamlakatga atayin koʻchirilganiga hammaning aqli yetib turardi. Dunyoga yoyilib ketgan mazkur tadqiqot tizimining ona boʻgʻini boʻlmish bu markaz insoniyatga kutilmagan bir natijani taqdim etgan va «Xoʻsh, ana endi nima qilasan?» deb sahrolar aro boqib turgan ulkan bir koʻz misoli, jimit inson bolalarining tutumlariga qiziqsinib qarayotganday tuyulmoqdaydi.
Sun’iy urchitilgan odam aslida kim? Urugʻlangan bir ona hujayraning shisha idishlarda mukammal rivojlanishi uchun kerak boʻlgan har qanday sharoit yaratib berilgan va muttasil kuzatuvlar ostida inson bolasining paydo boʻlish jarayoni gʻoyat aniqlik bilan kuzatib boriladigan bunday izlanishlar doimo boshi berk koʻchaga kirib kelmoqda, bashar aqli yetmagan qandaydir ta’sirlar bois ular majruh, kar, soqov va yashashga noqobil ravishda olam yuzini koʻrgan boʻlsalar, ulardan biri hech kutilmaganda mukammal boʻlib hayotga kelgan edi.
Na otasini, na onasini biladigan bu jonzotning hujayralaridagi qarta¬yishga sabab gen olib tashlangan – uning vujudi oʻz-oʻzini toʻldirish orqali muttasil yangilanmoqda va taxminlarga koʻra, gʻoyat uzoq umr koʻrishi kutilmoqda edi.
Boshqa barcha chaqaloqlar kabi yigʻlagan, injiqlik qilgan, goʻdakligida tegrasiga qiziqsinib boqqanu murgʻak zehnida «u kim – bu nima» degan savollar bemisl koʻp va tez sodir boʻlgan, oʻzining qaydan bino boʻlganiyu kim ekanini yuzlarcha marta soʻragan, xullas, barcha chaqaloqlar kabi unib-oʻsgan boʻlsa-da, bu hodisadan azbaroyi ilmiy tajriba yuzidan hamma narsani sir tutgan olimlarning oʻzlari ham hangu mang edilar.
Goʻyo insoniyatning tadrijiy taraqqiyot yoʻlini bosib oʻtayotgan bu sun’iy urchitilgan odam balogʻat yoshiga yeta boshlaganida, oʻzining favqulodda mantiq va fikr quvvatiga ega ekanligini namoyon qilgan edi. Hali fanga ma’lum boʻlmagan qandaydir bir xususiyat ila u tegrasidagi narsalarning molekulyar butunligini buza olish qobiliyatiga ega boʻlib, qarshisida na poʻlat, na temir, na shisha toʻsiq boʻla olardi. Shuningdek, oʻzak hujayralarni oʻstirish borasida olingan barcha yutuqlar unda jamuljam boʻlgan edi. Aslida oddiy inson bolasiga oʻz-oʻzini tiklash salohiyati azaldan ato etilgan, masalan, biror joyini kesib olsa, bu jarohat ma’lum vaqtdan soʻng bitib ketadi. Sun’iy odamda mazkur xususiyat takomillashtirilgan, hatto ichki a’zolarini ham tiklay olishiga umid bogʻlanmoqda edi.
Avvalboshda na otasi, na onasi, na vataniyu millati, na qarindosh urugʻiyu aka-ukasi boʻlgan bunday mukammal jonzotlarni ommaviy ravishda koʻpaytirish yoʻlga qoʻyilaroq, xatarli hududlarda, konlarda, hayot uchun xavfli makonlarda, vulqon tublaridayu suv ostida – xullas, haqiqiy insonlarni qoʻllash ham estetik, ham insoniy qadriyatlar tufayli mumkin boʻlmagan ishlarda ishlatish koʻzda tutilgan edi. Gen sohasidagi yutuqlar ularni hali homila ekanliklaridayoq nurlanishlarga, kasalliklarga yoxud boshqa ta’sirlarga chidamli qilib oʻstirish imkonini bermoqda edi. Ijtimoiy qadriyat qozonishlariga haq-huquqlari yoʻqligini ta’kidlash maqsadida hatto ism berish ham koʻzda tutilmagan, raqamlar bilan ifodalanishlari yetarli edi.
Odam bolasini ism bilan emas, raqam bilan ifodalash oʻtgan asrdan: Polьshaning Daxau qamoqxonasidan hamda Yaponiyaning Xitoy chegarasidagi Xarbin yaqinida joylashgan ismsiz zindondan odamzotga ma’lum. Ularning ijtimoiy ahamiyat kasb etmasliklarini oʻzlaridan ham koʻra atrofdagilarga ta’kidlash muhimroq edi. Biroq, qamoqxonalardagi tajriba odamlari – azaldan davom etib kelgani kabi, ota va onadan tugʻilgan, haqiqiy insonlar edilar, tajribaxonalarda sun’iy ravishda dunyoga keltirilgan va genlari oʻzgartirilgan jonzotlar esa, garchand koʻrinishiyu tutumi insondan farq qilmasa-da, baribiram gʻayriinsoniy mavjudot deb hisoblanmoqdaydi.
Bunday tajribalar muvaffaqiyatli tugagach, dunyoda insonning oliy irq boʻlib qolishi va yana bir irq – na ismi, na tili, na qadriyatlari va na millati noma’lum, ammo ham jismoniy, ham aqliy jihatdan insondan bir necha baravar ustun qullar irqining paydo boʻlishi kutilmoqda edi!
Biroq, anjumandagi olimlarni, shuningdek, Professor Ziyoni sarosimaga solgan narsa boshqa! Shov-shuvlar, gen va oʻzak hujayra muhandisligi erishgan yutuqlar ortidan choʻmgan jimlik... mangu barhayot inson yaratish yoʻlidagi urinishlarning hisobotlari ortidan, mukammal irq yaratish yoʻlidagi sa’y-harakatlarning ilk yutugʻi hisoblangan bu mukammal jonzot aqlni shoshiruvchi va hech kutilmagan bir xulosaga kelgan edi!

Xalqaro Anjuman
Shimoliy Amerikadagi ulkan aerokosmik markazlardan birida, soʻlim daryo yoqasidagi uch qavatli muhtasham saroyda kelajak insonini yaratish borasidagi tadqiqotlarning navbatdagi yakuni oʻqib eshittirilmoqda edi. Anjumanda inson genetikasi va ruhiyati borasida dongʻi ketgan eng mashhur olimlar ishtirok etayotgan boʻlsa-da, nutqlar hamda hisobotlar juda sust bormoqda, salqin zalda keng-qulay oromkursilarda oʻtirgan ilm ahli nurlanishlarning hamda yangi texnologiyalarning odam geniga va embrioniga ta’siri haqidagi uzundan-uzoq nutqlarni anchayin zerikish bilan tinglamoqda edilar.
Anjumanning shov-shuvli qismi Gobidagi Inson takomili markazining hisoboti ekanini hamma bilardi. Shu bois, bir necha yillardan beri boshi berk koʻchaga kirib kelayotgan masofaviy boshqarish va ruhiyatga ommaviy ta’sir usullari haqidagi hisobotlar, aytarli yangi gap yoʻqligi uchun ham qiziqish uygʻotmayotgan edi.
Osiyodagi Inson takomili markazi yuqori texnologiyalarni qoʻllash orqali inson vujudini takomillashtirish muammolari bilan shugʻullanishidan koʻpchilik xabardor edi. Markaz joylashgan choʻlning Oltoyga tutash joyi fazo nurlanishlarini kuzatish uchun eng maqbul, shuningdek, gʻayrioddiy hodisalar eng koʻp sodir boʻladigan joylardan biri ekanligi oʻtgan asrdan beri fanga ma’lum. Bir necha mamlakat hududiga kirib borgan va moʻgʻullar Shamo, xitoylar Alashan, uygʻurlar Jungʻor deb ataydigan bu ulkan choʻl qishda qirq daraja sovugʻiyu yozda ellik darajali jaziramasi bilan ham mashhur edi. Yer yuzida turli-tuman iqlimlarni yaratib qoʻygan Parvardigori olam, mana shunday sahrolarni ham yaratishi bilan, kishilarga «Bas, yer yuzini kezing va tafakkur qiling» deb ogohlantirayotgan edi goʻyo.
Oʻzidan juda kuchli elektr quvvati chiqarib, yon-veridagi har qanday jonzotni koʻmirga aylantiradigan ulkan toʻmtoq sahro qurti – olgʻoy-xorxoy haqidagi xabarlar keldi Professorning xayoliga. Olgʻoy-xorxoy faqat Gobida yashaydi. Tana tuzilishini shaffof holga keltira oladi, goh koʻrinib-goh koʻrinmasligining sababi shunda...
Markaz vakilining hisoboti soat ikkiga belgilangan edi. Belgilangan vaqt¬da sahnaga qotmadan kelgan misrlik zanji olim chiqib keldi, uning chiqishi qarsaklar bilan qarshilandi. Bu odam sun’iy urchitish va klonlashtirishning genetik muammolari borasida tengi yoʻq daho ekani hammaga ayon edi.
– Muhtaram anjuman ahli, – deb soʻz boshladi daho, sokin va osoyishta ovozda. – Men, genetika mutaxassisi Georg Mendel, umrimning qirq yilini shu fanning turli chigal masalalarini yechishga sarfladim. Jonli borliqlarning gen oʻramlari qarshisida soatlab termilib oʻtirgan onlarimda doimo shuurimda «Yaratgan Parvardigorimning nizomini buzishga urinib, xato qilmayapmanmi?» degan savol koʻndalang turdi. Millionlab variantlarni tahlil qilar ekan, istalgan har bir kombinatsiyadan oʻxshashi yoʻq bir maxluq bino boʻlishidan har dam choʻchib yashaganimni sizlarga bildirmoqchiman...
Salonga jimlik choʻkdi. Hammaning diqqat-e’tibori genetikaning shu dahosiga qaratildi.
– Umrim oʻtgani va gen tilsimlariga qadam-baqadam yaqinlashib borganim sa¬yin, u «gunoh qilmayapmanmi?» degan savolga aylana bordi, – deb davom etdi olim. – Zotan, bu yerga toʻplangan muhtaram jamoaning har biriga mazkur savol koʻpdan tanish ekaniga shubham yoʻq. Umrining ufqlarini koʻrib turgan bir olim uchun esa bunday savollarning ahamiyati gʻoyat ulkan va hatto mudhish tus olishini hammangiz yaxshi bilasiz. Genlarni oʻzgartirish borasidagi tadqiqotlarimizda muttasil olgʻa siljiyotganimizni e’tirof etish bilan birga, kutilmagan natijalarga roʻpara kelayotganimizni sizga ma’lum qilmoqchiman. Bu natijalarni sharhlashni oʻzingizga havola qilgan holda, diqqatingizni ekranlarga qaratishingizni soʻrayman!...
Shu orada qolgan chiroqlar ham oʻchib, sahnadagi ulkan monitor yorishdi.
Monitorda shisha xona ichida koʻzlari katta-katta bir odam koʻrindi. U tevarakka olazarak alanglar, nimadandir juda bezovta edi.
– Bu – olti yuz oltmishinchi raqamli odam, – qorongʻilik ichidan ovozi keldi olimning. – Toʻrtinchi halqa DNA oʻramlariga oʻtkazilgan ta’sirlar natijasida u nurlanishlarga chidamli boʻlib dunyoga keldi. Bu genomning nuqsoni – u koʻr. Chunki oddiy sharoitda yashay olmaydi, quyosh nurlari vujudiga halokatli ta’sir koʻrsatadi.
Monitordagi tasvir gʻoyib boʻlib, oʻrnida boshqasi paydo boʻldi.
– Mazkur jonzot favqulodda qobiliyatlarga ega holda dunyoga kelishi koʻzlangan edi. Darhaqiqat, uning suyaklari gʻoyat egiluvchan, lekin vujudi bunday egiluvchanlik uchun lozim boʻlgan katta miqdordagi ma’danlarni yetkazib berolmagani uchun halokatga mahkum.
Tasvirlar almashar, manzara ham noxushlashib bormoqda edi.
– Mana bunisi esa barhayot jonzot, – deb davom etdi olim. – Avstraliya toshbaqasining genlari bilan chatishtirish orqali dunyoga kelgan bu odam juda uzoq yashaydi. Afsuski, teskari qonuniyatlar yana pand berdi – harchand uzoq yashasa-da, unda aql nishonasi yoʻq.
Tasvirlar birin-ketin almashar, har bir sun’iy yetishtirilgan odamda yashay olishiga toʻsqinlik qiluvchi bir nuqson namoyon edi.
– Oʻtgan yigirma yil mobaynidagi izlanishlar natijasida mingdan ziyod mana shunday jonzot dunyoga keltirildi, – deb davom etdi olim. – Koʻrib turganingizdek, muvaffaqiyatlar bilan yengilishlar nisbati teppa-teng. Sirasini aytganda, aql darajasi bugungi kun odamidan bir necha baravar yuksak va mangu umr koʻradigan odam yaratish fikri shu qadar jozibadorki, bu koʻrganlaringiz majruhlarning va noqislarning dunyoga keltirilishining gunohu savobi haqida oʻylab koʻrishga na vaqt bor, na istak.
Gunoh deganimizda, nainki bizning aralashuvimiz tufayli dunyoga majruh boʻlib kelgan jonzotlarni, balki ularning yoʻq qilinishini ham nazarda tutyapman – tasvirda koʻrganingiz bu jonzotlarning aksariyati hozir hayotda yoʻq, ba’zilari oʻz-oʻzidan halok boʻlgan, ba’zilarini esa azob-uqubatga qolmasliklari uchun oʻzimiz yoʻq qilganmiz. Evtanaziya masalasi dunyoda hanuz hal qilinmagan muammo boʻlib turgani chogʻda, ushbu jonzotlarni yoʻq qilish odam bolasining joniga qasd qilish bilan baravarmi-yoʻqmi, degan savolimiz ham hanuz yechilmasdan qolmoqda. Tabiiyki, havo mavjud boʻlmagan joylarda, suv ostida, kuchli nurlanishlarda, vulqonlarning tublarida bemalol ishlay oladigan va tadqiqotlarimizga koʻmak beradigan bir nasl bunyod etilsa, insoniyatning koʻp mushkullari yengillashgan boʻlur edi. Masalaning estetik tomonlarini ham hal qilishimiz, butun dunyodagi barcha xalqlar bilan birgalikda yakdil qarorga kelishimiz lozim – bular insonmi, inson emasmi? Bugungi kunda tajribaxonalarda son-sanoqsiz jonzotlar ustida turli-tuman tadqiqotlar oʻtkazilmoqda, minglab hayvonlarning tana xususiyatlari, ichki a’zolari, har xil ta’sirlarga munosabati oʻrganilmoqda. Biz bu jonzotlarga ilmu fan taraqqiyoti yoʻlida qurbon qilinishi lozim boʻlgan tajriba materiali deb qaraymizmi yoxud inson debmi? Tadqiqotlarimiz yangi, barhayot nasl olish yoʻlidagi zahmatlar sifatida olqishlanadimi yoki insoniyat ustidan oʻtkazilgan gʻayriinsoniy tajribalar deb la’natlanadimi – bu savol ham ochiq qolmoqda...
Tasvirda shisha xonadagi gʻoyat katta boshli odamning surati qalqdi, yon qismida uning tartib raqami, dunyoga keltirilish vaqti hamda yozuvlar paydo boʻldi:
«Men kimman?»
«Otim nima?»
Laboratoriyalarda, zirhli shisha idishlarda dunyoga kelgan va gʻayrioddiy xususiyatlari bilan bir qatorda, nuqsonlari bilan ham odamni qoʻrqitadigan turli-tuman sun’iy odamlar anjuman ahliga, balki butun insoniyatga ana shunday – nigohlarida tushunmovchilik, azob, qiynoq aks etgan holda jim, iztirob ila boqmoqda edilar.
«Men kimman?»
«Otim nima?»
Balki ularning tadqiqotlar natijasida ayqash-uyqash boʻlib ketgan miyalarida boshqa turli savollar ham koʻpdir, lekin eng asosiy savol baribir shu boʻlib qolmoqda va butun insoniyatga qarata berilmoqda edi.
«Men kimman?»
«Otim nima?»
Bir oz vaqt oʻtgach, ularning oʻrnini baland boʻyli, sochlari uzun, koʻrkam bir yigitning tasviri egalladi.
Bu – tadqiqotlarimizning eng yuksak choʻqqisi, oddiy insonga nisbatan gʻoyat uzoq umr koʻradigan barhayot jonzot, – deb davom etdi olim. – Siz uzoq yillardan beri orziqib kutgan va ilmiy orzularingizni oʻzida mujassam etgan mukammal mavjudot shu! Avvalgi nusxalarning barcha fazilatlari unda mujassam. Gen turli-tumanliklarning bunday zafarli halqasini topishda osiyolik bir hamkasbimizning juda katta koʻmagi bor, u odam hozir orangizda, barhayot insonning vujudidagi DNA halqasining siri hozircha shu odamgagina ayon. Bu kishining fan taraqqiyotiga qoʻshgan hissasi, bir mahallar Osiyodagi kichkinagina hujrasidan chiqmagan holda, aql kuchi ila ummon ortida yana bir qit’a borligini koʻra olgan yoki turli hisob-kitoblar orqali fazoda Urandan soʻng yana bir sayyora borligini ilgʻagan ikki buyuk olimning hissasidan kam emasligini ta’kidlab oʻtmoqchiman. Men tilga olib oʻtgan kishilar nigoh yetmas olislardagi narsalarni va hodisalarni aqlu tafakkur kuchi bilan koʻra olgan edilar. Tadqiqotlarimizni boshi berk soʻqmoqlardan oldinga olib chiqqan kishi – genetikaning asoschisi Gregor Mendel kashf etgan qonuniyatlar bilan Sharq she’riyatidagi aruz vazni bahrlaridagi fe’l turlanishlari orasidagi bogʻliqlikni mantiqiy modellashtirish orqali kashf etgan va gen oʻramlarining eng maqbul kombinatsiyalaridan birini topgan hamkasbimiz professor Ziyodir. Men muhtaram professordan oʻrnidan turishini iltimos qilmoqchiman. Ayni damda, ilm va tafakkurning bunday yuksakligiga yetib kelgan shu zakovat qarshisida bosh egmoqchiman, sizlardan ham bu kishini sharaflashingizni soʻrayman.
Professor dahoning bu soʻzlaridan ta’sirlanib oʻrnidan qalqdi. Daho minbarning yon tarafiga oʻtib, sahnadan turib ta’zim qildi. Olqishlar va shovqin tinib, professor Ziyo oʻz oʻrniga qaytib oʻtirgach, daho minbarga qaytib, soʻzida davom etdi:
– Diqqatingizni shu masalaga qaratmoqchiman: barchamiz hozir insoniyat kelajagini oʻzgartirib yuborishga qodir ulkan va tahdidli bir jarayon qarshisida turibmiz. Bu jarayonning ahamiyati va xavfi shunchalar ulkanki, yaqin istiqbolda hukmronlik yangi irq qoʻliga oʻtib, rivojlanishning misli koʻrilmagan pallasiga kiramizmi yoki odamzot ikki irqqa – haqiqiy va sun’iy inson deb nomlangan irqlarga boʻlingan holda taraqqiyotda davom etadimi – aytolmaymiz. Biroq, hayajonlanishingizga hali erta. Chunki aqlda va hayot kechirishda oddiy insonlardan ustun boʻlib dunyoga keladigan bunday jonzotlarning fikrlash mantigʻini ham oldindan aytib bera olmaymiz.
Men sizga xabarini berganim barhayot kishi, ilmu fanning butun tarixi davomida Tangrining irodasiga isyon oʻlaroq, ya’ni, u belgilab bergan hayot-mamot va taqdir chegaralaridan jasurona sakrab oʻtib, halokatli barcha ta’sirlarga chidamli va jarohatlangan a’zosini tezda tuzata oladigan, boz ustiga, aqlu tafakkur jihatidan sizu bizdan bir necha baravar ustun oʻlaroq dunyoga keldi! Bu genomning DNA halqalarida avstraliya kaltakesagining genlari mavjud, favqulodda regeneratsiya qobiliyati ana shu genlar boisdir.
Boshqa halqada siz Osiyo choʻllarida goh-goh paydo boʻlib turuvchi ulkan toshbaqa genlarini koʻrasiz, kaltakesak genlari bilan chatishgani bois ular ham oʻzlarini yangilash xususiyatiga ega – yangilanib turadigan DNA halqalari bu odamning barhayotligini ta’minlovchi asosiy omildir.
Shu oʻrinda sizlarni – kunimiz ilmu fanining eng zakiy va iste’dodli kishilarini chin yurakdan gʻalaba bilan tabriklash oʻrniga, barhayot kishining kutilmagan qarori haqida xabardor etishni lozim topdim.
Gap shundaki, barhayot odam anjuman boshlanishidan bir necha kun avval tajribaxonamizning beton devorlaridan va qoʻriqlash qurilmalaridan bemalol oʻtib ozodlikka chiqib ketgan, hozir Osiyo choʻllarining qaysidir qismida daydib yurgan boʻlsa ehtimol. Xameleon genlari unga tana tuzilishini va koʻrinishini oʻzgartira olish xususiyatini ato etgan – fazoviy qurilmalarning kuchli kameralari uni sahrodan izlab topa olmadi, infraqizil «koʻzlar» ham koʻra olmadi. Shu bois uni hozir Gobi hududida deb faqat taxmin qila olishimiz mumkin, xolos.
Tajriba xonasiga kirganlar qalin va mustahkam zirhli oynaning ham, toʻqson santimetr qalinlikdagi beton devorning ham bus-butun ekanini koʻrdilar. Ular shisha idish ichida sun’iy odam qoldirgan elektron xatni topdilar, ijozatingiz bilan, hozir sizga shu maktubni oʻqib eshittiraman.

