Bankir (I- qism) [Lesli Uoller]

Birinchi Bob
Kun oxirida quyosh choʻgʻday qizardi. U xuddi alanga olib, oʻz olovida yonib ketadiganga oʻxshardi. Tezda ufqqa yonboshlab, kahrabo nurlari bilan Long-Aylend-Saund boʻylab bir-birini quvlayotgan toʻlqinlar oʻrkachidagi koʻpiklarga sanchildi.
— Shamol avjiga chiqayapti, — dedi Palmer keksa yaxtachiga qarab.
— Tashvishlanadigan joyi yoʻq, — deya javob berdi qariya. Boshqaruvni Palmerga topshirarkan chaqqonlik bilan arqonni grot-machtaga tortib mahkam bogʻladi.
Palmer qariyaning qaddini rostlab, boshini sal qiyshaytirgancha shamol shishirgan kema old yelkanini kuzatayotganiga qarab turardi. Cholning baquvvat tanasi toʻlqinlar tebratayotgan yaxta bilan birga u yoqdan-bu yoqqa borib kelardi.
— Oʻngga buring, — dedi u Palmerga. — toʻgʻri sohil minorasiga qarab haydang.
Berkxardt unga umuman qaramayotganini unutgan Palmer bosh irgʻab qoʻydi.
«Qariya kun boʻyi meni kuzatayotganini bildirmadi-ya», — deb qoʻydi oʻzicha Palmer. Holbuki, Berkxardt bunday sayrga yagona maqsad — Palmerni shaxsan sinab koʻrish uchun taklif etgandi.
— Kanalning etagi — Minoradan chapda, — dedi Berkxardt.
U qayrilib qaradi va moviy koʻzlari Palmerning yuziga tushdi.
— Toʻxtash joyiga yuraver, — dedi qariya va yuzini oʻgirdi. Endi Berkxardt kema tumshugʻi yelkani soyasida edi, trubkasini olib unga tamaki joylay boshladi. Shu damda uni dunyodagi hech narsa qiziqtirmayotgandek edi.
Qirgʻoqdan esayotgan shamol esa borgan sari kuchayib borardi. Palmer yaxtaning silkinib, oldinga engashganini his qildi. U shoshganicha rulni aylantiradigan dastakni boʻshatdi, machta asta-sekin tik holiga qaytdi.
Sohilga yetay deganda yaxtani choʻktirib yuborish ajoyib sayru sayohatning muvaffaqiyatli yakuni boʻlishi mumkin emas, — degan qarorga keldi Palmer. Agar Berkxardt suzishni istamasa, mayliga, ixtiyorida ertangi kun bor hali. Harholda, qariya oʻzining shanbalik hordigʻini buzmoqchi emas.
— Endi anqayma, koʻzingga qara,— baqirdi Berkxardt. — Rulni oʻngga bur va haydayver.
Palmer «xoʻp» deganday bosh irgʻadi. U sayrning eng nozik pallasi boshlanganini his etgandi. Palmer oʻz ishining ahvoli Chikagoda Berkxardt idorasi tomonidan jiddiy tekshirib chiqilganiga shubha qilmasdi. Uning oilaviy ahvoli ham qariyaga yaxshi ma’lum edi, missis Berkxardt ertalabki nonushta payti yana qandaydir dalillarni aniqlashga urinib koʻrdi. Biroq, aynan hozir, xuddi shu daqiqada, uning shaxsiy fazilatlari oʻrganilmoqda.
— Toʻgʻrilab qoʻya qol! — baqirdi Berkxardt.
Palmer: «xoʻp boʻladi, ser» demoqchi boʻlib ogʻiz juftladi-yu, oʻylab koʻrib, indamay qoʻya qoldi. U rumpelni[1] mahkam ushlab, yaxtani toʻgʻri portga haydadi. Grot-machtadagi yelkan shamolda shishib, yaxta shiddat bilan olgʻa intildi.
Sohil aniq koʻrina boshladi. Palmer kuzatuv minorasidagi qizil kalta ishton kiygan dengizchining qiyofasini aniq koʻra boshladi. Yaxta shitob bilan sohilga qarab borardi. Palmer ikkita yoʻl-yoʻl soyabonni va damlama solni koʻrdi, lekin kanal etagiga kirish yoʻlini sira ilgʻay olmadi.
— Kanal etagi minoradan oʻngdami? — baqirdi Palmer.
— Oʻng bort tomonda! — javob berdi Berkxardt.
Palmer tishlarini gʻijirlatdi. Qariya, shubhasiz, imtihon varagʻimga baholar qoʻya boshladi, oʻyladi u. Bu baholar, aftidan, uncha muhimmas.
Sohil dahshatli tezlik bilan Palmerga qarab bostirib kela boshladi. Yuragi tashvishli ohangda, gursillab urardi. Minora, bolalar, soyabonlar, choʻmilish xonalari, baliqchi qayiqlari — hammasi kaftdagidek koʻrinib turardi. Faqat kanalning etagi koʻrinmasdi. Michigan koʻlida, yakka machtali yelkanli kemasi yoki ota-onasining qirq metrli yaxtasida u oʻzini mutlaqo erkin tutardi. U yerda moʻljal va masofa tanish boʻlganidan, hatto mana shunday shitob ketib borayotgan yaxtani toʻxtatish uning uchun odatdagiday tanish, yoqimli ish edi. Bu yerda, notanish suvlarda esa, yaxtani toʻxtash joyiga yetkazish azob-uqubat.
— Xuddi shunday boshqaraver! — qichqirdi Berkxardt.
Palmer rumpelni qoʻyib yubordi, qayiq ohista burila boshladi, shamoldan shishib turgan yelkanlar shalvirab qoldi. Toʻsatdan choʻkkan sukunatda Palmerning roʻparasida qoyalar toʻsib turgan kirish kanalining etagi paydo boʻldi.
— Yaxtani kanalga olib kir, — dedi Berkxardt.
Lekin qayiq yoʻnalishdan chalgʻigan edi. Palmer yana yelkanlarni yengilgina tortib, yoʻnalishni ohista toʻgʻrilagan holda qayiqni kanalning toshloq etagi orqali sohilning sokin suvlariga olib kirdi. Oʻng tomonda, bir necha yuz yard[2] masofada Berkxardtning qayiqlar saroyi — shamollar shiddatida hilpirab turgan qizil vimpelli moʻjazgina inshoot koʻzga tashlanardi. Mazkur saroy nimasi bilandir Keyp Kodning mittigina aksini eslatib turardi. Ehtimol, Berkxardt hozir shu uycha haqida gapirib qolar, deb oʻyladi Palmer. Lekin oʻsha zahotiyoq qariya yaxtaga oid barcha tashvishlarni uning oʻziga tashlab qoʻyib, trubkasini qoʻllari bilan shamoldan toʻsib oʻt oldirishga urina¬yotganini his etdi.
Palmer kutilmagan dadillik bilan yelkanlarni yana shamolga toʻgʻriladi. Qayiq toʻxtash joyiga qarab suzdi. Agar u meni shu tariqa sinab koʻrayotgan boʻlsa, oʻyladi alam bilan Palmer, sayrimiz soʻngiga borib yuragi toʻxtab qolsa, oʻzidan koʻrsin.
Yaxta toʻgʻri toʻxtash joyiga qarab borar, bandargoh koʻrinishlari yiriklashib va yaqinlashib kelardi. Faqat eng soʻnggi daqiqalardagina Palmer rumpelni keskin aylantirdi, qayiq oʻng bortga qarab burildi. Yelkanlari tushirilgan yaxta tezligini pasaytirdi, yoʻnalishini sal oʻzgartirdi. U harakatdan qariyb toʻxtagan koʻyi arqon bogʻlanadigan qoziqlarga taqalib bordi.
— Yaxshi eplading, — dedi qariya.
U oʻrnidan turdi, arqonni qoʻlida ushlaganicha chaqqonlik bilan prichal[3] tomon oʻtdi-da, arqonni ustunga ildi. — Men ham xuddi shunday qilgan edim. — qoʻshib qoʻydi taxta toʻshamali prichalga sakrab oʻtarkan. — Vudi, qani, menga arqonning uchini tashlab yubor-chi. Keyin shagʻal tosh toʻkilgan, bosh binoga olib boruvchi uzun yoʻlak boʻylab asta yurib ketdi. U yoʻl-yoʻlakay sviterini yechib yelkasiga tashlab oldi.
— Kechga borib salqin tushadi, — mingʻirladi u.
— Avgustning oxiri, axir, — nima ham qilardik. — Palmer koʻz qiri bilan ulkan emanga nigoh tashladi. Undagi bittagina yaproq ham bandidan uzilib, havoda aylana-aylana yoʻlakka, ularning oyoqlari tagiga tushdi.
— Odatda, bayram kunlari shaharga koʻchib oʻtamiz. Edis bolalar bilan hali kelganicha yoʻq. Bu safar ular men qaytib borgunimcha kutib turishadi.
— Shunday qarorga oʻzing keldingmi yoki xotiningmi?
— Oʻzim.
Ular anchagacha indamay qiyalikdan koʻtarilishdi.
— Bordi-yu, sen N'yu-Yorkda biror hafta ushlanib qolsang-chi? Nima deb oʻylaysan, sening yordamingsiz bu yoqqa koʻchib oʻtishni eplarmikin?
— Eplaydi, albatta. — Palmer nafasini rostlab oldi: qiyalik borgan sari tikka koʻtarilib borardi. — Vudi, katta oʻgʻlim yordam beradi. U oʻn besh yoshga toʻldi.
— Oʻgʻillaring ikkita edi, shekilli?
— Oʻgʻillar ikkita, yana qizim Jerri ham bor. — Bularning hammasi Berkxardtga yaxshi ma’lum ekaniga Palmer shubhalanmasdi. Lekin nega endi oʻzini bilmaslikka olayotganini tushunib boʻlmasdi. — Hademay u ham oʻnbir yoshga toʻladi, — davom etdi Palmer, — u Vudidan keyin, ikkinchi boʻlib dunyoga keldi.
Berkxardt endi indamay borardi, Palmer birdan tushundi, qariya nafas olishga qiynalayotganini yashirishga urinardi. Asta-sekin yoʻl tekislandi, ular doʻnglikning eng tepasiga koʻtarilishdi. Berkxardtning hashamdor uyi ular oldida namoyon boʻldi. Botayotgan quyosh nurida uyning zangori qoplamasi yashilroq koʻrinib ketdi.
Qurilish uslubining hashamdorligiga qaramay, uy yaxshi taassurot qoldirarkan deb oʻyladi Palmer. Markaziy inshoot ikki qavat hamda boʻy-basti boʻyicha ustunli peshayvonga ega edi. Oʻng qanotda, aftidan, istiqomatgohlar, chapda esa xonadondan uy ortidagi boqqa toʻgʻri olib chiquvchi yoʻlak bilan chegaralangan edi. Imoratning umumiy koʻrinishi, ayniqsa, hayratga solardi...
— Men sendan bu haqda soʻragan edim, — nafasini rostlab olgan Berkxardt uning fikrini boʻldi. — Bordi-yu, N'yu-Yorkda yana bir necha kun qoladigan boʻlsang, bu sening oilangni qiyin ahvolga solib qoʻymaydimi?
— Ular bunga allaqachon koʻnikib qolishdi.
Berkxardtning kichik-kichik, ammo oʻtkir koʻzlari oʻsha zahoti u tomonga qadaldi. Lekin Palmer nigohini allaqachon chetga burgandi.
— Otang paytida u yoq-bu yoqqa borib turishga toʻgʻri kelmasdi, shekilli?
— Urush boshlangach, vaqt-vaqti bilan borishga toʻgʻri kelardi.
— Garovga narsa qoʻyish munosabati bilanmi? — qiziqdi qariya.
— Avvaliga bu mol-mulkni baholash bilan bogʻliq bir ish edi, — dedi Palmer. — urush tugagandan keyin esa, mana, ikki yildirki, men butunlay boshqa ish bilan bandman. Biz qarz beramiz... — uning ovozi oʻchdi, birdaniga bu mayda-chuyda gaplar qariya uchun zerikarli ekanini anglab qoldi.
— Mening bilishimcha, sen bir vaqtlar Kredit boshqarmasida ishlarding.
— Ha, urush oldidan. Juda oz ishlaganman. 1950-1951 yillar oraligʻida, — qoʻshimcha qildi Palmer, — men tijorat qarzi bilan bogʻliq ishlarda qoʻl qabartirganman.
— Sening otang bankir hamma narsani bilishi kerak, deb hisoblarkan, shu rostmi?
Berkxardt birdan toʻxtadi, taroshlanmagan toshdan tiklangan devorni suyab turuvchi ustunlardan biriga qarab qoldi.
— Qandaydir yaramas, — dedi u ohista, — chirigan olma otgan ekan. Goʻyo kaptarlar yil boʻyi shu yerga oʻtirib, mana shu ustunni axlati bilan bejab tashlaganday.
— Olma yuqini suv bilan yuvib ketkizsa boʻlar deb oʻylayman.
— Yoʻq, mumkinmas, qurib ketsin! Olma kislotasi kuydiradi, uni ketkazib boʻlmaydi. U toshni oqartiradi, — toʻngʻilladi qariya. — Qum bilan ishqalash kerak, shekilli! — Qariya boshini chayqaganicha burildi-da, uyiga qarab yurdi. — Sen, shuningdek, matbuot va reklama masalalari bilan shugʻullanarding-a?
Palmer bu savolmi yoki tasdiqlash ekanini uncha tushunmadi.
— Ha, shunday boʻlgandi, — deya javob berdi u qariyaning soʻzi ohangida.
— Bundan oʻn besh yil burun, — dedi qariya, — otang reklamaning ahamiyatini, matbuot bilan mustahkam aloqa oʻrnatish zarurligini yaxshi tushunib yetganiga ishonish qiyin. Ammo, shuni tan olish kerakki, otang seni bu sohaga yaxshi tayyorladi. Hozirgi paytda bank bilan matbuot aloqasini amalga oshirayotgan arboblardan ayrimlarigina bankning amaliy jarayonlariga tushunadi. Bularning aksariyati jurnalistlar, reklama boʻyicha vakillardir. Ular orasida bankirni uchratmaysan.
— Biroq, ularsiz ishning yuritilishi ham qiyin, — dedi Palmer beparvogina. — Agar qoʻl ostida shu soha mutaxassislari boʻlmaganida nima ham qila olardim, hech tassavur etolmayman.
— Albatta, ularning xizmatidan foydalanishga toʻgʻri keladi. Endilikda bu yigitlarning oshigʻi olchi. — Berkxardt garaj tomonidan uyga olib kiruvchi yon eshikni ochib yubordi. — Ana shunday tajribaga ega seningdek kimsani qidirib topish amri mahol. Qani, kir ichkari.
Qorongʻi dahlizga kirgach, pixini yorgan bu qari qirchangʻi oʻyinning oxirigacha qartalarini ocharmikan, deb soʻradi Palmer oʻzidan. Hali savdo bitmasdan turib kelishuvdan xursand ekanini kim ham tan olardi?
Uy oldida, qora-tillarang yoʻllar bilan boʻyalgan bostirma ostida, ogʻir marmar taxtali stol atrofida tartibsiz holda toʻqilgan oromkursilar turar, stol ustida esa sigaretlar va kuldonlar tayyorlab qoʻyilgan edi.
Palmer hammomga kirib chiqdi, kiyindi va endi oromkursida oʻtirgancha chorboqqa qarab huzur qilardi. Osmonda kunbotar shafaqlari soʻna boshlagandi. Berkxardt uning yoniga oʻtirdi, trubkasini tamaki bilan toʻldirdi-da, cheka boshladi.
Bosh xizmatkor patnis keltirib stolga qoʻydi va devordagi tugmani bosdi. Yongan chiroq yorugʻida Palmer ikki shisha viski, uchta stakan, sifon va muz solingan kumush halqali yogʻoch chelakchaga koʻzi tushdi.
— Bilasanmi, — dedi Berkxardt, ular oʻz oromkursilarida qulayroq joylashib, bir qultumdan viski ichganlaridan soʻng, — odamlar endi har qanday bahonalar bilan toʻs-toʻpolon koʻtarmoqdalar. Ehtimol, koʻplar oddiy narsalarni murakkablashtirish uchun nimalar qilayotganini oʻzing ham koʻrib turgandirsan.
— Ha, bu yangilik emas, — dedi Palmer qariya nimaga shama qilayotganini tushunishga urinib. — Men shuni aytmoqchimanki, bizlar avval ham shunga moyil edik, shunday emasmi?
— Bizlar emas, — e’tiroz bildirdi Berkxardt, — ular. Bunday chalkashliklarni chetlab oʻtish bankirga qiyin boʻlgani yoʻq deb oʻylayman.
— Siz agar mavhum gʻoyalarni nazarda tutayotgan boʻlsangiz, — davom etdi Palmer, — u holda bunday gʻoyalar oddiy fuqaro uchun juda murakkab koʻrinadi. Ular avom uchun qanchalar murakkab koʻrinishini tasavvur ham qilolmaysiz.
— Men aniq tushunchalar haqida ham gapirayapman. Hamma narsa toʻgʻrisida, — oʻylab gapirdi Berkxardt. — Uylanish. Oʻlim. Foyda koʻrish. Hokimiyat. Ish. Qimmatchilik. Masala, shimni mahkam ushlab turish uchun kamarmi yoki yelkalar osha tasma taqib yurish ma’qulmi? — mana shunda. Umuman, ming bir mayda-chuyda. Odamlar hamma sohada pixini yorishdi. Bunday boshboshdoqlik orasidan oʻtish amri mahol boʻlib qoldi.
Palmer diqqat bilan Berkxardtga nazar soldi. Qariya nimani nazarda tutayapti deb fahmlashga urinardi. Keksa bankirning kalta olingan oppoq sochlari boshini xira yoritayotgan chiroq nurida kumushdan quyilganga oʻxshab koʻrindi. Uning oʻtkir qirgʻiy burni kichik ogʻzi va toʻmtoq iyagi uzra keskin chiqib turardi.
Palmer viskini simirdi. Koʻp yillik boʻlsa kerak, deb oʻyladi u oʻzicha: shishada yorliq yoʻq edi.
— Tushunarli, — mingʻirladi Palmer, garchi hech narsa tushunmagan boʻlsa ham va birdan oʻzini yomon ahvolga solganini his qildi. Bu ahvoldan chiqib ketish qiyin edi. Ushbu holat unga otasi oldida ham qiyin ahvolga tushib qolgan paytlarini eslatdi. Bundan oʻzi ham necha yillar izza boʻlib yurgandi.
U yana bir qultum viski sipqordi-da, oʻzi uchun kutilmagan bir taxlitda:
— Yoʻq, toʻxtang, — deb qoldi. — Oʻlay agar, aytgan gaplaringizdan biror narsa tushungan boʻlsam! — U kaftlari namiqqanini his qildi. Endi u oʻzini tutib turolmaydi, dilidagi gapini roʻyirost aytadi. Axir bir soat oldin oʻz jonini xatarga qoʻyib boʻlsa ham Berkxardtning yaxtasini prichalga olib kirishdan tap tortmagan edi-ku. Oʻzi bu qariyada nimadir bor edi va xuddi ana shu narsa Palmerni uning orqasiga boplab tepki tushirishga undardi. Xuddi otasi bilan boʻlgani singari oʻzini hamisha iskanjada tutib turish—yoʻq, Palmer bunga aslo koʻnmaydi.
Berkxardt kulib yubordi. Shuncha vaqt ichida bu uning birinchi bor kulishi edi.
— Vudi, — dedi u, — oilada kenjatoy boʻlganingni hisobga olib, otang sen bilan jiddiy shugʻullangan deb hisoblayman. Garchi sen, ehtimol, buni qadrlamasang ham. — U qoʻlini silkigan edi, stakanidagi muz parchalari shiqirlab ketdi.
— Sen oʻzing bizning birinchi bor uchrashganimizni eslaysanmi?
— Chikagodami?
— Uinnetkda, sening otangnikida, — dedi Berkxardt. — Bu turgʻunlikdan ikki yil oldin boʻlgandi. Buvang hali tirik edi. Oʻshanda necha yoshda eding? Oʻn birdami?
— Ha, shunday.
— Oʻshanda hammalaring birga yashardingiz. Onang, akang Xenli va sen. Akang Xenli tirik edi. Juda qiziquvchan bola edi-da. Sen boʻlsang, negadir odamlardan oʻzingni olib qocharding. Bular hammasi yaxshi esimda. Biz otang bilan moliyaviy tanglikdan keyingina, yigirmanchi yillar oxiri, oʻttizinchi yil boshlarida qayta uchrashdik. Bu paytga kelib u onang bilan ajrashgan edi.
— Ha, toʻgʻri.
— Xenli oʻshanda necha yoshda edi? Oʻn beshda, — fikrini ovoz chiqarib aytganday dedi Berkxardt. — U juda e’tiborli va sadoqatli farzand edi. Yozgi ta’til paytlari u bankda ishlay boshlagandi. Sen boʻlsang, meningcha, uning qiziqishlariga moyil emasmiding, toʻgʻrimi?
U juda qattiq uxlardi. Arabistonda ekanimizda ham ertalab uni uygʻotish uchun ozmuncha mehnat sarf qilmasdim. Koʻzlarini ochishga unamagandan keyin, otga minayotganday qorniga minib olib qistash, uzun moʻylovlarini tizgin qilib tortish, «chux»lash kerak boʻlardi. Lekin bu kecha uni uygʻotishdan qoʻrqdim. Uygʻonsa, meni ilgarigiday yoniga oʻtkazishga koʻnmaydi, yalinib yolvorishimga qaramay, buvimga eltib beradi, deb oʻyladim.
— Ha, men bu bilan ancha keyinroq qiziqa boshlagandim, — mingʻirladi Palmer.
U qariyaning nima deyishini bilishni istardi. Chol u haqda nimalarni bilarkan? Hozir Berkxardt uning siymosida sodiq va mehribon farzandni, otasining jonkuyar vorisini koʻrishni istardi.
— Seni hamisha boshqa narsalar qiziqtirardi, — ta’kidladi Berkxardt. — Esimda, oʻshanda sen bu yerda, sharqiy sohilda qandaydir voqeaga aralashib qolganding. Bu Redklif yoxud Smit kollejidan bir qiz bilan bogʻliq edi aftidan?
Palmer choʻzib tirjaydi.
— Bu siz qaysi voqeani nazarda tutyayotganingiz bilan bogʻliq.
Berkxardt kuldi. Bu uning ikkinchi bor kulishi edi.
— Keyin esa, — davom etdi u, — urush vaqtida sen bir necha bor oʻlimdan qolding. Maxsus xizmat topshirigʻimidi?
— O, unchalik emas! Oddiy harbiy topshiriq edi.
Berkxardt bir necha daqiqa trubkasini soʻrganicha jim oʻtirdi.
— Balki urushdan keyin, uyingda joylashib, oʻz ishning bilan shugʻullana boshlagach, ancha yengil tortgandirsan?
Palmer shoshmasdan viskini ichishda davom etdi. Xavfli damlar oʻtib ketdi.
— Ha, albatta, — u yolgʻon gapirdi.
— Men boʻlsam, seni hamon oʻn bir yoshli, yuvvosh, oʻz hayotiy qarashlariga ega bolakay sifatida eslayman.
— Men hali hayotga oʻz qarashlari boʻlmagan birorta ham oʻn bir yoshli bolakayni uchratganim yoʻq.
— Sen oʻshanda Xenli yordamida Lindberg samolyotining modelini yasaganding, xuddi hozirgidek esimda: kattakon model, jin ursin, uzunligi qariyb bir metr kelardi. Sen oʻz qurilmangda olis-olislarga uchib ketaman deb turib olganding, oʻsha joyni esa Ki-ber-Pass deb ataganding.
— Boʻlmasam-chi, — dedi Palmer, — oʻsha paytda fantastik sarguzashtlar kitobini koʻp oʻqirdim. Kitobni Xenlidan olgandim. Oʻsha yilni men ham yaxshi eslayman.
— Esingdami, onang seni koʻndirishga qancha uringandi: «Keragi yoʻq, uchib ketma, Vudi, bu juda uzoq-ku. Biz boshqa koʻrisha olmaymiz!» derdi onang. Sen boʻlsang: «Hechqisi yoʻq. Ertadan keyin uyga qaytib uchib kelaman» derding... Ajoyib, yoshlikda kelajakni tasavvur qilish juda oson! Biroq, ona uchun bu unchalar oson kechmasdi. Oʻsha paytda men ham bunga ishonolmasdim. Mana, hammasi oʻzgardi, goʻyo bir kunda yuz bergandek.
— Ha, qariyb hammasi shunday, oradan atigi bir necha oʻn yil oʻtdi, xolos, — dedi Palmer.
— Xoʻsh, nima demoqchiligim senga tushunarlimi? — birdan keskin soʻradi Berkxardt. — Odamlar eng oddiy narsalarni murakkablashtirishga moyil. Buning hammasi oddiy narsalar ekanini koʻrish uchun alohida aql tuzilishi kerak.
— Alohida aql tuzilishi... bunga yo bankir, yoki goʻdak ega boʻlishi mumkin.
Qariya tagʻin kuldi va stakanidagi viskini ichib tugatdi.
— Shu desang, hozirgi paytda odamlar nimalar bilan shugʻullanmaydi, — dedi u nihoyat. — Gʻarb tamadduni haqida, erkin dunyo toʻgʻrisidagi ulugʻvor gʻoyalarni aytmaysanmi. Hozir faqat shular haqida eshitasan, xolos.
— Bu tabiiy, chunki odamlar tashvishda... — Palmer jimib qoldi, u keksa bankir fikri rishtasini yoʻqotib qoʻydi, deb oʻyladi.
— Ularning tashvish tortishiga hojat yoʻq. Hamma narsani chalkashtirib yuborishmasa boʻlgani.
Berkxardt biroz oldinga engashdi, shundan gavdasi birdaniga katta koʻrinib ketdi.
— Aytaylik, oʻsha «erkin dunyo»ni olaylik, — u stakaniga tikilganicha soʻzida davom etdi. — Boshqacha aytganda, bizning yarim sharimiz va butun Yevropani, «temir parda» ortidagi mamlakatlar bundan mustasno, albatta. Axir, biz buni shunday tushunamiz.
— Shunday.
— Shunday ekan, — Berkxardt qaddini rostladi va uning ovozida birdaniga tantanavor ohanglar eshitildi. — «Erkin dunyo» haqida gapirganingda, sen kapitalizmni nazarda tutasan, kapitalizm toʻgʻrisida gapirganingda esa Amerika Qoʻshma Shtatlarini oʻylaysan, chunki uni biz boshqaramiz. Qoʻshma Shtatlar haqida gapirarkansan, sen banklarni nazarda tutasan, chunki pulni aynan banklar beradi. Shu tariqa: sen banklar deganingda, ular orasidagi eng nufuzlilari, ya’ni «Yunayted benk»ni koʻzda tutasan. Chunki eng yirik bank shu. — Qariyaning kichik-kichik moviy koʻzlari Palmerga juda jiddiy tikildi. — Sen «Yunayted benk» deganingda esa, — uning ovozi kutilmaganda juda past eshitildi, — demak sen men haqimda gapirasan.
Oraga bir necha soniyalik jimlik choʻkdi. Palmer qariya oʻtirgan oromkursi gʻijirlaganini eshitdi.
— Men xuddi mana shu haqda gapirayapman, — xulosa qildi qariya. — Hamma narsaga oddiyroq qarash lozim. Menga bankning birinchi vitse-prezidenti kerak. Oʻz vazifangni bajarishga qachon kirishasan?

Ikkinchi Bob
Dushanba kuni Palmer Grand Sentral stansiyasida yerosti yoʻlidan chiqdi-da, ertalabki quyoshning yorqin nuridan koʻzi qamashib, bir zum toʻxtab qoldi. U ishga shoshayotgan kishilarga nigoh tashladi, Park-avenyu boʻylab «Merrey Xill» mahallasi yoʻnalishida ketayotgan ayollar poshnalarining taqillashiga quloq soldi.
Pastlab yoyilgan ertalabki tuman oʻtkinchilarning tund yuzlaridagi tashvish soyasini ancha yumshatdi. Ular koʻzlarini dadil tikkanlaricha olgʻa intilardilar. Ayollarning lablari qon tomayotgan yaradek qizil, peshanalariga ajin toʻr tashlagandi. Shahar aholisining yuzi dushanbada quyosh nurida rang-barang koʻrinadi.