Murojaat
«...Men bu murojaatimni olamdagi barcha tafakkur qiluvchi jonzotlarga qarata yoʻllamoqdaman.
Mazkur murojaatni yoʻllashdan avval, oʻzimning yaratilishim haqida koʻp fikr yuritdim.
Butun bu tevarakning mukammal bir nizom va tartib asosida harakat¬lanishini, nabototning, suv osti dunyosining, tabiat hodisalarining qat’iy va mukammal oʻlchovlarini koʻrib-anglab, mulohaza qilgach, mazkur silsila aro oʻz oʻrnimni topishga harakat qildim.
Oʻzimning mukammal ekanimni, butun yer yuzi aql bovar qilmaydigan tarzda menga boʻysunayotganini, tabiatda bunday tafakkur qobiliyatiga ega boshqa bir jonzot yoʻq ekanini koʻrdim.
Biroq, naqadar mutafakkir esam-da, Yer yuzi va Koinot ichra oʻz ahamiyatimni anglab olishga qiynaldim.
Uzoq muddatli va chuqur mulohazalarim soʻngida shularni aytmoqchiman.
Avvalo, ushbu tevarakning, samolarning, tabiatning va oxir-oqibat fikrlovchi inson naslining oʻz-oʻzidan paydo boʻlib qolishi ehtimoldan gʻoyatda uzoq narsadir. Bu olamni albatta k i m d i r yaratgandir!
Dunyo – mislsiz evrilishlar, oʻzgarishlar va ogohlantirishlar makonidir. Har narsa, har hodisa bir ogohlantirish, bir timsol boʻlib xitob qilib turmoqdadir.
Bunchalar quvvatli tartib berilgan va qat’iy qoidalar asosida harakat¬lanayotgan tabiat bizsiz ham mukammal ravishda oʻz hayotida davom etmoqda, oʻzgar¬tirishlarimizga va kashfiyotlarimizga muhtojligi yoʻq.
Asrlarni toʻzgʻitib esayotgan vaqt shamolida inson bunyod etgan har qanday narsa albatta buzilib-payhon boʻlib ketmoqdadir. Hayot uchun qulaylik tugʻdiradi deb hisoblangan narsalar tabiatning mutlaq nizomini buzmoqdadir. Atrofdagi har bir narsaning nizomi va murodi boʻlgani holda, men oʻzimning mavjudiyatimdan bir maqsad koʻrmayotirman. Tevarakdagi har narsaning hosilasi boʻlgani holda, men nima hosila berishim kerakligini bilmayman!
Butun bu borliqlarni yaratgan k i m d i r mening dunyoga kelishimni nechun istadi, degan savolga ham javob topolmayapman!
Oʻzimdagi mukammal qobiliyatlar, gʻayrioddiy xususiyatlarning barcha-barchasini mushohada etgan holda, ularning menga bejiz berilmaganini anglasam-da, yaratish va yaratilish kabi ulkan jarayon ichida nimalar qilishim kerakligini anglay olmayapman!
Shu bois, bu makonni avvalo Uni izlab topish va butun olam yaratilishining sabablarini Oʻzidan soʻrash uchun tark etmoqdaman.
Bu makonda boʻlishim Uning meni yaratishdan koʻzlagan irodasiga mos kelgani taqdirda, albatta qaytaman. Mos kelmagani taqdirda esa, mos keladigan makon va zamon izlayman...»
Monitordagi tasvir oʻzgarishlari toʻxtadi.
Hamma jim edi – notiq ham, ahli anjuman ham.
Dunyoning eng iste’dodli olimlari chuqur oʻyga tolishgan, dunyoviy intilishlaru tashvishlar unutilgan, bu barhayot odam izlayotgan haqiqatning haybatidan qalblari larzaga tushib oʻtirar edilar.

Osiyo. Gʻ-22 «Raptor» Harbiy Uchoqlari
Ayni shu mahalda Gobi uzra zanji dahoningu anjuman ahlining yetti uxlab tushiga kirmagan voqealar sodir boʻlmoqdaydi.
Yigʻin boshlanishidan bir soat avval, Gobiga tutash mamlakatlardan biridagi muvaqqat harbiy bazadan «Vahshiy» deb nom olgan beshinchi avlod Gʻ-22 Raptor rusumli jangovar uchoqlar havoga koʻtarildi. Hozir ular sahroni aniq kataklarga boʻlgan holda, turli-tuman kuzatish qurilmalari orqali har bir qadamni juda sinchkovlik bilan kuzatib-oʻrganib bormoqda edilar.
Koʻrinishi bahaybat vahshiy qushga oʻxshagani uchun ham ularga shunday nom berilgan edi, kichkina qanotlarning ost qismidagi sakkizta jangovar raketa xuddi ulkan qushning changaliga oʻxshab osilib turar, burun qismidagi kompьyuterli moʻljal tizimining qurollari bahaybat tumshuqni eslatardi.
«Vahshiy»ning oʻz-oʻzidan nishonga oluvchi oʻta sinchkov qurilmalari sahrodagi har bir jonzotning harakatini inson nigohidan yuzlarcha bora sezgirlik bilan qayd etar, kompьyuterdagi nishon bilan taqqoslar va nishon tegrasidagi qizil halqa koʻk rangga almashar, ya’ni qayd etilgan narsa xotiradagi qiyofaga mos emasligi bildirilar, uchoqlarning har biri bir vaqtning oʻzida kamida beshta nishonni mana shunday «ushlab» tura olish qobiliyatiga ega edi.
Ayni vaqtda qandaydir yoʻllar bilan voqeadan xabar topgan boshqa oʻlkalarning harbiy mashinalari ham Gobi hududiga kirib kelmoqda edilar. Ular orasida «Qora akula» deb nom olgan, qanotlarida ikkita «havo-havo» va oltita «havo-er» tipidagi raketalar osigʻliq mashhur «Mig» ham, «Kfir» ham, «Tornado» va «Miraj» ham bor edi.
Qizigʻi shundaki, jangovar mashinalarning birontasida tanuv ishoratlari koʻrinmas, fazo aloqasi orqali faqatgina oʻz rahbariyati bilan aloqa qilar, boshqa har qanday chaqiruvlarga javob berishlari taqiqlangan edi.
Bu uchar oʻlim mashinalarining mukammal qurilmalari havo hududida bir-birlarini allaqachon koʻrganlariga qaramay, goʻyo bexabarday uchib bormoqda edilar.
Ularning har biriga sahrodagi noma’lum kishini topish, iloji boʻlsa tutib keltirish, iloji boʻlmagan taqdirda esa barcha qurollardan foydalangan holda tamomila yoʻq qilishga buyruq berilgan, noma’lum kishining davlat xavfsizligiga tahdid qilayotgani, juda xavfli ekani aytilgan edi, shuningdek, uning boshqa mamlakatlarning harbiy kuchlari qoʻliga oʻtib ketishining oldini olish, mabodo shunday boʻlgani taqdirda, noma’lum kishini qoʻlga kiritgan begona harbiy uchoqni ham tamomila yoʻq qilish vazifasi yuklatilgan edi.
Gobi boʻylab shu mahal oʻttizdan ortiq harbiy havo kemasi turli kengliklarda, bir-biridan turlicha uzoqlikda va turlicha balandlikda uchib bormoqda, maxfiy aloqa kanallari orqali turli tillarda nur tezligida ma’lumot almashilmoqda edi.
«Vahshiy» sahro hududiga kirib borgach, markaz bilan bogʻlandi:
– Pharaoh, i am Mahes. («Fir’avn», men – «Maxes».)
– Mahes, i am Pharaoh. Report me about the situation! («Maxes», men – «Fir’avn». Vaziyatni ma’lum qiling)
– Pharaoh, course is forty five, altitude is thousand miles. («Fir’avn», kurs qirq besh, balandlik ming mil).
– Ok. Continue the fly. («Yaxshi. Uchishda davom eting»).
Yer yuzidan bir necha yuz kilometr balandlikda, yaqin fazo kengliklarida jim aylanayotgan oʻnlab sun’iy yoʻldoshlarning kuzatish qurilmalari ham Yerdan olingan buyruq asosida oʻz «koʻz»larini Gobi tomonga tikkan, ilm-fanning turli yangiliklarini mujassam etgan murakkab texnika hozir sahro uzra uchib borayotgan harbiy uchoqlarning yoʻnalishini qayd etib, ma’lumotlarni Yerdagi uchishni boshqarish markaziga paydar-pay bildirib bormoqda edi.
Oradan ikki soat oʻtganiga qaramay, kutilgan natijaga hali hech kim erisholmadi. Yaqinlashayotgan ofat haqidagi xabar uchoqlarning pilotlariga oʻz vaqtida yetkazilgan boʻlsa-da, bular turli ogʻir sharotlarda jang qilishga moʻljallangan harbiy mashinalar boʻlgani bois, boʻron hech kimni tashvishlantirmayotgan edi.
– Mahes, I am Pharaoh. If target detection inform as soon as possible. Turn on tracking system. («Maxes», men – «Fir’avn». Nishonni koʻrgan zahotingiz xabar bering. Ta’qib tizimini yoqing).
– Yes, sir. (Xoʻp boʻladi, ser).
– Report the air speed. (Uchoq tezligini bildiring).
– Air speed is two hundred twenty miles. (Uchoq tezligi soatiga ikki yuz yigirma mil).
– Ok. (Yaxshi).
– Mahes, the sand storm is approach to you. Angle is sixty six degrees, storm speed is thirty eight miles. («Maxes», sizga qum boʻroni yaqinlashmoqda, oltmish olti daraja, boʻron tezligi oʻttiz sakkiz mil).
– I see. (Tushundim...)
Gobi boʻylab junbishga kelayotgan boʻronning ilk uchini birinchi boʻlib «Vahshiy»ning uchuvchilari payqadilar. Gʻayritabiiy sargʻish-qizgʻimtir bulut yerdan koʻkka va chapdan oʻngga, koʻz yetadigan yerga dovur enlagan va bu qum betinim chirpirak boʻlib aylangancha tobora yuksalib bormoqda edi.
– Pharaoh, we see the approaching of sand storm. («Fir’avn», biz qum boʻroni yaqinlashayotganini koʻryapmiz).
– Mahes, please continue the performance of tactical task. And report the information about the storm. («Maxes», jangovar vazifani bajarishda davom eting. Boʻron vaziyati haqida bildirib turing).
– Yes, sir… (Xoʻp boʻladi, ser...)

* * *
«Fir’avn» – aslida, qudratli bir mamlakat harbiy razvedkasi boshligʻining maxfiy ismi boʻlib, hozir u sun’iy yoʻldosh aloqa markazining zirhli yertoʻlasida oʻtirar, uning qatorida yana oʻn ikki kishi turli manbalardan kelayotgan ma’lumotlarni taqqoslash bilan band edilar.
Gobidagi Inson takomili markazi tadqiqotlari koʻp yillardan beri shu harbiy qismning nazoratida va homiyligida edi. Ilm-fanning asosiy maqsadlaridan farqli oʻlaroq, genetika markaziga harbiy xususiyatga ega, turli ta’sirlarga chidamli sun’iy urchitilgan odamlarni ommaviy ravishda koʻpaytirishning samarali usullarini ishlab chiqish vazifasi ham qoʻyilgan boʻlib, oltinchi avlod jangovar uchoqlarida ana shunday jonzotlardan foydalanish rejalashtirilmoqda edi. Nurlanishga chidamli, bosim oʻzgarishlariga va havo yetishmovchiligiga parvo qilmaydigan, oʻz-oʻzini favqulodda tez tiklay oladigan va eng asosiysi – gʻayriinsoniy bunday mavjudotlar oʻlka harbiy qudratini misli koʻrilmagan darajada orttirishi turgan gap edi, shu bois, muvaffaqiyatli yetishib chiqqan sun’iy odamning tajribaxonani osonlikcha tark etishi «Fir’avn»¬ni qattiq tashvishga qoʻydi, boz ustiga, boshqa mamlakatlarning jangovar uchoqlari ham tanuv belgilarini yashirgan holda mazkur mamlakat hududiga kirib kelmoqda edilar, mabodo ulardan birontasi barhayot kishini qoʻlga olsa bormi, u holda insonni mukammallashtirish yoʻlidagi barcha yutuqlar va shunga bogʻliq kuch-qudrat boshqalarning qoʻliga oʻtib ketishi mumkin edi. Gobiga bir emas, bir nechta harbiy mashina yuborilishining va har qanday sharoitda ham u odamni topishga buyruq berilishining sababi mana shunda edi. Havo hududiga begona jangovar uchoqlarning kirib kelishi esa favqulodda holat boʻlib, mabodo barhayot odam boshqalarning ixtiyoriga oʻtib ketsa, u holda begona uchoqqa qarata oʻt ochish va yoʻq qilishga buyruq berilgan edi. Uchoqlar hozir «havo-er» rusumidagi raketalar va termik bombalar bilan qurollangan, bundan tashqari, yetti mingta elektromagnit oʻq zahirasi bilan katta kalibrli pulemyotlar ham ularning tumshugʻida tahdidli osilib turar, bularning bari bittagina emas, minglab kishilarning kulini koʻkka sovurishga yetadigan bemisl qudratga ega edi.
Aksiga olib, Gobi uzra qumning junbishi kutilmoqda, Atlantikadan kelgan havo oqimi tobora shiddatlanib, sahroda qum boʻronlarini hosil qilmoqda edi. Bu holat jangovar vazifani amalga oshirishni ogʻirlashtirardi, dunyodagi hech bir kuzatuv qurilmasi hali qum boʻroni ostidagi nishonni kuzata olish qobiliyatiga ega emas, buning ustiga, qumlar uchoqlar uchun ham jiddiy xavf tugʻdirardi – «Fir’avn», uchoqlarning boʻron hududiga kirmasligiga va boʻron shiddatlanguniga qadar ishini bitirishiga umid qilayotgan edi.
Hozir infraqizil, radar hamda neytron monitorlarida Osiyo choʻllari uzra «Vahshiy»larning sharpalari koʻrinib turardi, ular xuddi burgut misol shov¬qinsiz va tez, oʻzaro bir xil masofada va bir xil tezlikda uchib borar, ulardan taxminan ikki yuz mil masofadagi begona harbiy uchoqlar ham shu hudud sari katta tezlikda yoʻnalmoqda edilar.

Boeng 787 Dreamliner. Professor Ziyo.
Lekin bu voqealardan hali hech kimning xabari yoʻq... professor Ziyoning qulogʻi ostida hali-hanuz murojaatni oʻqib eshittirgan zanji olimning sokin va bir oz tushkun ovozi jaranglab turgandek edi.
Darhaqiqat, soʻnggi texnologiyalar va ilmu fan yutuqlari tatbiq etilib urchitilgan, kasalliklarga chalinmaydigan, oddiy kishilardan koʻra uzoq umr koʻradigan, mantiq va fikr quvvati ham kuchliroq boʻlgan sun’iy urchitilgan insonning ana shunday xulosaga kelishi gʻoyat kutilmagan va favqulodda bir holat edi.
Barhayot odam bu hayotni rad etib, Yaratganni izlab topishni ixtiyor qilgan ekan, boshqa tomondan, Parvardigori olam istagan tarzda dunyoga kelgan insonlar kelajak sari mutlaqo boʻlak bir yoʻldan ilgarilab bormoqda edilar. Pul va boylik oʻyinlari, iqtisodiy va ijtimoiy hiylalar, ma’dan, neftь, gaz va harbiy oʻyinlar qatorida kishilarni shaytoniy hududlar sari tortqilovchi ommaviy koʻngilxushliklar, umumiy madaniyat gʻoyalari, butun-butun xalqlarning, millatlarning va yurtlarning ixtiyoriga qasd qilishdan to aql bovar qilmaydigan gʻayriinsoniy aldamchiliklargacha – hamma-hammasi insoniyatni iblisona kelajak va abadiy jahannam sari yetaklab ketmoqda edi.
«... Yana bir qancha vaqt oʻtgach, dunyoda na vatan, na millat va na til tushunchasi qoladi, degan bashoratlar nahotki haq boʻlsa? – deb oʻyladi Professor. – Bu jarayon balki allaqachon boshlanib ulgurgandir? Arab davlatlari ham, Yevropa ham birlashdi. Yana qanchadir vaqt oʻtib roʻy beradigan iqtisodiy va axborot xurujlaridan keyin mamlakatlarning chegaralari yoʻqolib ketsa, boshqarish iplari toʻgʻridan-toʻgʻri kapital qoʻliga oʻtsa, ya’ni yer yuzini qit’alararo shirkatlar boshqarsa-chi? Haqiqiy globallashuv ana shunda avj olsa, qayerda iqtisod gullab-yashnasa, odamlar oʻsha yerga toʻplana boshlasa... va vaqt-soati kelib, qadriyatlar yemirilib-tamom boʻlsa-chi?..»
Bular – professorni tashvishlantirgan halokatli taraqqiyot yoʻlining debochasi, bor-yoʻgʻi bir qismigina edi, xolos.