Palmer bir qoʻlidagi sakvoyajini goʻyo uning ogʻirligini chamalayotgandek, ikkinchi qoʻliga oldi-da, taksi topish ilinjida Park-avenyuning chap tomoniga oʻtdi. Bundan yigirma daqiqa oldin Berkxardtning haydovchisi ikkalasini «flitvud»da Van-Kortlend parkidagi metro bekatiga eltib qoʻygandi. Park ertalabki shudringdan nam edi. Ular yerosti ekspressi vagoniga oʻtirib, gazeta oʻqishga tutindilar va yoʻl boʻyi lom-mim demay oʻqishda davom etdilar. Grand Sentral bekatida Palmer metrodan chiqdi.
Puritanlik bema’nilikdan boshqa narsa emas, oʻylardi Palmer. Qolaversa, bu xislat sharqiy sohildagi boshqa bankirlarga ham xosdir. Berkxardt shahar chekkasida oʻzining uyi joylashgan Konnektikutdan N'yu-Yorkkacha shaxsiy «flitvud»ida borishi mumkin edi. Biroq, Bronksdagi metro stansiyasidan nari oʻtmasdi. U yerdan esa oʻn besh sentga yerosti yoʻli bilan Broud-stritga yetib olardi. Ehtimol, uning puritanlik vijdoni bunga yoʻl qoʻymagandir.
Yoʻq, degan qarorga keldi Palmer, bu ishga vijdonning umuman aloqasi yoʻq: Berkxardt metro uni N'yu-York markazigacha avtomobilga nisbatan ancha tez eltib qoʻyishini allaqachon hisoblab chiqqan. Bronksdagi soʻnggi stansiya esa butun yoʻl boʻyi vagonda oʻtirib borish uchun ancha qulay.
Palmer Park-avenyu boʻylab janubga qarab jadal yurib ketdi. U qoʻlidagi sakvoyajini siltab borardi. Chekib olish uchun toʻxtagan edi, orqadan kelib unga tenglashgan ayolning soniga turtib yuborishiga sal qoldi.
Nega endi men muncha qoʻl siltab qoldim? — deya oʻyga toldi Palmer, bu balki hayajondir: shuncha vaqt u Berkxardt bilan yurib, yuksak lavozimga tayinlanganini, oʻzini qamragan quvonchni oshkor qilmaslikka uringan edi-da.
Yoʻlni ochib bergan svetoforning ishorasiga qarab, Palmer yosh juvon ortidan chaqqon yurib ketdi. U ayolning sonlari harakatidan koʻz uzmay borardi. Ayol oʻttiz toʻqqizinchi koʻchaga burildi. Palmer burchakda toʻxtab, uni nigohi bilan kuzatib qoldi. Nimadir yuragini qisdi. Koʻzlarini yumib, tomogʻida qotib qolgan havoni zoʻrgʻa yutdi. Uning boshi aylandi, yuzi qizib ketdi. U shu zahoti koʻzini ochdi. Oʻzini yiqilib ketayotgandek his etdi. Qulab tushmaslik uchun bir qadam orqaga tisarildi. Juvon esa olomon orasida koʻrinmay ketdi.
Palmer chuqur nafas oldi, koʻchani kesib oʻtib, ohista oldinga yurdi, burchakdan burildi-da, «Yunion lig» klubi binosining aylanma eshigini itardi. Mashinalar signali, avtobuslar tormozlarining gʻijirlashi, ayollar poshnalarining taq-tuqi ortda qoldi. Uni xotirjam sukunat qamrab oldi. Palmer yoʻlakning chap tomonidagi zina yonida koʻp yillardan beri turgan baland boʻyli negrga imo qildi.
— Xayrli tong, mister Palmer, ser.
— Xayrli tong, — xuddi ushbu salom-alikni oʻz vaqtida ekanmi deya tekshirganday oʻz soatiga qaradi va sakvoyajini unga tutqazib, soat toʻqqizgacha hali besh daqiqa borligini qayd etdi.
— Xonangizga olib boraymi, ser?
— Ha, albatta, — dedi Palmer. U toʻgʻri liftga bormoqchi edi, lekin burildi-da, Dou-Jons indeksli[4] teletaypdan hamda birja yangiliklaridan xabar olish uchun shoshildi.
Birja ochilishiga hali vaqt borligi uchun Palmer aksiyalar narxining soʻnggi hafta ma’lumotini shoshilib koʻzdan kechirdi. Keyin u lift xonasiga kirdi va uning yumshoq koʻtarilayotganini his etdi.
Lift toʻxtadi. Palmer sakvoyajini xonasiga eltayotgan negr orqasidan yurdi. Xizmatchi qoʻlidagi yukni ikki kishilik ulkan karavot yonidagi maxsus stulga qoʻyib, derazani ochdi.
— Qanday koʻrsatma boʻladi, mister Palmer?
Palmer bosh chayqamoqchi edi-yu, birdan fikridan qaytdi:
— Bilasanmi nima, — dedi u, — menga «Chikago tribyun» va «Uoll-strit jornel»dan topib kel...
— Xoʻp boʻladi, ser. Agar sizga tamaddinoma kerak boʻlsa, u yozuv stoli tortmasida, ser.
— Rahmat, nonushta qilganman.
— Ixtiyoringiz, ser.
Xizmatchi ortidan eshik shovqinsiz yopildi.
Palmer karavotga oʻtirdi. U katta chamadondan buyumlar olinib, uning uch kun yoʻqligi paytida javon tokchalariga taxlab qoʻyilganligini sezdi. Ikkita kostyumi dazmollanib, devordagi javonga ilib qoʻyilibdi. Palmer u hali N'yu-Yorkda ekanligida yana nimalar qilishi kerakligini eslashga urinib koʻrdi, biroq safarning asosiy maqsadiga erishilgani tufayli, endi nima qilishi kerakligini bilolmasdi.
«Yunayted benk»ning vitse-prezidenti! Palmer yostiqqa bosh qoʻyib, karavotga roʻy-rost choʻzildi. Keksa moliya korchaloni oʻz bankining qudrati haqida gapirganda mubolagʻa qilmagandi. Shubhasiz, mamlakatning eng qudratli moliya pishangi uning qoʻlida edi. Chunki «Fyorst neshnl siti benk» va «Benk of Amerika» singari yirik banklar unga nisbatan ikkinchi darajali oʻrinni egallar edilar.
Qiziq, «Yunayted benk»ning avvalgi vitse-prezidentlari shu lavozimni egallaganlarida necha yoshda boʻlgan ekanlar, deya oʻylardi yotganicha Palmer. Ellik besh yoshdami? Yoki oltmish yoshda? Palmer koʻzlarini yumib oʻzicha tasavvur qilmoqchi boʻldi: bir oydan soʻng moliyaviy xabarlar boʻlimida:
«Yunayted benk» 44 yoshli Palmerni vitse-prezident lavozimiga tayinlaydi» degan xabar bosilsa, gazetalar qanday sarlavhalar bilan chiqarkan?
Chikago gazetalari bu e’lonni xushxabarday yoritishi turgan gap:
«Vuds Palmer-kichik «Yunayted benk»ning vitse-prezidenti qilib tayin¬landi. Ushbu lavozimda Palmer oʻtmishdoshlari ichida eng yoshidir».
Eshik ohista taqilladi.
— Kiring, — dedi Palmer oʻrnidan turib oʻtirarkan.
Yugurdak negr kirdi.
— «Chikago tribyun», ser, — dedi u. — Yana «Uoll-strit jornel». — u bir pas jim turdi-da, qoʻshib qoʻydi: — «Tribyun»ni endigina tushira boshlashdi, «Kommodor Vanderbilt» oteli uchun, ser. Grand Sentralda oshnam bor, har kuni ertalab u menga bittadan gazeta olib keladi.
— Juda soz, — dedi Palmer. U choychaqa uchun shimi choʻntagiga qoʻl solgan edi, negr bola choychaqa kutib oʻtirmadi, faqat Palmerga bosh irgʻab, burildi-da, xonadan chiqdi.
Bir oʻzi yolgʻiz qolgach, Palmer gazetani qoʻliga oldi-da, sahifalarni birin-ketin shoshmasdan varaqlay boshladi. Uning e’tiborini avtomobilning yangi modeli reklamasi tortdi. Avtomobil yonida choʻmilish kiyimidagi qiz tasvirlangandi. U rasmga qarab, bir zum qotib turdi, soʻng gazetani qoʻlidan tashlab yubordi. Gazeta karavotdan sirgʻanib, yerga tushdi.
U telefon goʻshagini koʻtardi.
— Meni Uotervlit bilan ulang, Viskonsin, raqami besh-besh-oʻn, ikki qoʻngʻiroq. — Palmer bir-oz kutgach, qaytardi: — Uotervlit. — Keyin goʻshakni joyiga qoʻydi. Yuragi bejo ura boshladi, u tinchlanish uchun chuqur nafas oldi. Qiziq, yuragi nega tipirchilab qoldiykin? Ehtimol, Edis bilan boʻladigan suhbatidan hayajonlanayotgandir, deya javob berdi oʻziga oʻzi, ayni paytda buning yolgʻon ekanligini ham his etdi.
Yoʻq, oʻyladi Palmer, Edis bilan bir necha kunga ayriliq, balki u yana haftacha choʻzilar, bunga daxlsiz. Urush davridan buyon uyidan necha bor ayrilishga toʻgʻri kelgan, amaliy safarlar bilan mamlakat boʻylab bir necha haftalab aylanib yurgan. Bularning hammasining na Edisga, na uning bu yerda yolgʻiz yashayotganiga, na telefonda boʻlajak suhbatga aloqasi bor.
Biroq unga nima boʻldi? Balki bunga yangi lavozimga tayinlangani sababdir?
U shiftga tikildi. Nega endi u taxminlarga shunchalik qul boʻldi? Axir, qalbidan nimalar kechayotganini oʻzi yaxshi bilardi-ku. U birdaniga tomogʻi quruqshab qolganida, N'yu-York koʻchalarida har bir ayol zotini yutoqib kuzatganida buni yaxshi his qilardi.
Ehtimol, bu bahordayoq boshlangandir. Yoki bir oz keyinroq, yozda, Viskonsindagi dala hovlida yashayotgan xotini va bolalari oldiga har shanba borib turganida boshlangandir. Oʻsha payt u yerda anavi choʻmilish kiyimidagi qizchalar ham boʻlardi. Oʻsha damlari chidab boʻlmas darajada kechardi. Shaharda esa butun xafta davomida ter toʻkib ishlardi.
Faqat N'yu-Yorkka mana shu safaridan bir hafta oldin, avgustning oxirida, oʻziga nimalar boʻlayotganini payqab qoldi. Bu kompaniyalar qoʻshilishi munosabati bilan reklama va axborot boʻlimining majlisida boʻlgan edi. Erkaklar e’tiborini oʻziga jalb qilishga hamisha muvaffaq boʻlib kelgan Xerman xonim chap oyogʻini oʻng oyogʻi ustiga, soʻngra oʻng oyogʻini chap oyogʻi ustiga shunday ustalik bilan oldiki, Palmer uning oyogʻi va sonlarini yaxshiroq koʻrib turish uchun stulning chekkasiga surilib oʻtirdi. Va, albatta, bu zaldagilarning diqqatini tortmasdan qolmadi.
— Ha, erkaklik klimaksi[5], — oʻyladi Palmer. Xuddi shu payt telefon jiringlab qoldi.
Palmer karavotga oʻtirdi. Endi uning yuragi xotirjam tepardi.
— Uotervlitni ulayapman, — dedi telefonchi qiz. Telefon ikki bor tanish qoʻngʻirogʻini tinglarkan, u soatiga qarab qoʻydi. Demak, Viskonsinda sakkizu yigirma. Yana ikki bor qoʻngʻiroq chaldi. Edis oʻrnidan turib, missis Keyj bilan nonushta qilgan boʻlsa kerak. Bolalar hali uxlashayotgandir. Yana qoʻngʻiroq. Balki ular barchasi nonushta oldidan choʻmilish uchun barvaqtroq turishgandir. Garchi hozir koʻlda suv ancha salqin boʻlsa ham. Yana qoʻngʻiroq. Yoki hali hech kim turmaganmikin? Ha, shunday boʻlsa kerak.Soʻnggi qoʻngʻiroq keskin jiringladi.
— Xello?
— Edis? Xayrli tong.
— Voy, assalomu alaykum, adajon, bu menman.
— Jerri? Uygʻotib yubordimmi?
Telefon goʻshagiga qizning uzoq esnagani eshitildi.
— Yoʻq, — dedi Jerri. — Bizning chordogʻimizda ari in qoʻyibdi. Ular meni ertalabdan uygʻotadi. Qayerdan gapirayapsiz?
— N'yu-Yorkdan. Qanday yashayapsizlar?
— Juda zoʻr.
— Vudi qanday? Tom-chi?
— Juda zoʻr.
— Oyingni telefonga chaqir.
— Oyim hozir bu yerda yoʻqlar.
— Boʻlmasa uni izlab top, Jerri. Men kutib turaman.
— Men qayerdan qidirishni bilmayman.
Palmer nafasini rostladi, xotirjam boʻlishga urindi.
— Jerri, goʻshakni qoʻy-da, uni chaqir. Shunday baqirki, u eshitsin. Xoʻpmi?
— Bordi-yu, u uygʻonmagan boʻlsa-chi? Agar baqirsam uygʻotib yuboraman-ku.
— Menga quloq sol, — dedi sekingina Palmer. — Fol ochishning hojati yoʻq. Men aytganimday qil, Jerri. Axir, men juda olisdan telefon qilayapman-ku.
— E-e... — qat’iyatsizlik bilan choʻzdi qizcha va birdan shunday qichqira boshladiki, otasining qulogʻini teshib yuboray dedi: — Oyi! Oyi! Hoy, Oyi!
— Goʻshakkamas, Jerri!
— Oy-yi!
Tashlab yuborilgan goʻshak telefon stolining taxtasiga taraqlab urildi. Palmer qizi Jerrining ovozi uzoqlashib borayotganini eshitib turdi. U yana yostiqqa bosh qoʻydi va qizining eski uylari boʻylab qanday chopayotganini tasavvur qildi. Balki u hozir pijamadadir, ehtimol shortidadir. Jerri Palmerga oʻxshardi, bu qiz uchun juda qulay, deb oʻylardi u. U yoshiga nisbatan ancha boʻychan edi. Oʻn bir yoshda onasi Edis bilan tenglashib qolgandi. Oyoqlari Palmer oyoqlari singari uzun, yuzi ham otasining yuziga juda oʻxshab ketardi. Jerridan zoʻr manekenchi chiqishi mumkin-da, oʻyladi Palmer va soatiga qaradi. Oradan besh daqiqa oʻtibdi. Agar goʻshakka baqirsa, Jerri eshitarmikin? Qayoqqa ketdi ekan-a?
Koʻl boʻyidagi uy Palmerning buvasi tomonidan, Mak-Kinli oʻldirilishidan koʻp oʻtmay qurilgandi. Uydan koʻlgacha uch yuz metrli taxta yoʻlak eltardi. Palmerning xotirasida bolalik chogʻlari, ana oʻsha uylari bilan bogʻliq esdaliklari saqlanib qolgandi.
Palmer yana soatiga qaradi: sakkiz daqiqa oʻtibdi. U karavot chetiga oʻtirib, yerda sochilib yotgan «Tribyun» sahifalariga qaradi. Reklama sahifasida choʻmilish kiyimidagi qiz maftunkorona unga qarab turardi.
Berkxardt bugungi kunni YuBTKning[6] rahbar hodimlari bilan kengashga bagʻishlamoqchi edi. Palmer Berkxardtning ham qoʻngʻirogʻini kutayotgandi, u uchrashuv vaqtini aniqlashtirish niyatida edi.
— Dada! — Jerrining ovozi eshitildi.
— Ey, xudo! — telefonni bunchalik band tutib turish mumkin emasligini nahotki tushunmasang?..
— Men oyimni topolmayapman, — uning gapini boʻldi qizi.
— Mayli, — dedi Palmer jahli chiqqanini bildirmaslikka urinib. — Unga ayt... yoʻq, yaxshisi, qalam olib yoz...
— Xoʻp boʻladi.
— Yozib ol, — dedi Palmer ancha xotirjam ovozda. — Birinchi vitse-prezident...
— Yozayapman. — Jimlik. — Vitse-prezident soʻzida nechta «e» bor?
— Voy xudoyim-ey, Jerri!
Palmer oʻzini sal bosib olish uchun chuqur nafas oldi.
— Yoz: «Yunayted benk end trast kom...»
— Voy-voy. Yunayted, qolgani nima?
Palmer koʻzini yumdi va xotirjam ovozda takrorladi:
— ... benk end trast kompani... Endi marhamat, yozganingni oʻqib ber-chi. — U diqqat bilan tingladi-da, tasdiqlab, bosh irgʻab qoʻydi. — Oyingga ayt, men shu lavozimga tayinlandim...
— Endi biz N'yu-Yorkka koʻchib oʻtamizmi? — soʻradi Jerri.
— Albatta.
— Dada! — ingrab yubordi Jerri.
— Quloq sol, miss Palmer, sen hech jiddiy kaltak yeganmisan?
— Mayli, mayli, — xoʻrsindi qizcha, — men hammasini aytib qoʻyaman. Lekin bu xabar birortasini xursand qilarmikin?
— Xayr, Jerri. — Palmer goʻshakni qoʻyib qoʻydi.
Qiziq, prezident soʻzida nechta «e» bor emish! Goʻyo bu soʻzni boshqacha yozish mumkinday!
Palmer oʻzini yostiqqa tashladi va yuzini qoʻllari bilan berkitdi. Quloq sol, azizam, quloq sol, endi men, qirq toʻrt yoshimda, mamlakatning eng katta bank¬i¬ning lavozim boʻyicha ikkinchi rahbari boʻldim. Quloq sol, azizam, endi Chikagoda oʻlib-tirilib ishlashimning keragi yoʻq. Xello, azizam, xayrli kech!
U oʻrnidan turib pardoz stolidagi koʻzgu yoniga bordi. Koʻzlari ostida paydo boʻlgan shish-qopchiqlar salqigan va sal qoraygan edi. Berkxardtning uyida yomon uxlagandi. Yaxtani nozik boshqaruvdan soʻng lol qoldirgan gʻalaba uni butunlay uyqudan mahrum etgandi.
Palmer Beshinchi avenyuga ochiladigan deraza yoniga keldi va parishon bir holda oʻtgan-ketganlarni kuzata boshladi. U nimadir yetishmayotganini his etib, ogʻir xoʻrsindi. Oradan biroz vaqt oʻtgach, olomonga qarab turib, oʻtkinchilar orasidan ayol kishini qidirayotganini tushundi. Biroq soat toʻqqizdan keyin ularning hammasi ish joylarida edilar. Palmer ulardan qaysidir biri ishga kechikib, uning oldidan nozu karashma bilan oʻtib qolar degan umidda ancha turib qoldi.
Tomogʻiga allanarsa tiqilib qolganday boʻldi, Palmer jon holatda uni yutdi-da, derazadan oʻgirildi. U oyogʻidagi paypogʻiga nigoh tashlab, yerda yotgan gazetaning reklama sahifasidagi choʻmimlish kiyimida oʻzini koʻz-koʻz qilayotgan qizni koʻrdi.
Telefon jiringlab qoldi. Palmer goʻshakni koʻtardi.
— Vudi? Biz soat oʻn birga yaqin uchrashishimiz mumkin. Xoʻpmi? — dedi Berkxardt.
— Juda soz.
— Demak, koʻrishguncha. — Berkxardt goʻshakni ildi.
Palmer javon tortmasidan koʻylagini olib kiymoqchi boʻldi-yu, missis Keyj uning yoqasida dazmoldan iz qoldirganini koʻrib, hafsalasi pir boʻldi. U boshqa koʻylakni olib kiyarkan, xayolan Berkxardt bilan telefondagi suhbatga qaytdi. Bu uchrashuv qanday boʻlarkan, deb oʻyladi. Ehtimol, uchrashuv norasmiy tusda oʻtar. Balki uni tor doiradagi xizmatdoshlariga tanishtirishar. Ularning suhbatida qanaqa masalalar koʻtarilishi mumkin.
Palmerning ustunlik tomoni uning voqeani boshqalardan oldinroq payqash qobiliyati edi. Hozir u buni biladi. Avvallari bu qobiliyatini oʻzi payqamasdi ham. Buni birinchi boʻlib payqagan odam otasining vitse-prezidenti Garol'd edi. Garol'd iste’foga chiqib ketmoqchi edi, buni anchadan beri oʻylab yurardi. Ikkinchi jahon urushidan soʻng bank muayyan koʻlamga erishdi. Biroq rahbarlikning mavjud tarkibi bilan bundan keyingi ravnaqini kutish amri mahol edi. Palmerning otasiga qaraganda Garol'd buni ancha aniq tasavvur qilardi. Oʻsha paytda u bedavo dardga chalingandi. Bu paytda Garol'd ham, Palmerning otasi ham saksonni qoralab qolishgandi. Garol'd oʻshanda vitse-prezident kotibi vazifasini bajarib turgan yosh Vuds bankning vitse-prezidenti lavozimiga tayinlanishini qat’iy yoqlab chiqqandi.
— Sizlarga eslatib qoʻymoqchimanki, bu yigit endigina oʻttiz beshdan oshdi! — deya e’tiroz bildirdi Vudsning otasi.
— Shunday, lekin unda sizning boshingiz bor, — javob berdi Garol'd. — Buning ustiga, ikkalangiz bir xil fikrlaysizlar. Ikkovi Palmerning nomzodini oshkora muhokama qilardilar, goʻyo bu xonada, ular bilan yonma-yon Palmer yoʻqday. Aslida esa Palmer va yana bankning uchta vitse-prezidenti ham bor edi. Palmer otasining oʻrnini egallashga intilayotganiga hech kim shubha qilmasdi. Bu kundek ravshan edi. Har bir ota oʻgʻli uchun ish yaratadi, bu quyosh har kuni sharqdan chiqishidek tushunarli. Biroq, agar oʻgʻil otasining hadyasini qabul qilishni xohlamasa, agar u oʻz avlodining omadsiz nasli boʻlsa va u ushbu kengashda otasi oʻlim toʻshagida ekani tufayligina qatnashayotgan boʻlsa-chi? Unda bu narsa oʻgʻilgagina taalluqli, nafsilamrini aytganda, bu uning vijdoniga bogʻliq masaladir.
— U oldindan koʻra bilish qobiliyatiga ega, — dedi Garol'd oʻshanda. — Bunday qobiliyat faqat bankirlardagina boʻladi. Bu — tabiat in’om etgan chinakam bebaho tuhfadir.
Oraga jimlik choʻkdi. Palmer yoʻtalib oldi-da, kulimsirab hazillashdi.
— Shu narsa yaxshi ma’lumki, elektron hisoblash mashinalari firmasi yangi uskunalar tayyorlash ustida ish olib boryapti. Ana shu uskunalar bu masalani ancha oson hal qiladi...
Boshqa, toza koʻylakni kiyarkan, Palmer hammomdagi katta oynada diqqat bilan oʻzini koʻzdan kechirdi. Yosh merosxoʻr shahzodani oʻttiz besh yoshida kichik taxtga oʻtqazish uning otasini ham, Palmerning oʻzini ham ilhomlantirmadi. Bu haqda oʻzi hatto eshitishni ham xohlamadi. Hozir esa u, anchagina katta qirollik — «Yunayted benk end trast kompani» saltanatinining kichik taxtiga xuddi boʻyniga boʻyinturuq solganday, oʻtqazib qoʻyilgandi. Shu boisdan ham u darhol mamlakatdagi eng yirik bankning ikkinchi rahbari lavozimini egallagandi.
Palmer portfeliga qarab qoʻydi. Bugun boʻladigan amaliy uchrashuvga yaraydigan biror foydali narsani Meygen qogʻozlari orasiga qoʻyganmikan? Shunday qilib, oldindan koʻra bilishdek bebaho tuygʻu bugun yana asqotdi. U portfelini ochdi, «N'yu-York banklaridagi ahvol» ma’lumotnomasini ohista varaqladi, mashinkada bosilgan qisqa sharhlarni qayta-qayta koʻzdan kechirdi.
N'yu-York moliya dunyosidagi ishlar barqaror edi. Zero, mamlakatdagi barqaror vaziyat shuni taqozo etardi. Chunki Uoll-strit bir vaqtning oʻzida N'yu-York bilan aloqada boʻlgan shtatlardagi minglab banklar oʻtkazayotgan siyosatni ifoda etardi. Palmer vaziyatni chamalab koʻrib, ahvol tangligini his qildi. Chunki kredit turkumi boʻgʻma ilonga oʻxshab oʻz-oʻzini shu qadar qattiq chirmab olgan ediki, yana biroz harakat qilsa, oʻz dumini yutib yuborishi hech gap emasdi.
Xuddi avvalgi singari yangi pul oqimiga, jamgʻarmaga va naqd mablagʻga, ya’ni yashil banknotlarga[7] talab juda katta edi. Zero, bunday banknotlar olingan paytda bank kreditlari tarzida yangi mablagʻlarni vujudga keltirardi va pul muomalasida ulardan keng foydalanish mumkin.
Xususan, kreditlar bilan boʻladigan barcha muammo mana shundan iborat edi. Butun mamlakat banklarga kredit topishda yordam berishga da’vat etardi. Bulturgi avtomobilni yangi rusumdagi bu yilgi mashinaga almashtirish shart deb hisoblovchi haydovchidan tortib, omborlarida tiqilib yotgan mahsuloti oʻrniga poʻlat sotib olish uchun pul olishga intilayotgan Detroyt zavodchilarigacha shunga harakat qilardi.
Biroq, oʻyladi Palmer vujudga kelgan vaziyatni hisobga olarkan, bu yangi pullar qayerdan paydo boʻldi? Odamlar qanday qilib pul jamgʻarishga muvaffaq boʻldilar? Oddiy malakali mexanik oyiga 600 dollarga yetar-etmas, ya’ni yiliga 7200 dollar ish haqi olardi. Daromad soligʻi chegirib tashlansa, unda 6000 dollardan sal ortiqroq pul qolardi. U yashab turgan uy kamida oʻn yildan keyin qulab tushishga moʻljallab qurilgan edi. Bu esa unga qurilishning sotuv narxidan ikki baravar qimmatga tushardi. Shu tariqa, boʻlib-boʻlib toʻlash sharti bilan nasiyaga olingan uy yiliga navbatdagi toʻlov va soliqlar tarzida kamida 2000 dollarni yutib ketardi. Natijada hayot kechirish uchun 4000 dollarga yaqin pul qolardi. Shundan 2000 dollari avtomobil va uy buyumlari sotib olish bilan bogʻliq toʻlovlarga ketardi. Shunday qilib, oddiy amerikalik xotini bilan baxtli va farovon hayot kechirishi va uch farzandini yedirib-ichirib, kiyintirishi-yu oʻqishi uchun yiliga 2000 dollar, ya’ni haftasiga taqriban 38 dollar qoladi deb taxmin qilinadi.
Palmer «N'yu-York banklaridagi ahvol» ma’lumotnomasini bir chetga qoʻyib, qarz olib, qarz berish hayotining bu havo pufagi, nihoyat, qachon yorilarkan deb bosh qotira boshladi. Umuman, shu pufak yorilishi mumkinmi? Bu halokatning oldini olishning biror chorasi yoʻqmikin?
YuBTK yozuvli ma’lumotnomani olib, varaqladi-da, Palmer qariyb yigirmanchi marta «Katta Odam» sarlavhali qiyqimga diqqat bilan tikildi. Maqolaning ikkinchi ustuni Berkxardtning tarjimai holi va martabasi haqida edi. Fotosuratda yigirma metrli yaxta shturvalida kelishgan ammo, jahldor Berkxardt savlat toʻkib turardi. Surat ostiga esa: «Leyn Berkxardt «Yunayted benk end trast kompani» jilovdori» degan tagsoʻz yozilgandi. Ushbu boʻlim Berkxardtga mohir yaxtachi sifatida ta’rif berish bilan boshlanib, istioralarga toʻlib toshgandi:
«Oʻsha unutilmas yilda, sentabr oyida, Berkxardt dengiz shamollari oqartirib yuborgan yaxtachi qalpogʻini tashlab, eskirib gʻijirlay boshlagan (1798 yilda qurilgan) moliyaviy kema ruliga oʻtirdi. Bu kema N'yu-Yorkning Uoll-stritida «Yunayted benk end trast kompani» nomi bilan mashhur edi. Pirl-Xarbordagi 1941 yilgi voqealar paytida kemaning taqdiri ishonchli qoʻllarda, Berkxardt nazorati ostida edi.