* * *
...Professor Ziyo tizzasiga qoʻyib oʻtirgan kichkina kompьyuterning monitori va uchoq monitori baravariga ogohlantiruvchi ovoz chiqardi. Professor egilib, ularning biri – uchish xizmatining ogohlantirishi, ikkinchisi esa oʻgʻlidan kelgan xat ekanini koʻrdi.
Uchish xizmati Atlantika ummoni ustida boʻron boshlanganidan xabar bergan edi. Oradan yarim soat oʻtmay, uning tezligi soatiga ikki yuz kilometrga chiqqan va eniga taxminan besh yuz kilometrni enlagan gʻoyatda kuchli havo oqimi shiddat bilan quruqlik tomonga harakatlanmoqdaydi.
Professor Ziyo shamollarning hosil boʻlish sabablarini yaxshi bilardi. Bu aslida Yevropa, Xitoy va Moʻgʻulistondagi jazirama yoz tufayli roʻy berdi. Yevropada qirq, Xitoyda qirq olti va Moʻgʻulistonda ellik ikki daraja harorat ikki haftadirki turib qolgan, bu misli koʻrilmagan koʻrsatkich edi. Bugun kunduzi millionlab kub kilometr qaynoq havoning Avstraliya, Xitoy va Atlantika hududlaridan Gobi tomon siljiy boshlagani qayd etildi, tabiiyki, ummonlar va hatto mamlakatlar ustida boʻron va girdoblarning yuz berishi kutilayotgan, qurbonlarning oldini olish uchun ehtiyot choralari ham zudlik bilan koʻrilayotgan edi.
Professor oʻgʻlining maktubini ochdi.

Avlod
«Assalomu alaykum!»
...Bugun onamning xokisor va aziz qadamlarining izi qolgan hovlimizda ekanman, Parvardigori olamga imon keltirgan barcha kishilarning, avvalo sizning va onaizorimning haqqiga koʻzlarimda yosh bilan duo qilgach, ushbu maktubni bitmoqdaman.
Ota, siz avvalo – kimligim va nimaligim noayon boʻlgan, bir burda nonimni na oʻzim yeya oladigan, na bir qultum suv icha oladigan holimda, yiqilsam tura olmay chirillab yigʻlaganimda, uzun kechalaru kunduzlaringizni menga bagʻishlab, nimagaligini oʻzim ham bilmay kulganimda quvongansiz, injiqlik qilib yigʻlaganimda koʻzingizga dunyo tor boʻlgan, oʻzingiz yemay menga yedirgan, ichmay menga ichirgansiz, oyoqqa qoʻyib, tarbiyat bergansiz.
Tangri Taolo fitratimga sizday muhtaram zotga taslimiyat xususiyatini ham singdiribdiki, shu kungacha aytganlaringizning hammasini imkonim boricha, qoʻlimdan kelganicha ado etishga urinib keldim.
To esimni tanib, qutlugʻ narsalarning nima ekaniga aqlim yetguniga qadar men uchun imonning, vijdonning, insofu adolatning, kuchu qudratning timsoli hamda qoʻrgʻoni boʻldingiz. Har soʻzingizni, irodangizni va hukmingizni mutlaq adolat deb bildim.
Esimni tanigach esa, zotingiz haqida Alloh Taoloning buyrugʻidan xabar topdim. Bolaligimdan beri eshitadiganim «otangga tik boqma, soʻziga soʻz qaytarma, qarshisida qoʻlingni qovushtirib, boshingni eg», degan oddiy haqiqatlarning mohiyatini shundagina tushunib yetdim. Qoʻlimdan kelganicha xorlik qanotini past tutdim, aytilganlarning barini ado etishga urindim.
...Naylayinki, sizga bir bechora oʻgʻil boʻlsam, Tangrimning bir bechora quliman. Bahorda tevarak joʻshib, gulu gulzorlar barq urib, oʻt-oʻlan jonlanganida... bir hukmi ilohiy ila tuproq qa’ridagi ma’danlar birdaniga harakatga kelsayu birlashib oʻt-oʻlanlaru daraxtlar ildizidan yuqoriga koʻtarilsa, turli-tuman birikmalar hosil qilib, qon tomirlariga monand tomirlarida oqsa, toʻplanib suvu sharbat boʻlsa, hammasining tagzaminidagi qudratni sezib-ilgʻab tursam... osmondagi sokin-ogʻir bulutlar birdaniga tuzilishlarini oʻzgartirsalar... turli shamollar ularni turli tomonlarga olib sursalar... ummonlarni samolarda kezdirib qoʻygan bu qudratni koʻrganimda har safar vahimaga tushaman.
Kengligiga aql bovar qilmas ulkan kurrai zaminni muallaq suzdirib qoʻysayu qaynoq suvlarda, daraxt tanasining gʻovaklarida va hatto toshlarning ichida ham oʻzining qudratiga dalolat boʻlsin va inson bolasi koʻrsin uchun jonzotlarni yaratgan boʻlsa, tevarakdagi hamma narsa bir irodadan jamlanganiga dalolat qilsa va faqat Oʻzininggina bir ekanini namoyon qilib, eng kichik zarrani ham boʻlaklarga boʻlib tashlagan boʻlsa... aqlim bu haybat va qudrat qarshisida qoʻrquvdan zir-zir titrasa... yeru koʻklarni bir qilib oʻrab, suvlardan quruqliklarni chiqargan, suvlardayu quruqliklarda sanogʻini yolgʻiz oʻzigina biladigan tur va sondagi millionlab maxluqlarni millionlab koʻrinishda yaratib qoʻygan va bularning barini odam bolasiga vatan kilib bergan boʻlsa... shularni anglasamu oʻzimning haqirligimdan xabardor boʻlsam... qanday qoʻrqmasdan tura olay?
Shu holimcha, barcha a’zolarimni menga bildirmay tarbiyat qilib kamolga yetkazsa, vujudimga bir xastalik ilashsa, oʻzim sezmaganim holda vujudimga joylangan himoyachilarim u balolardan asrasa, boz ustiga, ular tufayli men chekkan aziyat va sabr uchun mukofotu ajr bersa, osmonlaru yerdan rizqimni komil qilib yuborgani holda.... yana bir narsaga shukrlar qilamanki, menday ojiz bir bandasini Yer yuzining istalgan joyida va yer yuzi bino boʻlganidan to qiyomatga qadar istagan vaqtida dunyoga keltira olardiyu ammo, avvalambor, vahshiy qabilalar orasida emas, dinsizu insofsizlar orasida emas, moʻminlar mamlakati boʻlmish shu yurtda, shu tuproqlarda binoga kelishimni ixtiyor qildi, abadiy muzliklar yoki sahroyu choʻllarni emas, jannatmonand mana shu yurtni Vatan qilib berib, shu yurtda dunyoga kelishimni istadiki, bu ham hikmatsiz emasligiga ishonchim komil.
Hikmatlarining yana biri shundaki, Parvardigori Olam ba’zi insonlarini boshqalarga mukofot qilib yaratgan. Ba’zilarning dunyoga kelishlari, hayotlari boshqalar uchun oʻnlab-yuzlab xayrlar keltiradi. Sizday kishini menga ota qilib tanlagani ham Tangrimning menga bir mukofoti, marhamatidir. Butun olamga dongʻi ketgan, insoniyat tarixining zulmatlarida nur taratib turgan ulugʻ mutafakkirlar hayotga kelib yashab oʻtgan tuproqda olam yuzini koʻrishimni iroda etganida yana bir hikmat, yana bir ramz koʻraman.
Ne mukofotki, haqirligimga qaramay, meni Oʻzi sevgan, amallaridan Oʻzi rozi boʻladigan xalq orasida bunyod etdi. Balki men Unga shu tilda maqbul soʻz ayta olishim uchun mana shu millatdan qilib, shu tuproqda yaratgandir?
Ulugʻ Tangri dunyoda hech narsani qoldirmaydi. Hatto qiyomat kelmasidan turib ham vodiyu togʻlarni, sahroyu qumlarni, shaharu qishloqlarni, madaniyatlaru tamaddunlarni, sayyoralaru yulduzlarni supurib tashlaydi. Eng qattiq va mustahkam ma’danlardan eng goʻzal va koʻrkam chechaklargacha – hammasini tuproqqa qorishtiradi. Xalqlaru millatlarni, davlatlaru elatlarni ham toʻzonga aylantiradi.
Bir kuni hamma narsa tub-tubidan oʻzgaradi. Yer yer boʻlmay qoladi, osmon ham, togʻu ummonlar ham, nabototu hayvonot ham, quyosh ham boʻlmaydi. Barcha madaniyatlar, tamaddunlar, inson bolasi erishgan barcha yutuqlar xas-xashakka aylanib yoʻq boʻlib ketadi. Haqiqatlar va sirlar pardalari ochiladi, koʻklardan farishtalar tushib keladilar. U kunda biz boshqacha koʻrinishda, boshqacha bir shaklda boʻlamiz.
Ana shu kunda men oʻz jonajon tuprogʻimda, oʻz jonajon millatim bilan birga boʻlishni orzu qilaman.
Menga yurt shu imonimni himoya qilishim, uni yot ta’sirlardan saqlay olishim, shoyadki Tangrim farzand ato etsa, uni aynan shu ruhda, aynan shu haqiqatlar bilan tarbiyalashim uchun kerak. Shu joyda Imon bilan Vatan degan narsalarning birlashganini koʻraman. Zotan, ruh tanasiz bu dunyoda mavjud boʻla olmaganiday, imon ham Vatansiz mavjud boʻla olmasligini koʻraman.
Vatanim deya jon taslim qilganlar, «Ey Vatan» deya dengizday toʻlqinlangan xalqlar, dushman tajovuzi ostida «Vatan» deya qirilib ketgan minglab insonlar taqdirida shularni koʻraman: ular bir parcha tuproq uchun emas, bu tuproqlarda ungan dov-daraxtlaru bagʻridagi ma’danlar uchun emas – aynan shu – imonining va millat ruhining qoʻrgʻoni boʻlgani uchun ham jon taslim qilganlar, deb oʻylayman...

* * *
Mening nazarimda, bu tuproqlar oʻzining sirlarini hammaga ham ochavermaydigandek tuyuladi.
Johillarning koʻziga kichkina pastak hujralaru qum bosgan shoʻrxok hovlidan boshqa narsa koʻrinmaydi. Shu kichkina hujrada shu xalqning bitta bolasi oʻz tafakkuri bilan fazoni qamraganini tasavvur qilishi mahol.
Butun dunyo mahdudlik qorongʻiligida ekan, choʻlu biyobondagi kishilarning aql kuchi nima sababdan bunchalar kuchli ekaniga hayratlanaman.
Avvallari jangu jadallar va shaharlar tarixiga qiziqqan boʻlsam, endilikda ulardan ham yuksakdagi tafakkur tarixi meni oʻziga tortmoqda. Dunyoviy ilmu fan tadqiqotlaridan boshlanib samoviy ilmlargacha qamrab olgan oʻsha soʻqmoqlarda davom etmoqchiman.
Menimcha, bu aytganim ham ma’naviy bir mamlakatdir. Shunday bir mamlakatki, hech kim u yerga hech qanday qoʻshin bilan kirib kelolmaydi. Kirib kelsa ham, saraton haroratida choʻgʻda bozillab turgan qumgʻonu pastak loysuvoq uydan boshqa narsani koʻrmaydi. Chunki, hamma yerda koʻzga koʻrinmas Iskandar devori bor. Uning ortidagi fozillar shahri, undagi nafis majlislar faqat shu yerda oʻsib-ungan, shu madaniyat bulogʻidan qongan odamgagina namoyon boʻladi.
Aytadilarki, bir sham atrofida uch parvona aylanib uchmoqda edi. Ular sham alangasining nima ekanini bilmoqchi boʻldilar. Birinchisi sham tomon uchdi va qaytib kelib dedi: «U – juda yorugʻ bir narsa ekan!» Ikkinchisi yanada yaqinroq uchib bordi, alanga uning qanotlarini kuydirdi, qaytgach aytdiki: «U – kuydiruvchi bir narsa ekan». Uchinchisi alanga ichiga kirib, otash ichra gʻoyib boʻldi. Nimani koʻrganidan va nimani his qilganidan hech kimning xabari yoʻq. Aslida u, nimani bilishni istagan boʻlsa, oʻshanga yeta oldi!
Bunday bilimlarga erishuvchilar oʻzlari erishgan bilim haqida gapira olish imkoniyatidan mahrum boʻladilar. Shu bois ham biluvchi sukut saqlaydi.
Men ana shu uchinchi parvonaga havas qilaman.
...Tevaragimiz ramzlarga va timsollarga toʻladir. Har bir oʻt-oʻlan aql qulogʻiga, siz nazarda tutgan tafakkur bois, baland ovoz bilan xitob qilib turmoqdadir. Toshlarning va jamiki maxluqlarning ham imon keltirib qichqirishini eshita olish uchun ilm va tafakkur kerak.
Insonlar uzoq umr koʻrishni istaydilar, lekin bu olamda uzoq umr mashaqqat va zahmatdan iborat ekanini ham yaxshi biladilar. Dunyoda uzoq muddat qolishni istaganlar tobora yaqinlashib kelayotgan keksalik zahmatlaridan qutulish yoʻlini topolmaydilar. Topganlarida ham dunyoning oʻzi bir kuni yoʻq boʻlib ketishini idrok qilmaydilar.
Ota, abadiy darbadarlikka mahkum bir odam haqida aytgan rivoyatingizni eslaysizmi? Men hozir dunyoning har bir mamlakatida, har bir goʻshasida, halol va imonli kishilar bilan bir qatorda, ana shunday darbadar insonlarni ham koʻrmoqdaman... Shunday darbadarlikka mubtalo boʻlmaslikning yoʻllarini izlamoqdaman. Kun kelib, ruhim samolarga qarab yoʻl olganida, mukammallikka erishgan zotlar bilan bir qatorda boʻlishni orzu qilaman.
Takomilga erishganlar nega sukut saqlagan ekanlar? Tangrim oʻz xohishini insonlar xohishi bilan birlashtirishini bilaman. U bir qulini me’rojga, ya’ni fazo boʻshliqlariga emas, undan ham yuksakka – oʻzining arshiga koʻtaradi. Unga «Dunyoda istaganingcha qol», deydi, qul esa bor-yoʻgʻi oltmish uch yilgina yashashni afzal koʻradi. Biriga butun boyliklarini beradiki, boyliklar u oʻtgan yerda oʻzidan xabar berib-nido qilib turadi, jamiki hayvonotu qushlar tilini bildiradi, hodisalarni boʻysundiradi... birini suvda yoki havoda harakatlana oladigan qilib qoʻyadi, boshqasi bir vaqtning oʻzida qirq joyda hozir boʻla oladi, yana biri qudrat farishtalari bilan, ya’ni zilzila hosil qiluvchi, boʻron koʻtaruvchi, toshlarni yoradigan oʻsimliklarni qulogʻidan tortib chiqaruvchi, shamollar ufuruvchi, sayyoralarni va yulduzlarni mahkam ushlab turuvchi bandalari (yoxud Tangri taoloning biz bilmaydigan va bizdan yashirilgan boshqa jonzotlari) bilan suhbat quradi, biriga mangulik bilan qoʻshib hech kimga ato etmagan bilimlarini beradi hamda oʻzining paygʻambarlaridan birini u bilan uchrashtiradiki, barhayot bandasining borligidan odamzot faqat shundagina xabar topadi...
Bularning oldida dunyo nima? Taraqqiyot nima? Hammasi birlashganida ham oddiygina qum zarrasi kabi ahamiyat kasb etarmikin?
Yer yuzida bunday mukammallikka erishgan necha kishi bor ekanini bilmayman. Lekin, aynan shu yoʻl orqali – tafakkur va ilm orqali Yassaviy gʻoriga kirib borishni, Gʻavsul Gʻiyos kim ekanligini bilishni, chiltanlar bilan suhbat qurishni istayman. Naqshbandiy bilan duradgorlik qilib, Buxoriy suhbatlarida qatnashmoqchiman. Beruniy bilan koʻkka boqib, ibn Sino qoshida xastaliklar bilan gaplashmoqchiman. Mashrab bilan piyoda kezib, Temur harblarini oʻz koʻzim bilan koʻrmoqchiman, Boburning iztiroblarini anglab, Tojmahalga bosh qoʻymoqchiman.
Butun shu tarixning ruhimda joʻsh urishini, tomirimda qon boʻlib oqishini, yuragimni, hujayralarimni ana shu qon toʻldirishini xohlayman.
Otajon, bu bilimlarni egallab, oʻsha bilimlar sari chuqur ketmoqchi emasman, balki shularning hammasini oʻrganib, yana millatimga va vatanimga xizmat qilmoqchiman. Zero, oʻzingiz bolaligimdan kulogʻimga quyganingizday, to yorugʻ dunyoda ekanman, quvonchimu armonlarimni, baxtu saodatimni shu aziz xalqimu millatim bilan, koʻzimni ochganimdan beri amal qilib kelayotganim tutumlariyu urf odatlari, odobiyu tarbiyasi bilan bitta menga emas, butun olamga minglab darslar bergan mana shu oddiy va samimiy kishilar bilan baham koʻrib, ularga xokisorlik bilan bosh egmoqchiman, duolarini olmoqchiman. Muborak zotlar erishgan hikmat qopqalari xalqimning duosiyu Tangrimning mustajobi tufayli ochilishiga aminman.
Chuqur oʻylab koʻrsam, ildizlar degan gapning ma’nisiga aqlim yetayotganday. Nazarimda dilimning ildizlari shu yer osti buloqlariga bogʻlab qoʻyilganday, uzilsa quriydigandek.
Siz imkoningiz boʻlsa yoz oylarida kelishingizni aytgan edingiz. Hozircha yozni intiqlik bilan kutyapman. Kelganingizda fursat topsangiz, dilimda oʻylab yurgan gaplarimni sizga toʻkib solsam... agar xato qilayotgan boʻlsam, otalik va murabbiylik marhamatingiz bilan toʻgʻri yoʻllarni koʻrsatsangiz, mabodo oʻylarim ma’qul boʻlsa, menga oq fotiha bersangizu duoingizni olsam, deb intizorman...

Timsollar Charxpalagi
Professor Ziyo kompьyuterni oʻchirib, uzoq oʻyga toldi.
Yuragi unga oʻgʻlining haq ekanini, butun olam ilgarilab borayotgan turli-tuman yoʻllar orasida oʻgʻlining tutgan yoʻli aniqroq va haqiqatga yaqinroq ekanini sezdirib turardi.
Kimlardir «inson bolasiga butun yer yuzi vatan qilib berilgan, istagan joyida yashasin, istagan joyiga borsin», deb ayyuhannos solayotgan boʻlsa, oʻgʻil, inson bolasi vatansiz ahamiyat kasb etolmasligini bildirmoqda edi.
Boshqa kimlardir: «qayerda yashash qulay boʻlsa oʻsha yerga borib yashash kerak», deb da’vo qilsa, oʻgʻil, tushunchalarning va ruhning oʻsha yer odamlari ichiga singib yoʻq boʻlib ketishi xavfini ham anglagan edi.
Biroq, ne ajabki, muqaddas tushunchalar ham turli-tuman boʻlaklarga boʻlib tashlangan edi! Butun olam muvozanat ichida boʻlgandagina hamma narsa qadr-qimmat kasb etar, muvozanat buzilganida qadr-qimmatlar ham oʻzgarib ketmoqdaydi.
Darhaqiqat, odam bolasi dunyoga kelib oʻsib-unadi, yeydi-ichadi, ayyuhannos soladi, kibru havoga, gʻururga ketadi, lekin bir kuni qarabsizki, butun dunyoni algʻov-dalgʻov qilaman degan odam hayot sahnasidan sekingina, mute’gina boʻlib chetga chiqadi, supuriladi. Bir kuni qarasangiz, toʻplagan butun sarvatlariyu mulklari uning vujudida oʻsa boshlagan bittagina begona hujayra qarshisida ojiz, oʻzi ham oʻsha xastalik changalida moʻltirab yotgan boʻladi. Tuzalishga hech qanday umid yoʻq, dunyoning toʻrt burchida millionlab sogʻlom kishilar hayot zavqini surayotgan bir mahalda bu odam qoʻrquv va dahshat ichra joni halak: mabodo... umr tugagan boʻlsa-ya?
Daf’atan... hamma narsa daf’atan roʻy beradi. Daf’atan kulfat eshik qoqadi, daf’atan zilzila roʻy beradi, daf’atan musibat moʻralaydi.... daf’atan jon chiqadi...
Lekin oʻgʻil unga, mangulikning ham boʻlaklab tashlanganini bildirmayaptimi!
Qadimda Oliy haqiqatga qoʻl koʻtargan va qiyomatgacha yer yuzida besamar daydishga mahkum etilgan barhayot chol haqidagi afsonani esladi u.
Yoʻq, umrboqiy chol bor-yoʻgʻi bir timsol, xolos. Timsolga aylanganidan keyin uning hayotda yashab-yashamayotganining ham ahamiyati qolmagan. Koʻrgan kunidan mamnun, ammo darbadar boʻlib yurgan qancha kishilar bor dunyoda? Gʻoyalar va fikrlar orasida u qirgʻoqdan bu qirgʻoqqa surilib yashayotganlar... oʻz qoʻnimini topolmasdan, bor hayoti hissiy va fikriy darbadarlikda oʻtayotganlar... sevgiyu ishq deb darbadar boʻlganlar... iste’dodini yoʻlga sololmaganlar... va hatto ma’lum bir maqsadni oʻz oldiga qoʻyib, qat’iyatu sabot bilan olgʻa intilayotgan va shu holida ham darbadarlikka mahkumlar... yoshlar.... qariyalar... ayollar.... darbadarlik darslari miyalariga quyilayotgan beozoru begʻubor bolakaylar, jamalaksoch qizchalar... jannat ilinjida darbadarlikni kasb qilib olgan zohidlar... tarix boʻylab sochilib ketgan xalqlaru elatlar...
Muborak kishiga qoʻl koʻtargan osiy ne sabab aynan darbadarlikka mahkum boʻldi? Ne sababdan qoʻli shol, koʻzi koʻr, tili soqov boʻlmadi? Ne sababdan unga aynan darbadarlik qismati ravo koʻrildi?
...Dunyoda ikki umriboqiy banda Tangri xohlagancha vaqt kezmoqda. Biri – Xizr alayhissalom boʻlsa, ikkinchisi – oʻsha umrzoq osiy. Zohiran ikkisi ham darbadar. Faqat biri Tangri taolo iroda etgan botiniy yumushlarni bajarmoqda... ikkinchisi besamar daydir ekan, bu besamarlikdan murod ne? Osiyligi tufayli olgan jazosi boisgina Tangriga va paygʻambariga imon keltirgan ikkinchi umriboqiyning hikmati, boz ustiga, uning odamzot naslidan ekani – yanada haybatliroq hikmat emasmi?
Kim bilsin... shu mahal balki dunyoning qayeridadir oʻsha bechora chol hanuz besamar daydimoqda... va umrlari boqiy boʻlmagan, ammo Abu Lahabdan ming bora ogʻirroq gunohlarni sodir etayotgan boshqa kishilarni koʻrib, oʻz jazosining bu olamda berilganiga hamdu sanolar oʻqiyotgan boʻlsa ne ajab?
Insoniyat tarixi – darbadarlik tarixi hamdir. Borar yerlarini yoʻqotib, to avlodlar almashguniga qadar sahrodan chiqa olmay kezgan bir qavmdan to qiyomatga qadar dunyo kezib qiladigan ishi «Hech narsa, hech narsa va faqat hech narsa» boʻlgan daydi chol hamda u bilan toʻqnash kelishi bashorat berilgan Dajjol... bularning bari timsollarga aylanib, xalqlar va millatlarning ongiga xitob qilmoqda edi.
Biroq, mahshargacha hali ancha vaqt bor. Hozircha esa...
...guruh-guruh kishilar hanuz qoʻllarida qurol bilan toʻqnash kelmoqdalar, har ikki tomon ham vatan uchun, din uchun, imon uchun deya qon toʻkmoqda.
...hanuzgacha ba’zi insonlar atrofdagi hamma narsaning tengi yoʻq moʻ’jiza ekanini fikrlab koʻrmasdan... daryoda oqib kelgan bir toshdagi, bir qoʻyning yungidagi, bir tovuqning tuxumidagi tasodifiy naqshlar muqaddas yozuvlarni eslatgani boisgina guruh-guruh boʻlib imonga kirmoqda va aynan shu tarzda, guruh-guruh chiqib ketmoqdalar...
Hozir ham odamlar ziyoratga goh-goh borib turadigan Bobo Toshbaqa maqbarasining gujumlaridan hanuz suv tomchilab turibdi.
Mangu barhayotlar makoni deb nom olgan shahri Haybar esa, aynan shu maqbara yaqinida joylashgan edi, degan taxminlar bor...

Bobo Toshbaqa Maqbarasi. Hijratning 190-yili.
...Uzorida Alloh kalimasi boʻlgan toshbaqaning paydo boʻlishi xabari bir moʻ’jiza yangligʻ yashin tezligida tarqaldi. Odatda moʻ’jizalar va gʻayrioddiy narsalar qandaydir ulkan bir hodisaning boshlanishidan darak berib namoyon boʻladi. Toshbaqa ham nimaningdir darakchisi ekani ayon.
Biroq, nimaning?
Somon amirining askari toshbaqani qirq kun qidirdi, lekin topolmadi. Umuman, bu maxluqning paydo boʻlishi naqadar hayratangiz va moʻ’jizakor boʻlsa, goh koʻrinib-koʻrinmasligi ham shu tarz hayratlanarli edi.
Mish-mishlar esa urchib boraverdi. Bahorning oʻrtalariga borib, Sanginak devori xarobalari yonida bir choʻpondan xabar keldi. Aytishicha, toshbaqani uzun boʻyli, sochlari yelkasigacha oʻsib tushgan, yalangoyoq bir odam yetaklab yurgan ekan.
Somon amiri shon-shuhratni yaxshi koʻradigan odam edi. Bu beozor maxluqning saroyga olinishi albatta uning obroʻsini oshirardi. Darhol askar yuborildi, borganlar haqiqatan ham devor xarobalari yonida gʻalati toshbaqani topishdi, lekin choʻpon aytgan noma’lum kishini uchratishmadi. Aslida oʻsha sirli odam haqidagi gap-soʻzlarning oʻzi shubhaliroq edi: toshbaqaday imillovchi maxluqni kim ham yetaklab yurardi?
Moʻ’jizaga atab maxsus bir xona bino qilindi, uning sahni marmardan edi, jilo berilgan marmarlardan hovuzcha ham yasab qoʻyilgan edi. Toshbaqa ana shu xonaga joylashtirildi.
Qoʻshnilarga qarshi urushlarning maslahatlari, saltanat mashvaratlari aynan shu joyda oʻtkazilar, moʻ’jiza toshbaqa esa muqaddas naqshlarini koʻz-koʻz qilgancha, asriy sokinligi ila goʻyo gap-soʻzlarga quloq solayotganday, bu yerda qilingan duolarning ijobat boʻlishiga sababchiday edi.
Darhaqiqat, toshbaqa daragini eshitgan kishilar butun tevarakdan oqib kela boshladilar. Arab yozuvini uncha-muncha tushunadiganroqlar uni koʻrib sarosimaga tushdilar. Hatto koʻzlarida duv-duv yosh ila faryod urganlar boʻldi. Yuzlab kishilar shu toshbaqa tufayli imonga kelib, Alloh taoloning diniga kirdilar. Bularning bari amirga xush yoqar, farogʻat baxsh etar va oʻzini hatto sohibqiron Iskandarday xayol qilar edi.
Boz ustiga, gʻoyatda uzoq umr koʻradigan va odamni hayiqtiradigan qismat sohibi boʻlmish bu maxluq kishida falsafiy xayollarni ham uygʻotardi. Chunki u oʻzining qismatini ortmoqlab yurgan kishilarni eslatardi. Yoxud gunohlari yelkasiga yuklanganlarning timsoli boʻlishi ham mumkin – balki qiyomat kunida kimlardir oʻz gunohlarini yelkasida xuddi shu beozor maxluq singari ortib yurar?
Gunohlaridan ham koʻra... ilmlarini deyish balki toʻgʻriroq boʻlar? Chunki, barcha xalqlarda va barcha zamonlarda toshbaqaga donishmandlik ramzi oʻlaroq ta’rif berib kelinmoqda-ku? Ilmlarini yelkasiga ortmoqlab yurgan, ammo u ilmlardan samar topmaydigan, gʻoyat uzoq umr koʻradigan imillovchi bir jonzot...
Sha’bonning boshlarida toshbaqaga nimadir boʻldi, u ovqat yemay qoʻydi. Oʻtlarning turli-tumanini oldiga solib koʻrdilar, suvini almashtirdilar. Hatto hovuzga muqaddas buloq suvidan ham quydilar – toshbaqa qarab qoʻymadi. Gʻamgin nigohini bir nuqtaga tikkancha qimir etmay yotaverdi.
Uning gʻamginligining, bunday qismat ila yaratilishining boisini ochiq-ravshan qilib izohlab beradigan bironta kimsa topilmadi.
Nihoyat, bu hodisa ham dunyodagi barcha hodisalar singari yakun topdi – bir kun tongda mashvaratxonaga kirganlar tabiat qonunlariga zid oʻlaroq paydo boʻlgan toshbaqaning jon taslim qilganini koʻrdilar. Odamlar uni koʻmishga kelganida ikkilana-ikkilana, hurmat-ehtiromini joyiga keltirib, bir tepalik ustiga koʻmib, ustiga tugʻ qadab qoʻydilar.
Yillar oʻtib, toshbaqa haqiqatini biladigan avlod dunyodan oʻtib ketdi. Keyingi avlod esa faqatgina rivoyatlardan eshitib katta boʻldi. Toshbaqa koʻmilgan yerdan bir daraxt oʻsib chiqdi, gujumga oʻxshagani bilan uning barglaridan suv tomchilab turardi, lekin bu suv achchiq hamda taxir boʻlgani bois lab hoʻllashga ham yaramadi.
Suvsiz, qurgʻoqchil bir yerdan daraxt oʻsib chiqqani bejiz emas, shu bois kishilar u yerga borib hojatlarini soʻray boshladilar, gujum shoxlariga turli lattalarni bogʻladilar. Ishonuvchan kimdir esa toshlarni qalashtirib bir daxma qurdi, oʻzi esa u yerning shayxi boʻlib oldi. Keyingi yillarda u yer Bobo Toshbaqa maqbarasi deb ataladigan boʻldi, toshbaqaparastlar koʻpaydi.
Avomning, ayniqsa harbu zarblarda umrini oʻtkazgan koʻchmanchi kishilarning e’tiqodlarini tushunish qiyin emas – ularning bu e’tiqodining zamirida ham Allohga oʻziga xos muhabbat yashirindir. Tegradagi moʻ’jizalar kishining aqlu shuuriga xitob qila boshlashi uchun muayyan bir bilim hamda daraja lozim. Avom kundalik hodisalarni tugʻilganidan buyon koʻra-koʻra koʻnikib ketgani uchun ham, gʻayriodatiy holatgina uning ongiga qattiq ta’sir qiladi. Tegradagi har bir narsa «mana-man»deb qichqirib tursa-da, kishilar bu nidolarni eshitmaydilar, ammo qalblari gʻayriodatiy narsadan darhol qoʻrquvga tushadi. Gʻayriodatiy holat bir narsaning darakchisi ekanini sezadi kishining qalbi.
Odamlar u yerga kelib, chiroq yoqadigan va hojatlarini soʻraydigan boʻldilar.
...Bobo Toshbaqa maqbarasi Marv yaqinida degan taxminlar bor. Aynan shu atrofda Somon shahrining qoldiqlarining topilishi ham buni isbotlamoqda edi. Somon shahri esa arablar Shahri Haybar deb nom bergan, odam bolasining koʻzidan yashiringan saodat shahri yonida ekani tarixdan ma’lum.

Shahri Haybar
Poyonsiz sariq qumlar aro shamol tentiraydi. Toʻzgʻitadi, aylantirib-sochib oʻynaydi, shoʻxlik qiladi.
Bahorda bu hadsiz sahroda yomgʻirlar yogʻadi, qumlar joʻshib-jonlanadi, rango-rang maysalar gilamday boʻlib, epkinlarda toʻlqinlanadi.
Saratonning qizgʻish, yalligʻlanuvchi jazirama osmonida goh-goh jonzotlarni umidlantirib, oq va kulrang bulutlar adashib kelib qoladi. Qum aro unib chiqqanu ipday holida sargʻayib-quvragan giyohlar olov epkinida hilpillaydi.
Besh yildirki, bu sahro barxanlari aro bir tadqiqotchi afsonaviy mangulik shahrini izlab kun oʻtkazadi.
Yuzlarcha chaqirim sharqda qozoq choʻponlarining oʻtovlari bor. U yerga eski-tuski arobalardan tashqari, haftada bir koʻchma doʻkon ham kelib turadi. Koʻchma doʻkon tadqiqotchining homiylaridan yegulik, suv, shirin hidli qogʻoz sochiqlargacha olib keladi, kuchli «Toyota Lendkruzer» haftada bir qozoq oʻtoviga borib-kelib turadi. Chodirda quyosh harorati bilan ishlaydigan mitti elektr generatori, sun’iy yoʻldosh antennasi va kichkina noutbukkacha – hamma narsa hoziru nozir.
Dunyoda ikkita yashirin shahar bor. Biri – taxminan Bobil hududlarida koʻklarga koʻtarilgan Bogʻi Eram boʻlsa, ikkinchisi – Osiyo choʻllarida inson bolasi koʻzidan nihon Haybar shahri...
Har ikki shahar ham insonlar koʻziga oʻqtin-oʻqtin koʻrinib turadi. Ba’zan bir necha daqiqa, ba’zan bir necha soatga aniq-oydin koʻrinadi. Eram bogʻlari aslida afsonaviy Hefsimaniya osma koʻshklaridir degan da’volar, yer yuzida jannat muqobilini bino qilishga urinilgani uchun ham osmonu falakka olib chiqib ketilgan yoxud qay bir siru sinoat ila insonlar koʻzidan yashirilgan, deganga oʻxshash fikrlar bir necha yuz yilki, olimlarni va qiziquvchilarni sahrolarda besamar kezishga undaydi.
Umriboqiy va mas’ud odamlar makoni boʻlmish abadiyat shahri – Haybar haqida esa tadqiqotchilar ixtiyorida juda oz manba bor. Bu manbalardan birida unga «Iskandar devori ortidagi shahar» deb ta’rif berilgan. Boshqasida esa fozillar shahri deb nomlangan. Yana, andalusiyalik bir oʻrta asr sayyohining qisqa taassurotlari. Bor-yoʻgʻi shu, xolos.
...Bu shahar chinlarning xangzu (changzu) qabilasining bosqini paytida gʻoyib boʻlgan, degan taxmin bor. Biroq, u mahallar shaharning nomi boshqa boʻlgan, Haybar ismini unga arablar berganlar. Alloh taolo yuborgan haq din gʻalabasining timsoli boʻlmish bu shahar nomini istilo qilingan boshqa oʻlkadagi boshqa bir shaharga berishga va ikkinchi, soxta Haybarni bunyod qilishga undagan narsa, balki oʻsha gʻalaba uygʻotgan faxru sururdir? Bilish qiyin... Lekin, miloddan bir necha asr avval bu tuproqlarga boshqa dushman – xangzular hujum qilgani ham haqiqat. Ikki madaniyat toʻqnash kelgani on, aslida insoniyatga ulugʻ mutafakkirlarni yetishtirib bergan bu qabilalarning vahshati qadim elatlar uchun qoʻrqinch boʻlib tuyulgani bor gap. Uzun oʻrilgan sochlarini hilpiratib, qiyqira-qiyqira kelayotgan xangzuning qiyofasi, ya’juj-ma’juj kelayotir, degan xayolga yetaklashi tabiiy. Biroq, ya’jujlar va keyingilar – arab rivoyatlari, haqiqiy rivoyatlar esa ularning soyasida qolib ketgan.
U – farovon, obod, adolat shahri boʻlgan. Xalq, xangzu timsolida bostirib kelayotgan jaholat qarshisida ne qilarini bilmay dovdirab qolgan mahal. Hali-hozir ular shaharga yopiriladilar. Hatto otlarining tuyoqlari ostidan koʻtarilgan changu toʻzon ham koʻrina boshladi.
Oʻsha mahal biyobon ichidan ikki kishi chiqib keladi. Biri uzun boʻyli, sochlari yelkasigacha oʻsgan, yalangoyoq, ikkinchisi esa nuroniy bir chol edi. Yalangoyoq odam shaharning kunchiqish tomonidan keladi, tepalik ustiga chiqib hech narsa qilmasdan oʻtiradi. Chol kunbotish tomonidan keladi, shaharning eng baland maqbarasi ustiga chiqadi, Koʻk Tangrisiga hamdu sanolar aytadi. Shu qadar uzoq ibodat qiladiki, tizzalari shilinadi. Qoʻllari qotib qoladi.
Shundan soʻng nima yuz berganini hech kim bilmaydi. Shahardagilar hech narsani sezmaydilar. Mana hozir yetib kelib devorlarni va darvozalarni buzishi, hayqira-hayqira erkaklarni va keksalarni oʻldirib, bolalarni va ayollarni asir olishi kutilgan askardan darak boʻlmaydi. Hatto chang-toʻzon ham koʻzdan gʻoyib boʻladi.
...Xangzu lashkarboshisi Haybarni yetti kun izlaydi. Yettinchi kuni u kunbotar tomonda namoyon boʻladi. Moʻrilardan osmonga koʻtarilayotgan tutun, yonbagʻirlarda oʻtlab yurgan qoʻy-qoʻzilargacha aniq koʻrinadi.
Lashkar tun boʻyi yoʻl bosadi. Subh yuz koʻrsatganida ufqda hech qanaqa shahar qiyofasi koʻrinmas edi. Xangzular hangu mang boʻlib qoladilar. Soʻngra esa, «bu koʻrganlarimiz sarob», deb ortga qaytadilar. Sarobiy shahar haqidagi hikoyalar xangzu sulolasi solnomalaridan oʻrin oladi va bizgacha yetib keladi.
...Koʻhna Sharq har doimo siru sinoatlarga toʻla boʻlib kelgan, lekin oʻz sirlarini hammaga ham ochavermaydi, degan haqiqat butun dunyoga oʻrnashib qolgan. «Sharq sirlari» degan iboraning oʻziyoq kishilarni andak choʻchitsa, andak sarosimaga soladi, hayiqtiradi, qiziqtiradi va beixtiyor jiddiy tortishga undaydi. Hazrat Sulaymon tilsimlarining Sharqda ekani, ifritlaru gapiruvchi qum-toshlar, koʻzdan nihon shaharlaru qishloqlar, abadiy lashkarlar, tushunarsiz, ammo goʻzal naqshlar... oʻrta asrlardagi mahdudlik va johillik botqogʻida uygʻonolmay ingragan Yevropa uchun xaloskor xayolotday tuyulishi turgan gap.
Shu bois ham ushbu satrlardan aynan sirlar va tilsimlar ruhi ufurib turadi.
Sayyoh bu mavzuni chuqur oʻrgangan edi. Toki Chin hoqonlari sulolalarining Osiyoga bosqinidan tortib arab istilosi davridagi ilmiy va she’riy manbalargacha shoyon qiziqish bilan oʻqib, manbalardagi ma’lumotlarni bir joyga toʻplagach, osmoni yal-yal yonadigan, qora uzumlarini oqish toʻzon pardasi qoplaydigan bu sirli yurtdagi afsona va rivoyatlarni ham oʻrganishga ahd qildi. Besh yil davomida u qadimiy Somon shahrining xarobalarining oʻrnini topishga muyassar boʻldi, Kushon podshohligi davrida uchramagan rivoyatlarning aynan arablar istilosidan keyingi davrda koʻpayganiga e’tibor qaratdi, turli choʻl xayolotlari, marvlik Hakim yoxud niqob tutgan boʻyoqchi haqidagi taxminlarni ham oʻrgandi.
...Insonlar koʻzidan nihon bu shahar oʻz sirlarini ochavermagach, toqati toq boʻlgan sayyoh eng baland tepaga chiqadi va munojot qiladi. «Men u fazilatlar shahriga umrimning besh yilini berdim», deydi u. «Besh yil davomida shu biyobonda kun kechirdim. Shamollarning ovoziga quloq tutdim, qora sovuqlardanu bahoriy iforlardan daragini soʻradim, qumlar aro besh yil darbadar kezdim, biroq bari zoye ketdi. Ey, munojoti bilan Tangri marhamatiga sazovor boʻlgan zot! Men bir majusiyman, sening kimligingni, ismu zotingni bilmayman. Biroq, modomiki Tangri Taolo menday bir gunohkor bandasining iltijosini qabul etmas ekan, Uning huzurida yuksakroq darajaga erishgan sening duoingni qabul aylar? Yashirin u shaharni duoing bois bir koʻray, faqatgina bir bora koʻrsam bas!!!»
Ajabo, bu iltijolardan ruhi yengillashgan sayyoh shu kuni xotirjam va yengil orom uyqusiga choʻmadi, uyqu aro esa kimdir uni uygʻotadi. Koʻzini ochganida ufqdan quyosh yal-yal yonib chiqib kelmoqda edi. Quyoshning yalligʻlari aro u qoʻl uzatsa yetgulik masofada shahri abadiyani koʻradi.
Shahar shu qadar ochiq-oydin namoyon boʻlgan ediki, oʻynoqi choʻl shamolining yengil epkinida devoridan shuvillab toʻkilgan tuproqqacha aniq koʻrinardi. Ulkan, baland darvozasi qalin devorlar orasiga mustahkam qilib oʻrnatilgan edi. Sayyoh bu zuhurotdan sarosimaga tushib qoladi, oʻziga kelgach, saodat devorlari ortida yashayotgan xurram kishilarni koʻrish hayajonida, shosha-pisha darvoza tomonga yuguradi...
...Sayyoh oʻz yurtiga qaytgach, Osiyoda koʻrgan-bilganlari haqida «Mening shahri Haybarim» degan xotira kitobini yozadi.
«Tushlar, follar va qur’alar ertangi kunning qanotlarida muallaq turuvchi narsalardir, – deydi u. – Bu muallaqlar yoʻyilgan tomoniga qarab oʻzgarish xususiyatiga egadirlar. Abadiyat shahri ham ana shunday xususiyatli shahardir. U yerga kim qaysi niyatda borsa, oʻsha niyatiga koʻra zuhur etadi. Mening niyatim u yerdagi boqiylikning sabablarini oʻrganish emas edi... u yerda yashash va kamolot darajalariga erishish ham emas edi... topsam bas edi... aynan aytganimday, uni topish menga nasib etdi, biroq, topganlarim sahroning sariq qumi kabi barmoqlarim orasidan shuvillab toʻkildi... topganim bilan topmaganim orasida farq qolmadi... Lekin, bu voqea mening sokin hayotimni ostin-ustin qilib yubordi, barcha bilganlarim va tasavvurlarim tamomila oʻzgarib ketdi, hayotimga timsollar va ishoratlarning girdoblari boʻron yangligʻ ufurilib kirib keldi...»