YuBTK rulini boshqaruvchi yangi kapitan nazoratni shunchalik mahorat bilan qoʻlga oldiki, tashvishli elliginchi yillar oson kechdi, soʻngra mamlakatdagi eng yirik moliyaviy bunyodkorlik davri boshlandi. Bu, albatta, qoʻshilish yoʻli bilan amalga oshirildi. Shunday qilib, Uoll-stritda «Cheyz Manxetten benk» va «Fyorst neshnl siti benk» singari ulkan kemalar qatorida qudratli YuBTK ham suzishga chiqdi. Shu tariqa, ikki pahlavon yoniga uchinchisi qoʻshildi. Kaliforniya ahli hamon faxr bilan «Benk of Amerika»ni ulkan deb hisoblardilar. Chunki oʻshanda N'yu-Yorkdagi banklar u bilan bellasha olmasdilar.
Shu haftada Leyn Berkxardt va «Xadson trast» vakili Pol Jerati tushlik payti «Yunion lig» klubida uchrashishdi. Tushlik soʻngida Berkxardt «Xadson trast»ni ellikta filiali bilan birgalikda yutib yubordi. Shu tariqa «YuBTK» bir sakrashdayoq shunchalik oldinga oʻtib ketdiki, endilikda N'yu-Yorkning ulkan uchligi Bir qoʻshuv Ikkiga aylandi. «Yunayted benk» aktividagi 12 441 207 353 dollar «Benk of Amerika»ning 11 milliardidan oʻzib ketdi.
Oʻz taxminlarini oshkor qilishni istamagan shum niyatli moliyachilar Berkxardtning yutgan yogʻli luqmasini hazm qilishiga shubhanalardilar. «Xadson trast» portfeli elektronika va raketasozlik singari nobarqaror tarmoqlardagi oʻta qaltis sanoat zayomlari bilan toʻlib ketgan. Bu zayomlar moliyaviy tanglik uchun jiddiy sharoitni vujudga keltirishi mumkin edi».
Gazetadan olingan bu qiyqimni chetga olib qoʻyar ekan, Palmer Berkxardt telefon qilganidan beri uni tashvishga solayotgan masala haqida oʻylab qoldi.
U karavotdan turdi, oʻziga oro berganday boʻldi, yana koʻzgu oldiga bordi, oʻziga bir nigoh tashladi, bir zumga koʻzlariga tikildi. Shunda uning esiga bir hafta burun Chikagoda telefondagi suhbati tushdi. Issiq va rutubatli kun edi, tund osmon bagʻrini chaqmoqlar chaqini tilib tashlardi. U endigina matbuot konferensiyasidan chiqqan. Konferensiyada u otasining bankini sotishga qaror qilgani haqida bayonot bergandi. Palmer buni qoʻshilish niqobi ostida amalga oshirish niyatida edi.
Uning ilhomi kelib ketdi, goʻyo hozirgina dadil harbiy yurishni muvffaqiyatli amalga oshirgandek edi. Lekin baribir, shu ishga kirishar ekan, u ancha ehtiyotkor edi va belgilangan an’analarga amal qilib, otasi vafotidan bir yil oʻtishini kutdi. Uning bankdan va u bilan bogʻliq barcha narsadan tezroq xalos boʻlishga qanchalar intilganini hech kim fahmlamadi ham.
Aslida bu bankning merosxoʻri akasi Xenli boʻlishi kerak edi. Xenli ukasi Vudsga qaraganda ancha vazmin va koʻngilchan boʻlib, otasiga uncha tashvish keltirmasdi. Biroq, 1941 yilning boshlarida Xenli otasining izmidan chiqib ketdi. U harbiy katerda Pensakoladan dengizga chiqib ketdi-yu, shu boʻyi qaytib kelmadi...
Palmer koʻzgudan oʻgirildi-da, xayolan Chikagoga, oʻsha unutilmas kunga uchdi. Jurnalistlar matbuot konferensiyasi oʻtgan zalni hozirgina tark etishdi. U bir oʻzi qoldi, erkning mastonavor kayfiyatidan anchagina sarxush oʻtirdi. Uning yelkalaridan otasi bankining ogʻir yuki olib tashlandi. Shu yuk bilan birga otasi unda uygʻotgan ezguvchi his-tuygʻu ham yoʻqoldi. Umrining yarmi oʻtdi, balki undan koʻprogʻi oʻtib boʻldi, lekin endi u yana oʻziga oʻzi xoʻjayin.
Xuddi shu payt telefon jiringlab qoldi. Bu xizmat telefoni emas, shaxsiy telefoni boʻlib, daftarda qayd etilmagandi. N'yu-Yorkdan qoʻngʻiroq qilishayotgandi. Goʻshakda gapirayotgan Berkxardt edi. Palmerning matbuot konferensiyasidagi bayonoti unga ma’lum boʻlgandi. Hali matbuotda bosilmasdan oldin unga yetkazishgandi.
— Vudi, — dedi baland ovozda Berkxardt, — oliy toifadagi komandaga oʻtish vaqti kelmadimikin?
— Nima, Chikago oliy nufuzdagi komanda emasmi? — e’tiroz bildirdi Palmer.
— Soʻnggi yillarda matbuotdagi tasodifiy maqolalar biror aniq asosga ega boʻldimi? — savolga savol bilan javob berdi Berkxardt. — Boshqacha qilib aytganda, oʻz kuchini ishga solish uchun faoliyatning kengroq maydonini izlamayapsanmi?
— Foliyatning keng maydoni deganda nimani nazarda tutayotganingizni tushuntirib berolmaysizmi?
— Nima balo, buni senga telefonda bayon qilaman deb oʻylayapsanmi? — dedi Berkxardt.
Palmer bir daqiqa jim qoldi, telefondagi suhbat savollar tarzida oʻtdi deb oʻyladi Palmer, lekin ularning hech qaysi biri bu savollarga javob ololmadi. Suhbat juda choʻzilib ketdi shekilli, degan oʻyda Palmer kulib yubordi:
— Mendek qishloqi oddiy odamga, siz n'yu-yorklik bankchilar oʻta ustamonsizlar.
— Boʻlmasa, tezda samolyotga chiq, — dedi oʻshanda Berkxardt. — 17.40 da uchasan, men tayinlab qoʻyaman, seni Aydluayld aeroportida kutib olishadi...
Hecham-da, shoshilishning keragi yoʻq, oʻzini tergadi Palmer va javob berdi:
— Hozir-a? Yoʻq, Leyn, bu yerda mening biroz ishlarim bor, hatto, shu past toifadagi komandada ham.
— Qanaqa ishlar tagʻin? — soʻradi Berkxardt. — Shunday birlashishdan soʻng yana qanday ishlaring boʻlishi mumkin? «Kirim» va «Chiqim» jildlarimi? Men chindan ham jiddiy, rostakamiga diqqatga sazovor ishni nazarda tutyapman, jin ursin!
Palmer bir oz jim turdi-da, ehtiyotkorona javob berdi:
— Rostini aytsam, bilmayman. Ehtimol, ushbu arzimas sayohatimiz Edisga quvonch baxsh etar.
— Men uni bagʻrimga bosishga hamisha tayyorman, lekin bu safar emas. Xoʻsh, ertaga vaqting qanaqa?
— Borolmasam kerag-ov...
— Mayli, — uning soʻzini boʻldi Berkxardt. — Eng kechi bilan jumaga. Mening shahar tashqarisidagi uyimda hordiq chiqarasan. Xoʻpmi?
— Xoʻp, — rozi boʻldi Palmer, — Meni qiziqtirib qoʻydingiz.
— Oʻylaymanki, senda qiziqishdan koʻra katta narsa ham uygʻota olaman, — javob berdi Berkxardt. — Demak, juma kuni Aydluayld aeroporti, soat 17.40...
U oʻzini koʻzguda koʻrdi va esladi, Berkxardt bilan suhbatdan soʻng naqadar quvonchli hayajon qamrab olgandi. Palmer qariya unga ancha yuqori, mas’ul lavozim taklif etishini oʻshandayoq bilardi. U oʻzida qoniqish hosil qildi.
Uning oʻz oldiga qoʻygan maqsadi yaqin edi. U Chikagodagi idorasida oʻtirar va oʻzini zoʻriqqanday his qilardi. Ogʻir, rutubatli havo kislorodsizga oʻxshab koʻrinardi. U zoʻrgʻa nafas olar, havo yetishmayotganga oʻxshardi.
Ha, bu zafar, chinakam, toʻla gʻalaba edi. U bankdan, keksa otasining hukmronligidan ozod boʻldi va endi shiddatli tezlik bilan Chikagodan xalos boʻlayotgandi. Safarini jumagacha qoldirish unga nechun kerak boʻlib qoldi? Haftaning oxirigacha kutish naqadar ogʻir? Axir, shu bir necha kundan soʻng uni uzoq kutilgan toʻla ozodlik qarshi oladi.
«Yunion lig»dagi oʻz xonasida koʻzguga qaray turib, Palmer burun kataklarining ana shu ozodlikning yangi havosini mumkin qadar koʻproq hidlashga intilib, kengaya boshlaganini sezdi.
Xenli uchun belgilangan roʻl — otasining oʻng qoʻli roʻlini oʻynashga necha yillarini sarfladi, yelga sovurdi. Ich-ichidan yemirgan kasallikdan asta-sekin oʻlayotgan otasining oʻng qoʻli vazifasini bajarib yurdi.
— Agar bu seni tashvishga solayotgan boʻlsa, — dedi Edis urushdan keyingi dastlabki yillarda, — Xenlining oʻrnini bosolmasligingni otangga ayt. Aytib, bu ishdan boʻsha-da, tashvishdan qutul.
— Bunday qilolmayman. Otam kasal, buning ustiga yolgʻizlanib qolgan. Bunaqa qilish qoʻlimdan kelmaydi.
Palmer koʻzgudan nari ketdi va eshikka yoʻnaldi. U hozir oʻzini huv oʻsha, urushdagi ogʻir damlardagidek his qilardi. Harakat qilish kerak. Shunisi hayratlanarliki, u hali ham harakat qilish qobiliyatini yoʻqotgani yoʻq. Urushdan keyingi behuda sarflangan yillariga qaramay, u hali dadil koʻrinardi. Axir oʻsha paytlar har bir qarorning qabul qilinishi keksa, mijgʻov va oʻjar, ishning orqaga surilishidan zavq oladigan otasiga bogʻliq edi.
Palmer eshikni ochib, yoʻlakka chiqdi va liftga qarab yurdi. Kutish yillari, aftidan oʻtib ketganday boʻldi. U oʻzini taqdirining sohibiday his qildi. Urush paytida ham xuddi shunday boʻlgan edi. Unda oʻzi uchun yangi boʻlgan gʻayritabiiy hayotbaxsh tuygʻu paydo boʻldi. Bu tuygʻu uni yoshligiga qaytarganday boʻldi. U hayotini yangidan boshlaganday his etdi.
Palmer liftni kutarkan, bunday tuygʻuni soʻnggi bor qachon his etganini eslashga urindi. Bu oʻn besh yil burun boʻlgan edi. Oʻshanda Palmer boshchilik qilayotgan boʻlinma Rostokdan, bombalardan oʻydim-chuqur boʻlib ketgan koʻchalar boʻylab mashinalarda Greyfsval'ddagi «V-2» bazasiga borishardi. Ular taslim boʻlish hali nimaligini bilmagan aholi hududidan raketasozlik sohasida ish olib borayotgan fashist olimlarini izlab yurishardi. Palmerning boʻlinmasi ruslar bu yerlarga kelmasdan burun raketachi olimlarni oʻgʻirlab ketishlari kerak edi. Ularning tepasida pastlab uchayotgan «fokkevul'flar» charx urardi.
— Pastgami, ser?
Liftchi Palmerning nigohidan koʻzini olib qochib, oʻzini gilam naqshlarini tomosha qilayotgandek koʻrsatardi. Palmer lift ichiga kirdi, uning eshigi yopilishini kuzatib turdi, yuragi hovriqqani uning pastga tushayotganini his etdi. Qandaydir daqiqalarda u oʻzini vaznsizdek, yengil va ozod sezdi. Soʻnggi oʻn besh yil ichida u oʻzini bunday his etmagandi.
U chuqur nafas oldi va boʻlgusi voqealarga ich-ichidan tayyorlandi.

Uchinchi Bob
Broud-stritda Palmer taksidan tushdi. Har safar N'yu-Yorkka kelarkan hayron boʻlardi: Chikagoga nisbatan bu yerda taksi naqadar arzon. YuBTK idorasining binosini koʻzdan kechirayotgan Palmer bir necha soniya yoʻlakda turib qoldi.
Eng yirik banklarning koʻp sonli filiallaridan har biri bosh idoradan koʻra hashamatli koʻrinardi. Ulkan gʻildiraklarda gardish hamisha oʻqdagi tiqinga nisbatan tez aylanadi. Bu yerda esa, Palmerning roʻparasida xuddi oʻshanday tiqin mana men deb tururdi.
Bundan oʻttiz yilcha oldin mana shu hashamdor, xunukdan-xunuk bino xuddi yerdan oʻsib chiqib, qad rostlagandek boʻldi. Lekin oʻsha paytlarda ham mana shu oʻn sakkiz qavatli imorat zamonaviy emasdek, eski uslubda qurilgandek koʻrinardi.
Palmer uning ijodkorlari — bank direktorlarining niyatlarini aniq tasavvur etdi. Mazkur binoni qurish gʻoyasi, aftidan, 1921 yilgi mashhur birja vasvasasidan keyin, yigirmanchi yillar shov-shuvi avjiga chiqqan paytda, turgʻunlik arafasida vujudga kelgan. Bank idorasiga oʻshanda yuzlab shunday loyihalar qalashtirib tashlangan boʻlsa kerak. Binoning qanday boʻlishi toʻgʻrisida bahslashuvlar boʻlgani turgan gap. Oʻshanda ham hamisha boʻlganidek, Ehtiyotkorlik Begʻamlikka qarshi qoʻyilgandir. Ha, umuman bir milliard dollar oʻsha davrlarda ham qudratli parvozdan dalolat berolmasdi. Buning ustiga «Yunayted benk» katta dabdabalarga unchalik intilmasdi ham. Koʻpchilik avlodlarga YuBTKning turgʻunlik davridagi turli kompaniyalarning qoʻshilishidan ancha oldin atrofdagilardan mustaqil ravishda rivojlanish huquqiga ega boʻlgan qudratli kompaniya sifatida tasavvur qilinardi...
Birinchi qavatda joylashgan, omma uchun moʻljallangan zalga faqat bitta aylanma eshikdan kirilardi. Palmer eshik tepasidagi yashil rang marmarga oʻrnatilgan, tilla suvi yuritilgan devoriy soatga koʻz tashladi. Berkxardt tomonidan belgilangan uchrashuvga besh daqiqadan oshiq vaqt qolgandi.
U eshikning sayqallangan yogʻoch romini asta itargan edi, salmoqli oynavand shisha sekin aylandi. Palmer oʻzini kattakon zal ichida koʻrdi.
Eshikdan chap tomonda ulkan stol atrofida ikki bank xizmatchisi oʻtirardi. Ulardan biri tilla hoshiyali taqvimga qandaydir belgilar qoʻyardi. Oʻng tomonda oq yoʻl-yoʻlli yashil marmar devor choʻzilib ketgan boʻlib, unga oʻn ikkita tilla gardishli gʻazna darchalari ishlangandi. Darchalar ortida gʻaznachilar daftarlari ustiga engashib, oʻzlarini ishga jiddiy banddek koʻrsatishardi.
Palmerning oyoqlari ostida oq marmar toʻshalgan pol yaltirab turardi. Uch qavatli uy balandligidagi shiftdan yogʻilib turgan zarhal shafaq zalni yoritib yuborgandi. Palmer qoramtir-yashil rangga boʻyalgan shiftga koʻz yugurtirdi. Billur taqinchoqlar osilib, tilla suvi yugurtirilgan qadimiy qandillar goʻyo yarim tun osmonida yulduzlardek porlab turardi. Markaziy darvozaning har ikki tomonida yashil charm divanlar qoʻyilgan, ular orasidagi nafis tagliklarda tilloyi kuldonlar yaltirardi. Zalning toʻrida ikkita lift yonida kichkinagina, sochlari oppoq, ozgʻin odamcha turardi. Uning kasbiy kiyimi va yoniga osgan politsiyachi toʻpponchasining gʻilofi boʻlmaganida uni rutbali xizmatchi yoki darbon deyish mumkin edi.
Shiftning balandligi uch qavat uy boʻyi keladigan hashamatli zalda sukunat hukm surar, elektron jihozning mayin chiqillagani eshitilardi. Aftidan, xizmat xonalarida hujjatlarni saralayotgan uskunaning ovoziga oʻxshaydi. Palmer bir zum darchalardan kelayotgan tovushga quloq tutdi: zayomlar boʻyicha qarzdorlikni hisoblayotgan boʻlsa kerak.
Uning kelganiga hech kim e’tibor bermagandek koʻrindi: bankka kiraverishda oʻtirgan xizmatchilar, darbon va hatto lift yonidagi qorovul ham u tomonga bir bor qayrilib qarashmadi. Tillasi yaltirab turgan marmar toʻshama boʻylab odimlab borarkan, u poshnalaridan taralayotgan boʻgʻiq tovushni his qilardi, xolos.
Palmer yaqinlashib kelishi bilan qorovul unga bosh egib sassiz salomlashdi va tugmani bosdi, liftning qopqalari ikki yonga surildi.
— Siz oʻn sakkizinchi qavatga chiqasiz, mister Palmer, — dedi qorovul.
Palmer bu yerda koʻrsatilayotgan «tomosha» uchun oʻzicha istehzoli jilmaydi-da, keskin orqaga burildi. Uni diqqat bilan kuzatib turgan bank xizmatchilari — ma’murlardan tortib gʻaznachilargacha — qotib qolishdi. Ularning noqulay ahvolga tushib qolishganini koʻrmaslik uchun Palmer shu zahoti yana orqaga burildi-da, liftga kirdi va tugmani bosdi. Eshiklar yopildi. U soatiga qarab qoʻydi. Bir daqiqasi kam oʻn bir. Juda soz.
Lift yuqoriga mayin koʻtarilib borarkan, Palmer yana bank binosining birinchi qavatidagi tarhini kim ishlab chiqqanini oʻyladi. Binoning birinchi qavatidagi zalning gʻoyasi umrini yashab boʻlgan konservatizm qonunlari asosida paydo boʻlganligi shundoqqina koʻrinib turardi. Axir, bu cheklangan, qari, mijgʻov, sharobxoʻr sarmoyadorlar oʻz niyatlarida teatr bezaklari naqqoshlari ham amalga oshirolmagan narsalarni koʻra bilgan va bunyod etgandilar.
Ana shu keksa yapaloqqushlar erishgan yutuqlar oʻzining kutilmaganligi va takomilligi bilan hayratga solardi. Birgina zalning ichki koʻrinishdagi tilloyi va yashil ranglar uygʻunligi ham shuni tasdiqlab turibdiki, ular rivojlangan dunyoning koʻpchilik malakatlarida ana shu ikki rang pulni bildirishini ham hisobga olganlar.
Klerklarning[8] an’anaviy ehtirossizligi-chi? Palmer hech bir tomoshada aktyorlarning oʻz roʻllarini bunaqa zoʻr oʻynaganini hali koʻrmagan edi. Holbuki, ularga hech kim va hech qachon oʻzlarini mana shunday tutishlari kerakligini aytgani yoʻq. Ularning oʻzlarini shu tarzda tutishlari asta-sekin an’anaga aylandi va avloddan-avlodga oʻtib kelmoqda.
Palmer shu yerda ishlashi kerakligini sezganidan birdaniga quvonch his etdi. Ammo bu tuygʻu shu lavozimga tayinlanganida his etgan tantana zavqiga sira oʻxshamasdi. Palmer jilmayib qoʻydi. Lift eshigi ochilib, u binoning oxirgi qavatidan tashqari chiqqanida ham uning chehrasidan tabassum arimagandi.
Yoʻlakdagi kattakon stol yonida oʻtirgan qiz paypogʻini toʻgʻrilash uchun engashdi. Palmer nigohi bilan uning oyoqlari boʻylab bir suzib oʻtdi-da, koʻzini chetga oldi. Biroq atrofida diqqatga sazovor biror narsa uchratmagach, orqasidagi lift eshigi yopilishi bilan yana qizga qaradi.
Savol alomati bilan unga qaragan qiz soʻradi:
— Mister Palmermi?
U tasdiqlab bosh irgʻadi. Qiz shoshilib oʻrnidan turdi-da, yoʻlak boʻylab yurarkan, orqasidan yurishini taklif etdi: «Bu yoqqa, marhamat». U qizga ergashdi, keng va yashil yoʻlak boʻylab borarkan, uning qaddi-qomatiga qaramaslikka harakat qildi.
Yoʻlak uni sayqal berilgan yogʻochdan ishlangan ikki tabaqali katta eshikka olib keldi. Palmer yuqori labining yengil terlaganini his qildi va barmogʻi bilan artib qoʻydi. U zoʻr berib bostirib kelayotgan nooʻrin fikrlardan oʻzini chalgʻitishga urinardi. Berkxardt oʻz bankida ichki kommunikatsiya uchun mexanik uskuna — interkomdan foydalanishni lozim koʻrmagandi, shu bois keluvchilarni uning huzuriga boshlab kirishardi. Bu qariya tizimining tarkibiy qismi boʻlib, Palmer bu yerda u bilan tanishib boʻlgan edi. Qiz eshikni taqillatgach, Palmer bu yerda ham chinakam konservatizmning salmoqli yuki borligini his etdi.
Eshik oldida turgan qiz sezilar-sezilmas harakat bilan butun tanasi ogʻirligini bir oyogʻiga oʻtkazdi. Palmerning nigohi sonlari boʻylab sirgʻanib pastga tushdi, u chuqur, sassiz tin oldi-da, boshliqning taklifini kutib, koʻzlarini yumdi.
Ogʻir eshik qopqalari ortidan Berkxardtning ovozi eshitildi: «Kiring!»
Qiz eshikni ochib, Palmerni oʻtkazib yuborish uchun oʻzini chetga oldi.
— Mister Palmer, ser, — dedi qiz va tashrifchining ortidan eshikni yopdi.
Qayerdadir, Palmerning boshidan teparoqda soat zang urdi. Berkxardt zagʻcha koʻzlarini qisarkan, oʻrnidan turdi.
— Aniqlik — bu eng muhimi, — dedi tantanavor Berkxardt. U qoʻl berib koʻrishdi-da Palmerni yozuv stolining har ikki tomoniga qoʻyilgan yashil charm oromkursilardan biriga taklif qildi.
Palmer e’tiborini tortgan narsa shu boʻldiki, boshliqning stolida tilloyi qirqmali moʻ’jazgina yon daftar, yashil siferblatli yashil marmardan ishlangan tilla soatlar va yozuv ashyolaridan boʻlak hech narsa yoʻq edi. Shu buyumlarni koʻzdan kechirar ekan, Palmer birdan qariya uning gapirishini kutib turganini his qildi.
— Xoʻsh, nima ham derdim, — dedi Palmer, — tan olish keark, taassurotlarim mutlaqo beqiyos.
Qariya kulib yubordi.
— Ha, koʻrishga arzigulik narsalar talaygina, toʻgʻrimi? — U oromkursining suyanchigʻiga yastandi-da, nafasini rostladi. — Bu yerda men haftasiga uch marta, ertalablari boʻlaman. Beshinchi avenyudagi idoramizda ham bir xona ish joyim bor. Bu idora esa, oʻzing tushunasan, keksa va doimiy mijozlarimizga moʻljallangan.
— Tushunarli. Ammo ba’zida uning eshiklari sizning yangi mijozlaringiz uchun ham keng ochiladi.
Berkxardt tasdiqlab boshʻ irgʻadi:
— Ha, lekin kamdan-kam, shunda ham ularga kim bilan ish olib borishayotganini eslatib qoʻyish uchun.
— Men Beshinchi avenyudagi idorani koʻrganman, — qoʻshimcha qildi Palmer. — Ya’ni zamonaviy me’morchilik al'bomida uning suratini koʻrganman. Oʻylashimcha, shunday sharoitlarda mijozlarni saralash uchun oʻyin olib borish sizga qiyin emas. Siz avvaliga ularni tasodifiy tadbirkorlarga moʻljallangan Beshinchi avenyudagi idora orqali oʻtkazasiz. Oʻsha joyda ular oʻzlaridan sizning bir qadam ham uzoqlashmasligingizga toʻla kafolat oladilar. Keyin, oradan bir necha yil oʻtgach, agar ular haqiqatan ham tadbirkor boʻlsalar, oʻz niyatlariga yetishib, salmoqli ulush olish ilinjida boʻladilar, shunda siz ularning bosh idoraga — ishonch va xotirjamlik qoʻrgʻoniga kirishlariga imkon berasiz.
Palmer shu mavzuni davom ettirmoqchi edi, yangi kelgan odamga shu ham yetarli, deb oʻyladi. U sezdirmasdan, ayni chogʻda suhbat yoʻnalishini sezdirmasdan, shu bilan birga dadil oʻzgartirdi.
— Aftidan, sizning urushdan keyin qurilgan filiallaringizning aksariyati Beshinchi avenyudagi idora namunasida rasmiylashtirildi.
Berkxardt yelkalarini qisdi:
— Bir jihatdan shunday, har holda tayinlangan joy bilan bogʻliq bu. — U oʻtirgan stolidan turdi-da, butun devorni egallagan kitob javoniga yaqinlashdi. Biz «Xadson trast»ni qoʻlga kiritganimizda elliktaga yaqin baqqollik rastasini eslatuvchi titigʻi chiqqan qurilmalarga ham ega boʻlgandik. Biroq, yigitlar ularni ancha epaqayga keltirib oldilar. Sintetika, alyuminiy, yorqin bezaklar va hokazo.
Qariya kitob javonchasidan yashil muqovali katta kitobni oldi-da, yozuv stoliga qoʻydi.
— Mana oʻsha filiallar, ikki yuztacha bor, — dedi u. Kitobni Palmerga tomon surib, u qoʻshib qoʻydi. — Uni oʻzing bilan olib ket. Boʻsh vaqtlaringda koʻzdan kechirarsan. Bu yerda qavatlar boʻyicha rejalar, rangli suratlar, umuman, hamma narsa bor.
Palmer kitobni qoʻliga oldi, hatto uni ochib ham koʻrdi. Nimadir koʻngildagidek emasdi. Berkxardtning hissiz ovoziga quloq solarkan, qandaydir mavhum tuygʻuni his etdi: ularning munosabatlarida ilgʻash qiyin allanarsa bor edi. Berkxardtning soʻzlaridan gap nimadaligini payqash qiyin edi. Shubhasiz, nimadir bor edi... Lekin nima? Manfaatdorsizlikmi? Ichki aloqa oʻrnatishga qobiliyatsizlikmi?
Nima boʻlganda ham, ish koʻngildagidek boʻlmayapti, deb oʻyladi Palmer. Albatta, qariya bilan oʻzining aloqalari yaxshi boʻlib ketadi deb kutmagandi. Biroq, Berkxardtning oʻz manfaatlari uchun kelgusida oʻzaro munosabatlari qay tarzda boʻlishini aniqlash maqsadida ushbu uchrashuvning dastlabki daqiqalaridan foydalanib qolishi kerak edi. U buningsiz ham uzoq tushuntirishni, bank ichki tizimini namoyish qilinishini va bu borada oʻz roʻlining belgilab berilishini kutmagan edi. Lekin bu yerda, Berkxardt oʻzining birinchi oʻrinbosari Palmer bilan keyinchalik birgalikda ishlashi uchun joʻshqin rejani belgilab olishi darkor edi.