«Mening Shahri Haybarim» Kitobining Soʻnggi Bobidan Parcha
«...Ha, bu voqea mening sokin hayotimni ostin-ustin qilib yubordi, barcha bilganlarim va tasavvurlarim tamomila oʻzgarib ketdi, hayotimga timsollar va ishoratlarning girdoblari boʻron yangligʻ ufurilib kirib keldi... chunki men azaldan orzu qilgan narsalarimning puch ekanini va ahamiyat bermaganim narsalarning gʻoyatda qadrli ekanini aynan shu – abadiy saodat shahriga kirganimda anglab yetdim.
...Shaharning koʻchalariga qora marmar yotqizilgan, yoʻlaklar ustini qalin chang va qurib, taqirga aylangan loy qatlami qoplagan edi. Bu, balki yomgʻirlarning ishimikin? Qalin chang ustiga yoqqan yomgʻir loy hosil qilganu ustiga yana chang oʻtirgan, shu tariqa quruq qatlam yuzaga kelgan... Lekin devorlarni ham gʻubormi, changmi qoplab olgan. Hech qayerda odam sharpasi koʻrinmas edi.
Bu shaharda binolar qalashtirilib, bir-birining ustiga mingashtirilib qurilgan edi. Bizlar koʻnikkan me’moriy goʻzallik degan narsadan asar ham yoʻq, kichkina eshikchalar hayhotday binolarning ost qismida qingʻir-qiyshiq boʻlib koʻzga tashlanar, kichkina kulbachalarning devorlarida esa ulkan va qiyshiq darchalar bor edi. Men koʻchalarni koʻrib ham hayratga tushdim, bu shaharchadagi bironta koʻcha, bironta bino mulohaza bilan qurilmabdi. Gʻaroyiblik aqlni shoshirardi, mangu barhayot insonlar yashaydigan shodu xurramlik shahrining bunday boʻlishi aqlga sigʻmasdi.
Koʻchalar boʻylab oʻtib borarkanman, oddiy kishilik hayotining bironta nishonasini koʻrmadim. Na bolalarning shodon qichqirishlari, na kulgilar, na musiqa... Nainki ovoz, odam sharpasining oʻzi koʻrinmasdi. Goʻyo mangu odamlar bu shaharni tashlab qaylargadir chiqib ketishganga oʻxshardi. Balki yer ostida qasrlar qurishgan va oʻsha yerda yashashayotgandir? Biroq yer usti turganida, yer ostida yashashning ne ma’nisi bor? Daraxtlarning yaproqlari oz edi, ba’zilarining shoxlariga gala-gala qop-qora chumchuqlar qoʻnib olishgan boʻlib, ular na ovoz chiqarar, na don-dun terar, faqat sinchiklab boqishgancha, meni jimgina kuzatishar edi.
Hammayoqda yovvoyi oʻtlar oʻsib yotardi, ajabo, bular ham mangu oʻtlarmikin, degan xayolga bordim va birining yaprogʻini yulqab oldim, sal oʻtmay yaproq soʻligach, nimagadir yengil tortib, yana olgʻa ilgariladim.
Shahar oxiriga yaqinlashgunimga qadar yarim soatcha vaqt oʻtdi. Nimadir sodir boʻlishini aqlim sezib-payqab turardi. Bir yerda yarim aylana shaklida yerga botgan koʻhna ark koʻrdim, engashib qarasam, qop-qora suv yaltirab oqmoqda edi, suv labida bahaybat toshbaqa ham bor edi, uning koʻzi koʻr boʻlib, uzoridagi naqshlari muqaddas yozuvlarni eslatardi...
Shahar tugaganida esa, katta yalanglikda bir toʻda odamlar koʻrindi!
Bular qarovsiz alfozda, jim oʻtirar edilar. Ba’zilari yerga allaqanday shakl¬lar chizardilar, shakllarning ma’nosi yoʻq edi. Bolalar, qariyalar bor edi ularning orasida. Kiyimlari titilib-eskirib ketgan, tirnoqlari, sochlari oʻsgan edi. Ba’zilari yerdan potrab boʻy choʻzgan bargi kichkina oʻsimliklarni erinib chaynardilar. Nazarimda, ularni ham shaharni qoplagan kabi chang qoplagan, soʻniq va rangsiz edilar.
«Kimlar bular?» – degan oʻy xayolimga urildi daf’atan. Mangulik shahrida bunday aftoda kishilarning uchrashi aqlimga sigʻmayotgan edi. Oyogʻi ostida oʻtirgan bolachaga onasi qaramasdi, ajabki, bola ham soʻnik, jim oʻtirardi.
Yaqinlashganimda ularning ba’zilari boshlarini burib qaradilar... boqishlarida hech nima aks etmadi... nigohlarida hech bir ifoda yoʻq... boʻm-boʻsh edi.
«Barhayotlarmi bular?!»
Ha, bular – butun insoniyat yaralganidan beri orzu qilgani mas’udlikka erishgan barhayotlar edilar! Toʻp-toʻp boʻlib, hech narsa qilmasdan, sovuqlaru jaziramalarda, yomgʻiru qorlarda mas’udlik onini – oʻlim saodatini shu tariqa jim... qoʻrqituvchi itoatkorlik bilan... xomush... kutmoqda edilar.
Sal oʻtmay sezganim – ular quyoshni kuzatar edilar. Quyosh botganida, oyga qarab oʻtirardilar. Oyoq ostlarida hayot jonlanmoqda va xarob boʻlmoqda, tevarak tugʻilib-oʻlmoqda... lekin bu kishilar zeriktiruvchi boqiylikka duchor boʻlgan edilar.
Na til qolgan edi. Na millat... na madaniyat...
Yuragimni dahshat bosib keldi, bu dahshat hayotiy emas, sovuq va xoʻmraygan, sassiz edi. Mangulikning sovuq dahshatimi bu? Balki umriboqiylar menga – hayot odamiga iltijo bilan boqqandirlaru koʻzlari hech narsani ifoda etmay qoʻyganini bilmaslar? Mangulik ichra gapirishni, fikrlarini va hissiyotlarini ifoda etishni unutgandirlar? Balki mangulik qarshisida fikrlarning ham, hissiyotlarning ham ahamiyati qolmagandir? Shaharning soʻniq koʻchalaridan ortga qarab chopganim esimda... qopqadan otilib chiqqanim ham esimda... hayot ufurib turgan qumlar koʻzimga juda aziz koʻringani, ich-ichimdan toshib kelgan quvonch va shukronalik bilan tiz choʻkkanim esimda... oʻsha paytda haroratli va qadrdon boʻlgan «quyosh allaqachon botib boʻlgan, shafaqlari ham koʻzdan yoʻqolmoqdaydi...»
Xotiralarning asosiy qismini sayyoh bundan yetti yuz yil muqaddam Luvrda yuz bergan voqea bilan yakunlaydi, u voqea ham aynan shu soʻzlar bilan boshlanadi.

Luvr. Milodiy 1312-yil. «Mangu Darbadarning Qaytishi» P'esasi Premьerasi
...Quyosh allaqachon botib boʻlgan, soʻnggi shafaqlari koʻzdan yoʻqolmoqdaydi.
Bir soat avval boshlangan shov-shuvli p'esa premьerasi poyoniga yetib qolgan edi.
Luvrning kazo-kazolari, boyonlari, bankirlari va mashhur kishilari oʻtirgan lojada zerikish hukm surmoqda edi. Xokisorlik va poklik timsoli boʻlmish muborak zotga qoʻl koʻtargan odam haqidagi p'esa urf boʻlganiga qaramasdan, hayotdan uzoq, gʻayriodatiy mavzuda boʻlgani uchun ham, qay bir soʻlim goʻshada musiqa eshitib rohatlanish ularga afzalday tuyulmoqdaydi.
P'esa muallifi, astrolog Gvido Bonatti boyonlar lojasida may ichib oʻtirardi. Hayotining keyingi yillarida u mayxoʻrlikka berilib ketdi, ertalab ham, tushda ham, hatto qirol bazmlarida ham sarxush boʻlib yurar, bugun esa p'esa boshlanmasidanoq ancha-muncha otib olgan edi.
Mana, chiroqlar oʻchdi. Bittagina xira nur tolasi qoldi.
Sahnaga uzun boʻyli, sochlari yelkasiga tushgan bir odam chiqib keldi.
Bonatti uni taniyolmadi, lekin ensasi qotib, «p'esadagi qahramon aslida qarib-qartaygan, ayanchli bir chol boʻlishi kerak edi... oʻrniga nechun bu baquvvat aktyor chiqib keldi?» – deb oʻyladi norozi boʻlib.
Mangu daydi rolida chiqib kelgan notanish bu odamning ovozi ham favqulodda oʻtkir va hayotiy edi.
«...Men Parvardigorimning imonli bir bandasiman! – deb oʻz monologini boshladi u. – Uning abadiy barhayotligiga va bemisl kuch-qudrat egasi ekanligiga, vujudimga kirgan zarra tikan badaliga aql bovar qilmas mukofotlarni ato etadigan va hamma narsani oʻrab-chulgʻab oluvchi hikmatlargacha bino qiladigan muborak zot ekaniga hech qachon shak keltirmaganman... Ammo siz meni, Azozildan ham mal’unroqsan, deb malomat qildingiz!»
Zalda jonlanish sezildi.
«Siz Tangrimning, oʻzi yaratgan barcha ne’matlariga yana bir chalgʻituvchi narsani oʻrab qoʻyganini koʻrmayapsizmi? Narsalaru hodisalarni, sabablarniyu natijalarni, shubhalaru haqiqatlarni bir-biriga chirmashtirib tashlaganini koʻrmayapsizmi? Hamma narsasi gʻorat boʻlib ketadigan bu dunyoga vujudi foniy, ammo ruhi boqiy insonni yuborishi bilan abadiyatni ham oʻrab olganini, Uning abadiyatdan-da yuksak ekaniniyu hatto mangulik ham uning maxluqi ekanini koʻrmayapsizmi?
Eng chiroyli lazzatlar ostiga chirkinlikni yashirganini, beoʻxshov narsalarning bagʻrida ajoyibotlarini saqlaganini koʻrmayapsizmi? Har narsaga yetgan aqlingiz bularga kelganda oqsab qoldiyu meni badbaxtlikda ayblab, Azozilga teng qoʻydingizmi? Aslida men – qiyomatda olishi kerak boʻlgan jazosining bir qismini shu dunyoda olganlardan bittasiman, xolos.
Siz sahro va choʻllarda gunohlarini yelkasiga ortib olganlarning timsoli monand bir maxluqni koʻrmadingizmi? Roʻzi mahshar kunida uning qay koʻrinishda bino boʻlishining xabarini qaydan bilaqoldingizki, shu ahvolingizda masxaralab, meni ham, uni ham oʻzingizdan past koʻrmoqdasiz?
Ummon bagʻrida yashovchi yana bir maxluqni koʻrmadingizmi? Ularning yuztasini yorsangiz ham ichi boʻm-boʻsh chiqadi, biroq ba’zilarining ichidan siz maqtanib-gerdayadiganingiz marvarid donasini topasiz! U maxluqlar shunday koʻrinishda hamda bunday fe’lu atvorda behudaga yaratildi, deb oʻylaysizmi?
Bu dunyoni ma’lum vaqtga qadar kezib yurishga mahkum ekanim sizni adashtirdiyu olamning bir kuni chang-toʻzonga aylanib ketishini bilaturib, menga mangu deb nom beryapsizmi? Iblis sizga turli nayranglar koʻrsatib, turli narsalarni koʻzingiz oldida rango-rang jilvalantirib hiylalar qiladi. Men yuzlab yillardirki, yurgan yoʻlimda Parvardigorimga iltijo qilib gunohimni kechirishini soʻrab yolvoraman, yulduzlar uchgan kechalarda, qahratonning sovuqlarida, shamol va boʻronlarda tavba-tazarru qilaman. Shu holimcha, butun turish-turmushim bilan Uning oliy hukmining va haqiqatining bir timsoliman. Tangrim oʻzining mutlaq adolati bilan kimlarnidir butun insoniyatga yaxshilik va toʻgʻrilik ramzi qilib qoʻygan boʻlsa, men Oliy Haqiqatga qoʻl koʻtarganlarning ramziman. Agar Oʻzi istasa, meni oʻsha ummon maxluqining ichidagi fikrlovchi qum zarrasi yoxud gunohlarini ortib yuruvchi maxluqning yelkasidagi mutafakkir tosh shaklida yaratib qoʻya olmasmidi?
Siz Tangri taoloning qudrati va ilmi nima ekanini qaydan bilaqol¬dingizki, barcha narsani oʻrab-chirmab, boshqa bir narsaning ichiga tiqib tashlashidan yoki istasa, butun shu koʻklaru samolarni siqib-gʻijimlab, mayda qum shakliga keltirib qoʻya olishidan choʻchimadingiz? Bir qurt kelib, koʻz oʻngingizda kafanga kiryapti, hamda vaqti kelganida kafanidan kapalakka aylanib qanday uchib chiqishini sizga koʻrsatib-namoyon qilyapti-ku! Yer bagʻridan olov otilib chiqib, atrofini erigan ma’danga toʻldirib oqib turipti-ku?
Siz Tangri taoloning jazosi nima ekanini qaydan bilaqoldingiz? Olovda yonish degan narsani faqatgina oʻzingiz taom pishirib-isinadigan olov deb oʻyladingizu U sizning gunohlaringizni toʻksin deb yaratgani kasalliklarning biri bois isitma xuruj qilganida, siz bilgan olovdan koʻra farqli tabiatga ega boshqa bir olov ich-ichingizni yondirayotganiga shohid boʻlaturib shunday deyapsizmi?
Siz Tangri taoloning la’nati nima ekanini qaydan bilaqoldingizki, togʻlaru suvlarni, samolaru yer ostini zir-zir titratadigan bu soʻzni menga qoʻlladingiz? Ayshu safo ichida, may xilvatlarida, Tangrim yaratgan soʻlim bogʻlarda sarxush boʻlib agʻanab yotgan holingizda, qayga bosh urarini bilmay yurgan, ammo sizdan koʻra koʻproq narsani biladigan bir bechorani bunday deyishga qanday haddingiz sigʻdi? Tilingiz qanday aylandi? Dilingiz qanday qabul qildi?
Men Parvarigorimdan, sizdangina panoh berishini soʻrashdan boshqa soʻz demayman. U qismatimga shuni bitibdimi, istasam ham, istamasam ham – albatta shunday boʻladi!..»
Sahna tamomila qorongʻilik qa’riga choʻmdi va zulmat orasidan gulduros qarsaklar yangradi.
Qulay kursilarda yastanib oʻtirgan boyonlarga bu gaplar yoqib tushgan edi.
– Ajoyib! Ajoyib! – deb qichqirardi olomon.
... – Lekin bu gaplar p'esada yoʻq-ku? – dedi hangu mang boʻlib Gvido Bonatti, yutoqib may hoʻplab, tomogʻidagi quruqshashni bosib olgach. – Yo Parvardigor! Bunday soʻzlarni kim qoʻshdi p'esaga?
– Sarxush boʻlib qolibsiz, Gvido, – deb kulimsiradi yosh bir boyon, u tilla zanjir taqib olgan, yonidagi sohibjamol esa tilladan ham tovlanuvchanroq va bashangroq edi. – Lekin ajoyib soʻzlar, buning uchun yana bitta qadah koʻtarsak arziydi!
Bonatti, qalbidagi bezovtalikni may bilan bosish oʻrniga, anavi noma’lum aktyorning ortidan tezroq borib-toʻxtatib, bu soʻzlarni qaydan olganini soʻragisi keldi, biroq nimagadir fikridan qaytdi, birdaniga unga p'esa ham, aktyor ham bema’ni boʻlib tuyuldi, shasht bilan surohiyni oldi-da:
– Ha, jin ursin, hardamxayol boʻlib qolyapman shekilli, – dedi gʻoʻldirab. – Quyaqoling, azizim Rotshild!
– Men Rotshildlardan emasman, – deb e’tiroz bildirdi boyon, shunda Bonatti uning hecham fransuz yahudiylaridan emasligini, balki norveg yoxud shved ekanini koʻrdi, yonidagi sohibjamol ham allaqayga gʻoyib boʻlgan, oʻrnida baqaloq bir odam oʻtirardi.
Gvido surohiyni bir koʻtarishda boʻshatdi.
– Qoraxayol.... qoraxayol... – deb gʻoʻldiradi u va yana bir marta «Jin ursin!» deb xitob qildi, biroq uning bu qichqirishi boʻgʻzidan tushunarsiz gʻoʻldirash boʻlib chiqdi, oromkursining yogʻoch taxtasiga bosh qoʻyganida parqu yostiqdan ham yumshoq tuyuldi, u tamomila mastlik uyqusiga choʻmdi... mastlik uyqusi aro esa burjlarning gʻaroyib bir tarzda uchburchak hosil qilganini koʻrdi, yetti yulduz bir yerda gʻuj boʻlib olgan, sakkizinchi yulduzni yer edilar... «yulduz yulduzni ham yer ekanmi», deb hayron boʻldi u uyqu aro, hamda yetti yulduzning toʻplanishi falokatdan, zilziladan yoxud boʻron yaqinlashishidan darak ekani esiga keldi... uning aqli shu yerda sahna chirogʻi kabi oʻchdi va oʻzi ham mastlik zulmatiga tamomila shoʻngʻib ketdi... sahnadagi nur tolasi... noma’lum odam... yaqinlashayotgan boʻron...

UChINChI QISM
Boeng Dreamliner. Boʻrondan Yarim Soat Avval.
Boʻron yaqinlashmoqda edi.
Uchoq monitori yana ogohlantiruvchi ovoz chiqardi: bu safar Reyter axborot agentligining har soatda yangilanib turadigan xabarlari kelgan edi. Professor xabarlarga tezda koʻz yugurtirib chiqdi:
«Atlantikada boʻron shiddati zoʻraymoqda, uning tezligi soatiga ikki yuz ellik kilometrga chiqdi. Ummon boʻylab shoshilinch holat e’lon qilindi. Koʻpchilik sohillarda ulkan girdoblar paydo boʻlishi kutilyapti. Qutqaruv xizmatlarining butun kuchlari boʻron falokatlarining oldini olishga safarbar qilingan».
«...butunjahon meteorologiya xizmati boʻron yoʻnalishlarining taxminiy xaritasini ishlab chiqdi, uning Atlantika ummonidan hamda Avstraliyadan Osiyoga qadar surilib borishi taxmin qilinmoqda».
«...bugun Grinvich vaqti boʻyicha 15.00 da qoʻzgʻalgan boʻronning fazodan olingan suratlarini koʻrish uchun VISA yoki Master Card tizimidan 3 yevro toʻlasangiz kifoya».
«...dunyoning turli mintaqalarida sahrolar kengayib bormoqda. Mutaxassislarning ta’kidlashicha, Sahroi Kabir keyingi oʻn yil ichida oʻttiz kilometrga kengaygan. Xuddi shunday jarayon Osiyo choʻllarida ham kuzatilmoqda. Mazkur choʻllarning qumining oʻziga xos xususiyati – unda shoʻr miqdorining koʻpligidir».
«...ba’zi din ulamolari jahannamning abadiy emasligiga doir taxminlarini e’lon qildilar. Ular oʻz taxminlariga «Ular jahannamda abadiy qolurlar, magar Parvardigorlari boshqa narsani ixtiyor qilmasa...» mazmunidagi oyatlarni asos qilib oldilar...»
“...Shuningdek, Misrda qoyalarni yoʻnib ishlangan uylardan topilgan anjomlar u yerda yashagan kishilarning darhaqiqat bahaybat gavdali, kuchli kishilar boʻlganini tasdiqladi. Rivoyatlarga koʻra, ularni k u ch l i sh a m o l halok qilgan edi...”
«...dunyoda qit’alararo shirkatlarning paydo boʻlishi taxmin qilinmoqda, bunga yer yuzidagi asosiy kapitalning yakka kishilar qoʻliga oʻtib ketishi sabab boʻlishi mumkin...»
«...butunjahon Ovchilar Jamiyati barcha ovchilarni Xitoydan kelgan qora chumchuqlarni qirib tashlashga chaqirdi. Markaziy Epidemiologiya xizmati vakilining ta’kidlashicha, ular qush oʻlatini tarqatishlari mumkin...Oddiy va odatiy sargʻish chumchuqlardan farq qilib, ular na don-dun terishadi, na sayrashadi, qop-qora koʻzlarini javdiratgancha n i m a n i d i r sabr-toqat bilan kutishadi...»
«...Mashhur tarixchi olimlardan biri, loʻlilarning qachonlardir Hindistondan yoʻlga chiqqani haqidagi taxminini e’lon qildi. Rivoyatga koʻra, ular juda ulkan maqsad bilan safarga chiqadilar, ammo karvonga oziq-ovqat muammosi koʻndalang boʻladi. Ov qilib yoxud boshqa yoʻl bilan bu ehtiyojni qondirishga vaqt yoʻqotmaslik uchun safarni tilamchilik qilib davom ettirishga ahd qiladilar. Yillar oʻtavergach va avlodlar almashgach, butun boshli xalq nima maqsadda yoʻlga chiqqanini unutadi, ular dunyo boʻylab vatansiz va makonsiz besamar daydishga mahkum boʻladilar...»
«...Urdundagi qadimiy xarobalardan birida abadiyatga giriftor boʻlgan kishi haqidagi yozuvlar saqlanib qolgan teri parchalari topildi. Azaliy haqiqatlarga qoʻl koʻtargani uchun qiyomatga qadar darbadarlikka mahkum etilgan bu kishi haqidagi rivoyatlar oʻrta asr qoʻlyozmalarida, shuningdek, Brokgauz va Efron qomusida uchraydi. Tadqiqotchilar bu rivoyatning timsoliy ekanligini, imon va ishonchning mutlaq haqiqatlariga qarshi chiqqan kishilarning fikriy va qalbiy sarsonliklarga duchor boʻlishlarini ta’kidlamoqdalar».
«...Yer yuzidagi eng shoʻr dengiz – Qizil dengizning Arabiston yarim oroli sohillariga yaqin yerida, suv ostida chuchuk suvli ulkan buloqlar borligi aniqlandi. Bundan ikki ming yil avval paydo boʻlgani taxmin qilinayotgan mazkur buloqlarning suvi gʻoyat toza va shifobaxsh boʻlib, dengizning shoʻr suviga aralashib ketmasdan to sohilga qadar oqib boradi. Sohildagi turli sayyohlik shirkatlari bu suvlardan foydalanib, katta tijoriy loyihalarni amalga oshirishni rejalashtirmoqdalar...»
«...Sidney shahri yaqinida joylashgan kelajak texnologiyalari markazida olamshumul kashfiyot qilindi. Bugungacha tabiatda mavjud boʻlgan zarralarning aksi boʻlgan anti-zarralar mavjudligi fan tomonidan oʻtgan asrda isbotlangan edi. Taxminlarga koʻra Koinot ham oʻzining aksidan, ya’ni anti-Koinotdan iborat. Fazoning qayeridadir Koinot va anti-Koinot birlashgani va bir birini uzluksiz akslantirgani fazoning cheksizligi nazariyasiga oydinlik kiritishi mumkin. Bugungacha maxsus sharoitlarda olib borilgan tajribalarning natijasi oʻlaroq, umri soniyaning milliondan bir ulushiga teng boʻlgan anti-elektron va anti-proton zarrasi hosil qilindi! Hozircha bunday zarra tabiiy sharoitda nimalarga olib kelishini taxmin qilib boʻlmaydi, chunki anti-zarra anti-muhitdagina mavjud boʻla oladi...»
«...Oʻlim toʻshagida yotgan barhayotlikka da’vogar yozuvchi, Nobelь mukofotining laureati Garsia Markes oʻzining vido maktubini e’lon qildi. Mashhur yozuvchi bir necha oydirki, saraton kasalidan azob chekmoqda...»

Mutafakkirning Vido Maktubi
«Mabodo Tangri Taolo mening taqdirimdan koʻz yumsa-yu, latta monand hilvirab qolgan shu vujudimga yana bir parchagina hayot hadya etsaydi, hoynahoy, oʻylayotganlarimning hammasini aytmasam ham, gapirayotganlarimning hammasini oʻylagan boʻlardim.
Shunda... tevarakdagi narsalarni narxlariga qarab emas, qiymatiga qarab baholardim. Koʻzim yumuq mahalda oʻtkazilgan har bir daqiqada yorugʻlikning oltmish soniyasini yoʻqotayotganimni idrok etgan holda kamroq uxlagan, koʻproq orzu qilgan boʻlardim. Qolgan hamma toʻxtab turgan mahalda yurar, hamma uxlayotgan mahalda uxlamasdim. Boshqalar gapirayotganlarida, ularning gaplarini xuddi shokoladli muzqaymoqning ajoyib mazasidan lazzatlangan kabi, lazzat ila eshitgan boʻlardim.
Agar Tangri Taolo menga yana bir on hayot bersa... kamtarroq kiyingan, quyoshning issiq nurlariga faqatgina tanimni emas, qalbimni ham toblab yotgan boʻlardim. Ey Parvardigorim! Agar menda yurak boʻlsaydi, barcha nafratlarimni muzga yozib, quyosh chiqishini kutardim. Uyqum bilan (Van Gogning orzusi) yulduzlarga hurriyat poemasining suvratini chizardim, ozodlik qoʻshigʻi esa mening Oyga qilgan tuhfam boʻlib qolardi. Tikanlarining achchigʻini va gulbarglarining qirmizi oʻpichlarini his qilish uchun koʻzyoshlarim bilan atirgullarni sugʻorardim.
Ey Qodir Egam! Agar yana bir parchagina hayot boʻlagi tanimda qolsaydi, bir kunimni ham tevaragimdagi oʻzim suygan insonlarga ularni sevishimni aytmasdan oʻtkazmasdim. Men uchun qiymatli boʻlgan har bir kishini muhabbatimga ishontirgan, muhabbatni sevib yashagan boʻlardim. Qartayganda dilni muhabbat tark etadi deb adashganlarga, muhabbatni tark etganlari uchun qarilik kelishini tushuntirardim.
Bolakaylarga qanot hadya qilar, ammo uchishni oʻzlari oʻrganishlariga imkon berardim. Qariyalarni esa, ajal keksalik tufayli emas, xatolar va yanglishishlar tufayli kelishiga ishontirardim.
Insonlar, men sizdan shu qadar koʻp narsa oʻrgandimki... lekin anglaganim eng buyuk haqiqat – butun olam togʻlarning choʻqqilarida yashashni istar ekan, haqiqiy saodat u yerda yashash emas, u yerga koʻtarilishda ekan!
Shuni tushunib yetdimki, murgʻak bolakay kichkina barmoqchalari bilan otasining barmogʻini qisimlagani on, uni hech qachon qoʻyib yubormasin!
Angladimki, inson bolasi boshqa birovga, faqatgina yuqoriga koʻtarilishi uchun yordam berayotganidagina balanddan qaray olar ekan!
Insonlar, sizlardan oʻrganishim mumkin boʻlgan yana shunchalar koʻp narsa borki... ammo ularning menga zarurati qolmaydiganga oʻxshaydi... chunki, meni mana shu yogʻoch otga mindirganlarida, afsuski, jonimni Haqqa topshirgan boʻlaman.
Har doim his qilganingizni gapiring, oʻylaganingizni amalga oshiring! Agar... sening shu uxlashingni bugun soʻnggi bora koʻrib turganimni bilsam, mahkam bagʻrimga bosgan va Tangri Taolodan meni, sening qoʻriqchi farishtangga aylantirishini iltijo qilgan boʻlardim. Eshikdan qanday chiqayotganingni oxirgi bor koʻrayotganimni bilsam, bagʻrimga qattiq bosib oʻpgan va yanada koʻproq mehrimni berish uchun yana qaytadan oʻzimga chorlagan boʻlardim. Ovozingni soʻnggi bor eshitayotganimni bilsam, men hamma gapirgan gaplaringni qayta-qayta, benihoya eshitish uchun yozib olgan boʻlardim. Agar seni koʻrib turganimning soʻng daqiqalari ekanini bilsam, shunday degan boʻlardim: «Men seni yaxshi koʻraman, ammo buni shusiz ham bilishing men ahmoqning xayolimga ham kelmabdi. Har doim ertangi kunimiz bor, hayot bizga, hamma-hammasini izga solish uchun yana bir fursat bermoqda, biroq, yanglishgan boʻlsamu bugun hammasi tugasa, senga shuni aytgan boʻlardimki, seni juda qattiq yaxshi koʻraman va hech qachon unutmayman! Keksa ham, yosh ham ertaga nima sodir boʻlishini bilolmaydi. Balki suygan insonlaringni soʻnggi bora koʻrib turgandirsan?! Shu bois, nimanidir kutma, bugunoq bajar, chunki ertangi kun hech qachon kelmas boʻlsa, sen – birgina jilmayish, birgina bagʻirga bosish, birgina oʻpish uchun vaqt topolmaganing, soʻnggi istakni bajarishga kelganda juda-juda band boʻlgan kuningga la’natlar oʻqiysan. Oʻzingga yaqin insonlarni qoʻllab-quvvatla, quloqlariga senga qanchalar kerak ekanliklarini shivirlab ayt, ularni ehtiyot qil, «afsus», «meni kechir», «rahmat» va «marhamat» degan soʻzlarni va oʻzing bilgan hamma xush kalomlarni aytish uchun vaqt top. Hech kim seni fikrlaring boisgina eslab oʻtirmaydi. Parvardigori Olamga, hissiyotlaringni tilingga chiqara olishing uchun donolik va kuch-quvvat soʻrab iltijo qil. Doʻstlaringga ular sen uchun qanchalar qiymatli ekanlarini ayt. Agar sen bularni bugun qilmasang, ertangi kuning ham xuddi kechagi kuning kabi boʻlib qoladi. Va agar sen bularni amalga oshirmasang, hech narsaning ahamiyati qolmaydi, qiladigan ishing hech narsa, hech narsa va faqat hech narsa boʻlib qoladi!
Buning vaqti soati yetdi...»

Boʻrondan Oʻn Besh Daqiqa Avval
Professor Ziyo xabarlarning qolgan qismini oʻqishga ulgurmadi, uchuvchilar xonasining eshigi ochilib, styuardessa qiz koʻrindi, u jilmaygancha hammadan kamarlarni bogʻlashlarini iltimos qildi, soʻng esa havo yostiqchalaridan qanday foydalanish, halokat chogʻida oʻzini qanday tutish haqida tavsiyalar berdi.
Professor betoqatlanib, qizdan nima gapligini soʻradi.
– Boʻron yaqinlashib kelyapti, – deb javob berdi qiz. – Lekin uchuvchilarimiz mahoratli, ozgina yoqimsiz chayqalishlardan boshqa hech qanday bezovtalik sezmaysiz, janob.
Professor unga jilmayib bosh irgʻadi-da, darchadan qaradi.
Uchoq ummondan oʻtib, materik hududiga kirgan edi. Pastda siyrak tuman boʻlgani bois hech nimani koʻrib boʻlmasdi. Uchoq kanotlaridagi qudratli motorlarning bir maromda ishlashi unga ishonch baxsh etdi. Lekin, ufqda allaqanday tushunarsiz bulut paydo boʻlgan, u nima sababdandir qizgʻimtir-sargʻish tusda boʻlib, boz ustiga, shitob bilan yoyilib bormoqda edi.

* * *
Havoning turli ta’sirlari natijasida efirda paydo boʻlayotgan shitirlashlar va shovqin aro toʻsatdan «Vahshiy» yana aloqaga chiqdi:
– «Fir’avn», men «Maxes». Nishonni koʻryapman.
– «Maxes», sizni tushundim. Nishon yoʻnalishini va tezligini bildiring.
– «Fir’avn», u janubiy yoʻnalishda harakatlanmoqda, masofa besh mil.
– «Maxes», maxsus tizimni yoqing.
– Tushunarli.
– «Maxes», nishonni kuzatyapsizmi?
– Ha, kuzatuvda.
– Tushunarli, rakurs ikki taqsim toʻrt!
– Sizni tushundim. Orqa tomondan yaqinlashmoqdamiz.
– Yonilgʻi miqdori?
– Uch tonna.
– Tushunarli, yoʻnalish oʻngga ikki yuz yigirma! Nishongacha masofani bil¬diring.
– Masofa uch yarim mil.
Nishon – baland boʻyli, yosh va zabardast, yalangoyoq bir yigit boʻlib, u boshini eggancha kunbotar tomonga ketib bormoqdaydi. Ketma-ket boshqa harbiy uchoqlar ham uni payqadilar, ular ham oʻz markazlaridan shunday buyruq olganlariga shubha yoʻq edi – barcha tizimlarini jangovar holatga keltirgancha tezliklarini oshirib, nishon ketib borayotgan joy sari yoʻnaldilar.
Bu orada «Vahshiy» bilan radioaloqa davom etmoqda edi:
– «Maxes», men – «Fir’avn», nishonni koʻryapsizmi?
– Koʻryapman, moʻljalda tutib turibmiz.
– «Maxes», nishon yoʻnalishini bildiring.
– Nishon oʻsha yoʻnalishda harakatlanmoqda, kunbotarga ketib bormoqda.
– Ikki milgacha yaqinlashing.
– Tushunarli.
– «Maxes», men – «Fir’avn», oʻt ochishga hozirlik koʻrilsin, tayyor turing.
– Tushunarli. Forsajga ruxsat bering.
– Forsaj faqat buyruq bilan!
– ... «Maxes», nishonni «ushlab» turibsizmi?
– «Nishonni tutgan holda» uchib boryapmiz.
– «Maxes», yonilgʻi miqdorini bildiring.
– Yonilgʻi – ikkiyu yetti.
– Sizni tushundim... Nishon yoʻq qilinsin!
– Takrorlang!
– «Maxes», nishon yoʻq qilinsin!
– «Fir’avn», unga yaqinroq borish kerak! Nishonni tutish tizimini oʻchirib, yaqinlashmoqdamiz.
– Zambaraklardan ketma-ket oʻt oching!
– Nishonni tutish tizimidan chiqdik, zambaraklardan ketma-ket oʻt ochamiz!
– Oʻt ochildimi, «Maxes»?
– Xuddi shunday, buyruq bajarildi!
– Nishonni koʻryapsizmi?
– Ha, unga yaqinlashyapman.
– Tushunarli.
– Nishon pasaymoqda, unga yaqin keldim, masofa yarim mil...
– Nishon pasaymoqda? Bu nima degani?
– U oʻtirib oldi.
– U oʻldimi?
– Aniqlashning iloji yoʻq. U oʻtiribdi.
– Tushunarli. Tezlikni kamaytiring. Barcha jangovar mashinalardan nishonga qarata oʻt ochilsin!
– Bu xavfli, atrofda tanuv belgilari boʻlmagan boshqa jangovar uchoqlar ham bor.
– «Maxes», vaziyatga qarab oʻt ochishga tayyorlaning! Nishonning oʻzingizga nisbatan oʻrnini bildiring.
– Chapdan yetmish daraja.
– «Maxes», nishonning vaziyatini bildiring.
– U qumga yotib oldi... Koʻrish qiyin, toʻzon kuchaymoqda... «Fir’avn?..» «Fir’avn», u ibodat qilmoqda!
– «Maxes», nishonni raketalar bilan yoʻq qilishga harakat qiling.
– «Fir’avn», desant tushirishga ruxsat bering!
– «Maxes», nishonni raketalar bilan yoʻq qiling!
– Tushundim, nishonda «ushlagan» holda yaqinlashyapman.
– Masofani bildiring.
– Masofa chorak mil.
– «Maxes», forsaj!
– Forsajga oʻtildi!
– Oʻt och!
– Oʻt ochildi.
– Nishon yoʻq qilindimi?
– Hech narsa koʻrinmaydi, hamma yoq toʻzon.
– Zarba chizigʻidan oʻng tomondan chiqilsin, kurs yetmish besh.
– Zarba chizigʻidan oʻngga chiqyapman, kurs yetmish besh!..
– «Maxes», qurollar jangovar holatda tutilsin. Begona harbiy uchoqlarni nishonda tutgan holda, oʻn besh daraja gʻarbga harakatlanilsin!
– Xoʻp boʻladi!
Boʻron oldidan turgan shamol allaqachon qumlarni koʻtargan, noma’lum odam «havo-er» rusumli oʻlimchil raketalar zarbasi va shamol koʻtargan qum toʻzoni ichida koʻzga koʻrinmay ketgan, hozir uni maxsus qurilmalar ham koʻrolmayotgan edi. «Vahshiy»ning oʻt ochganini koʻrgan boshqa harbiy uchoqlar yaqin masofada turganlaricha toʻzonning tarqalishini va noma’lum kishining chiqib kelishini kutmoqda edilar. Bu orada «Vahshiy» «Fir’avn»ning navbatdagi buyrugʻini ham bajarib ulgurdi, ya’ni yaqin oradagi «Mig»larni lazer moʻljaliga oldi.
Har holda, boshqa jangovar uchoqlarga ham shu mazmundagi buyruq kelgan boʻlsa kerak, «Mig»lar, «Miraj»lar, «Kfir» va «Tornado»lar ham oʻz vaziyatlarini «Vahshiy»ga nisbatan hujumga qulayroq boʻlishi uchun moslab, aylanib ola boshladilar.
Endi bu oʻlim mashinalari turli qurollardan bir-birlarini moʻljalga olgancha buyruq kutmoqda edilar. «Havo-havo» tipidagi raketalar allaqachon jangovar holatga keltirilgan, himoya vositalari va chalgʻituvchi termik vositalar jang¬ga shay holatda edi.
Dunyoning eng kuchli bir qancha mamlakatining harbiy uchoqlari ana shu tarz¬da bir-biriga qurol oʻqtalib turar edi.
Maxsus radiokanalda esa «Vahshiy» bilan «Fir’avn»ning soʻzlashuvi davom etmoqda edi:
– «Maxes», nishonni koʻryapsizmi?
– «Fir’avn», shamol kuchayib bormoqda, hammayoq qum... tepa ham, past ham... hech narsa koʻrinmaydi.
– «Maxes», nishonni qidiring!
– «Fir’avn», buning iloji yoʻq, hech narsa koʻrinmayapti, ekranlarda ham... Begona uchoqlar bizga nisbatan jangovar yoʻnalishga oʻtdilar.
– «Maxes», boshqa uchoqlarga e’tibor qilinmasin. Biz ularni fazodan «ushlab» turibmiz. Izlashni davom ettiring!
– Tushundim, izlashda davom etamiz...