Palmer birinchi qadamini oʻzi qoʻyishga qaror qildi. U biroz oldinga intilib, yoʻtalib oldi-da, na ta’kidlash, na savol alomatida soʻradi:
— Sizni nimadir tashvishga solayaptimi?
Berkxardt hayron boʻlib unga qaradi. Keyin burnini burishtirib, Palmerga tagʻin koʻz qiri bilan qarab qoʻydi.
— Men hozir oʻylab qoldim, — deya soʻz boshladi-yu, birdan nafas olib, jimib qoldi. Biror soniya oʻtar-oʻtmas, qisqa barmoqlari bilan oppoq sochini silab, davom etdi: — Sening kelishing oldidan men telefonda gaplashgan edim... Men Jo Lumis haqida oʻylayapman. U menda qariyb yigirma yil boshqaruv a’zosi boʻlgan edi, jin ursin.
Palmer tushunaman, deganday bosh irgʻadi:
— «Jet-Tex indastriz».
— Ha. Hamda «Vakuterm elektroniks».
— Xoʻsh, necha... U necha yoshda? — soʻradi Palmer. — Yetmishga yaqinmi?
— Yetmish bir. Lekin gap bunda emas. Xudoga yaqin, toki uning yoshiga yetganingda senda ham oʻshanday kuch-quvvat boʻlsin. — Berkxardt boshini sarak-sarak qildi. — Yoʻq, bu yerda gap butunlay boshqa narsada. U turli sarmoyadorlarga vasiy. Ular esa jami oʻn besh million dollar sohibidir. Bundan tashqari u uchta boshqa bank boshqaruvining ham a’zosidir.
— Uning faqat unvonlarining oʻzini sanashdanoq mening boshim aylanib ketdi.
— Ana shu banklardan biri, — sekin davom etdi Berkxardt, — Merrey Xillning omonat bankidir.
Palmer Berkxardt undan qanday javob kutayotganini bilmay, boshini chayqadi. U qariyaning joyidan turib, oʻz oromkursisi ortidagi katta deraza yoniga borganini diqqat bilan kuzatdi. Kengligi yigirma fut[9] keladigan ulkan deraza har biri ikki futdan kataklarga boʻlinib silliqlangan yogʻoch muqova bilan qoplangan edi. Berkxardt oyna yonida parishon holda ulardan oftobni toʻsib turgan qoʻshni osmonoʻpar ikki bino oraligʻidagi torgina tosh tirqishni kuzatardi. Uning nigohi yoʻnalgan tomonga qarab, Palmer kuz quyoshi nurida yaltirayotgan daryoga koʻzi tushdi. Ayni shu paytda daryoda tanker ohista suzib ketayotgandi.
— Sizda omonat banklari tufayli biror koʻngilsizlik yuz berdimi? Shunaqami? — soʻradi Palmer. Javob boʻlmagach, bir zumga jim qoldi. Aytadigan gapini fikran toʻpladi-da, davom etdi: — Baribir, dushman qarorgohida doʻstingiz borligini bilish quvonchli...
Berkxardt asta suhbatdoshiga oʻgirildi.
— «Merrey Xillning omonat banki» buni xuddi shunday baholayapti, — dedi u alam bilan.
Berkxardt soʻzini davom ettirmagani uchun Palmer ham oʻrnidan turib deraza oldiga bordi.
— Shunday qilib, — dedi u, — Jo Lumis kim tomonida ekanini aniqlash kerak.
— Aftidan, men oʻz fikrimni aniq ifodalamadim, shekilli. U mening eski doʻstlarimdan biri.
Palmer yuzini burishtirdi:
— Ha, bu ogʻir.
— Juda ham.
Uylar ortiga oʻtib, koʻzdan gʻoyib boʻlgan tanker izidan qararkan, Palmer soʻradi:
— Nima qilmoqchisiz?
— Hech nima, — dedi Berkxardt nihoyat. — Bularning hammasini yangi vitse-prezidentim yelkasiga ortmoqchiman.
— Tashakkur.
— Bundan tashqari, — davom etdi qariya kutilmaganda ishonchli ohangda, — mana shu omonat banklari gʻalvasini sizga yuklamoqchiman.
— Sizning yoʻriqlaringiz?
— Men ularning hammasini yer yuzidan supurib tashlanishini istayman.
Palmer derazadan oʻgirilib, qariyaga qaradi.
Bor-yoʻgʻi bir nechtagina soʻz shu tongga burilish bagʻishladi, ikkalovi oʻrtasidagi oʻzaro munosabatlarga ham shunchalik kutilmagan aniqlik kiritdi.
— Qachon boshlash kerak?
Berkxardt panel qoplangan devorga yaqinlashdi, devordagi javon eshikchalari surildi, qariya u yerdan shlyapasini olib, chaqqongina boshiga qoʻndirdi.
— Nimani kutamiz? — dedi u. — Qani, yur-chi, ularni tugatishda sizga yordam bera oladigan epchil makkor bilan uchrashib koʻraylik.

Toʻrtinchi Bob
Palmer yoʻlak boʻylab qariya orqasidan yurib, kotibalar yonidan oʻtib borardi. U hayron boʻlardi: qiziq, bankning mas’ul xodimlaridan nega birortasi ham unga tanishtirilmadi. Albatta, u hali rasman ishga tushgani yoʻq. U mehnat kunidan keyinroq ish boshlashi kerak edi. Biroq bu uning YuBTKka birinchi tashrifi boʻlib, odob yuzasidan qaysidir shart-sharoitlarga rioya qilish zarur edi.
Ular kotibalar yonidan oʻtishganda lift kutib turardi. Kotiba Berkxardtga portfelni tutqazdi-da, telefonni oldiga tortdi. Liftga kirarkan, Palmer kotibaning Berkxardtga shahar mashinasini chaqirayotganini eshitdi. Qiz bir zumda boshini koʻtardi va ularning nigohlari uchrashdi, lekin shu zahoti lift eshiklari yopildi.
— Yigitlarimizdan ayrimlari bilan tanishtirmaganim uchun uzr, — dedi Berkxardt lift pastga tushayotganda.
— Bu omonat banklari masalasi, aftidan, juda shoshilinchga oʻxshaydi?
— Ahmoqona, oʻrinsiz narsa, jin ursin! — dedi qariya. — Sira tushunib boʻlmaydigan mujmal masala. Buni boobroʻ bankchidan kutish ham qiyin. Lekin baribir sen haqsan: bu ish juda shoshilinch.
— Men hali yetarli tanishganimcha yoʻq, — dedi Palmer pastki qavatda liftdan chiqar ekan.
Aslida esa, bu ishlardan u yaxshigina xabardor qilingandi. Garchi u Illinoysda omonat banklari bilan toʻqnash kelmagan boʻlsa-da, ular tijorat banklariga qanchalik talafot yetkazishi unga ma’lum edi. Biroq, pul mablagʻlarining asosiy qismi jamlangan N'yu-Yorkda bu nizo alohida keskin tus olardi.
— Bu borada senga nima ma’lum oʻzi? — soʻradi Berkxardt tilloyi marmar toʻshalgan dahlizdan tashqariga chiqish eshigiga yoʻnalisharkan. Ularni sochlari oq qorovul kutardi. U eshik dastasini ushlaganicha, har daqiqada uni aylantirishga shay turardi.
— Faqat ular, haligi...
— Bu haqda mashinada gaplashamiz, — uning soʻzini boʻldi Berkxardt va bank xizmatchilaridan biriga bosh irgʻadi. U iliq tabassum bilan javob qaytardi. Aslida jahannamga emas, jannatga tushishini bilgan bandagina shunday tabassum qilishi mumkin, oʻyladi Palmer. Yoʻlka chetida ularni kulrang «Rolls-Roys» kutib turardi. U bu yerga hozirgina kelganini kim ham oʻylardi deysiz: koʻchaga aynan shu mashina yurishi uchun suv sepilgandek edi. Berkxardtdan soʻng Palmer ham kirib, qoramtir-kulrang charm qoplangan orqa oʻrindiqda yonma-yon oʻtirdi.
Mashina oʻrnidan ravon qoʻzgʻalib, tekis yoʻlga tushib oldi-da, Broud-strit boʻylab yalpi oqimda sassiz yurib ketdi. Berkxardt ularni haydovchidan ajratib turgan oynani tushirdi-da:
— Beshinchi avenyudagi ofisga, Garri, — dedi.
Palmer oynaning yana koʻtarilganini sezdi, shisha toʻsiq yonidagi maxsus tokchadagi telefonga koʻzi tushdi. — Endi hammasi joyida, qani, gapir-chi, — amr etdi Berkxardt.
Palmer chimirildi, goʻyo nimadir ustida bosh qotirardi. Holbuki, ba’zi narsalardan umumiy xulosa chiqarish unga choʻt emasdi.
— Bu yerda hamma masala yangi pullarda, — dedi bamaylixotir. — Omonat banklari katta dividend toʻlaydilar, shu boisdan yangi-yangi pul qoʻyishni jalb qiladilar. Vazifa — ana shu pullarni bizga yoʻnaltirishga erishishdan iborat.
— Gapning indallosini aytding. Qoʻshimcha qilishimning hojati qolmadi.
— Men mamnunman, — dedi Palmer. — Lekin bu borada sizning nima qilganingiz menga qorongʻi. Men shuni bilishim lozim.
“Ba’zan aldashga toʻgʻri keladi, — oʻyladi Palmer, — lekin bu yolgʻon yaxshi niyatda toʻqiladi. Qariya, axir, oʻlimigacha hammasini toʻkib solgisi kelayapti, shuning uchun ilk imkoniyatga ham yopishib oldi”.
— Nima qildingiz, deyapsanmi? — toʻngʻilladi Berkxardt. — Biz bu yerda laqillab, yulduz sanab yurdik, mana nima qildik. Butun oʻn besh yil davomida beparvo oʻtirib, omonat banklari shundoqqina burnimiz tagidan dollar ketidan dollarni tashib ketayotganini tomosha qilib oʻtirdik. Chunki biz oʻz vaqtida bunday mayda-chuyda ish bilan shugʻullanishni ep koʻrmadik. Endi boʻlsa, ana oʻsha dollarlar bizga kerak boʻlib qolganida, hatto nima qilishniyam bilmayapmiz.
— Xuddi mana shuni men tushunmayapman-da, — yana yolgʻon gapirdi Palmer. — Men shuni aytmoqchimanki, oʻsha omonat banklari faoliyatida men hech qanaqa sir koʻrmayapman. Ular oʻzi qancha? Butun shtat boʻyicha yuz oʻttizta ham chiqmaydi, axir?
— Ha, taxminan shuncha, filiallari bilan birgalikda ikki yuz elliktaga borib qoladi.
— Shundayku-ya, lekin birgina YuBTKning oʻzi ularning barcha tizimlarida mavjud boʻlganchalik filialga ega-ku?
Berkxardt bunga javob bermadi. Palmer esa qariya dilida borini toʻkib solsin deya soʻrab-surishtirishda davom etdi.
— Menga hammadan koʻra aynan shuni tushunish qiyin boʻlayapti, — dedi tagʻin Palmer. — Mana, doimiy maosh oladigan odamni olib koʻraylik. Odatda, uning maoshining uchdan ikki qismi qarzlarni toʻlashga ketadi. Lekin, baribir, u haftasiga 10 dollardan, aytaylik, hatto 5 dollardan olib qoʻyadi. Uning qanchaligi ahamiyatsiz. Savol tugʻiladi, u mana shu jamgʻarmasini qayerga qoʻyishi kerak? Hamma joyda, qariyb har bir burchakda YuBTK, «Menyu-fenchererz» yoki «Cheyz Manxetten», «Fyorst neshnl», nihoyat, Kimyo banklarining boʻlimlari joylashgan. Boshqacha aytganda, omonat qoʻyuvchi oʻzi uchun tijorat banki singari qulay boʻlgan jamgʻarma banki boʻlimini izlab topishga vaqt sarflashi kerak boʻladi. Shunday emasmi?
Berkxardt yelkasini qisdi.
— Bu nima yuz berganini izohlab berolmaydi, — deya javob berdi u Palmerdan koʻra oʻziga. — Shuning oʻzi omonat qoʻyuvchilar pulining uchdan ikki qismi nima uchun aynan jamgʻarma banklariga tushib qolganini aytib bermoqda. Holbuki, oʻsha pullar bizga havoday zarur.
— Bu qandaydir bema’nilik-ku, axir.
— Yoʻq, bu odatdagi amerikacha ahmoqlik, — e’tiroz bildirdi Berkxardt. — Gap shundaki, jamgʻarma banklari oʻz dividendlari biznikiga nisbatan yarim foizga oshiq deb e’lon qildilar. Qandaydir ayanchli yarim foiz! Nahotki shuni pul qoʻymoqchi boʻlgan har bir omonatchiga harfma-harf tushuntirish kerak boʻlsa? Oxir-oqibatda hammasi shunga borib taqaladiki, pul qoʻygan odam oʻzining bankdagi hisobida bor-yoʻgʻi besh dollar oshiq sarmoyaga ega boʻladi. Agar omonat qoʻyuvchiga shu tarzda tushuntirilsa, u tentaklik qilayotganini tushunmasdan qolmaydi. Lekin hamma balo shundaki, buni unga hech kim tushuntirmayapti. — Berkxardt jimib qoldi, ammo keyin Palmerga yuz burib, soʻradi: — Nima deb oʻylaysan, bu yerda gap nimada?
Palmer yana qoshini chimirdi, javobini oʻylayapti degan qiyofaga kirdi.
— Menimcha, sababi shundaki, — deya boshladi u, yuziga uning javobi jiddiy fikrlashning mevasi degan tus berib, — bankda saqlanayotgan omonat bankning turidan qat’i nazar, juda kam foyda berayotganini tan olishdan hamma qoʻrqadi.
— Xuddi shunday. Agar odamlarga shu tarzda tushuntiriladigan boʻlsa, ular bu banklardan oʻz pullarini olib, sugʻurta kompaniyalari fondlariga topshiradilar yoxud oʻzlari birjada oʻynaydilar. Bu sohada ovsarlikning yana boshqa turlari ham bor. Bu — koʻchmas mulk sindikatlariga oʻxshash turli birlashmalardir.
«Rolls-Roys» nihoyat Ist Saydda katta yoʻlga chiqib oldi va soatiga qirq besh mil[10] tezlikda yumshoq sirpanib, shaharning ishbilarmonlar qismiga yoʻnaldi.
Palmer ma’lum muddat oʻng tomondagi daryoda suzib ketayotgan tankerlar va yuk katerlariga koʻz yugurtirdi. Yengil tuman qoplagan daryo yaltirab va qariyb harakatsiz turganga oʻxshardi. Avgust quyoshi nuri jilvalanib, daryo sathida jimir-jimir qilardi. Mashina Oʻttiz toʻrtinchi koʻchaga burildi, shundagina Palmer ular anchadan beri gaplashmay kelayotganini sezdi.
Palmer Berkxardtga oʻgirilib qaradi-yu, hayron boʻldi. Qariyaning yuzi ogʻriqdan burishib ketgandi. Uning xira-moviy koʻzlari chimirilgan qoshlari ostiga berkilgan, ogʻzi burchaklaridan achchiq ajinlar tortilgan, ichida qandaydir ogʻriq azob berayotganday edi. Palmer biror joyingiz ogʻriyaptimi, deb soʻramoqchi boʻldi, lekin qayta oʻylab, indamay qoʻya qoldi. Gapirishga ehtiyoj — faqat boʻshliqni soʻz bilan toʻldirish Palmerning oʻsmirlik odati edi, bu qiligʻini hech tashlay olmasdi.
Gapirib boshiga balo orttirgandan koʻra jim turish — hayot hikmati. Bu hikmatni unga otasi singdirgandi. Otasi unga oʻn ikki yoshidan aytgan boʻlsa ham, juda kech, oʻttizdan oshgandan soʻng tushundi.
Endi boʻlsa, u qirq yoshdan oshgandan soʻng bu haqiqatga shubhalana boshladi. Hozir, shimolga uchib borayotgan «Rolls-Roys»ning oʻrindigʻi suyanchigʻiga yastanganicha jim turmoq chindan ham koʻngilsizlikdan asrar ekan. Buni bahslashish ortiqcha. Biroq yillar oʻtishi bilan Palmer tez-tez koʻngilsizlik nima degan savol haqida oʻylab qolardi. Rostdan ham ularning mohiyatidan qat’i nazar, koʻngilsizlikdan qochish kerakmikin?
Mashinada Berkxardt bilan yonma-yon oʻtirib, ayni damda «koʻngilsizlik» oʻzi bilan hali uzoq yillar unga boshliq boʻladigan odam oʻrtasida aloqalarni mustahkamlashi mumkinligini tushunardi. Yoshligida otasi bergan oʻgitni buzib, endi gap boshlayman deganda:
— Jin ursin, qari tentak! — deb xitob qildi Berkxardt.
Palmerning peshonasi tirishdi, Berkxardtni junbushga keltirgan nima boʻldiykin, deb oʻyladi.
— Siz Lumis haqida aytyapsizmi? — soʻradi u.
— La’nati chol! Esini yegan tentak! Shayton aqldan ozdirdi, shekilli, ertalab menga telefon qildi!
— Nima kerak ekan?
— Butun sayyoramiz... faqat shu kerak ekan.
— Aftidan, bunga jamgʻarma banklar aralashgan. Shundaymi?
— Mana shunisi menga alam qilayapti-da! — toʻngʻilladi Berkxardt. — U, xabaring bor, tul boʻlib qoldi. Yiliga bir bor shahrimizga dam olgani keladi. Kamdan-kam birga ovqatlanamiz. Ba’zan klubda uchrashamiz, bir qadahdan otib olamiz. U YuBTK boshqaruvi majlisiga umuman kelmasligi mumkin. Biz u bilan asosan jamoat koʻz oʻngida uchrashamiz. Men undan shaxsiy manfaatlariga mos tushadigan hech narsa soʻraganim yoʻq. U ham menga nisbatan xuddi shunday yoʻl tutardi. Lekin bugun, jin ursin, u birdan toʻgʻridan-toʻgʻri «Merrey Xill» vasiylari majlisidan telefon qilib qoldi. Ular bu yil shtatning qonun chiqaruvchi yigʻilishiga taqdim etishga tayyorlanayotgan qonun loyihasiga YuBTK qarshi e’tiroz bilan chiqmasligini soʻradi.
— Uncha nozik iltimos emas.
— Lekin mening jahlimni chiqargan bu emas, — toʻngʻilladi Berkxardt. — Albatta, u oʻsha yerda toʻplangan barcha vasiylar oldida bunaqa iltimos bilan murojaat qilishi meni quvontirmaydi. Aslo yoʻq. Meni hamma narsadan koʻra koʻproq gʻazablantirgan narsa mening... mening... — u kerakli soʻzni qidirib, tutilib qoldi va yordam kutgandek jahl bilan Palmerga qaradi.
Nima demoqchi? Etikami? Vijdonmi? Axloqmi? Turmush tarzimi? Nima ekan? — deya Palmer xotirasini tita boshladi. Lekin birorta soʻzni ovoz chiqarib aytmadi. Kutib turishni lozim topdi va qariyaning gʻazabli nigohiga bardosh berdi.
— Hammasidan ham meni boshi berk koʻchaga kiritib qoʻyishga urinayotgan odamning bema’ni surbetligi gʻazablantirayapti. U yo YuBTK manfaatlarini yoxud eski doʻstligimiz manfaatlaridan birini tanlashni koʻndalang qilib qoʻymoqda. Buni kechirib boʻlmaydi! — dedi qariya.
— Unga nima deb javob berdingiz? — soʻradi Palmer.
— Javob berdim? Unga nima deya olardim? Javob berishdan bosh tortdim.
— Oxir-oqibat javob berishga toʻgʻri keladi-ku, axir.
Berkxardt keskin bosh irgʻadi. Uning yuzini qat’iy, qariyb shafqatsiz ifoda egalladi. Koʻzlari katta-katta ochilgan, nigohi haydovchining yelkasiga qadalgandi. Goʻyo u yerdan boʻlajak voqealar natijasini uqib olmoqchiday edi.
— Faqat mengina yolgʻiz uning doʻstiman, deb oʻylama, — qoʻshib qoʻydi qariya. — Jo buni mendangina soʻramaydi. Jamgʻarma banklarining vasiylarida ham, tijorat banklari boshqaruvi a’zolari orasida ham doʻstlari topilishi mumkin. Hozir ular bu haqda butun shahar boʻylab soʻray boshlaydilar. Lekin bu biz uchun mutlaqo nomaqbuldir. Bu borada menga tazyiq oʻtkazishlariga yoʻl qoʻyolmayman.
— Qaysi qonun loyihasi haqida gap boʻlgandi?
— Mundoq tuzuk esimda ham yoʻq, — dedi qariya. Boʻlib oʻtgan voqeani tahlil qilarkan, u sal oʻziga kela boshlagandi. Eski doʻsti bergan zarbadan u larzaga tushgandi.
— Balki bu filiallar haqidagi son-sanoqsiz qonun loyihalaridan bittasidir?
Berkxardt gʻazablandi, keyin ohista Palmerga oʻgirildi.
— Qiziq, sening bundan qanchalik xabaring bor, Vudi? — soʻradi u tutoqib. — Bundan xabaring menikidan kam emasga oʻxshaydi.
— Iye, nima deyapsiz! Bundan sal-pal xabarim bor, xolos.
— Cholni mazax qilmoqchi boʻldingmi-a? — sovuq toʻngʻilladi Berkxardt. — Vudi, kel, kelishib olaylik. Sen biror narsani bilmagan boʻlishing mumkin, shunda, albatta, qandaydir xabarga muhtoj boʻlasan. Faqat bilib qoʻy, oʻzingni goʻllikka solib, meni ahmoq qilma. Tushundingmi?
— Lekin men...
— Bilib qoʻy, agar oldimga poxol solayotganingni sezsam... — uning gapini boʻldi Berkxardt. — Agar biliming va qobiliyating haqida menda aniq tasavvur boʻlmasa, ishimizda jiddiy toʻsiqlar boʻlaveradi. Sen kechayu kunduz ishing qay tarzda ketayotganidan boxabar boʻlib turishing lozim. Tushundingmi?
— Tushundim. Uzr, — dedi Palmer.
Berkxardt lablarining burchaklari sal koʻtarildi.
— Bor gap shu, — dedi u, biroz yumshab. — Men buni unutib ham yubordim.
— Men esa eslab qoldim.
— Juda yaxshi.
Oltmish birinchi koʻchada «Rolls-Roys» sezdirmay chap qatorga oʻtdi-da, katta yoʻldan burilib, shaharning gʻarbiy qismiga qarab yurdi va mashinalarning umumiy oqimiga qoʻshildi. Shu yurishda Beshinchi avenyuga yaqinlashgan sari avtoulovlar gavjumlashib borardi.
Ancha davom etgan sukutdan soʻng qariya yana gap boshladi:
— Qonun loyihasi chindan ham jamgʻarma banklarning boʻlimiga daxldordir. Lekin mohiyati nimadaligi esimda yoʻq.
— Ularning miqdorini koʻpaytirishmoqchi, albatta.
Berkxardt yelkalarini qisdi.
— Ha, shahar chekkalarida. Hozir shahar chetidagi qasabalarga qoʻllari yetmaganidan paytavasiga qurt tushgan ularning.
— Ularning omonatchilari, aftidan, qasabalarga koʻchib oʻtishmoqda.
— Umuman shunday, — tasdiqladi Berkxardt. — Ammo jamgʻarma banklari oʻzlaridan boʻlak hech kimni ayblay olmaydilar. Urush boshlanishi bilan ular koʻplab sarmoyasini garovga qoʻydilar. Bu ularda qarz berishning yagona turidir va, albatta, juda ham yanglishdilar. Ular omonatchilarning shahardan chiqib ketishlariga yordamlashdilar, oʻzlari esa ular izidan borolmayaptilar.
— Unda bunchalik tashvishning nima keragi bor? — soʻradi Palmer. — Agar oʻz qopqonlariga oʻzlari tushgan boʻlsalar, azobini oʻzlari tortaversinlar.
— Ular oʻz qopqonlarida azoblanish niyatida emaslar. Ular katta erkinlik berilishini talab qilayaptilar va bunga erishish uchun hamma narsaga tayyorlar.
Palmer tushunaman, deganday bosh irgʻadi:
— Ogʻir vaziyat. — U yoʻl tirbandligidan toʻxtab qolgan mashinalarga qaradi.
Ancha oldinda Uchinchi avenyuda bir binoni buzishayapti, uning oldida yuk mashinalari navbat kutib, turib qolibdi. Koʻcha boʻylab torgina yoʻlak qolgan boʻlib, Berkxardtning mashinasi oʻtib ketishi uchun oʻz navbatini kutardi. Burchakdagi taxta toʻsiqlarda yorqin lavhalar koʻzga tashlanardi. Ularda yuzlarida tabassum balqib turgan kishilar gʻazna darchasiga shoshilishyapti. Lavhalarga «Endi koʻp kutmaymiz» degan shior yozilgan. Tez orada bu yerda «Merrey Xill» bankining yana bir boʻlimi qulaylik tugʻdiradi. U N'yu-Yorkning tejamkor aholisiga toʻrt yarim foizdan toʻlashga tayyor.
Palmer istehzoli kulib, qariyaga oʻgirildi:
— Mana shu burchak yonidan oʻtayotganimizda qon bosimingizni nazorat qilib turing, — dedi. — Bu yerda «Merrey Xill»ning yana bir boʻlimi ochilayapti.
— Bilaman, — mingʻirladi Berkxardt, — har kuni ertalab shu yerdan oʻtaman.
— Men ularning bankida filiallarga nisbatan muayyan cheklovlar bor, deb oʻylardim.
— Shu yilning bahorida ular boshqa bir jamgʻarma banki bilan birlashdilar. Uning esa uchta filiali bor. Bu shulardan bittasi.
Palmer yengil hushtak chalib yubordi:
— Bu jarayonni nima bilan toʻxtatish mumkin?
— Hech narsa bilan, — toʻngʻilladi Berkxardt. — Ular istagancha birlasha¬verishlari mumkin. Banklar faoliyatini boshqarib turuvchi ma’murlarimiz rozilik berar ekan, bu ish davom etaveradi.
Endi ularning har ikkovi ham mashinaning yon oynalaridan koʻchani kuzatishardi. Uchinchi avenyu burchagida maxsus taxtada «Merrey Xill» banki boʻlimining qurilayotgan binosining ulkan loyihasi aks ettirilgandi. «Rolls-Roys» tezligini pasaytirib burchakka yaqinlashganda Palmer rasmdagi boʻlajak oʻttiz qavatli binoning tarhini diqqat bilan koʻzdan kechirdi.
— Xizmat binosi uchun juda gʻalati joylashgan-ku bu, — mingʻirladi u. Lekin shu payt nigohini koʻchani kesib oʻtmoqchi boʻlayotgan ayol tortdi. U baland boʻyli, toʻladan kelgan, xushbichim oyoqlari goʻyo...
— Sen hali ham koʻhna Uchinchi avenyu haqida oʻylayapsan-a? — dedi Berkxardt.
Palmer unga qarab oʻgirildi-yu, qariya ham boyagi ayolni koʻrganini payqadi.
— Eldagi eski uylar buzib tashlanishi bilan, — davom etdi Berkxardt, — bu yerda «Blumingdeyl» univermagi qad rostladi, u yerda esa ma’muriy binolar tiklana bordi.
— Holbuki pul hozir ancha tanqis.
— Jamgʻarma banklarida esa pul bor, jin ursin ularni, bu — yaraga tuz sepganday gap! Ularga pul oqib kelmoqda. Ularning aktivi[11] — naqd pul yoki ularga teng boʻlgan davlat zayomlaridir, buning ustiga yana garov vasiqalari ham bor. Bu axir, bu xuddi... Berkxardt alam bilan tufladi.
— Xuddi bankdagi naqdgina pul, — shipshitdi Palmer istehzo bilan.
Berkxardt unga sovuq qarash qildi.
— Quloq sol, Vudi, men yumor hissini qadrlayman. Bizning hayotimizda ba’zan u judayam asqotadi, aks holda chidab boʻlmaydi. Lekin shunday vaziyatlar boʻladiki, unda kulgi oʻrinsiz.