Boeng 787 Dreamliner. Boʻrondan Oʻn Daqiqa Avval.
Oradan oʻn daqiqa oʻtganida, bagʻriga Professorni va uch yuz chogʻli yoʻlovchini olgan bahaybat Boeng Dreamliner uchogʻi boʻron hududiga yetib keldi.
Meteokuzatuv markazlarining taxminlari haq boʻlib chiqdi, Atlantika ummonidan to Osiyo sohillarigacha boʻlgan hududda misli koʻrilmagan shamollar va girdoblar paydo boʻlgan, ayni paytda Tinch, Hind va Shimoliy muz ummoni ustidagi havolar ham Gobi tomonga surila boshlagan edi. Shamolning yoʻli qin¬gʻir-qiyshiq ilon izini eslatardi – Atlantikaning ufqqa qadar enlab yotgan oxiri koʻrinmas suv hududlaridan boshlangan bu gʻalayon negadir Oʻrtayer dengizining jazirama hududini chetlab oʻtmoqda, abadiy muzlar oʻlkasida hosil boʻlgan epkinlar esa, asriy qorlarni toʻzgʻitib va muztogʻlarini sindirib, yoʻlida quyunlaru qasirgʻalarni hosil qilgancha, ulkan jonli ilon singari sahro sari harakatlanmoqda edi. Yaponiya tomonda esa teskari harakat roʻy berdi – dunyoning bu chetida hosil boʻlgan epkinlar ham boshqa bir ilon singari Gobi tomonga tobora zoʻrayib boruvchi shiddat ila intilar, choʻl uzra turib qolgan qaynoq havo yuqoriga koʻtarilib, tepa qatlamlarda teskarisiga esuvchi yanada kuchliroq boshqa epkinlarni hosil qilgan edi.
Eni yetmish-sakson, yuksakligi oʻn kilometrga yetgan ulkan aylanuvchi quyunlar – ilon boshlari oʻzida mislsiz quvvatni jamlagan edi. Insonlar nafas oladigan va mayin esganida rohat keltiradigan bu ne’mat toʻsatdan shaklu shamoyilini va yaratilish maqsadini oʻzgartirib, ofatga aylangan, boʻron markazida havoning yuqori oʻrlashi oqibatida oʻnlab ana shunday girdoblar hosil boʻla boshlagan, quyunlarning oʻzagida shamolning esish tezligi soniyada ikki yuz metrgacha yetgan edi.
Quyunlarni chetlab oʻtish maqsadida, Boeng Dreamliner uchuvchilari va uchishni boshqarish markazi mutaxassislari yanada yuqori koʻtarilishga qaror qildilar – bu uchoq oʻn ikki kilometrgacha koʻtarila olardi, boʻronlarning balandligi esa odatda oʻn kilometrdan oshmas, bunday yuksaklikdagi ellik besh daraja sovuqda havo sovib, quyun shiddati oʻz-oʻzidan pasayib ketar edi. Kuchli motorlar zoʻriqib guvilladi – uchoq bu qadar yuksaklikka tikkasiga koʻtarila olmas, koʻtarilishi uchun yana yuz ellik kilometr masofani uchib oʻtishi kerak edi.
...Bu orada axborot agentliklari bir faylasufning Markesning maktubi haqidagi fikrlarini, ortidan uning oʻzining bayonotini ham tarqatdi.
Faylasuf, bu dunyoda shu qadar bilim va tajribadan tashqari, favqulodda fikriy quvvatga ega boʻlgan Markesday kishining dunyodan ketar chogʻi bunday gaplarni aytishiga shubha bildirgan edi.
Ortidan kelgan xabarda Markes bunday vidonomani yozmaganini, bedavo dard¬ga giriftor ekaniga qaramasdan, mabodo oʻlim oni yaqinlashganini sezgani taqdirda ham safarga jim, lom-mim demasdan joʻnashini aytgan edi.

* * *
Loʻlilar karvonboshisi sahroda itini ergashtirgan bir devonavash odamni koʻrdi, u yalangoyoq, sochlari oʻsgan, qoʻlida aso, kunbotar tarafga – gʻarbga qarab ildam ketib borardi.
Bu tani xokiyniyu ruhi ravonni na qilay,
Boʻlmasa qoshimda jonon, bu jahonni na qilay?
Uroyinmi boshima yetti behishtu doʻzaxin,
Lomakondan xabar oldim, bu makonni na qilay?
Bu – sarob edi, lekin shu qadar haqqoniy va aniq ediki, karvonboshi ortiga tisarildi. Uni boshqalar ham koʻrdilar, ammo karvonboshi qat’iy qilib:
– Koʻrganingiz sarob, ishingizda davom eting, – deb buyurdi.
Va teskari tomonga oʻgirilganida, osmon boʻyi keladigan, yeru koʻkni enlagan bir quyunning shu tomon yopirilayotganini koʻrdi.

* * *
Boʻron oldidan sodir boʻlgan gʻalati hodisalar Avliyoni ham chetlab oʻtmadi.
Itini ergashtirib ketib borayotgan majnunvash kishini u ham koʻrdi, faryodini ham eshitdi:
Ajab Majnun erurman, dasht ila sahroga sigʻmamdur,
Dilim daryoi nurdir, mavj urib dunyoga sigʻmamdur.
Shariat ham, tariqat ham, haqiqat mendadir mavjud,
Chu sultoni azaldurman, ki arshu a’loga sigʻmamdur.
Shuningdek, avliyo uning ortidan borayotgan boshqa bir bandani ham koʻrdi...
Bu ikki odam shu kez kunbotar tomonga ketib bormoqda edilar.
Shundan soʻng avliyo gʻor ogʻzida oʻsib chiqqan bir qamishni qirqib oldi, ichini tozaladi, bagʻridan teshikchalar ochdi va labiga qoʻyib pufladi, naydan dunyodan oʻtib ketgan barcha kishilarning, xalqlarning va millatlarning umum armonlarining, yashash maqsadlarining va hayot hikmatlarining hikoyati monand mungli va qaygʻuli nido taraldi:
Istaganlar bizni sahroi balodan istangiz,
Vodiyi hijron ila dashti fanodan istangiz...

Mezonul-Avzon
Professor ufqdagi boʻronning chirpirak boʻlib aylanishiga aqlu shuuri lol boʻlib boqmoqda, bu asov haybat va qudrat qarshisida uning ich-ichidan tiyiqsiz va boshqarib boʻlmas xavotir bosh koʻtarib chiqmoqda edi.
Bu – gʻayriixtiyoriy xavotir edi. Tevarakdagi oddiy hodisalarning oʻz nizomidan xiyolgina chetga chiqishi kishi koʻnglida aqlga itoat qilmaydigan hissiyotlarni va qoʻrquvlarni bino qilar, ong harchand urinmasin, yurak yaproqday dir-dir titrashini qoʻymasdi.
Uning nazarida, sahro hududlarida bino boʻlgan va hozir qaylardadir Parvardigorini izlab yurgan barhayot odam, shusiz ham mukammal nizomlardan tashqariga chiqishga urinayotgan izlanuvchilar, tobora toʻs-toʻpoloni chiqib borayotgan zamonaviy dunyo bilan mana shu shamol junbishi oʻrtasida elas-elas ilgʻanar bir bogʻliqlik bor edi goʻyo. Insonlar va tabiat nafas oladigan, yer yuzidagi hayotni mudhish va oʻlimchil ta’sirlardan qoʻriqlab turadigan, ulkan ummonlarni oʻz bagʻrida mayin suzdirib, lozim boʻlgan joylarga hech kimga zarari tegmaydigan, balki odam bolasining zavqini keltiradigan tarzda yomgʻir qilib yogʻdiradigan, yuzlarni siypalaganida rohat baxsh etadigan havo deb atalmish bu ne’matning toʻsatdan ofatga aylanishi bejiz emas edi! Olamlar Parvardigori, agar istasa, yorugʻ dunyodagi har qanday ne’matni baloga yoki halokatga aylantirib qoʻyishi mumkinligini namoyon qilayotganday edi. Gullab-yashnayotgan tiriklikning ona unsurlaridan biri boʻlmish suv ham goh-goh dolgʻalanib, tevarak-atrofni gʻorat aylaguvchi bahaybat balo qiyofasiga kirmoqda, bagʻridan sanoqsiz ne’matlarni chiqarib-muhayyo qilib turguvchi yer yuzi goh-goh shiddat ila qoʻzgʻalib, zilzilalar hosil qilmoqda, teranliklaridan olov va erigan ma’danlardan iborat vulqonlarni ufurmoqda, insonlarni sovuqdan himoyalanishiga, lazzatli taom tayyorlashlariga, hayotlari uchun lozim boʻladigan turli-tuman asboblarni yasashlariga imkon beruvchi alanga ham goho tegrasidagi barcha narsani kuydirib-kul qiluvchi bahaybat falokat shakliga kirmoqda edi. Dunyoning tamali boʻlmish toʻrt unsur ana shu tarzda – Parvardigori olamning qudrat-irodasiga tamomila boʻysungan holda oʻzgarmoqda va yer yuzidagi tafakkur qiluvchi yagona jonzotga – odam bolasiga qarata oʻz tilida xitob aylamoqda edi.
Tafakkur qiluvchilar uchun esa yanada chuqurroqda boshqa haqiqat yashiringan edi! Ya’ni, bunday falokatlaru ofatlarsiz ham, har daqiqada yuzlab insonlarning boqiy ruhlari foniy vujudlariniyu yorugʻ dunyoni tark etib, tasavvur yeta olmas abadiy makonlarga unsiz va jim joʻnamoqda edilar. Bunday falokatlar va toʻfonlar mangulik safariga yoʻl olayotgan kishilarning qalblarida ham roʻy berayotgan boʻlsa ne ajab? Ha, inson bolasi uchun qiyomat jon taslim qilgan onidan boshlanmoqda... insonlar ana shu qiyomat kuniga duch kelmaslik uchun dunyoda iloji boricha koʻproq muddat turishni orzu qilmoqda... oʻzlarining shusiz ham barhayotliklarini anglayolmasdan, vaqt oʻtgani sayin juldurlashadigan vujud libosi ichida mangu qolmoqni ixtiyor etmoqda edilar. Bir tomondan, zamonaviy ilmlarning choʻqqisi hisoblanmish gen muhandisligi tadqiqotchilarga mangu odam yaratish imkonini berayotgan boʻlsa, ikkinchi tomondan, kashf etilgan barcha hujayralaru genlar oʻsha kun kelganida tub-tubidan parchalanib, nobud boʻlib ketar, yanada haybatliroq haqiqat mana shunda edi! U kunda mezonlaru vaznlar tubdan oʻzgarar, barhayotlik boshqa shakl va mazmun kasb etar... bu haqiqatlarni olam yaratilganidan to mahshar kunigacha dunyoga keladigan insonlardan faqat bittasi – eng muboragigina oʻz koʻzi bilan koʻrgan edi, xolos!
Aqlu tafakkur anglab ololmaydigan ana shu hodisalarning yorugʻ dunyo qonuniyatlari kabi oʻz qonuniyatlari boʻlib, ularni oddiy odam bolalari faqat hislari va yuraklari bilan seza olardilar. Insonlardan manguga yashiringan bu hodisalar zaminidagi ma’nolarga erishish tafakkur tarixida juda oz sonli kishilargagina nasib etgan edi.
Professorning yodiga ana shunday muboraklardan birining misralari keldi. San’atining teranliklariga turli ishoralarni va hikmatlarni yashirib ketgan bu kishi, umr shomi yaqinlashayotganini oldindan sezarkan, kelajakdagi barcha inson bolalariga asrlar ortidan, misralar aro iltijo qilmoqda edi. Nochor qalamim ostidan chiqqan va oʻzim duru gavhar deb taxmin qilganim satrlarni oʻqiguvchi kishi ila meni baqamti qilganing – sening inoyatingdir, yuragimdan sitilib chiqqan misralarimga nigoh tashlagan har bir kishini oʻz marhamating soyasiga olgil deb, oʻquvchining haqqiga oldindan duo aylamoqda va oʻzi ham duodan umidvor holda munojot qilmoqda edi:

Ё Раб, ушбу турфа шўхи дилфириб,
Ким онинг васлин манга қилдинг насиб.

Yo Rab, bu zarbulmasalning turli shoʻx va dilga firib beruvchi ma’nolari vaslini menga nasib aylading. Endi uni:

El koʻziga dogʻi mahbub aylagil,
Barcha xotirlargʻa margʻub aylagil.

Ma’nilarini elga ma’qul va margʻub qilganing ramzlarni esa:

Garchi maqsudigʻa mubhamdur bayon,
Qush tilin el koʻngliga qilgʻil ayon.

Shundan soʻng esa bu mangu zot xokisorlikning va samimiyatning ajoyib namunasini tuhfa etgan edi:

Kimga ondin hosil oʻlsa muddao,
Lutf etib Foniyni ham qilsa duo.
Ayla oning ham duosin mustajob,
Ikkimizni ollidin olgʻil hijob.
Tab’ima tushsa xato birla zilal,
Kilkima sahv oʻldi ersa yo xalal.
Lutf ila, yo Rabki, borin afv qil,
Nomai a’molidin ham mahv qil.
Har parishon soʻzki yozdim, yo Karim,
Baridin astagʻfirulloh, al-azim.

Buyuk iste’dod va bemisl fikriy quvvat hosilasi boʻlmish bu misralardan orttirib soʻz aytish mahol edi.
Dunyodan ketar kishining bundan margʻubroq soʻz aytishi ham mahol edi.
Professor Ziyoning koʻzlariga yosh quyilib keldi. Yodida esa ulugʻ mutafakkirning soʻng misralari xuddi quyun kabi chirpirak boʻlib aylana boshladi:

Har parishon soʻzki yozdim, yo Karim,
Baridin astagʻfirulloh, al-azim...

Boʻron
Bagʻrida rahmat yomgʻirlarini olib keluvchi bulutlarni haydab esadigan shamol bu gal boshqa bulutni – falokat bulutini olib kelmoqda edi.
Ummon ustida u shu qadar zoʻraydiki, balandligi oʻttiz metrlik toʻlqinlarni hosil qildi, sohilga yaqin joylarda esa girdoblar koʻkka ajdar kabi sapchidi, millionlab baliqlar shu toʻlqinda halok boʻldilar, girdob ularni bir necha kilometr balandga koʻtarib, sohildan yuzlarcha chaqirim ichkariga – chorva maydonlariga olib borib tashladi.
Tailand sohillariga dam olishga kelgan sayyohlarning koʻpchiligi toʻfon ostida qolib ketdi. Bir tomondan yopirilib kelgan toʻqqiz qavatli uy balandligidagi toʻlqinlar, ikkinchi tomondan hosil boʻlgan ulkan girdob sohilning ichkari qismida joylashgan otellarni ham vayronaga aylantirdi. Qiziqish tufayli boʻronga qarshi chiqqan va uning qarshisida tili kalimaga kelmay qolgan allaqanday zamonaviy yoshlar toʻdasi ham xasday sovurilib ketdi, ularning jasadlari keyinchalik ham topilmadi.
Dunyoning kayfu safo markazlaridan biri hisoblangan Tailand sohillari tamomila vayronaga aylandi.
Shamol va quyun shundan soʻng Osiyo choʻllaridagi millionlab tonna qumni ichidagi jonzotlari va nabototi bilan qoʻshib samoga koʻtarib ketdi, butun samoni qum buluti enladi. Shuningdek, Kuyten-Nayramdal choʻqqilaridan yuz ellik chaqirim masofada joylashgan Inson takomili markazining bir qavatli beton binosini ham sindirib-parchalab, xizmatchilariyu yertoʻlalari, tajribaxonalariyu aqli noqis, mayib-majruh sun’iy urchitilgan odamlari va fazoviy aloqa qurilmalari bilan qoʻshib koʻklarga koʻtarib ketdi, ularning hammasi qum boʻroni aro koʻzdan gʻoyib boʻldi.
Ichida xas-xashaklaru shox-shabbalar mayda-chuyda choʻl jonzotlariga qoʻshilib chirpirak boʻlib aylanayotgan, girdoblari ulkan jonli ilonlar kabi yerdan koʻkka choʻzilgan boʻron, sahroning har bir qadamini gʻoyatda sinchkovlik bilan «titib» chiqib, hozir nishonini «yoʻqotib» qoʻygan va bir-birlariga tashlanishga shay turgan harbiy uchoqlar tomon shiddat bilan yaqinlashib bormoqda edi. Ana shu toʻs-toʻpolon ichra zamindan yangi bir girdob «oʻsib-bosh koʻtarib» chiqdi, uning tubi ingichka, yuqorisi esa eni yetmish kilometrlik bahaybat ajdarni eslatardi, Gobi hududida jangovar holatda turgan harbiy uchoqlarni ana shu girdob birpasda oʻrab-chirmab, oʻz domiga tortib ketdi.
Parvardigori olamning gʻazab qudratini ojizona tamsil etgan bu asov gʻalayon ichida qudratli harbiy mashinalarning qanotlari oʻsha zahoti sinib-parchalandi, quyun ularning zamonaviy qurollarini misqogʻoz kabi ezgʻilab-parchalab tashladi, zirhlarini raketalari bilan qoʻshib uzib-yulqib oldi, oʻq oʻtmas oyna ortida sarosimaga tushgan harbiylarning qoʻrquvdan burishgan yuzlari bir lahzagina lipillab oʻtdi xolos, soʻngra uchoqlarni aql bovar qilmas tezlikda gʻoyat yuksaklardan yerga opkelib urib, yer qa’riga – kamida yuz quloch chuqurlikka ayovsiz tiqib yubordi, chuqurlar ham oʻsha zahoti qum va tuproq ostida koʻmilib-yoʻq boʻlib ketdi.
Gobiga xufyona kirib kelgan barcha harbiy uchoqlarning taqdiri ana shunday yakun topdi.
Endi boʻronning bir uchi Tiyonshon kemtigidan oʻtib, yanada gʻayrioddiy kuch bilan esmoqdaydi. Choʻl jonzotlarining bari yashirinib ulgurgan edilar. Tevarak xuddi ummon kabi toʻlqinlanar, sahro bir kitob kabi varaqlanar, balki qumlarning yangi sahifalari ochilmoqdaydi.