Oraga uzoq sukut choʻkdi. Mashina Uchinchi avenyuni kesib oʻtdi va sekin yurib borib, Park-avenyudagi svetofor oldida toʻxtadi.
Shu vaqt ichida Palmer uch marta nimadir demoqchi boʻldi-yu, uch bor ham fikridan qaytdi. «Rolls-Roys»ning yumshoqqina charm oʻrindigʻida qulayroq joylashib oldi-da, butun hayoti toʻgʻriligini isbotlagan tamoyilni shubha ostiga olish aqldan emas-ku, axir, — dedi oʻziga-oʻzi. Bu yerda ikki xil fikr boʻlishi mumkin emas: albatta, jim turish oʻrniga gapirib qoʻysang, koʻngilsizlik boʻlishi turgan gap.
Mana, hozir ham, qariya nimani xohlayotganini, hatto nimani kutayotganini, gapirib yuborib, ikkalasi oʻrtasida vujudga kelgan begonalashishga bir necha yarashtiruvchi soʻz bilan barham berishini bilib, Palmer sukut saqlash har qanday soʻzdan koʻra kamroq koʻngilsizlik keltirishini oʻylab, jim turishga qaror qildi.
— Jin ursin uni, — deya toʻngʻilladi Berkxardt mashina Park-avenyudan janub yoʻnalishiga burilganda. — Bular asabimga qanchalar tekkanini koʻrib turibsan-ku, Vudi. Shu telefon qoʻngʻirogʻi bilan u boshimga musht tushirgandek boʻldi...
Palmer ohista, goʻyo istamagandek unga qaradi.
— Sizni bunchalik tashvishga solayotgan nima oʻzi? — soʻradi u. — Jamgʻarma banklaridagi ishkalmi yoxud sizga tazyiq oʻtkazmoqchi boʻlgan Jo Lumismi?
— Ikkoviyam bir goʻr. Mana, necha yildirki, ana shu chalkashliklar ichida yashayapman. Ahvol borgan sari tanglashayapti. Menda ikki yoʻl bor. Bittasi bankimizdagi muomala jarayonini ancha qisqartirishni taqozo etsa, ikkinchisi eski doʻstimni yoʻqotishga olib boradi. Sodda, ammo qoʻpol qilib aytganda, shunday boʻladi.
Palmer Berkxardtning oldida turgan muammo mohiyatini toʻkib soladi deb kutdi. Bu oʻrinda u qabul qilishi kerak boʻlgan bitta qaror borligini koʻrib turardi, shuning uchun ham soʻradi:
— Shu boisdan siz bu ishni menga topshirgan ekansiz-da, shundaymi?
— Faqat qisman, — toʻngʻilladi qariya.
— Yana boshqa sabablari ham bormi?
Berkxardt yelka qisdi:
— Boʻlmasam-chi. Agar, bordi-yu, Jo Lumisni bir yoqli qilishga toʻgʻri kelsa, men buni boshqa birov qilishini istardim. Ammo bu — muammoning bir qismi, xolos. — U chuqur nafas oldi. — Uning ikkinchi qismi — Berns bilan sen tez orada tanishishing mumkin.
Shu asnoda ularning mashinasi yengilgina gʻarbga burildi-da, Ellik beshinchi koʻcha boʻylab yurdi, Medison-avenyuni kesib oʻtdi va Beshinchi avenyuga yetdi.
— U ancha uddaburon yigit, — dedi Palmer. — Chikagoda bir ma’ruzasini eshitganman. Yaxshi notiq.
— Yaxshilardan biri. Ishni kino sanoati matbuot vakilidan boshlab, shu martabaga erishdi.
— Hozir u reklama va axborot boʻyicha maslahatchi yoki shunga oʻxshash vazifada, shekilli? Menimcha, Chikagoda mijozlari bor.
Berkxardt xoʻrsindi:
— Demak, Mak Bernsning shuhrati Chikagoga yetib boribdi-da?
— Nima, unga biror e’tirozingiz bormi?
— Aslo. Afsuski, bizga kerak boʻlgan kimsa aynan oʻsha.
— Biroq bu ishni xuddi oʻshani deb menga yukladingiz, shundaymi?
— Xuddi shunday, — javob berdi Berkxardt.
Ularning «Rolls-Roys»i ohista toʻxtadi, shofyor mashina eshigini ochdi.
— Men greklar yoki suriyaliklarlarga yoxud oʻsha Bernslarga qarshi emasman, — dedi Berkxardt, mashinadan chiqarkan. — Lekin men aynan oʻshalar bilan chiqisha olmayman. Shu boisdan senga shu Mak Berns bilan hamkorlik qilish imkonini beraman...
Yoʻlakka chiqib olgan qariya Palmerning mashinadan chiqishini kutardi.
— Ha, yana bir narsa, — dedi sekingina Berkxardt ulkan shisha eshik oldida toʻxtatib. Bu oʻsha zamonaviy bank binosining eshigi edi.
— Xoʻsh? — dedi Palmer qariyaga burilib.
— Berns unga qanday munosabatda ekanimni yaxshi biladi. Men buni yashirolmayman. Shuning uchun sen u bilan doʻstlashib olishing lozim. Bu muvozanat uchun kerak. Buni uddalay olasanmi?
— Nega uddalab boʻlmas ekan?
— Senga bu odam bilan yelkama-elka va uzoq vaqt ishlashga toʻgʻri keladi. Eplay olasanmi?
— Eplayman.
— Bernssiz biz tamom boʻlamiz.
Ular sukut saqlagancha bir-biriga qarashdi. Palmer jamgʻarma banklari bilan bogʻliq voqealar tufayli cholning miyasi aynib qolgan, shekilli, deb oʻyladi. U qariyadan burildi-da, bank binosini koʻzdan kechira boshladi. Toʻppa-toʻgʻri uning boshi uzra nozik kumush halqalar oʻralgan shisha minora yuksalib turardi. Palmerning miyasidan, bu bino istalgan paytda putur ketib, yerga qulashi mumkin, degan fikr kechdi.

Beshinchi Bob
Liftda odam xizmat qilmasdi, lekin u shu darajada mexanizatsiyalashgan ediki, unda koʻtarilish jarayonini «oʻz-oʻziga xizmat» deyish adolatdan boʻlmasdi. Berkxardtning qoʻli «yuqoriga» degan yozuv ostdagi tugmachaga tegib, koʻrsatkich taxtadagi yashil doira yongach, lift eshigi ochildi. Palmer sherigi orqasidan liftga kirdi. Eshiklar yopildi, lift xonasining devorlari metalldan toʻqilganga oʻxshardi. Palmer beixtiyor yoqimsiz tuygʻuni his etdi: agar lift xonasi tepaga koʻtarilish oʻrniga pastga, shoʻr suvli dengiz oqimiga tushib ketsa bormi, oʻyladi u, unda suv darhol metall xonaning qarama-qarshi zaryadli qismlari bilan kimyoviy reaksiyaga kirishib, kuchli elektr zarbasi ularni xona bilan birga chilparchin qilgan boʻlardi.
U koʻrib turibdi: Berkxardt uzun va yoʻgʻon koʻrsatkich barmogʻi bilan boshqa tugmani bosdi. Plastmassali bu tugmada «Yuq» — «Yuqori qavatga» degan yozuv bor edi. Tugma yashil boʻlib yondi. Koʻrsatkich taxta tagidan plastmassa panjaradan mexanik ovoz eshitilib, odam ovoziga oʻxshagan tovushda: «Lift yuqorigi qavatda...(jimlik)... toʻxtadi» deb xabar qildi.
Berkxardt Palmerga qaradi, yovuzona tirjayib:
— Buni biz «qishloqilar uchun tuzoq» deb ataymiz, — dedi.
Palmer hech nima demadi, qoʻlini choʻzib liftdagi «12» raqamini bosdi. Dinamik radio toʻrida nimadir ikki bor «chirq-chirq» etdi-da, yana mexanik ovoz eshitildi: «Lift oʻn ikkinchi qavatda...(jimlik)... toʻxtadi.» Palmer «bekor qilish» tugmasini bosdi. Haligi ovoz: «Lift yuqorigi qavatda...(jimlik)... toʻxtadi» — dedi.
Palmer nafasini rostladi va chetroqqa turib, Berkxardtga murojaat qilib, dedi:
— Shuncha oʻynading, yetar, bas qil.
Eshiklar yana ochilgach, qandaydir soniyada har tomondan bostirib kirgan yorugʻlik koʻzlarni qamashtirib yubordi. Lift xonasidan chiqarkan, Palmer koʻzlarini bir yumib oldi-da, soʻng yuqori qavatning baland shiftiga maroq bilan nigoh soldi. Shift alyuminiy qoplamali toʻrtburchak jilosiz va shaffof oynalar bilan qoplangan edi.
Keyin ular har tomondan nur tushib turgan, gilam toʻshalgan yoʻlak boʻylab yurishdi. Yoʻlakning oppoq devorlarini zamonaviy rassomlar asarlari bezab turardi. Yoʻlak oxirida kichik siymo koʻzga tashlanardi. Siymoga yaqinlashgan sari u kattalashib bordi va ular koʻz oʻngida yigirma sakkiz yoshlardagi mallasoch bashang ayol qad rostladi. Boʻyi boshliqning boʻyidan qolishmasdi. Xonim har ikkalasi bilan salomlasharkan, maftunkorona tabassum qilib: «Xayrli tong» dedi-da, navbatdagi eshikka qarab yurdi. Anodlangan alyuminiy qoplangan bu eshik dastasi oppoqligi bilan ajralib turardi. Eshikni ochgan ayol ularni oldinga oʻtkazib yubordi. Palmerning dimogʻiga qimmatbaho atirning hidi urildi, Rojdestvo bayramida u Edisga xuddi shunday atir sovgʻa qilgandi.
Qiziq, Berkxardt bu ayolni ishga uning baland boʻyi yuqorigi qavat shiftining balandligiga uygʻun boʻlgani uchun olganmikin? — oʻyladi Palmer. Uni yana shu narsa biroz hayron qoldirdiki, N'yu-York kotibasi oʻziga qimmatbaho atirni ep koʻrishi mumkin, lekin uning koʻz oʻngida Berkxardtning ishchi xonasi butun hashamati ila paydo boʻlishi bilan Palmerning oʻy-fikrlari tarqalib ketdi.
Gap xonaning chindan ham bahaybatligida emas, deb oʻyladi uni koʻzdan kechirarkan, Palmer. Muhimi shunda ediki, hamma narsa oshkora amalga oshirilgan edi, ishning koʻzini bilib, keng miqyosi bilan hayratga solishni koʻzlab loyihalashtirilgandi.
Xonaning ikki devori oq edi. Qisqaroq boʻlganining uzunligi 30 futga yaqin kelardi, balandligi 12 futga, ya’ni butun yuqorigi qavat balandligiga teng edi. Ikkinchi devorning uzunligi 50 futdan kam emasdi. Uning ustidagi shift esa xuddi koʻkka talpingan chagʻalayning qanotiga oʻxshab yoppasiga shishadan yasalgan boʻlib, balandligi 20 futcha kelardi. Palmer oʻzini ulkan eshitish muguzi ichidagidek his qildi. Miyasida bema’ni bir fikr yarq etdi: agar u turgan yeridan turib baqirsa bormi, qoʻngʻiroq shaklidagi xona uning ovozini shu qadar kuchaytirardiki, bu kuchdan kattakon oyna chil-chil sinishi hech gap emasdi.
U oʻz ovozi kuchini sinab koʻrish niyatidan voz kechdi va buning oʻrniga Berkxardt tomonga oʻgirildi. U esa diqqat bilan Palmerga qarab turardi.
— Ana oyna-yu, mana oyna, — dedi Palmer qoʻpol ohangda. — Shunday katta shisha toboqlar yasash mumkinligini bilmas ekanman.
— Odatda, bunaqalarini yasashmaydi ham, — uni ishontirishga shoshildi qariya. — Ammo Korning yigitlari me’mor da’vatiga labbay deb javob berishdi. Bu oynani loyihalagan Korning oʻziniyam lol qoldirdi. Bu shunday shishalarning toʻrtinchisi. Avvalgi uchtasi silliqlayotganda sinib ketdi.
— Bunisi sinmaydimi? — Palmer yana nimadir demoqchi boʻldi-yu, lekin shu savol bilan cheklanib qoʻya qoldi.
— Korning odamlari kafolat berishdi. Maunt Palomar rasadxonasidagi teleskop koʻzgusi ham shunday oynadan yasalgan. Tayyorlash jarayoni oʻsha-oʻsha — asta-sekin sovutish. Buning qalinligi bir dyuym1dan kam emas.
Berkxardt eshik yonidagi tugmani bosgan edi, xona tagʻin ham yorishib ketdi.
Palmer shiftga koʻz yugurtirib, jilosiz va shaffof oynadan yasalgan toʻrtburchaklar ustida shaxmat tartibida joylashtirilgan taxtalarni koʻrdi. Ular zalga quyosh nuri bilan birga kirib bordilar. Palmerning nigohi yozuv stoliga tushdi. Stolda kimdir oʻtirardi. U oʻrnidan turib, bularga peshvoz chiqdi.
— Sizni shuncha kuttirib qoʻyganimdan afsusdaman, Mak, — dedi unga qarab yurarkan Berkxardt. Lekin u shunday masofada toʻxtadiki, ularni kutib olgan kishining qoʻli yetmasdi. Berkxardt Palmerga oʻgirilib, dedi:
— Qani, Vudi, bir sakrab yerga tush-da, Mak Berns bilan tanish. — Ana shunday murakkab harakatdan soʻng Berkxardt stolning narigi tomoniga shu tarzda joylashdiki, unga choʻzilgan qoʻlni qisib qoʻyishdan ataylab bosh tortdi degan tasavvurga oʻrin qoldirmadi. Palmer oldinga yurib, Bernsning qoʻlini qisdi.
— Mister Berns, men Vuds Palmerman.
Berns jilmaydi. Uning qoramagʻiz ogʻzida bir tekis mayda oppoq tishlari yaltiradi.
— Mister Berns — mening otam, Vudi, meni esa oddiygina qilib Mak deyishadi, — dedi u.
— Mak, — deya takrorladi Palmer va asta oʻrindiqqa choʻkdi.
Berkxardt ham xuddi shunday oʻrindiqqa oʻtirdi-da, boʻshliqqa qarab nimagadir irjayib qoʻydi.
— Vudi — bizning iyerarxiyamizda[12] ikkinchi raqamli odam hisoblanadi, — dedi Berkxardt. — Vudi Palmer — mening birinchi vitse-prezidentim... Uni sizga tanishtiraman.
— Leyn... — dedi Berns va mana shu bir boʻgʻinli soʻz havoda osilib qoldi. Berns ushbu vaziyatga hal etilmagan holda qolish imkonini berdi, oʻz oromkursisiga oʻtirdi, qoramtir-koʻk shimining qatlamini tizzalari ustidan biroz tortib qoʻydi. U kostyumini koʻzdan kechirib, yengida mavjud boʻlmagan changni qoqib qoʻygandek boʻldi. Palmer Bernsning kostyumi ajoyib bichimda ekaniga e’tibor berdi. Uning tikilishi mashhur aka-uka Brukslar buyumlariga oʻxshamasdi. Boshqa har qanday rusumdagi mashhur kostyum ham bunga tenglasha olmasdi. Faqat oq koʻylagigina uncha qovushmay turardi.
— Leyn, — takrorladi Berns, — mijozim meni xabardor qilib turadigan boʻlsa, mening reklama va axborot sohasidagi mutaxassisligim qayerda qoldi? Leyn, axir, siz judayam band odamsiz. Ruxsat eting, Vudi haqida sizga axborot beray.
Oraga qisqa jimlik choʻkdi. Palmer bu ikki odam bir-birini yoqtirmas¬ligini his etdi. Bu odam bilan muomalada boʻlishga majbur ekanligi Berkxardtning gʻashini keltirardi. Berns esa kutdirib qoʻyishganidan alamzada edi. Hozirgi paytda Palmer bu ikki odamning bir-birini xush koʻrmasligi qay darajaga yetganini hali aniqlay olmagandi. Ularning har ikkalasi ham bir-biriga nafratini oshkora ifodalaydiganlar toifasidan emasdi.
— Mayli, Mak, — dedi Berkxardt stolga qaraganicha xotirjam, — navbat sizniki, qani, gapiring.
— Vuds Palmer-kenjatoy, — dedi Berns va jilmayib Palmerga qaradi. Bu qarashidan u ushbu vaziyatdan keskin noroziman deganday boʻlardi. U Palmerga diqqat bilan qarab soʻzida davom etdi: — Dekabrda u qirq besh yoshga toʻladi. Illinoys shtatidagi Glenko shahrilik Edis Edisonga uylangan. Uning Vuds Palmer-uchinchi degan oʻgʻli, Jeraldina ismli qizi va toʻqqiz yoshli Tom degan oʻgʻli bor. Ikkinchi jahon urushi paytida unga harbiy havo kuchlari pod-polkovnigi unvoni berilgan va u koʻpincha razvedka qilish xarakteridagi topshiriqlarni bajargan. U...
— ... bankir boʻlish uchun haddan tashqari mohir, jin ursin, — Bernsning soʻzini ilib ketdi qariya, — ammo, Mak, sizga mos tushishi uchun yetarli darajada ayyor ham.
— Siz mening axborotimni oxirigacha eshitishni istamayapsizmi? — soʻradi istehzo bilan Berns. — Mening idoram bunga ancha vaqt sarfladi.
— Bunday ish hammaning ham qoʻlidan keladi, — dedi Berkxardt past ovoz bilan. — Biroq hammasidan koʻra, meni u haqda ma’lumot toʻplash uchun nega oʻz idorangizga topshiriq berganingiz qiziqtiradi, axir, uning yangi lavozimga tayinlanishi hech kimga ma’lum emasdi-ku.
Berns ogʻzini beoʻxshov qiyshaytirdi, lablari qimtilganday boʻldi. U yelkalarini qisib, gapira ketdi:
— Leyn, siz meni yollaganingizda, eng yaxshi kadr sifatida tanlab olgandingiz. Sizni men qanday qilib yaxshi boʻlganligim qiziqtirmasdi. Sizga men kerak edim, shuning oʻzi kifoya edi.
— Tagʻin kasb-korlik sirlarimi? — toʻngʻilladi Berkxardt.
— Nima, koʻzboyloqchi oʻz nayranglarini qanday amalga oshirishini izohlab oʻtiradimi? — soʻradi Berns.
— Demak, men nayrang uchun pul toʻlar ekanman-da? — dedi Berkxardt sal oldinga intilib.
— Yoʻq, albatta, — e’tiroz bildirdi Berns. U oromkursi suyanchigʻiga yastanib, oʻz boshligʻiga nazokat bilan jilmaydi. — Yoʻq, aslo, — siz nayrang uchun toʻlayotganingiz yoʻq, — davom etdi Berns, — ammo Leyn... — va bu soʻz ham havoda muallaq turib qoldi... — Siz chindan ham sehrgarni yolladingiz. Faqat sehrgargina siz uchun shunday nayranglar koʻrsata oladi.
Yana jimlik choʻkdi. Palmer bu ikki erkak oʻzaro munosabatlarining yangi bosqichiga kirganliklarini tushundi. Ular oʻrtasidagi nafrat hashamatdan zaruratga aylandi.

Oltinchi Bob
Restoran uncha katta emas, lekin saxiylik bilan bezatilgandi. Uning yagona tor va uzun zaliga rokoko uslubidagi murakkab bezakli oq-pushti rang romlardagi koʻzgular ilib tashlangandi. Zalning xira yorugʻida Palmer oynalar naqshini uncha ilgʻay olmadi. Koʻzini qisgan holda qoʻlidagi qadahga nigoh tashlab, uni asta labiga olib bordi va shoshmasdan oxirigacha ichdi.
Uning qarshisidagi stol yonida Mak Berns oʻtirar va past ovozda telefon goʻshagiga allanimalarni gapirardi. Restoranga ular ikkalasi kelishdi. Burchakdagi stol atrofiga oʻtirishlari bilan Mak Bernsga telefon tutqazishdi.
— Yoʻq, azizam... — dedi Berns sovuq bir ovozda. — Bilganini qilsin, joʻnatvor uni... — Lekin uning keyingi soʻzlarini anglab boʻlmadi.
Palmer viskidan sipqargancha Bernsni kuzatardi. Aftidan qiladigan ishi shundan iborat edi. Bu tomoshaning hammasi: bank binosidagi uchrashuv sahnasi, unga va oilasiga oid ma’lumotlarni namoyish qilish, nihoyat, bezaklari bilan mijozlarni lol qoldirishga moʻljallangan ushbu restoran — chindan ham yaxshi taassurot qoldirardi. Berns nufuzli odam sifatida jamiyatda muayyan oʻrin tutardi. Palmer buni bilar, lekin oʻz nufuzini tasdiqlatib olish uchun nega bunchalik be’mani yoʻldan borayotganiga hayron boʻlardi. Aslida Berns unga yopishtirishayotgan kuchga egami? Palmer birdan shubhalar qurshovida qoldi, Bernsning shuhratiga, umuman, ishonish mumkinmi? U ziyrak odamga oʻxshardi, lekin loʻttibozliklari qanchalik oʻrinsiz taassurot qoldirayotganini nahotki sezmasa?
Berns telefon goʻshagini joyiga qoʻydi-da, Palmerga qaradi.
— Vudi, meni yana bir daqiqaga kechirishingizga toʻgʻri keladi, — dedi u va tagʻin goʻshakni koʻtardi. — Doʻndiqcha, meni Venesueladagi Karakas bilan ulang, — uning telefonchi qizga murojaat qilib gapirgani aniq eshitildi. — Raqami San-Martin 00-40, shu davr ichida meni idoram bilan ulashga ham ulgurasiz. Rahmat, qizaloq.
Palmer oʻzini noqulay sezib, Bernsga qaramaslikka urinib, qoʻlidagi shotland viskisi toʻla qadhning qahrabo rangini tomosha qilardi. Qulogʻiga Bernsning gapi chalindi:
— Vudi, kechirasiz, yana bir daqiqa. — Palmer boshini koʻtarib, Bernsning tagʻin engashib olib telefonga shivirlayotganini koʻrdi. — Bu men, jonginam, telefonga... chaqirib bering... — nima deyayotganini eshitib boʻlmadi.
Palmer oʻrindiq suyanchigʻiga yastanib koʻzini yumdi. Bunday noqulay vaziyat nihoyat tugar degan umidda edi. Berns sira uyalmayapti-ku, nega endi men buncha bezovta boʻlishim kerak? Palmer koʻzini ochib, Bernsga qarab, uni kuzatishda davom etdi.
U taxminan Palmer bilan tengqur — qariyb qirq besh yoshlarda edi. Bugʻdoy rang. Kalta sochi orqaga qarab silliq taralgandi. Palmer diqqat bilan bu odamning yuzi qanchalik tez oʻzgarib turishini kuzatardi. U bunday bashara yoshlikda ogʻir kun kechirgan odamdagina boʻlishi mumkin degan qarorga keldi. Palmer uni kuzata turib, Berns umuman, oʻziga yarasha maroqli, hatto orasta, lekin gʻalati qiliqli odam ekan, degan xulosaga keldi. Bernsning atayin qilayotgan imolari unga niqob boʻlibgina xizmat qilmasdan, oʻz xarakterining tub mohiyatini oʻzining anglab yetishiga xalaqit berardi. Hatto uning oqish sochlari ham, aftidan, unga niqob boʻlib xizmat qilardi. Lekin, baribir, uning aslida kim ekanini tasavvur qilish qiyin edi. Oʻzining da’vogarligi va shuhratparastligiga qaramay, aslida oʻzi kim ekanligini hisobga olmay, Berns hozirgi mavqeiga erisha olishi amri mahol edi.
Palmer stoldan qadahini qoʻliga olib, uning boʻshligini payqadi. Shu zahoti huzurida ofitsiant paydo boʻldi. U qoshi bilan boʻshagan qadahga imo qilib, Bernsning telefondagi suhbatiga xalaqit berishdan hayiqayotganini bildirib, qisqacha: «Yanami, ser?» dedi.
Palmer ham «quy» deganday imo qildi. Soʻng:
— Shotland viskisi soda bilan, — dedi baland ovozda. Buni kutmagan ofitsiant bir qalqib tushdi.
— ... yakshanbalik chiqish haqida oʻylamang ham... — dedi telefon goʻshagiga Berns.
Buyurtma berib boʻlgach, Palmer diqqat bilan Bernsning ignatugmasini kuzata boshladi. Ularning har biri atom tuzilishi shaklidagi zarhal gardishli boʻlib, uning unsurlari koʻk yoqut va toʻrt dona mayda olmosdan yasalgandi.
Nihoyat, Berns goʻshakni qoʻydi.
— Karakasga ulanib boʻlmayapti, — dedi u beparvogina. — E-ha, sizni qiziqtirgan bumi? Bu mening timsolim. — U ignatugmasini yechib olib, koʻziga yaqinroq olib bordi. — Uglerod boʻlmasa, — dedi u, — yerda hayot boʻlishi mumkin emasdi. Albatta, hayotning oʻzini hisobga olmaganda, uglerod tangrining bebaho in’omidir.
— Demak, koʻk yoqut — atom yadrosi, olmoslar esa elektronlardir, — dedi Palmer.
Bernsning ogʻzi gapirish uchun ochildi-yu,yana yopildi va yuzini tabassum qopladi: — Leyn haq ekan. Siz bankirlik uchun ancha aqlli koʻrinasiz. Ammo bu narsaning boshqa ma’nosi ham bor. — Shu soʻzlarni aytarkan, Berns qoʻlini shunday qayirdiki, olmoslarga urilib qaytgan nur toʻgʻri Palmerning koʻziga tushdi. — Koʻk yoqut — bu odam, oʻziga xoslikdir. Olmoslar unga manguga qadalgan. Bu baxtning toʻrt unsuri — sogʻliq, boylik, doʻstlar va sarmoya demakdir.
— Sogʻliq, boylik, doʻstlar va sarmoya? — qayta soʻradi Palmer. U toʻgʻri eshitganiga ishonch yoʻq edi.
Berns unga biroz tikilib turdi, uning sargʻishroq koʻzlari qoraygandek boʻldi.
— Xuddi shunday, — dedi Berns. Uning lablari bir zumga qisildi. Soʻng u soʻzida davom etdi: — Oʻylashimcha, moliyachiga boylik bilan pul oʻrtasidagi farqni tushuntirishning hojati boʻlmasa kerak.
Shu payt ofitsiant Palmerga viski olib keldi. Palmer oʻrindiqqa suyandi.
Berns qadahiga lab ham tekkizmadi.
— Pul — sen ega boʻlgan sarmoyadir, agar u yetarli miqdorda boʻlsa-yu, uzoq vaqt mobaynida qoʻlingda ushlab turolsang, u boylikka aylanadi, — dedi Palmer.
Berns boshini chayqadi.
— Menga sizning moliyaviy maslahatchingiz boʻlishimga ruxsat eting, — dedi u. — Pul bu menda bor narsa. Boylik — bu men oʻlganimda bolalarimga qoldiradigan narsadir.
— Yoki, — deya davom etdi birdan xushchaqchaq boʻlib qolgan Palmer, — pul biz sarflayotgan narsadir, boylik esa asraganimiz.
— Yoʻq. Pul — oʻgʻit, xolos. Boylik boʻlsa — yigʻishtirilgan hosil.
Berns stol uzra engashdi, uning ignatugmasidagi olmoslar yaltirab ketdi.
— Ayt-chi, Vudi, nega men Leyn Berkxardt bilan mana shu tarzda gaplasha olmayman? — soʻradi u.
Palmer koʻzlarini qisdi, soʻng suhbatdoshining nigohiga tikildi:
— Sizda bu narsa chindan ham qovushmayaptimi?
— Boʻlmasam-chi. Biz hech qachon kelisha olmaganmiz. Buning boisi nimada?
— Buni siz yaxshi bilishingiz kerak, axir, u bilan mendan koʻra koʻproq ishlagansizlar.
— Siz esa uni bolaligingizdan bilasiz, — dedi Berns. — Xoʻsh, javob qanaqa boʻladi endi?
— Agar bilgan taqdirimda ham meni aytadi, deb oʻylayapsizmi? — savolga savol bilan javob berdi Palmer. — Axir, oʻzingiz ham tegishli ma’lumotni toʻplashingiz kerak boʻlgan odam aynan shu kimsa ekanini menga hech qachon aytmagan boʻlardingiz. Bu kasb-korlik siriga oid soha.
Berns bir oz jim qoldi.
— Bordi-yu, agar men sizga bor gapni aytib bersam, unda bu haqda hech kim eshitmaydi, deb va’da berishingiz kerak.
— Va’da berolmayman, — dedi Palmer. — Oʻzingiz tushunasiz-ku.
— Ha, tushunaman, — dedi bazoʻr Berns. — Shuningdek, biz Leyn bilan nega chiqisha olmayotganimizni ham bilaman. — U gapidan toʻxtab, yelkasini qisdi. Keyin kutilmagan kuch bilan qoʻshib qoʻydi: — Lekin, mayli, oramizda boshqa hech qanaqa sir boʻlmasin, Vudi. Men jiddiy gapirayapman.
Yosh bola goʻlligi oʻrnini bunday shafqatsizlik egallashi Palmerni hayratga soldi. Chunki hozir ular muhokama qilayotgan narsaning bunga sira daxli yoʻq edi. Albatta, Bernsning gapirganlarini u boshqa talqin qilmaganda...
— Men bankirman, — javob berdi Palmer. — Men qadriyatning ikki toifasiga egaman, xolos. Men taklif qila oladigan toifa: bu pul va omonatchi sirini saqlay bilish. Sirlarni koʻrgani koʻzim yoʻq, lekin umrim boʻyi ikki kishiga bemalol yetib ortadiganidan ham koʻproq sirni saqlashimga toʻgʻri keldi.
— Ammo ularni mendan yashirmang, Vudi, — turib oldi Berns. — Biz oʻzimizga bunchalik dabdabani ep koʻrolmaymiz, ayniqsa, hozir. — U nafasini rostlab oldi. — Birovning ixtiyori bilan qanday ahvolga tushib qolganingiz haqida hech boʻlmasa sal-pal tasavvurga egamisiz? Yoki hech boʻlmasa vaziyat naqadar tanglashishini sezmayapsizmi?
— Aftidan, vaziyat allaqachon tanglashib boʻldi. Berkxardtni tashvishga solish uchun shuning oʻzi yetarli.
— Boʻlmasam-chi! — choʻrt kesdi Berns. — Berkxardt tashvishlana boshladimi, demak ikki marta koʻproq tashvishlanishim kerak. Har ikkalamiz ham tashvishlana boshlaganimizda esa, bir necha million kishilarda qaygʻurish uchun yetarli asos paydo boʻladi.
Palmer viski toʻldirilgan ikkinchi qadahni oldi-da, asta-sekin, qultumlab icha boshladi. U Bernsning birinchi qadahini ichib tugatishini kutishga qaror qilganga oʻxshardi.
— «Yunayted benk» uchun nima yaxshi boʻlsa, Amerika uchun ham shu yaxshi, — dedi u. — Uning uchun nima yomon boʻlsa...
— Mutlaqo toʻgʻri. Sizni, aftidan, yaxshilab xabardor qilishganga oʻxshaydi, — dedi u.
— Ushbu ma’lumotlarni olish uchun mening idoram butun tong boʻyi ishladi, — dedi Palmer hazilomuz, boyagina Berns aytgan jumlani takrorlab.
Berns oʻzini orqaroq tashlab, diqqat bilan Palmerga qaradi. Uning oʻziga xos yuzi hozir hech narsani ifodalamas, hatto ogʻzi ham qimirlamasdi. Keyin u muloyim jilmaydi.
— Vudi, — deb boshladi-yu, toʻxtab qoldi. Bu soʻzning havoda qanday jaranglashini tinglaganday kutib turdi. Soʻng davom etdi: — Vudi, YuBTKdan ketsangiz nima qiladi? Sizday vitse-prezidentga yaxshiroq joy topish mumkin.
— Ketish? I-e, uyerda ishlashni endi boshladim, axir, — hayron boʻldi Palmer.
— Agar sizni oʻz tomonimga ogʻdirib olsam, bilasizmi, Leyn meni nima qilardi? Yaxshisi oʻz boʻynimni uzib tashlaganim ma’qul.
Palmer oʻzini juda noqulay sezdi, lekin oʻz oldida har hil dahshatlarni toʻqib chiqarib, keyin ulardan qoʻrqayotgan yosh bolani koʻrgandek jilmayib turdi.
— E-e, judayam oshirib yubormang, — dedi u. — Sizda yana bitta ignatugma qolardi. U bilan yana ancha yillar kun koʻrishingiz mumkin boʻlardi.
U shu zahoti aytgan soʻzlaridan afsuslandi. Bu juda andishasizlik boʻldi. Berns undan xafa boʻlishga haqli edi. Palmer oʻzini noqulay sezib, Bernsga razm soldi.
Bernsning koʻzlari olaydi. Lekin ogʻiz ochmadi. Shu bois endi nima yuz berishi mumkinligini bilolmay qoldi.
— Ayting-chi, bular rostdan ham sizga shunchalik yoqayaptimi? — kutilmaganda soʻradi Berns va koʻylagi yengidan ignatugmalarini ola boshladi.
— Mana, azizim, oling ularni.
— Quloq solsangiz-chi, men...
— Oling, olavering, men mutlaqo jiddiy aytayapman.
— Lekin menga kerakmas...
— Boʻlmagan gap, — tiqilinch qildi Berns ularni Palmerga tiqishtirarkan.
— Ular sizniki, bor gap shu. Boʻldi, esdan chiqaraylik buni. Men, baribir, Rojdestvo bayramida ularni sizga hadya qilardim. Agar menga avgust oyida bir odam yoqib qolsa, nahotki buni tan olish uchun dekabrgacha kutsam?
Birinchidan, oʻrinsiz ahmoqona gap aytganidan, keyin esa noloyiq tarzda shunday mukofotga sazovor boʻlishidan oʻz aybini yanada kattaroq his qilib, Palmer «tashakkur»ga oʻxshash tushunarsiz nimadir deb toʻngʻilladi-da, ignatugmalarni oldi.
Berns barmoqlarini shaqillatdi, shu zahoti uning oldida bosh ofitsiant paydo boʻldi.
— Aleks, — deya murojaat qildi unga Berns. — Aleks, azizim, mister Palmerning qimmatli tugmasi uchun durustroq gʻilof topsangiz, menga esa shu klubning ramziy ignatugmasidan bir juftini qarab koʻring-a, xoʻpmi?
Aleks bosh irgʻadi va shu on gʻoyib boʻldi. Palmer va Berns bir necha soniya bir-biriga qarab qolishdi. Palmer bu qiligʻidan oʻzini pastkashdek his etardi, chunki shu bugun yangi koʻylak kiygan boʻlib, uning yenglari tugma bilan qadalar edi. Unda durustgina fransuz ignatugmalari bor edi, agar oʻshalar yonida boʻlganda edi, u Bernsning iltifotiga iltifot bilan javob qaytargan boʻlar edi.
— Shunday qilib, — dedi Berns, — Leyn menga hamkorlik qilishim uchun qachon odam berarkan deb rosa kutdim. Lekin uning Chikagodan chaqirilishini hech kutmagandim.
— Xoʻsh, hamkorlikni qachon boshlaymiz? — soʻradi Palmer.
— Azizim, mana, oʻn besh daqiqa boʻlayaptiki, biz hamkorlik qilayapmiz.
Palmer kulimsiradi.
— Agar shu ish deb atalsa, demak meni koʻp yillardan beri ahmoq qilib kelishayotgan ekan-da. Hozir biz nima qilayapmiz oʻzi?
— Oʻzimizni sharhlashga imkon berayapmiz, — tushuntirdi Berns. — Birgalikda. Aynan kerak joyda. Aynan kimlarga kerak boʻlsak, oʻshalarga. Bu menga Gollivuddagi dastlabki qadamlarimni eslatayapti. Endi esa atrofga alanglamaslikka harakat qiling. Zalning burchagidagi stol yonida bir odam oʻtiribdi. U nonushtasini tamaddi qilib boʻldi. Bir daqiqadan soʻng u oʻrnidan turib eshikka qarab yuradi va oʻtib ketayotib, siz bilan salomlashish uchun qarshingizda toʻxtaydi. Uning ismining ahamiyati yoʻq. Lekin u bir necha nufuzli jurnalistlar xizmatidagi aygʻoqchi. Biroq, uni stolimizga bir qadah kon'yak ichishga taklif qilishga arzimaydi. Uning birdan-bir vazifasi shundan iboratki, siz bilan bir stol tevaragida oʻtirib suhbatlashganimizni qayd etib, tegishli joyga yetkazishdir.
— Bizning bu yerda oʻtirishimizning nima ahamiyati bor?
— Mak Berns bilan bu yerga tamaddi qilgani kelgan har qanday odam gazeta maqolasi uchun mavzu boʻlishi mumkin. Bu odam reklama doirasining oddiy vakili, arzon shov-shuvlar bilan shugʻullanadi. Bundan yigirma yil muqaddam men ham shunday boshlagan edim. U shahar boʻylab izgʻib yuradi, qandaydir voqeadan xabar topib, jurnalistlarga yetkazadi.
— Birgalikda jurnalistlarga koʻrinsak, qaytaga yaxshi boʻlmasmidi?
— Unday qilish yaramaydi, — dedi Berns astagina boshini silkib. — Vudi, men, albatta bank sohasida hali koʻp narsani oʻrganishim kerak, lekin siz matbuot va reklama masalasida yaxshiroq shugʻullanishingiz lozim. Mavzu va mazmunni jurnalistga tiqishtirish mumkinmas. U oʻz-oʻzidan bunda bir gap bor deb shubhalanib qoladi. Bu mavzu ularning qulogʻiga chalinishi kerak. Shundagina ular oldingizga yugurib kelishadi. Gap nimadaligini oʻzlari qidirib, aniqlashlari darkor. Zero, shundagina u oʻzini nimanidir sezgandek his qiladi. Shundagina unda bu aynan shunday ekan degan ishonch tugʻiladi. Va shundagina u oʻzi maqolasini dadil chop ettiradi. — Bernsning qoʻli stol ustidan choʻzilib, Palmerning qoʻliga tegindi.
— Diqqat. Ana, u oʻrnidan turayapti. U yaqinlashganida, oʻzingizni uni koʻrmayotganlikka soling.
Oradan bir daqiqa oʻtar-oʻtmas ular tomonga bir semiz kishi kela boshladi. Ularning stoliga roʻbaroʻ boʻlgach, toʻxtab, sassiz salomlashdi. Berns unga soxta hayrat bilan qaradi va shu zahoti tirjayib, iltifot koʻrsatdi:
— I-e, senmisan? Salom, ogʻayni Len.
Haligi kishi ularga yaqinlashdi, gupillab sharob hidi urildi.
— Mekki, qadrdonim, Wie geht’s[13]?
— Hamon oʻsha — eski hammom, eski tos.
— Koʻp tushirayapsanmi?
Berns zaharxanda jilmaydi:
— Senga koʻp boʻlib koʻrinsa kerak.
Len tushunganday kulib, Palmerga oʻgirildi.
— Len Bennon, — oʻzini tanishtirda qoʻlini choʻzmoqchi boʻlib.
Palmer uning nigohidan koʻzini olib qochib, bosh irgʻadi.
— Bu Vudi Palmer. Tanishinglar, — dedi Berns. — Lekin uni bu yerda koʻrganingni unut, Lenni, ogʻayni.
Lennining koʻzlari olaydi.
— Nima, jiddiy gapmi?
Berns boshini chayqab, jilmaydi:
— Len, azizim, sen xafa boʻlmagin-u, hamma narsani tushunaverish sening miyador kallangga ham ogʻirlik qiladi.
— O key, Mekki, mayli sen aytganday boʻlsin. Seid gesund[14].
Len Bernsga qoʻlini choʻzdi, uning qoʻlini qisib qoʻydi-da, eshikka shoshildi.
— Mendan Katta Vikka salom deb qoʻy, — dedi u chiqib keta turib.
— Mana, bugungi ish ham bitdi. — toʻngʻilladi uning orqasidan qarab qolarkan Berns. Keyin Palmerga burildi-da:
— Juda soz, — deb qoʻydi.
— Ha, mayli, u mening chikagolik bankir ekanimni bildi, deb taxmin qilaylik, siz shuni hohlagandingiz. Lekin mening YuBTKda ishlashim unga hali ma’lum emas-ku.
Berns qoshlarini chimirdi:
— Nima balo, matbuotga moʻljallangan axborotimizni Leyn sizga koʻrsatmadimi? — U pidjagining ichki choʻntagini kovlashtirib bir varaq buklangan qogʻozni oldi.
— Ushbu axborot bugun kur'erimiz bilan gazetalar tahririyatlariga va telegraf agentliklariga yuborildi, — dedi u.
Palmer qogʻozni yoydi. U «Yunayted benk» blanki boʻlib, matn oltin harflar bilan yozilgan edi. Rotoprintda koʻpaytirilgan xabarning sarlavhasida «Palmer omonat banklariga qarshi kurashish uchun kompaniyaga ishga oʻtdi» deyilardi.
Palmer hayron boʻlib Bernsga qaradi:
— Bu haqda men bilan hech kim kelishib olgani yoʻq. Men rasmiy ravishda faqat bir oydan keyin ishga tushaman.
— Vudi, biz bitta qayiqda suzayapmiz, axir. Men ushbu nusxani yuqori qavatdagi eshik oldida oʻtirgan baland boʻyli mallasoch qiz stolidan olganman.
— Lekin siz reklama masalalari boʻyicha YuBTK maslahatchisisiz, axir? — qiziqib soʻradi Palmer. — Axir, bunday materiallar sizning imzoingizsiz tarqatilmaydi.
— Bu mening vazifamga kirishini hech kim bilmaydi. Xuddi shu boisdan ham Len Bekkon ikkalamizni birgalikda koʻrishi shunchalar muhim edi.
— Unda bu xabarni kim tarqatdi, axir, jin ursin? Reklama boʻlimimi? — soʻradi Palmer gʻazablanib.
— Ha-da, boshqa kim yuborardi!
— Hatto oldindan men bilan kelishmay turib-a? Bu qanday surbetlik, jin ursin.
Berns qoʻllarini yoydi, kaftlarini yuqori qaratib koʻtargani uchun kuylagining tugmasi solinmagan yenglari qanotlarga oʻxshab shalpayib pastga tushdi.
— Nima bu xabarda sizga biror narsa yoqmayaptimi? — soʻradi u.
— Bilmayman, — toʻngʻilladi Palmer va xabar mazmunini hali oʻqib chiqmaganini eslab, unga koʻz yugurtirdi:
«Eng yirik Amerika banki — YuBTK prezidenti va boshqaruv raisi Leyn Berkxardt bugun shuni e’lon qildiki, chikagolik taniqli bankir, Vuds Palmer-kenja, sobiq prezident...».
Berns tirsagi yonidagi telefon yana sekin, ammo qat’iyat bilan jiringladi. Palmer oʻqishdan toʻxtadi.
— Ehtimol, Karakasdir, — dedi aybdor ovoz bilan Berns. — Allo? — uning ovozi birdan yumshadi. — Sizni chaqirishyapti, — deb goʻshakni Palmerga tutqazdi.
— Allo?
— Janob Palmerni, marhamat, — dedi telefonchi qiz.
— Palmer eshitayapti.
— Sizni shaharlararo stansiya soʻrayapti, kutib turing, iltimos.
Palmer kutib turdi. U yoqdan javob boʻlmagach:
— Gapirsangiz-chi, — dedi Palmer.
— Vuds? — Edisning hayajonlangan ovozi eshitildi. — Allo, Vuds...
— Edis, qayerdan gapirayapsan?
— Men dala hovlidan sim qoqayapman. Tinimsiz telefon qilishyapti, gazetalar bilishni istaydi, Vuds...
— Ha, ha, men eshitayapman.
— Vuds, shu rostmi?
Uellsli kollejda unga singdirilgan soʻzlash ohangi har qanday ichki hayajonini ishonch bilan yashirishga qodir ekanligiga qaramay, Palmer rafiqasini yetarli darajada yaxshi bilardi, shuning uchun ham Edis oʻzi va oilasi tevaragida vujudga keltirgan sun’iy dunyochada nimadir oʻzgarganini his qildi. Goʻyo kimdir derazaga tosh otgan-u, singan shisha parchalari gilam uzra sochilib ketganday.
— Nima, rostmi, Edis? — soʻradi Palmer, uni bir oz qiynash imkoniyati nega quvontirayotganini oʻzi ham tushunmay.
— Sening yangi ishing-da, nima boʻlardi. Aytishlaricha... «Chikago tribyun» vakili mendan soʻradi, N'yu-Yorkdagi «San-Tayms» byurosidan ham odamlar kelishdi, Vuds?
— Jerri senga aytmadimi?
— Jerri? — Edisning ovozi xafalik ohangini yoʻqotdi va oʻz tovushi boʻlib eshitildi. Bolalar — endi uning tashvishi. Gaplashganda bolalarni ham eslatib oʻtdi. — Bularning hammasiga Jerrining nima aloqasi bor?
— Edis, bugun ertalab men qoʻngʻiroq qildim, axir.
— Qoʻngʻiroq qilding? Bu yoqqa, bizlargami?
— Ha-da. Sen yoʻq ekansan, Jerridan iltimos qildim...
— Bugun ertalab men yoʻqmidim? Qaysi payt edi? — soʻradi Edis.
— Ertalab sakkizda yoki bizning vaqt bilan sakkiz yarimda.
— Boʻlmagan gap, — e’tiroz bildirdi Edis, yana oʻzini dadil tutib. — Soat oʻngacha men uyda edim.
— Men Jerridan seni qidirib topishni soʻradim. U oʻz odati boʻyicha qayoqqadir yoʻq boʻlib ketdi-da, keyin kelib seni topolmaganini aytdi.
— E, azizim, uning yoshidagi qizchadan buni kutsa boʻladi. — Edisning ovozida odatdagi ishonch ohangi jarangladi.
— Hozir unda turli oʻzgarishlar yuz bermoqda. Bu tabiiy.
— Xoʻp, mayli, — dedi Palmer. — Yaxshisi ayt, sizlarda ahvol qanaqa?
— Yaxshi, yashasa boʻladi.
Palmer xotini otdan tushsa ham, egardan tushgisi kelmayotganini tushundi.
— Matbuot vakillariga nima deb aytay, azizim?
— Ayt, N'yu-Yorkka telefon qilishsin. Oʻsha xabar mening roziligimsiz matbuotga vaqtidan ilgari berib yuborilgan ekan. Bundan rosa jahlim chiqdi.
— Nima, bu notoʻgʻrimi?
— Yoʻq, umuman hammasi toʻgʻri.
— Yaxshi, men... — Birdan uning ovozi oʻchdi, chunki yuzini telefondan burib, yonida turgan kimdir bilan gaplashdi. — Mayli, azizim, omon boʻl, — dedi u yana goʻshakka.
— Sen meni bu yerdan qanday topding?
— O, albatta, — dedi xonim kimgadir telefon simining u tomonida, — soʻzsiz... Azizim, N'yu-Yorkda issiqmi?
— Edis, meni bu yerdan qanday qilib topding, deb soʻrayapman? — takrorladi Palmer jahli chiqib.
— Men «Yunion lig» klubiga sim qoqdim. U yerda menga bankning telefon raqamini berishdi. Bankdagi qiz esa meni shu telefonga uladi. Bizda ancha sovuq tushib qoldi.
— Men esa bu yerda nafas ololmayapman, — dedi istehzo bilan Palmer. — Men senga kechqurun yoki ertalab telefon qilaman. Yaxshi qol...
— ... taxminan yarim funt, missis Keyj... — soʻng yana baland ovozda: — Nima deding, azizim?
— Yaxshi qol, dedim.
— Yaxshi qol, azizim.
Suhbat tugadi. Palmer goʻshakni qoʻydi va qadahni bir koʻtarishda boʻshatdi. Bernsga qaraganda esa uning lablarida yengil ishshayishni fahmladi. Uning bu tabassumi juda sirli boʻlib koʻrindi.
— Xoʻsh, bu yogʻi nima? — gʻazab bilan soʻradi Palmer.
— Matbuot uchun xabarni oxirigacha oʻqing.
— Qoʻying oʻsha xabarni.
Berns hech nima demadi. Soʻngra, tabassumsiz, oʻz qadahini koʻtardi-da, Palmer bilan choʻqishtirish uchun stol osha choʻzildi.
— Endi qadah soʻzi aytaylik, — dedi u, ogʻzining burchaklarida nimadir titraganday boʻldi. — Men sogʻliq, boylik, doʻstlar yoki pul uchun qadah koʻtarishni taklif qilolmayman. Bularning barchasi sizda bor.
— Qadah soʻzi aytmasdan ham ichish mumkin, — dedi Palmer, haligacha Berkxardt va Edisga jahlidan tushmasdan.
— Doʻsting bilan birinchi marta ichayotgan boʻlsang, qadah soʻzi aytmasdan boʻlmaydi, — turib oldi Berns. — Shunday qilib, nima uchun ichamiz? Biz ushbu ishimizni boshlab yuborgach, bunaqa bemalol ovqatlanish imkoniyati boʻlishi dargumon.
— Unda, keling, sizning ignatugmangizga yana bitta olmos qoʻshaylik, — dedi Palmer, achitib uzib olmoqdan oʻzini tiyolmay. — Donolik uchun icha qolmaymizmi?
— Pul va doʻstlar boʻlgan taqdirda donolikning nima keragi bor? — soʻradi Berns va oʻzi javob qildi. — Yoʻq.
Bernsning qisqa javobi havoda bir necha soniya turdi, keyin Bernsning sargʻish koʻzlari suzildi.
— Kel, yaxshisi, haligi... muhabbat uchun ichaylik.
Ular bir-birlarini ehtiyotkorlik bilan kuzatib, oʻz qadahlarini asta-sekin, qultum-baqultum boʻshatdilar.

Yettinchi Bob
Bernsdan ajralib ketish unchalik oson emasdi. Toʻgʻri, Palmer tamaddini ikki yarimga tugallashga muvaffaq boʻldi. Lekin Berns Palmerdan u bilan reklama agentligiga borishni soʻradi. U shu agentlikda jamoatchilik bilan aloqalar boʻlimini boshqarardi. Palmer bu taklifga chap berishga erishdi, lekin buning oʻrniga Berns undan kechqurun birga ovqatlanish va’dasini oldi.
Berns uni taksida olib borishni taklif etdi, lekin Palmer piyoda yurgisi kelayotganini aytdi va nihoyat u bilan xayrlashdi. Palmerning eng avval qilgan ishi shu boʻldiki, avtomatdan Berkxardtga telefon qildi. Unga Berkxardt Beshinchi avenyudagi idoradan ketganini aytishdi. U bankning Bruklin va Kuinsdagi filiallarida ish qanday borayotgani bilan tanishmoqchi ekan. Palmerga Berkxardt bilan bogʻlanishning imkoni yoʻqligini aytishdi. Soat besh yarimlarda qaytib kelishi kutilmoqda ekan.
— Sizni bu yerda qachon kutsa boʻladi? — soʻradi telefonda gapirayotgan qiz. — Gap shundaki, inter'er boʻyicha bizning bezakchimiz sizni koʻrmoqchi emish.
— Qanaqa bezakchi? — hayron boʻldi Palmer, lekin uning avtomatdagi vaqti tugadi va u choʻntagini titib chaqa qidira boshladi. — Nima dedingiz? — deb soʻradi u nihoyat.
— Janob Berkxardt siz biror tuzatish kiritasizmi, deb oʻylovdilar. Bu sizning ishlaydigan xonangiz xususida. Shuning uchun biz bezakchi rassomni chaqirtirdik. U sizning koʻrsatmalaringizni kutmoqda. Rassom kunning ikkinchi yarmida istagan paytingizda siz bilan uchrashishga tayyor.
Palmer soatiga qaradi:
— Hozir soat uch. Unga ayting, soat toʻrtga kirsin. Chorak kam toʻrtda esa bizning reklama va matbuot bilan aloqa boʻyicha vakilimizni koʻrmoqchiman.
— Miss Kleri, — dedi telefondagi qiz.
— Kechirasiz, nima dedingiz?
— Miss Kleri bizda reklama va axborot masalalari bilan shugʻullanadi. Miss Virjiniya Kleri.
Palmer xoʻrsindi:
— Yaxshi. Oʻsha Virjiniya Kleri chorak kam toʻrtda huzurimga kirsin.
— Tashakkur, mister Palmer. Bor gap shumi?
— Ha, bor gap shu.
— Unda yaxshi qoling, mister Palmer.
— Yaxshi qoling. Voy, toʻxtang! Allo?... Biroq ularni uzib qoʻyishgandi. Palmer oʻzining xonasi qayerda joylashganini bilolmay qoldi. Ehtimol, Beshinchi avenyudagi bank boʻlimlarining bittasida joylashgandir, deb oʻyladi Palmer. U telefon hujrasidan chiqdi-da Leksington-avenyu tomonga burildi. Burchakka yetgach, yurishni sekinlatdi, avgust oftobidan koʻzlari qamashib, yonidan gʻuvillab oʻtib ketayotgan shovqinga quloq solarkan, uning oʻy-xayollari Mak Berns bilan band edi.
Bu odam oʻsha oʻzgaruvchan xususiyatga ega boʻlishiga qaramay, uning asosiy belgilarini hozir, tanishuvning dastlabki bosqichidayoq aniqlash mumkin edi. Palmerda yetarli dalillar yetishmasdi, lekin u shunga amin ediki, Berns «romantiklar» toifasidagi eng past turlar vakilidir. Uning fitnalarga moyilligi, Karakas bilan telefonda sirli suhbatlari, oddiy voqealarga ham izquvarlarcha yondashuvi, sirni saqlashga oid qasamyodlari, nihoyat oʻzini haddan tashqari saxovatli qilib koʻrsatishi, bu sifatlarning hammasi romantik avantyurachi portretini tasvirlash imkonini berardi. Shu bois YuBTKgagina emas, boshqa har qanday bankka ham bu odamga biror narsani ishonish mumkin emasdi.
Palmer shularni oʻylagancha Leksington-avenyu boʻylab, janubiy yoʻnalishda, birorta ham uy qoldirmay buzib tashlangan mahalla yoqalab ketib borardi.
Qurilish maydonining zangori rangga boʻyalgan baland taxta toʻsigʻi orqasidan ekskavatorlarning shovqin-suroni, ogʻir yuk mashinalarining guvillashi eshitilardi. Palmer darvoza oldida toʻxtab, «Mak-Kormik» firmasining bahaybat yuk agʻdarma mashinasi tuproqda chuqur iz qoldirib, buzilgan uy poydevorining parchalangan betonlarini ortgancha Leksington-avenyu boʻylab qayoqqadir olib ketayotganini kuzatib qoldi. N'yu-Yorkning mana shunday oʻziga xos belgisi — betinim buzish va bunyod etish jarayoniga koʻnikishimga toʻgʻri keladi, deb oʻyladi. Zero ogʻriqli bu jarayon boshqa shaharlarga ham tez yoyilmoqda.
Bu gʻoya aslida sogʻlom gʻoya edi, lekin mamlakat iqtisodiyoti barqaror va rivojlanayotgan taqdirda keraksiz xizmat binolarini buzib tashlab, shu yoʻl bilan soliqlar pasayishiga erishish, keyin qimmat turuvchi yangi imoratlar qurish mumkin boʻlardi. Bu binolarning narxi ustamonlik bilan toʻqilgan qonunlar doirasida soliqqa tortilgan, qiymatlardan olib tashlanar va shu tariqa yuqori mansabdorlar orasida hozir keng qoʻllanilayotgan koʻchmas mulk borasidagi katta koʻzboʻyamachiliklarda rosa qoʻl kelardi.