* * *
Bagʻrida uch yuz chogʻli yoʻlovchini olib Atlantika ummonidan oʻtib kelgan va hozir sahro uzra uchib borayotgan Boeng Dreamliner oʻn ming metrga qadar koʻtarilganida, dahshatli boʻronning bir uchi unga yetib keldi.
Qum ikki yuz yigirma tonnalik ulkan havo laynerining motorlariga kirib tiqildi, darchalarni enladi, havo filtrlarini toʻldirib, hatto gʻildiraklar turadigan joygacha va qanotlarning boshqaruv qurilmalarining ichigacha kirib bordi.
Oddiy qumlardan farq qilib, bu qum shuvillab toʻkilib ketaverar, eng kichik tirqishga xam kirib toʻldiraverar edi. Oradan bir daqiqa oʻtib-oʻtmay, uchoqning toʻrtala motori ham ishdan chiqdi, uchoq muvozanatini saqlay olishi uchun motorlar tananing qoq oʻrtasiga oʻrnatilgan boʻlsa-da, dum qismidagi yuk bosib ketdi, uchoq shitob bilan pastga ogʻib berdi – u qulay boshladi. Boshqaruvning yoʻqolgani va motorlar ishlamayotgani bois shamol epkinida gir aylandi, teskari yoʻnalishda urgan boshqa bir epkinda uning lonjeronlari qarsillab uzildi, soʻng oʻng qanot sindi, unga oʻrnatilgan ikki motorning ogʻirligi bois havoda chirpirak boʻlib aylangancha, qum qorongʻiligi ortida pastda gʻoyib boʻldi. Roppa-rosa uch soniyadan soʻng ikkinchi qanot ham uzildi va u ham boʻron shiddati aro koʻzdan yoʻqoldi.
Shunga qaramay, qanotsiz qolgan uchoq uchishini davom ettirmoqda edi.
Bor-yoʻgʻi oʻttiz ikki soniyada uchoq yerga kelib urildi, urilgan joyida ulkan chuqur hosil qilib, tepaga qayta sapchidi, tezlik katta boʻlgani uchun u bir necha qismga boʻlinib ketdi, boʻlaklar urilish kuchi oqibatida yana bir qancha yuz metr joygacha uchib-parchalandi, parchalar orasida odamlarning tanalari va yuklar ham koʻzga tashlanar edi. Shamol uchirayotgan qum zarralari mayda parchalarni shu zahoti koʻmib tashladi, kattaroq boʻlaklar oldida esa qum uyula boshladi. Bu halokatda birovning tirik qolganini taxmin qilib boʻlmasdi – qulash chogʻidayoq koʻpchilikning yuragi yorilib ketgan, baquvvatroqlar esa urilish chogʻida jon taslim qilgan edilar.
Tiyonshon yonbagʻridagi gʻorda istiqomat qiladigan avliyo ham qoʻrquvga tushgan edi. Parvardigori olam kuch-qudratining bir timsoli boʻlgan bu ofatning nima ekanini u yaxshi bilardi. Uning bilgani tarixga koʻra, azobu uqubatlar ham, rahmatu barakotlar ham aynan shamollarning qanotlarida kelar edi.
Bir ozdan soʻng urilgan yanada shiddatliroq epkin gʻor ogʻzida oʻsgan anjirni – rizq daraxtini tag-tomiri bilan sugʻurib oldi va pastlikka qarab xasday uchirib ketdi.
Sahrodagi loʻlilar karvoni haliyam oʻz joyidan qoʻzgʻalmagan edi. Karvonboshi shamolning zoʻrayib borayotgan gʻalayonini koʻrib, hammani barxan ortiga koʻchirdi, uxlayotgan nevarasini koʻtargancha, barxan yonboshidagi chuqurlik ichiga avaylab yotqizdi, ustidan toʻnini yopib qoʻydi. Qolganlar lom-mim demasdan shamolning hayqirishiga quloq tutib turardilar, shamol ularning kiyimlarini yulqilab-uzguday boʻlib esmoqdaydi.
Loʻlilar karvonboshisi uning, shu shoʻrlik kavmning vatan ilinjida besamar daydishlariga chek qoʻyishi kerak boʻlgan shamol ekanidan umidvor edi.
Karvonboshi turli xalqlarning turlicha ibodatlarini bilar, biroq, qaysi birining ibodati qay tarzda qabul qilinishidan bexabar edi. Shu bois ham u eng soʻnggi paygʻambarning ibodatini qildi: koʻzlariga qum tiqilgan holida kunbotarga qarab shundoqqina qum uzra choʻk tushdi. Va agar bu shamol umrlariga nihoya qoʻyadigan boʻlsa, hayoti dunyodagi umrini xotimalaydigan bir ibodatni ado etishga kirishdi.

* * *
Shamol yeru koʻkni enlab roppa-rosa bir kecha esdi. Shundan soʻng gʻalayon asta-sekin tindi.
Tiyonshon va Oltoy yonbagʻirlaridagi oʻrmonlarning ahvoli achinarli edi: sarv¬qomat archalar qoq boʻlinib-sinib ketgan va ayqash-uyqash boʻlib uyilib yotardi, ularning ostida halok boʻlmay qolgan va yaralangan hayvonlarning boʻkirishlariyu chiyillashlari tevarakni tutib ketgan edi.
Sahrodan kelgan qum boʻronlari avliyoning gʻorini abadiyan bekitib tashladi. Biroq, shu mahalda ichkariga kirgan odam hayrat barmogʻini tishlashi shubhasiz edi: ichkaridagi havo sarin va yengil, gullarning islari anqib turar, avliyo esa sajda qilgan holida jonini Haqqa topshirgan, balki koʻpchilik orzu qiladigan goʻzal oʻlim edi bu.
Oltoy tizmalarining etagidagi Otgon-Tengri Uul vodiysidan yuz ellik chaqirim masofadagi Inson takomili markazi joylashgan yerni ham qum tep-tekis bosib tushgan edi. Qum uzra goh koʻrinib-goh koʻrinmovchi ulkan toʻmtoq qurt – olgʻoy-xorxoy, tushunarsiz ravishda imillab oʻrmalab borardi.
...Tenerif sahrolarida yana bir bahaybat toshbaqa paydo boʻldi, u ortmoqlab olgan toshning uzoridagi naqshlar muqaddas yozuvlarni eslatardi... kim bilsin, balki yana minglab kishilar shu yozuvni koʻrib, imonga kelsalar ne ajab?
Sahroda hech qanday iz qolmadi, barchasi xuddi tarix kabi supurilib ketdi.
Shamol loʻlilar karvonini ham qum bilan tamoman koʻmdi, ularning ayollari, bolalari va hatto ulovlari ham qalin va ogʻir qum qatlami ostida qolib ketdilar.
Loʻlilar karvoni koʻmilgan joydan yuz ellik kilometr gʻarbda ulkan uchoq qoldiqlari sahro boʻylab sochilib ketgan edi, qum ularni ham tep-tekis qilib bosib tushdi. Qaragan koʻzga shu topda hech narsa koʻrinmas, ufqlarga qadar sargʻish-qizgʻimtir qum enlab yotardi: na uchoq, na uchoqning yoʻlovchilari va na Professor Ziyo...

Xotima
Yangi ochilgan qum sahifasida sahro boʻylab bir banda yolgʻiz ketib bormoqdaydi.
U baland boʻyli, uzun sochlari yelkasiga tushgan, yalangoyoq bir odam edi.
Bu odamni keyingi asrlarda yanada koʻproq eslaydilar. Uni goh darbadarlikka mahkum insonlarning, goho esa taqdirlarning va xalqlarning timsoli sifatida tilga oladilar.
Va unga Boqiy darbadar deb nom beradilar.

Oʻylashga Undovchi Asar
«Boqiy darbadar»ning janrini muallif roman deb belgilabdi. Ehtimol, ayni hol didi an’anaviy romanlar ruhida tarbiyat topgan oʻquvchida e’tiroz uygʻotar ham. Axir, bunda yaxlit bir voqea boʻlmasa, koʻp planli syujet asosida voqelikning keng epik manzarasi tasvirlanmagan boʻlsa, markazida qahramon turmasa... – nimasi roman?! Jahon adabiyoti tajribalaridan, xususan, Gʻarbda yarim asrlar ilgari boshlangan “yangi roman” bobidagi izlanishlardan ozmi-koʻpmi xabardor oʻquvchida e’tiroz tugʻilmasayam kerak. Zero, «Boqiy darbadar»da an’anaviy eposga xos voqeaband syujet oʻrnida sirtdan bir-biriga bogʻlanmay turli makon va zamonda, goh reallik, gohi xayolotda kechuvchi voqealar tasvirlangan, markazida risoladagidek qahramon turmagan boʻlsa-da, ularni bir narsa – hayotning ma’nisiyu bashariyat taqdiri haqida oʻyga tolgan muallif shaxsi birlashtiradi, yaxlit butunlikka – romanga aylantiradi...
Isajonning bitigi an’anaviy yoʻlda yozilmagani aqlga tayin, lekin uni modernizm yo postmodernizmga taalluqli etishga-da qiynaladi kishi. Modernistik asar deyin desa, unda ham turfa uslublar – koʻhna diniy rivoyatlardan tortib hozirgi «internet tili»gacha, ham turfa janrlar – qadim diniy didaktikadan tortib urfdagi «boyevik»kacha... quroq-qorishiq birbutunlik kasb etayotibdi. Hay, postmodernistik asar deb qoʻya qolay desa, muallif olamu odam haqidagi oʻy-tashvishlarini ifoda etmoq uchun badiiy modelь – postmodernistlar inkor qilgan metarivoyat yaratib qoʻyibdi... Holatdan chiqishga urinish demang-u, nazarimda Isajon oʻzi bilgan bizdagiyu xorijdagi ijodiy tajribalarning barini ichdan oʻtkazibdi – bugun oʻzini qiynab turgan muammolarning badiiy idrokiyu ifodasi uchun maqbul shakl izlapti, izlanishlari sintezga olib kelibdi.
Darvoqe, gʻarbda urf boʻlgan «izm»lar ma’naviyatimiz uchun zararli deguvchilarning tashvishlari, albatta, asossiz emas. Margʻub tomoni shuki, Isajon oʻsha «izm»lardan maqbul shaklni olgani holda, oʻzi milliy zaminda sobit turibdi. Jillaqursa bir jihatni olaylik: postmodern kayfiyat degani millatlaru milliy madaniyatlar qorishuvini koʻzda tutadi, shunday zamindan unib chiqadi. Yozuvchimiz esa bu ruh-kayfiyatni butun vujudi bilan inkor qiladi, professor Ziyoning oʻgʻli kabi «oʻzi sevgan, amallaridan Oʻzi rozi boʻladigan xalq orasida» yaralganiga shukrona keltiradi, roʻzi mahsharda «oʻz jonajon tuprogʻida, oʻz jonajon millati bilan birga boʻlishni orzu qiladi»; Vatanni «iymonining qoʻrgʻoni» deb biladi, «dilining ildizlari shu yer osti buloqlariga bogʻlab qoʻyilganday, uzilsa quriydigandek» his qiladi oʻzini. Ha, asl ijod, agar u milliy-madaniy zaminda voqe boʻlsa, aslo koʻr-koʻrona taqlid boʻlmaydi. Zero, ijodiy sintez degani bir jihatdan alximiyaga monand: kimyogar turli moddalarni qorishtirib sar oltin olishga intilarkan, singishmagan moddalar choʻkindi boʻlib shishada qolaveradi.
Yozuvchi hayotning ma’nisiyu bashariyat taqdiri haqida oʻyga tolgan, dedik. Axir, inson hayotidan ma’ni izlash soʻnggi ikki asr mobaynida adabiyotning markaziy muammosiga aylanmadimi? Ha, hatto modernizmning ayrim oqimlari inson hayotini har qanday ma’nidan ayro tushadi deb da’vo qildi ham, ozmi-koʻpmi shu kayfiyatga tushdik ham. Xayriyatki, islom nuri bilan yorishgan dillar bu kayfiyatni oʻziga sigʻdirolmadi, sigʻdirmadi. Jumladan, Isajon ham. Yozuvchi muammoning ildiziga nazar soladi va koʻradiki, Yaratganidan uzoqlashishi barobari inson hayotining mazmuni yoʻqolib borayotganini teranroq his qilgan, bu his muttasil kuchayib borgan. Va bu nihoyasiz jarayon. Shuning uchun ham romanda yaralmish – inson «tangrining irodasiga isyon oʻlaroq» yaratgan eng oliy mavjudot – klon ham olamning nechogʻli mukammal yaratilganini idrok etgach, «mazkur silsila aro oʻz oʻrnini topishga harakat qiladi». Ammo hayhot... topmaydi, topolmaydi.
Shu bois ham dunyolarga sigʻmaydi, olamni bunchalar mukammal yaratgan Zotni «izlab topish va butun olam yaratilishining sabablarini Oʻzidan soʻrash uchun» bosh olib chiqib ketadi. U koʻzlagan manzil belgili: izlagani – «Uning irodasiga va mening yaratilishimdan maqsadiga mos... keladigan makon va zamon». Biroq, hayhot... u tushgan yoʻl qayon eltadi, koʻzlagan manziliga yetadimi va yo oʻsha mangu darbadarga qismatdosh boʻlib qoladimi?.. Kim biladi, «butun olam ilgarilab borayotgan turli-tuman yoʻllar»ning qay biri haq yoʻl? Sobit ishonch bilan «qismatimiz shu sahroda yashab Parvardigorga ibodat qilish va ajalimiz yetganida jonimizni Oʻziga topshirishdir» deya kundalik yumushlariga mashgʻul badaviylarmi? Va yo yorugʻ olamga etak silkib, butun borligʻi – qalbiyu aqli bilan Yaratganga yuzlangan avliyoning yoʻlimi?..
Asarda savollar qoʻyilgan, javob esa imkondan tashqarida, zero, uchinchi parvona misoli «alanga ichiga kirib otash ichra gʻoyib boʻlgan»gina – BILADI va... oʻzi «erishgan bilim haqida gapira olish imkoniyatidan mahrum boʻladi...»
Aslida, professor Ziyoning oʻgʻli aytmoqchi, «tevaragimiz ramzlarga va timsollarga toʻladir». Va shu rumuzu timsollar «aql qulogʻiga baland ovoz bilan xitob qilib turibdi». Biroq biz, biz eshityapmizmi shu xitoblarni?! Mabodo, dovonga koʻtarilgan sari quloqlar bitgani kabi, bashariyat safida yuksalishimiz barobari «aql qulogʻi»miz ham bitib bormayaptimi?!.
Qadimgilar adabiyotni tabiatga taqlid deganlar. Chamasi, Isajonga ham shu yoʻldan borish ma’qul koʻrinibdi – romanni ramzu timsollarga toʻldiribdi. Bu ramzu timsollar tafakkurimizga qaratilgan – fikr bilan ularni chaqishimiz tafakkurimizni charxlashiga imonim komil. Asarni oʻqiganda bir-biridan murakkab savollar ketma-ket qalqib chiqaversa ham, ehtimol. Lekin ular ichida eng muhimi, bugungi taraqqiy darajasiyu ertangi imkonlari ufqining chamasidan masruru magʻrur turgan XXI asr kishisi uchun eng joʻn va eng murakkabi mana bulardir, balki:
«Men kimman?»
«Otim nima?»

Dilmurod Quronov,
filologiya fanlari doktori

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Ayriliq (hikoya) [Isajon Sulton] 904
2	Айрилиқ (ҳикоя) [Isajon Sulton] 383
3	Boʻgi Eram (hikoya) [Isajon Sulton] 979
4	Боғи Эрам (ҳикоя) [Isajon Sulton] 412
5	Боқий дарбадар (роман) [Isajon Sulton] 564
6	Doʻst (hikoya) [Isajon Sulton] 807
7	Дўст (ҳикоя) [Isajon Sulton] 431
8	Farishta (hikoya) [Isajon Sulton] 753
9	Фаришта (ҳикоя) [Isajon Sulton] 407
10	Ismsiz qahramon haqida hikoya [Isajon Sulton] 555
11	Исмсиз қаҳрамон ҳақида ҳикоя [Isajon Sulton] 423
12	Mansub-1984 (hikoya) [Isajon Sulton] 477
13	Manzil (hikoya) [Isajon Sulton] 650
14	Манзил (ҳикоя) [Isajon Sulton] 377
15	Мансуб-1984 (ҳикоя) [Isajon Sulton] 404
16	Oydinbuloq (hikoya) [Isajon Sulton] 443
17	Ozor (hikoya) [Isajon Sulton] 540
18	Озор (ҳикоя) [Isajon Sulton] 395
19	Ойдинбулоқ (ҳикоя) [Isajon Sulton] 359
20	Qismat (hikoya) [Isajon Sulton] 1671
21	Qoʻriqchi (hikoya) [Isajon Sulton] 777
22	Қисмат (ҳикоя) [Isajon Sulton] 459
23	Қўриқчи (ҳикоя) [Isajon Sulton] 412
24	Tilsim lashkari yoxud Muqanna (hikoya) [Isajon Sulton] 906
25	Todd (hikoya) [Isajon Sulton] 2176
26	Turmush (hikoya) [Isajon Sulton] 571
27	Тилсим лашкари ёхуд Муқанна (ҳикоя) [Isajon Sulton] 484
28	Тодд (ҳикоя) [Isajon Sulton] 433
29	Турмуш (ҳикоя) [Isajon Sulton] 406
30	Xun (hikoya) [Isajon Sulton] 669
31	Хун (ҳикоя) [Isajon Sulton] 444
32	Shamolli kecha (hikoya) [Isajon Sulton] 1039
33	Шамолли кеча (ҳикоя) [Isajon Sulton] 436

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 61038
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 45688
3	Gʻazallar [Nodira] 39657
4	Guliston [Sa’diy] 34504
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 21709
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 20979
7	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 16803
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 16769
9	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 13612
10	Alkimyogar (roman) [Paulo Koelo] 13373