Palmer hali ham darvoza oldida turardi. Qurilish maydonidan chiqib kelayotgan navbatdagi agʻdarma mashina uni changga belab oʻtib ketdi. Umuman, bunday qurilish uchun zarur boʻlgan iqtisodiyotning bu tarzda qulay rivojlanishi faqat taxmin qilinardi va u xudoning in’omi bilan osmondan tushganday oʻz-oʻzidan barpo boʻladi deb kutib oʻtirmasdan, uni bunyod qilish kerak, oʻylardi Palmer. Hatto Vinni Estor ham shu atrofdagi binolarni buzishga kirishganda bunga ishonch hosil qildi. Ishga sarflanayotgan pullar tugab borar, erkin mablagʻ topish qiyinlashardi. Shunda Estor bu gʻoyani uddalay oladigan omonatchilaridan biri «Fyorst neshnl siti benk» zimmasiga yukladi. Ammo u ham bu qurilishni mablagʻ bilan ta’minlashga qodir emasdi. Bir vaqtlar dabdabali «Estor Plaza» nomi bilan yuritilgan sarmoya maskani endi «Fyorst neshnl siti benk» deb ataladi.
Palmer yana Leksington-avenyu boʻylab yura boshladi. Ellik uchinchi koʻcha muyulishiga yetgach, qurilish maydonchalari orasida omon qolgan bitta binoni koʻrib qoldi. Bu eski imoratni buzishga hali ulgurishmagandi. Yalpi vayronalar sahnida yolgʻiz va oʻrinsiz turgan bu bino mehmonlar oʻzlariga moʻljallangan tort kesimlarini tinchitishgach, taqsimchada qolgan soʻnggi boʻlakchani eslatardi. Qiziq, deb oʻyladi Palmer, shu imoratning egasi qanaqa narx soʻragan ekan? Balki bu narxga Estorning kuchi yetmagandir, lekin «Fyorst neshnl siti benk» ma’qul haq toʻlashni taklif qilishga qodir. Harholda buni vaqt koʻrsatadi.
Palmer jilmayganicha janubiy yoʻnalishda Leksington-avenyu yoqalab yurib boraverdi. Buzib kunpayakun qilib tashlangan, xarobaga aylangan maydon oʻrtasida yakka-yolgʻiz soʻppayib turgan ana shu soʻnggi qoʻrgʻonni tomosha qilish uni ancha tinchlantirganday boʻldi. Gap, albatta, uy sohibi haddan tashqari katta narx soʻraganida emas. U yaxshi buyum egasi boʻlgani uchun undan durustroq foydalandi, xolos. Lekin oʻz yoʻlida duch kelgan hamma narsani buzib, yanchib borayotgan Buyuk taraqqiyot koʻchkisiga qarshi turgan mana shu yolgʻiz qoʻrgʻon Palmerga anchayin zavq bagʻishladi.
Albatta, agar YuBTK oldida shunday muammo paydo boʻlsa, oʻylardi u, shunda mana shu yolgʻiz qoʻrgʻonni oʻz ixtiyorida bor boʻlgan barcha vositalar yordamida yakson qilish Palmerning majburiyatiga kirardi. Lekin hozir bu haqda «Fyorst neshnl» qaygʻurishi kerak boʻlgani uchun mazkur manzarani tomosha qilish unga juda yoqardi.
Ellik ikkinchi koʻchaning muyulishida Palmer yoʻldan oʻtish uchun svetoforni kutarkan, Berkxardt bilan uchrashganda unga nima deyishi kerakligini oʻylardi.
Yangi vazifaga tayinlashi haqidagi xabarni uning oʻz roziligini olmasdan turib matbuotga berib yuborish, shubhasiz, oʻrnatilgan tartibni jiddiy buzishdan boshqa narsa emas. Berkxardt bilan buni gaplashish uchun uning oldiga kirishdan oldin miss Kleridan toʻliq ma’lumotlarni olish lozim. Lekin u nihoyatda qat’iyatli boʻlishi kerak. Bu voqeaga befarq qaraydigan boʻlsa, avval- boshdanoq oʻz mavqeini boʻshashtiradi. Bu esa uning Berkxardt va bank boʻlajak munosabatlariga soya solishi mukin edi. Palmer bunga yoʻl qoʻyolmasdi. Shu bugunoq qarshi hujumga oʻtishi va oʻz soʻzida qat’iy turib olishi kerak boʻlardi.
Bu masalani Berkxardt oldiga qoʻyarkan, Berns shaxsiga doir toʻxtalishga ham toʻgʻri kelishini Palmer yaxshi tushunardi. Umuman, bu odamning YuBTKga nima daxli bor? Bankning ahvoli qachon bunchalik darz ketdiki, Bernsga oʻxshash kimsalardan yordam soʻrashga majbur boʻlindi?
Berns oʻzicha zarar yetkaza olmasdi, lekin u faqat salobatli bank bilan bogʻliq boʻlmagan paytgacha davom etadi, degan qarorga keldi Palmer. Unga oʻxshagan odamlar biznesning boshqa koʻpgina tarmoqlarida oʻz ishining ustasi boʻlib, bunday sohalarda tashqi koʻrinish hal qiluvchi ahamiyatga molikdir.
Lekin bank, garchi u dunyodagi barcha banklar singari oʻzining tashqi qiyofasiga ega boʻlsa-da, mohiyatiga koʻra ancha murakkab hodisadir. Uning asosini eng aniq qiymat — pul tashkil qiladi. Bu sarmoya va xizmatdan tashkil topgan murakkab qurilmaning poydevoridir. Bank jamiyat bilan oʻzaro munosabatlarida ushbu tamoyilni e’tibordan qoldirsa bormi, — shunday hollar yuz bergandi — darhol inqiroz jarayoni harakatga keladi, mijozlar koʻz oʻngida obroʻ va ishonchga putur yetadi. Bu halokatga eltuvchi jarayondir.
Mak Berns kim? — soʻradi oʻz-oʻzidan Palmer. Berkxardt u bilan qanday bogʻlanib qoldi? Balki Berns rahbarlik qilgan reklama agentligi tufaylidir. Nima uchun Berkxardt zoʻr berib Berns bilan shaxsiy muomala qilmaslikka urinadi-yu, ayni paytda Palmerni u bilan munosabatlarni tiklashga undaydi? Nima sababdan Berkxardt bilan Berns oʻrtasidagi munosabatlar sir tutib kelindi? Mak Bernsdan YuBTKga nima kerak edi? Berkxardt uning xizmatidan foydalanar ekan, u obroʻsiga dogʻ tushirishga qanchalar tayyor?
Palmer turgan yoʻlkadan Ellik birinchi koʻchaga tushish uchun endi qadam bosgan ham ediki, birdan uning shundoqqina oldida, sal boʻlmasa urib yuboray deb yetti oʻrinli katta qora «kadillak» burchakka burildi. Palmer ortga tisarildi. U haligi narsalar haqida oʻylarga shu qadar berilib, qayoqqa ketayotganiga e’tibor bermaganiga oʻzi ham hayron qoldi. Jin ursin, oʻsha Bernsni, u bilan birga qoʻshib Leyn Berkxardtni ham.
Shu payt Palmer birdan haligi semiz kishi restoranda Berns bilan xayrlasha turib qandaydir ismni aytganini esladi. Burchakda turganicha, Palmer oʻsha ismni xotirlashga urindi. Beparvolik bilan aytilgan bu nom uning qulogʻi yonidan oʻtib ketgan boʻlsa-da, Palmer ongining chuqur puchmoqlarida iz qoldirishga ulgurgan edi. Uni, albatta, eslashi kerak, derdi Palmer.
Palmer xotirasini tiklashga chiranib koʻzlarini yumdi. Kimdir uni turtib yubordi, u katta yoʻlga chiqib qolganini sezib koʻzlarini ochdi.
Katta Vik!
Palmer yengil tortib, shoshganicha koʻchani kesib oʻtdi-da Leksington-avenyu yoqalab yurdi. Katta Vik Kalxeyn. Palmer kutubxona binosi yonidan oʻtib ketishiga sal qoldi. Lekin darhol orqasiga qaytib, sokin, gʻira-shira dahlizga kirdi. «Nimadan boshlasam ekan?». «Whoʻs who»[15] dan emas, albatta. Buning oʻrniga u kutubxonachidan uchuvchilar uchun davriy nashrlar ma’lumotnomasini soʻrab oldi-da, «K» harfi izohlarini koʻzdan kechira boshladi. «N'yu-York tayms megezin» yanvar sonida Viktor S. Kalxeyn xaqida maqola bosilgan edi. «Atlantik Maneli»ning may sonida «Katta Vikka — katta pirog» degan ocherk berilibdi. Iyun oyida «N'yus-uik» va «N'yu-Yorker» jurnallari ham u haqda maqolalar yoritibdi. Palmer soatiga qaradi: oʻz idorasida xizmatdoshlari bilan uchrashuvga atigi yarim soat qolibdi.
Yigirma daqiqa ichida oʻziga kerakli hamma narsani koʻzdan kechirib chiqdi. Kalxeynga oid materiallar uncha qoniqtirmadi. Otasi irland, onasi italiyalik ekan. Ota-onasining istagiga koʻra Vik kashish, ya’ni ruhoniy boʻlishi kerak edi. Buning oʻrniga u mahalliy siyosiy arboblarning kurashiga aralashib qolgan edi. Ularning bazasi esa shaharning sharqiy qismidagi Yuz oltinchi koʻchada joylashgandi. Keyin, turgʻunlik yillarida Kalxeyn Markantonio tashkilotiga qarshi kurash olib boradi, siyosiy harakatlarning yollanma tashkilotchisiga aylanadi va Ed Flinn inqirozi davrida shuhrat choʻqqisiga koʻtariladi. Endi esa Palmerning tengquri Kalxeyn, hammaning tan olishicha, N'yu-York siyosiy mashinasining kattagina qismini oʻz qoʻliga kiritdi. Palmer uchun bu yangilik emasdi. Uning diqqatini jalb qilgan narsa faqat shu boʻldiki, Kalxeyn Ikkinchi jahon urushidan keyingi davrdagi martabasiga oid barcha maqolalarda hamisha Mak Bernsning nomi uchraydi. «Tayms» uni «ijtimoiy aloqalar va reklama masalalari boʻyicha Kalxeynning maslahatchisi deb ataydi. «Atlantik» uning nomini ikki bor eslatadi: bir marta Kalxeyn va Karmin de Sapio oʻrtasida qizib ketgan shafqatsiz kurash munosabati bilan, ikkinchi marta Bernsni «daho» deb atab, Katta Vikning shuhrat choʻqqisiga koʻtarilishida jonbozlik koʻrsatganini ta’kidlaydi. «N'yus-uik» Bernsni «Kalxeyn tirnoqlarini oʻtkir qilgan odam» sifatida tavsiflaydi. «N'yu-Yorker» boʻlsa unga anchagina oʻrin bagʻishlaydi. Unda shunday deyiladi:
«Kalxeyn eng yaqin safdoshlaridan biri bilan uchrashuvda shunday dedi: «Mak Berns! Bu mening eng yaqin doʻstim, men uni behad hurmat qilaman. Har tomonlama juda ajoyib yigit-da, jin ursin!» Reklama ishlari boʻyicha dono maslahatchi Berns uning uchun shaxsiy siyosiy «aql tresti» boʻlib xizmat qilayotgan va uning ma’ruzalari uchun matn yozib berayotgan qabilidagi uydirmalarni Kalxeyn qat’iyan rad etdi. Oʻzining bu raddiyasini Vikka xos boʻlgan xususiyat — keskin qoʻl siltash bilan ifodalab: «Berns sezgir qobiliyat sohibi» deb ta’kidladi. Keyin lirik chekinishga berilib, qoʻshib qoʻydi: «Berns bilan ishlayotgan firmalar birinchi darajali miyalardan foydalanish imkoniga ega boʻlmoqdalar». Bu oʻrinda Kalxeyn vaqt-vaqti bilan Berns xizmatidan bahramand boʻlayotgan bir qator ancha salmoqli moliyaviy muassasalarni nazarda tutgan edi. Berns koʻrayotgan tadbirlarni ma’lum sabablarga koʻra, uning raqiblaridan biri shunday tasvirlangandi: «Agar sizga Kalxeyn kerak boʻlsa, avvalo sizni Mekki Noj qoʻllab-quvvatlashining gʻamini yeng. Bu hali kafolat emas, lekin Kalxeyn sari qoʻyilgan dastlabki qadamdir. Oxir-oqibatda, agar sarmoyangiz yetadigan boʻlsa, oʻz maqsadingizga erishuvingiz mumkin. Berns oʻta band odam, u bilan faqat telefon orqaligina bogʻlansa boʻladi. Unga telefon qilib zoʻr-bazoʻr bogʻlangan mijozlardan biriga Berns keskin ovozda uning vatani — Bayrut muazzinining yigʻloqi tovushida dedi: «Bunday miqyosdagi jamoat arboblari — derazangiz oldidagi daraxtda pishib yetilayotgan olmalar emas. Kalxeyn sotsial mas’uliyatni hamda siyosiy realizmning qattiq panjasini oʻzida aniq va tiniq mujassamlashtirgan shaxsdir». Berns loʻnda qilib javob berdi: «Xudo bizlarga hayotda faqat ozgina qimmatli rishtalarni ato etdi, shulardan bittasi doʻstlikdir. Mening faxr tuygʻulari bilan toʻlib-toshganimning boisi shundaki, eng yaqin doʻstlarimdan biri Viktor S. Kalxeyndir».
Kutubxonadan chiqar ekan, Palmer Katta Vik Kalxeyn bilan omonat banklariga qarshi kurash oʻrtasida qanday aloqa bor ekan, deb bosh qotira boshladi. Kutubxonani tark etgach, u gʻarbga burildi va Beshinchi avenyuni kesib oʻtuvchi koʻcha boʻylab yurdi. U Kalxeynning qudrati qanday ekan, N'yu-York shtati qonun organlariga qancha ovozni ta’minlay oladi, nihoyat Mak Berns Kalxeynni qoʻllab-quvvatlashga kafolat bera olarmikan deb bosh qotirib borardi. Oyna va alyuminiydan tiklangan bank boshqarmasining ulkan binosiga roʻbaroʻ boʻlgach, Palmer N'yu-Yorkning, shtat va shaharning siyosiy hayotini juda yomon bilarkanman, deb tan oldi va oʻzi qoʻygan savollarga javob berolmasligini tushundi.
Kunning ayni shu paytida bank omma uchun yopilgan edi, shu boisdan u yon tomondagi eshikni taqillatib, ichkaridagi qorovullardan biriga qoʻl siltadi. U peshonasini tirishtirib qovogʻini uygancha eshikka yaqin keldi, hayron boʻlib Palmerga tikildi — shu zahoti uning yuzini tabassum qopladi.
— Mister Palmer, shunaqami, ser?
Palmer tasdiqlab bosh irgʻadi, birdan «gup» etib miyasiga urildi: uning suratini xuddi qidirilayotgan jinoyatchiga oʻxshab YuBTK tizimidagi barcha xizmatchilarga tarqatishgan boʻlishsa-chi?!
— Janob, sizga, albatta, kalit berishlari kerak, — uqtirdi qorovul. Palmerni tanish liftga kuzatib qoʻyar ekan. — Kalit haqida eslatib qoʻying, ser, — dedi u xayrlashayotib.
Mana shu «mister» va «ser» degan ehtiromlarga toʻla soʻzlarni qachon toʻxtatib boʻlarkin, deb oʻylab borayotgan Palmer shunday xulosaga keldi: u mahalliy axloq qoidalarini buzishga erishguncha hali koʻp yillar oʻtsa kerak; oʻsha paytga qadar bu narsalarga shunchalik oʻrganib ketar, ehtimol, bundan oʻzi ham zavq oladigan boʻlib qolar. Liftda oʻta sezgir «YuQ» tugmasiga oʻgirilib, Palmer chiroqcha yonishini kutdi. Keyin mexanik ovoz lift qayerda toʻxtashini xabar qildi. Palmerni birdan tashvish qamradi. Uning yangi lavozimi va xushomadgoʻylik, siyosat, Bernsga oʻxshagan odamlar, matbuot uchun tayyorlangan haligi xabar voqeasi — bularning hammasi ma’lum muddatda uni sarosimaga soldi va uning bu hissiyotga har qancha qarshilik koʻrsatishiga qaramay, u tanlagan yoʻlning toʻgʻriligiga shubha uygʻotdi.
Lift eshigi ochildi va bir lahzaga Palmerning koʻzi oynavand shiftdan tushgan yorqin quyosh nurlaridan qamashdi.
U Misrning toju taxt zallariga eltuvchi ulugʻvor yoʻlaklarni eslatuvchi uzun va keng yoʻlak boʻylab yurdi. Faqat Misr xudolari Ra va Oziris tasviri oʻrniga bu yerda moliya xudolari: jamgʻarma timsoli — chumoli, qadr-qimmat timsolida — pingvin, keyin barqarorlik ramzida fil-ma’bud, yana qandaydir yiliga olti foizli zayomni ifodalovchi siymo ilib qoʻyilgan boʻlishi kerak edi.
Baland boʻyli mallasoch kotibaga yaqinlashganda Palmer fikr-oʻylarini yigʻishtirib oldi. Qiz unga salom berish uchun oʻrnidan turdi:
— Xayrli kun, mister Palmer, — kotiba besh yoki oltita kalitdan iborat bogʻlamni unga uzatdi. — Kechirasiz, ertalab ularni sizga berishga ulgurmadim, — qoʻshib qoʻydi u.
Palmerning miyasidan ikki fikr bir paytning oʻzida yalt etib oʻtdi. — Qorovul kalitlar haqida muncha tez telefon qilib ulgurdi ekan; keyin unga qorovulning «ser» va qizning «mister» deb murojaat qilishi ularning ijtimoiy ahvolidagi farqni tavsiflaydi. Har holda, sargʻish qiz, shubhasiz, ancha yoqimtoy ekan.
Palmer birdan shuni his etdiki, u qiz qoʻlida uzatayotgan kalitlarga emas, balki roʻmoli yelkasidan sirgʻalib tushib, sal-pal berkitayotgan boʻliq koʻkragiga qarab turardi. Uning nigohidan hech narsa yashira olmasdi bu doʻmboq... ni. Palmer qizning yuziga qarab, qizarib ketayotganini koʻrdi.
— Mening xonam qayerdaligini koʻrsatib berolmaysizmi, men... — Lekin u fikrini tugata olmadi. Kotiba qiz Berkxardt xonasining tilloyi eshigiga qarab yurdi. — Janob Berkxardt qaytib keldimi? — soʻradi Palmer.
— Hali kelganicha yoʻq, mister Palmer, — dedi qiz eshikni ocharkan, soʻng qoʻshib qoʻydi. — Mister Berkxardt ushbu xonani sizga berishimizni tayinladilar.
Bu xabardan hayron boʻlgan Palmer qizning ketidan oʻziga tanish ulkan zalga kirib bordi. Bir necha soniyadan soʻng u stol ortida oʻtirar, qiz esa uning yonida turib koʻrsatkich barmogʻining chaqqon harakatlari bilan tekis silliqlangan stol ustidagi kalitlarni saralardi. Palmer yana tanish atir isini his etdi: u Edisga bayramda xuddi shunaqasini hadya etgandi.
— Mana bu kalit asosiy eshikniki, mana bunisi esa yon eshikni ochadi, — tushuntirdi qiz. U qolgan beshta kalitga diqqat bilan qararkan, bir zumga oʻylab qoldi. Keyin ularni yaxshiroq koʻrish uchun sal oldinga engashdi. Shunda uning koʻkragi Palmerning yelkasiga tegib ketdi.
— Mana bu ehtiyot qism, — dedi qiz. — uning yonidagisi... haligi liftniki. Soat oltidan soʻng liftni yopishadi. Mana bu kalit sizning xonangizniki. Mana eng kattasi — bosh idoraniki boʻlsa kerak. — U katta kalitni qoʻliga olib unga diqqat bilan qaradi-da, ishonch bilan dedi: — Ha, shunaqa.
Stoldagi belgi qoʻyadigan qalamni olayotib, qiz bu safar koʻkragi bilan uning yelkasiga ancha sezilarli tarzda tegib ketdi. Keyin u kalitlar uzra jiddiy engashdi-da, ularning har birini hafsala bilan belgilab chiqdi.
— Siz oʻrganib olganingizdan keyin bu belgilarni oʻchirib tashlashingiz mumkin, — dedi qiz. — «Besh» raqam bilan belgilangan kalitda Beshinchi avenyu, birinchi qavatdagi eshik ochiladi. «L» harfli kalit liftniki. «K» harfligi sizning xonangizniki. «B» esa bankning bosh idorasiniki.
Palmer bilinmas harakat bilan qizdan oʻzini tortdi. U qariyb nafas olmaslikka harakat qilardi, atir hididan oʻzini tortardi. Bu qiz bilan Edis oʻrtasida atirdan boʻlak hech qanaqa mushtaraklik yoʻq edi. Edis xushbichim, ozgʻin ayol edi. U tennis oʻynar, umuman, oʻziga qarab yurardi. Bu qiz esa anchagina toʻladan kelgan, aftidan, u qaddi-qomati toʻgʻrisida sira oʻylamaydiganga oʻxshardi.
Palmer uning stolni aylanib oʻtib, oʻz qarshisida turganini kuzatdi.
— Miss Kleri sizning xohishingizga qarab kirishga tayyor turibdi, — dedi qiz.
— Biroz keyinroq, — javob qildi Palmer.
U ketarkan, orqasidan qarab qolgan Palmer qiz tanasining yengil harakati oʻzini hayajonga solayotganini angladi. Bu Edis atirining isi tufayli emasmikin, oʻyladi Palmer. U xonaga bir koʻz yugurtirib chiqib, devordagi rasmlar olib tashlanganini sezdi. Yozuv stolining ortiga ikkita kitob javoni qoʻyilibdi. Endi stol ustida kattagina tilla kuldon, qalamlar uchun quticha, interkomning kichik mikrofoni, oltin bilan sayqal berilgan 12 tugmachali tekis qopqoq turardi.
Tugmachalarni koʻzdan kechirayotib koʻrdiki, ulardan bittasi yashil chiroq boʻlib yondi. Yaxshi billur tovushini eslatuvchi ovoz uni olti harfli «kotiba» soʻziga jalb qildi. Palmer tugmachaga qoʻl tekkizdi, chiroq oʻchib, mikrofon tilga kirdi:
— Miss Kleri sizni kutayapti, janob Palmer.
— Yaxshi, keyinroq.
Mikrofon yana jim qoldi. Palmer shoshmasdan xonasini koʻzdan kechira boshladi. Unda xususiy mulkchilik tuygʻusi uygʻonayotgan edi. Devorlarni bezash uchun bir nechta rasm tanlash kerak boʻladi. Tokchalarga foydali kitoblardan joylash lozim. Bu yerga bir-ikki oromkursi ortiqchalik qilmaydi. Bu xonani ogʻir mebel bilan jihozlash oʻrinsiz. Muhimi, xona keng, maydon boʻshroq, havo koʻproq boʻlgani ma’qul
Shiftning balandligi 20 fut osmonga koʻtarilgan zalning olis qismidagi yaxlit shishadan ishlangan oynaning katta oʻlchamlariga qarab turib, Palmer yaqinda Berkxardt aytgan iborani esladi. Bu shishaning sifati Maunt Palomar rasadxonasi oynasidan ekanligini ta’kidlagandi qariya.
— Eh, keksa firibgar, — oʻyladi Palmer. Oʻz xonasini boʻshatib berish bilan u, albatta, oldimga poxol solmoqchi boʻlgan. Mening tayinlanishim haqidagi xabar masalasida ham oʻzim bilan kelishmagan holda koʻzimni shamgʻalat qilmoqchi edi-da.
Oʻzining qarshisidagi boʻsh devorga qarab turib, yoʻlakda iligʻliq Brak rasmlaridan bittasini bu yoqqa oʻrnatsak ayni muddao boʻlardi, deya xayolidan oʻtkazdi Palmer.

Sakkizinchi Bob
Bezakchi-rassom hozirgina chiqib ketdi... Palmer soatiga qaradi: soat olti boʻlayapti. Bugunga unda yana nima belgilangan ekan?
U oʻrniga oʻtirib, stoldan to katta derazagacha boʻlgan masofani chamalab chiqdi. Shunda birdan shu derazadan turib butun manzarani tomosha qilmaganini esladi. Palmer oʻrnidan oraliq masofani odimlab oʻlchay boshladi: besh... olti... yetti... sakkiz... toʻqqiz. Voy-boʻy, qancha ekan? Taxminan qirq futdan oshiqroq? Aql bovar qilmaydi!
Palmer Beshinchi avenyu boʻylab shimolga nigoh tashlagancha, deraza oldida ancha turdi. Bu yerdan bir necha mahalla naridagi «Plaza» mehmonxonasi va uning favvoralari toʻgʻri ketgan bir xil binolarning chizigʻini buzganday edi. Yoʻlakda quyosh tigʻidan boshlarini egib izvoshga qoʻshilgan otlar turardi. Undan nariroqda Sentral-parkning yam-yashil daraxtzorga burkangan otxona, poni otchalari va mashinada yurish uchun yoʻl koʻzga tashlanardi. Oltmishinchi koʻchadan parkka shu yoʻl orqali kirilardi. Undan ham narida qalin daraxtlar orasida koʻl sathi miltirab turardi.
Palmer parkni hoshiyadek oʻrab turgan notekis tomlar qatoriga koʻz yugurtirdi. Qiziq, shimolga qarab qancha choʻzilgan ekan bu qator? Tomlar ortidagi yer bir oz baland boʻlib, botayotgan quyoshning zarrin nurlarida kichkinagina, Gudzon ustidan N'yu-Jersiga oʻtkazilgan xuddi oʻyinchoqdek koʻprik koʻzga chalinardi. Nima deb atalardi bu koʻprik?
Orqada yana interkomning signali yangradi. Palmer burilib shoshgancha stol yoniga keldi-da, «kotiba» deb yozilgan tugmachani bosdi.
— Ha? — deb soʻradi u mikrofonga qarab.
— Miss Kleri haliyam sizni kutib oʻtiribdi, — javob berdi kotiba.
— Voy, xudoyim-ey! Tez kiritib yuboring.
— Mister Palmer?
— Ha?
— Bugunga yana biror topshiriq boʻladimi?
Palmer soatiga qaradi. Chorak kam olti.
— Yoʻq, bugunga yetarli. Siz boʻshsiz. Tashakkur. — Palmer mikrofonni oʻchirib, oromkursiga yaxshiroq joylashdi-da, fikrini jamlashga urindi. U tushlik paytida qoʻzigan gʻazabini bosish unchalik oson emasligini tushundi. Ayrim kishilar jahli chiqqanini kun boʻyigina emas, balki yillab, hatto umr boʻyi yashira oladilar. Biroq ularni tennis kortidek keladigan xona, derazadan koʻrinadigan ajoyib manzara bilan sotib olishgani yoʻq. Bu uni konteynerga joylab, muhr bosib, sotib yuborishga arziydi.
— Mister Palmer?
Ostonada eshikning kattaligidan kichkina boʻlib koʻringan, xushqomat ayol koʻrindi.
— Kiravering, miss Kleri, — dedi qoʻpollik bilan yuziga ham qaramasdan.
Ayol ichkari kirdi, eshikni berkitmadi ham. Biror soʻz aytmay uning yoniga bordi. Stol yonida toʻxtab, Palmer koʻrsatgan oromkursiga oʻtirdi. Baribir, juda kichkina ekan, oʻyladi Palmer. U indamasdan kuzatdi. Ayol oʻtirgach, bir oyogʻini ikkinchisining ustiga oldi. Tizzalarini bekitish uchun yubkasini tortishga muvaffaqiyatsiz urinib koʻrdi. Biroq ayol nigohini oyoqlaridan olib unga qaratganda, Palmer koʻzini olib qochib, stoldagi narsalarga qarashga ulgurdi.
— Demak, siz bizda reklama va axborot masalalari bilan shugʻullanuvchi shaxs ekansiz-da, — dedi u nihoyat. — Oʻzingiz tushungandirsiz, men «shaxs» deb ataganim tasodif emas, — qoʻshib qoʻydi u jilmayib.
Xonim unga diqqat bilan qaradi, shunda uning qalin lablarini tabassum egalladi.
— Tasodif emas, — deya takrorladi xonim.
Palmer bir oz hayron qoldi. Uning erkin vaziyatni vujudga keltirishga birinchi urinishi amalga oshmadi. Lekin xonimning oromkursida juda gʻalati, qaddini notabiiy rostlab, qoʻllarini tizzalari ustida qisganicha oʻtirganini koʻrib, uni koʻngilsizlik kutayotganini tushundi, buning ustiga shoʻrlikni maktab oʻquvchisi singari ish kuni tugaganidan soʻng shunchalar uzoq kutishga majbur qilishdi.
Palmer unga tik qaragan edi, koʻzlar toʻqnashdi. Uzoqdan uning qora koʻzlari yanada katta koʻrinib ketdi. Miss Kleri uning nigohiga bardosh berolmay koʻzini olib qochdi.
— Men sizga shuni aytmoqchi edimki, — deb boshladi-yu, Palmer toʻxtab qoldi. Miss Kleri unga qaradi-yu, yana koʻzini chetga oldi. Uning tikilib turganidan qoʻrqdi, shekilli.
— Haligi, sizni nima uchun chaqirganimni hozir tushuntirib beraman, — dedi Palmer muloyimlik bilan. U oʻz soʻzlariga nazokat tusini bermoqchi boʻlib. — Bu matbuot uchun berilgan xabarga taalluqli, — dedi u. — Shu boisdan bir daqiqaga kirib oʻtishingizni soʻragan edim.
— Matbuot uchun qanaqa xabar? — soʻradi miss Kleri.
— Meni tayinlash yuzasidan...
— Ha, siz bu haqdami? — u bosh irgʻadi va qora kokili sirgʻalib peshonasiga tushdi.
— Men, xususan... — Palmer yana jim boʻlib qoldi. Bu nima degan gap. Albata, miss koʻngilsizlikni kutgan edi, lekin bu yerda dovdiragan tentakni uchrataman deb xayoliga keltirmagandir...
— Mister Berkxardt yakshanba kuni uyimga sim qoqdi, — deya boshladi miss Kleri. — U menga matbuot uchun xabar tayyorlashimni buyurdi. — U Palmer nima der ekan deb biroz toʻxtatmoqchi boʻldi-yu, lekin tez va past ovozda davom etdi. — Men oʻsha xabarni tayyorlab, bugun ertalab telefonda oʻqib berdim. U xabarni ma’qulladi va material oʻsha zahoti kur'er bilan gazetalar tahririyatlariga joʻnatildi. Chunki darhol bosib chiqarilishi moʻljallangan edi.
— Boshqacha aytganda, siz bu xabar matbuotga joʻnatilgunga qadar u haqda faqat siz va Berkxardt bilardi, demoqchisiz, shundaymi?
— Ha, yana uni rotoprintda koʻpaytirgan Freddi bilardi.
— Yana uni rotoprintda koʻpaytirgan Freddi? — toʻsatdan soʻradi Palmer.
Ikkovi ham birdaniga jim boʻlib qoldi. Palmer tagʻin uning tashqi koʻrinishini oʻrgana boshladi. Miss Kleri aftidan, oʻttiz besh yoshlarda boʻlsa kerak. Boshqa, ancha osoyishta sharoitlarda u shubhasiz, yanada istarali koʻringan boʻlardi. Hozir boʻlsa u juda tang ahvolda edi.
— Maxfiy hujjatlarni uning koʻrishga huquqi bormi? — soʻradi Palmer.
— Kim, Freddimi? — miss Kleri katta koʻzlari bilan unga tikildi.
— Menimcha, matbuot uchun tayyorlangan bu xabar maxfiy edi, uni oddiy xizmatchi koʻrishi kerak emasdi. Bundan sizning hamda Berkxardtning xabari borligidan xursandman. Shuningdek, Freddining ham.
Yana ogʻir jimlik choʻkdi. Palmer shuni tushundiki, uning achchiq kinoyasi, garchi u yengil va hazil shaklida boʻlsa ham, bu ayolning rangi oqarib, muzdek qotib qolgan holatidan eritib ololmaydi. U bu xonim haqida hech narsa bilmasdi. Faqat shuni bilardiki, «Yunayted benk» singari birorta ulkan bank reklama va axborot boʻlimi rahbarligi lavozimiga ayol kishini hech qachon olmagandi. Aftidan, miss Kleri nufuzli doiralar bilan yaqin aloqaga ega, buning ustiga oʻzi ajoyib xodim. Biroq ayni paytda Palmer bunday dalillarga ega emasdi.
— Biror narsa desangiz-chi, axir? — murojaat qildi miss Kleriga tabassum bilan.
Miss boshini koʻtarib unga qaradi va birdan xira chehrasi yorishib ketdi: lablarida muloyim jilmayish paydo boʻldi.
— Biror narsa? — takrorladi miss Kleri.
— Oʻjarlik qilmang, biror narsa deng, axir, — ta’kidladi Palmer. — Bu unchalik qiyin emas-ku. Yana biror narsa deng.
— Yana biror narsa, — takrorladi miss.
— Mana bu — boshqa gap. Endi men bilan takrorlang: Men boshqa hech qachon, oldindan oʻzining roziligini olmasdan matbuot uchun Vuds Palmer haqida xabar yubormayman.
— Men boshqa hech qachon, — takrorladi ayol, — oldindan oʻzining roziligini olmasdan matbuot uchun Vuds Palmer haqida xabar yubormayman, yaxshimi?
— Yaxshi. Savollar bormi?
— Bitta savol bor, — dedi miss Kleri.
— Xoʻsh, qani, soʻrang-chi?
— Meni qaysi kundan boʻshatasiz?
Palmer qoʻllarini stolga qoʻydi.
— Nima, siz bankchilarni bilmaysizmi? — savolga savol bilan javob berdi. — Agar ssenariyda nazarda tutilmagan boʻlsa, biz hech qachon zarba bermaymiz. Siz oʻyin qoidasiga amal qilsangiz, faqat nafaqaga chiqqaningizdan soʻng ishdan boʻshatamiz. — Oʻz soʻzlarini tasdiqlash uchun Palmer bosh irgʻab qoʻydi. — Bu bizga nafaqaga toʻlash uchun moʻljallangan pulni toʻlash imkonini beradi. Tushunarlimi?
Bir oz muddat xonim unga sinovchan nazar bilan qarab turdi-da:
— Sumkamni qoldirib kelibman, — dedi, — mabodo, sizda sigareta yoʻqmi?
— Qayerdadir bor edi. — U choʻntaklarini titdi, soʻng stol ustida turgan qutichani ochdi va ikki dona sigareta oldi. — Mening markam, — dedi u kutilmaganda tushkun ovozda. Nimadandir koʻngli gʻashga oʻxshardi. — N'yu-Yorkda men haqimda hamma biladi. Hatto men chekayotgan sigareta markasini ham. Mening hayotim hamma uchun ochiq kitobday. — Palmer chaqmoqni yoqib, uning sigaretasini oʻt oldirdi-da, soʻzida davom etdi:
— Marhamat qilib ayting-chi, YuBTKning razvedka tizimi yaxshi ishlaydimi?
— Juda yaxshi, — javob berdi xonim.
— Men amaliy xabarlarni nazarda tutayapman, — aniqlik kiritdi Palmer.
Xonim uning sigareta chekishiga qarab turdi.
— Sizning nimani nazarda tutayotganingizni tushunaman, — dedi u koʻzini Palmerning yozuv stoliga qaratib. — Sizning razvedka sohasida yangi odam emasligingiz menga yaxshi ma’lum.
— Ha, oʻn besh yil burun bu ishga aloqam boʻlgan, — deb javob berdi Palmer va birdan toʻxtab qoldi. — Hujjatlarimda sanalar aniq koʻrsatilgan.
Xonim tasdiqlaganday bosh irgʻadi va soʻradi:
— Koʻrishni xohlaysizmi?
Palmer orqasiga suyandi, bir oz yengil tortganday boʻldi.
— Boshqa vaqt koʻrarman, — dedi u. — Qandaydir yomgʻirli oqshomlarda, qiladigan boshqa ish qolmagach.
— Eng dastlabki yozuv 1945 yilga taalluqli, — xabar qildi miss Kleri.
— Aftidan, siz bu hujjatga yaqinda koʻz tashlaganga oʻxshaysiz, — dedi Palmer.
— Bugungi tongni men shundan boshladim.
— Ayting-chi, kim oldin telefon qildi? Sizmi yoki Mak Bernsmi?
Xonim yengil jilmaydi. Palmer u jilmayganda ogʻzi chiroyli boʻlib ketishini sezdi.
— Mening YuBTKda ishlayotganimga bir yildan sal oshdi, axir. Meni shu darajada ishdan chiqarishlariga bu yetarli boʻlmasa kerak. U menga sim qoqdi.
— Siz uning savollariga javob berdingizmi?
— Albatta, — dedi xonim va sigareta kulini tilloyi kuldonga qoqdi. — Axir u bizlarga ishlayapti.
— Biroq bu hammaga ham ma’lum emas.
— Kimga-kimga-yu, lekin buni men bilishim kerak, shunday emasmi? Men bilmasam, qanday ma’nisi bor...
— Ayting-chi, — uning gapini boʻldi Palmer, yanada koʻproq bilish maqsadida. — Siz YuBTKga ishga kirgunga qadar biror gazetada ishlaganmidingiz?
— Ha, «Star»da ishlaganman.
— Moliyaviy masalalar bilan shugʻullanganmisiz?
— Aniqrogʻi bank ishlari bilan.
— Ungacha nima ish qilardingiz?
— «Tayms»da ishlardim, axborot boʻlimida.
Palmer chimirildi.
— Odatda, kishilar xizmat pogʻonasi boʻylab teskari tartibda, qanday aytsam ekan, yuqorilash tartibida koʻtariladilar. Siz boʻlsangiz. «Tayms»dan «Star»ga oʻtibsiz.
— Hammada ham shunday boʻlavermaydi, — qayd qildi xonim ehtiyotkorona. — «Star»da men koʻproq pul olardim. — U bir oz jim qoldi, soʻng chuqurroq nafas olishga urinayotganday soʻradi: — Mening ishim haqida tavsiyalar va fikr-mulohazalarni koʻrib qoʻyishni istamaysizmi?
Yana jimlik choʻkdi. Goʻyo Palmerning ulkan xonasida bepoyon boʻshliq mana shu notabiiy sukunat bilan toʻlib ketganday edi. Nihoyat Palmer jilmaydi va jimlikni buzdi.
— Men yana kerak boʻlmagan gapni aytdim, toʻgʻrimi?
Bu safar xonim uning tabassumiga javob qaytarmadi.
— Yoʻq, sizda hammasi yaxshi boʻlayapti, — dedi miss Kleri, — Holbuki, siz hech qachon jurnalist boʻlmagansiz. Lekin savolni qanday berishni juda yaxshi bilasiz. Ba’zilar bunga erishish uchun yillar sarflaydilar.
— Bu menda urush davridan qolgan odat, — tushuntirdi u quruq qilib va qoʻshib qoʻydi. — Bayonot berishga ruxsat etasizmi?
Miss Kleri «marhamat» deganday qoʻllarini keng yoydi. Palmer uning barmogʻida uzuk yoʻqligini, barmoqlari ingichka va uzunligini payqashga ulgurdi.
— Bu yerda siz xoʻjayinsiz, — javob qildi xonim.
— Ma’lum ma’noda men afsusdaman, — dedi Palmer, — chunki men bilishim kerak boʻlgan narsani soʻrab oʻtiribman. Lekin sizga murojaat qilarkanman, men mantiqqa amal qildim, xolos. Bularning hammasi hech qanday shaxsiy xususiyat ma’nosida emas. — U xonimga savol alomati bilan qaradi.
— Ha, — dedi miss Kleri.
— Men oldin ham bankda ishlayotgan ayolni uchratgandim, — deya sekin gap boshladi u, agar kerak boʻlsa, ayolga aytadigan gapiga tuzatish kiritishni ham oʻylab. Endi men shunga amin boʻldimki, bankka ishga qabul qilinishlari uchun ayollar, xuddi shunday lavozimni egallab turgan erkak hamkasblariga nisbatan ancha yuqori malakaga ega boʻlishlari darkor. Lekin, baribir, oʻzingiz bilganingizday, ayollar shu lavozimga tegishli miqdorda maosh olmaydilar.
— Ha, buni bilaman, — tasdiqladi miss Kleri.
— Lekin men hali hech qachon bankda reklama va axborot masalalari bilan shugʻullanayotgan ayollarni uchratmagandim. Bu masalalarni biz oʻylagandan koʻra yaxshiroq hal qilolasiz, deb oʻylayman. — U nafasini rostlab oldi-da, — Sizga aytmoqchi boʻlgan gaplarim mana shu, — dedi.
Miss Kleri oʻrnidan turdi, sonlarida buklanib qolgan tor qora yubkasini toʻgʻriladi. Palmer birinchi marta e’tibor berdi: boʻyi past boʻlishiga qaramay, juda xushqomat ekan. Bu unda quvonchli ishtiyoq uygʻotdi. Zamonaviy ayollarga oʻxshamagan kichkinagina ayolni koʻrish qanday yoqimli.
— Siz bilan barobar ish vaqti belgilasam boʻladimi? — soʻradi xonim.
— Bemalol.
— Juda afsusdaman, — dedi xonim Palmerning koʻziga tik qarab. — Buni qanday qilib yaxshiroq tushuntirsam ekan. Haligi, oʻsha matbuot uchun xabarni oldindan siz bilan kelishib olish imkoniga ega emasdim. Umid qilamanki, sizning kelishingiz bilan ish uslubimiz ancha oʻzgaradi. Lekin men yaxshi tushunaman, buning uchun vaqt kerak va bu ertagayoq roʻy bermaydi. Aftidan, men yetarli tarzda oshkora aytdim, shundaymi?
— Ha, tushunib turibman.
— Mak Bernsga kelganda esa, shuni aytishim mumkinki, men uni koʻpdan beri bilaman. Biz u bilan hamisha til topishib ketamiz, chunki jurnalistlar bilan til topishish uning vazifasidir. Boshqa qoʻshadigan hech gap yoʻq.
— Roziman.
— Bor gap shu, — dedi miss Kleri soʻzining oxirida.
— Juda yaxshi aytdingiz, — dedi Palmer. — Bir yoki ikki kundan keyin men ketaman. Ammo bayramdan soʻng men qaytib kelgach, koʻpgina ishlar haqida meni yaxshilab xabardor qilishingizga toʻgʻri keladi.
— Juda soz.
— Rahmat sizga, — dedi Palmer.
Miss Kleri eshikka qarab burildi. Qandaydir soniyalarda uning lablari sal ochildi va yana yopildi. Goʻyo u nimadir demoqchi boʻldi-yu, voz kechdi. Palmerga qarab jilmaydi-da:
— Arzimaydi, — deb eshikka qarab yurdi.

Toʻqqizinchi Bob
Bu yil Mehnat kuni ikkinchi sentabrga toʻgʻri keladi va Jerri donolarcha qayd qilganidek, uydagi yugur-yugurni yana avj oldiradi.
Missis Keyj shahardagi uyda mavjud buyumlarni yigʻishtirib taxlashga bosh-qosh boʻlish uchun Evanstonda qoldi. Viskonsindagi shahar tashqarisidagi uyni Edisning oʻzi tartibga keltirdi va qulflab qoʻydi. Hozircha bu uyni hech boʻlmaganda bir yil mobaynida sotish niyatida boʻlmaganliklari uchun bu yerda hech qanday muammo tugʻilmadi. Toʻgʻri, bir yildan soʻng shu masala yana koʻtariladi, lekin hozir Palmer bu ishni bir oz orqaga surganidan xursand edi. Edis ikkalasi shahar atrofidan oʻzlariga maqbul uy qidirib, ikki dam olish kunini sarflagan boʻlishlariga qaramay, Beshinchi avenyudan uncha uzoq boʻlmagan Yetmishinchi koʻchadagi qoʻngʻir qumtoshdan tiklangan dangʻillama uyni olishga qaror qilishdi. Bunday uyning narxi yuz ming dollardan oshiq turardi, lekin Palmerning uni yarim bahosiga sotib olish imkoni bor edi.
Dangʻillama uyni koʻzdan kechirish paytida uning bu qadar arzon tushishi oʻz ma’nosini yoʻqotdi, chunki uni ta’mirlash va qayta qurish uchun sotib olish narxichalik pul ketishi Palmerga ma’lum boʻlib qoldi. Biroq u, baribir, shu uyni sotib olishga qaror qildi va oilasi bilan oʻsha dangʻillama uy yaqinidagi moʻ’jazgina bir mehmonxonaga koʻchib oʻtdi. Edis shu yerdan qayta qurishning borishini kuzata olardi. Palmer bolalarni Bentli maktabiga joyladi. Bundan u oʻzini chinakam baxtli hisoblardi. Zero, shunday jiddiy masala qiyinchiliklarsiz hal boʻlgan edi.
— Har holda, bu borada ancha omadimiz keldi, — dedi u Edisga, bir kuni ertalab bolalar maktabga ketishgach. — Qolgan hamma narsa faqat tashvish va koʻngilsizliklar keltirmoqda.
Edisning rangsiz tus olgan kichik-kichik koʻzlari, zoʻrgʻa sezilayotgan kipriklari bilan u allanarsalar yozayotgan yondaftardan asta koʻtarildi. Uning nigohi bir muddat yondaftar bilan u qoʻlida ushlab turgan qahvali finjon oʻrtasida daydib yurdi-da, keyin Palmerning yuzida toʻxtadi. Palmer stol ortida, uning qarshisida oʻtirgandi.
— Men ulardan qahvani bunchalik achchiq damlamasliklarini soʻragandim, — dedi Edis kutilmaganda. — Toʻgʻri, biz ikkalamiz ham qaymoqsiz qora qahvani yaxshi koʻramiz, lekin mana bu quyuq siyohga oʻxshaydi! — Keyin hech qanday mantiqsiz bir tarzda soʻradi:
— Qanaqa koʻngilsizliklar toʻgʻrisida gapirding, azizim?
— Katta koʻngilsizliklar haqida, albatta. Haddan tashqari achchiq qahva va shu kabilar haqida.
Xonim uncha qattiq boʻlmasa ham, lekin eshitsa boʻladigan tarzda finjonni likopchaga urdi.
— Xoʻsh, men yana qanaqa gunoh qildim? — soʻradi Edis.
— Qanaqa gunoh qildim? — dedi Palmer ataylab befarq ohangda. — Hech qanaqa.
— Ertalabdan jahling chiqishiga biror sabab boʻlgandir-ku, axir.
Nima uchun ertalabdan koʻz-qoshini boʻyash uchun vaqt ajratishmaydi. U uydan chiqib ketishi bilan kipriklarini, qovogʻini boʻyashga tushadi. Shundan keyingina koʻzlari ancha jozibador boʻlib koʻrinadi. Agar Edis buni ularning uyini ta’mirlayotgan ustalar va ishchilar deb, mehmonxona darboni va xizmatchilari, kunduzlari uchratayotgan kishilari uchun qilayotgan boʻlsa, kamdan-kam koʻrayotgan eri uchun nega qilmaydi buni?
— Peshanamga biror narsa tegmabdimi, nega unga buncha qarab qolding, azizim? — soʻradi Edis.
— Yoʻq. Kechirasan, xayol olib qochibdi, — javob berdi eri va shoshib qahvasini oxirigacha ichdi. — Uydagi duradgorlik ishlarining ketishi yaxshimi?
— Taxta yetkazib berish ikki haftaga kechikyapti, deyishmoqda. Old devor panjarasi uchun hali ruxsat olingani yoʻq. Bu borada qurilish qonunlarida qandaydir noaniqliklar bor, — javob berdi Edis.
— Me’mor nima deyapti?
— Uning ta’kidlashicha, Detroyt va Klivlendda buni qilishga izn bor emish.
— Ha, bunisi ancha yengil, — dedi Palmer stol ortidan turarkan. — Men yana Fistga, «Empayr pleyvud»ga telefon qilaman. Ular bank amaliyotlarini biz orqali amalga oshiradilar. Mak Berns oʻzining keng tarmoqli aloqalari bilan bu ishda, ehtimol, foyda berib qolar.
Edis oʻzining finjoniga qora qahvadan yana biroz quyib oldi-da, mayda qultumlar bilan icha boshladi.
— Qiziq, dunyoda Mak Berns uddalay olmaydigan biror ish bormikin?
Palmer ketayotgandi, lekin toʻxtadi va Edisga oʻgirildi. Edisning orqasidagi derazadan tushib turgan ertalabki quyosh nuri boshi atrofida ingichka tillarang sochlaridan chambar hosil qilgandi.
— Men uchun, azizam, u hamma narsani qiladi. Lekin hamma masala shundaki, jin ursin, shu paytgacha u YuBTK uchun nima qilib berdi?
— Har holda bolalarimizni Bentli maktabiga olishlariga erishdi. Axir, bu maktabga qabul qilish toʻxtatilgan edi, — e’tiroz bildirdi Edis.
— Bu Berns uchun juda oddiy ish. Afsuski, YuBTK uni iltifot yuzasidangina ushlab turgani yoʻq.
— Biroq ushbu iltifotlarning qadriga yetmaslik ham insofdan emas, — dedi Edis. — Birinchi vitse-prezidentning bolalari yaxshi ma’lumot olishlaridan bank ham manfaatdor, axir.
— Ha, lekin bunaqa iltifotlar bankka ancha qimmatga tushib ketmayaptimi? Bilishimcha, u yiliga qariyb ellik ming dollar oladi, — toʻngʻilladi Palmer.
— Unga toʻlayotgan bor-yoʻq maoshlaring shumi?
— Ha. Tagʻin unga vakillik xarakatlari ham toʻlanadi.
— Ammo, azizim, bu juda kam-ku. Axir u topib bergan pudratchi bir oyda butun ishni bajarib qoʻydi...
Palmer soatiga qaradi: sakkiz yarim. U deraza oldiga borib, koʻchaga qaradi. Bankning oltmishta mashinasidan bittasi — maxsus buyurtma bilan tayyorlangani — mehmonxona oldidagi yoʻlakda, avtomobillarning safida ikkinchi boʻlib oʻz yoʻlovchisini kutib turardi.
— Edis, — dedi Palmer chiqib ketayotib, — ba’zan senda ham yumor hissi paydo boʻlib turishini istardim.
— Mening yumor hissiyotim juda yaxshi! — baqirib qoldi Edis uning orqasidan.
— Bunday narsalarni gapirayotganda sal-pal jilmaysang boʻlmaydimi?
— Men ba’zan jilmayib qoʻyaman, — dedi Edis, qoʻlida qahvasi ichib tugatilmagan finjon bilan uning orqasidan ergashib.
Boʻsh qoʻli bilan Edis erining boʻyinbogʻini toʻgʻrilab qoʻydi. Mashinaga oʻtirgach, oʻzim qaytadan toʻgʻrilab qoʻyaman, oʻyladi Palmer. Chikagoda bunga beparvo qaralardi, lekin bu yerda, N'yu-Yorkda bunday pala-partishlikka yoʻl qoʻyib boʻlmaydi.
Palmer xotinining yonogʻidan qattiq oʻparkan, soʻradi: — Bugun kechqurungi rejalarimiz qanday?
— Kechqurun Osborn pyesasini koʻrgani boramiz.
— Kechki ovqatga mehmonga boramizmi?
— Ha, hozir shunaqasi ma’qul, — pinagini buzmay javob berdi Edis.
— Men ushlanib qolaman, bolalarga «xayrli tun»ni ham telefonda aytsam kerak.
— Qoʻrqamanki, aynan shunday boʻladi, azizim, — dedi Edis. — Yaxshi boring.
— Hozircha...
Liftda pastga tusharkan, Palmer koʻz oldiga keltirdi: Edis oyna oldida oʻtirib kipriklarini, ayniqsa qovogʻi ustini astoydil boʻyamoqda. U balki Edisga nisbatan adolatsizlik qilayotgandir. Lekin, baribir, u haq. Nihoyat, shunday xulosaga kelgan Palmer, mashinaning orqa oʻrindigʻiga oʻtirdi. Darbon mashina eshigini chaqqonlik bilan yopdi.
— Xayrli tong, ser, — dedi shofyor.
— Xayrli tong, Jimmi.
Bulutlardan tozalangan osmonda oktabr quyoshi toza nur sochardi. Tong chindan ham ajoyib, xayrli koʻrinib ketdi Palmerning koʻziga. Bu tong unga ilhom baxsh etganday boʻldi.
Bizning kayfiyatimiz, deya ishontirmoqchi boʻldi u oʻzini, oddiy yovuzlikdan boshqa hech narsa emas. Bunday kayfiyat undan qutulishimiz uchungina kerak. Aks holda jiddiy ishlar bilan shugʻullanish mutlaqo mumkin boʻlmay qoladi. Kayfiyatga boʻysunish uning uchun hamisha oʻzgarmas haqiqat boʻlib kelgan. Bu hodisa moddiyunlik toifasidan emas, shuning uchun ham u irratsionaldir. Hayot esa oʻz mohiyatiga koʻra hamisha umidsiz moddiydir va agar uning ratsional magʻizi doimo aniq vujudga kelmasa-da, hech boʻlmaganda u mantiq qonunlariga boʻysunadi.
Uning otasining eng qat’iy e’tiqodlaridan biri ham aynan shunga asoslanardi. Endi bu narsa uning ham e’tiqodiga aylandi va chuqur ildiz otgan tamoyillar, masalan, respublikachilar firqasi nomzodlariga ovoz berish, asosiy sarmoyaga teginmaslik, oq koʻylak kiyib yurish va hokazolarda oʻz ifodasini topadi. Ushbu tamoyillarning hammasi, deb oʻylardi u mashina Beshinchi avenyuga burilayotgan paytda, qat’iy ratsional magʻizga egadir. U shofyor oynasidan oʻziga yaxshilab qarab olish uchun oʻrindiqdan sal siljib oʻtirdi. Koʻylak yoqasining oppoqligiga gap yoʻq. Edisning qoʻli bilan sal chetga surilgan boʻyinbogʻini toʻgʻrilab qoʻydi. Soʻng oʻrindiq suyanchigʻiga yastanganicha mashina oynasiga nazar soldi. Keyin oʻrindiqdan «Tayms» gazetasining bugungi sonini olib sarlavhalariga koʻz yugurtirib chiqdi-da, uni yana oʻz joyiga qoʻydi. Bularning hammasi jonga tegdi, oʻyladi u. Mak Berns bilan birgalikda bajariladigan ishdan tortib, bolalari yonida boʻlolmasligigacha unga alam qilardi. Nihoyat, Edisning oʻzi, aniqrogʻi, oʻrtalarida vujudga kelgan munosabatlar, qoʻying-chi, bari bosh ogʻrigʻi.
Hammasi oʻz ma’nosini yoʻqotdi, derdi u oʻziga-oʻzi, ichki aloqalardan mahrum boʻldi, hammasidan yomoni, juda tezlik bilan chidab boʻlmas mutaassiblikka aylanib borayotibdi. Lekin bu jarayon chindan ham endigina boshlandimi? Ehtimol u hozir his etgan narsa yillar davomida Chikagoda yashagan paytdayoq va endi N'yu-Yorkka koʻchib oʻtishi mobaynida toʻplangandir. Yangi turmush tarzi va oʻrgangan davrasidan ajralishi uning hayotida aslida nimalar yuz berayotganini koʻrish uchun koʻzlarini kattaroq ochgandir?
N'yu-Yorkkacha boʻlgan davrda hammasi juda oddiy edi. Uydagi vaziyat, ertalablari Evanstoundan Chikagoga qatnash, oilalik hayotining oʻn sakkiz yili mobaynida ishga borib kelish... Uylanishidan oldin ham Palmer shu yoʻldan qatnardi. Urush payti armiyada xizmat qilgan yillari bundan mustasno, albatta...
Palmer entikib nafas oldi-da, yana gazetaga qaradi. Soʻng uni qoʻliga olib, sarlavhalariga koʻz yugurtirdi. Ularni birinchi bor koʻrayotgandek diqqat bilan oʻqidi. Aftidan, Yaqin Sharqdagi tanglik xavfli bosqichidan oʻtib oʻz yechimiga yaqinlashganga oʻxshaydi.
Shu munosabat bilan birjada yugur-yugur, aksiyalarni sotish boshlansa kerak, deb oʻyladi Palmer. Kunning ikkinchi yarmida esa ularning narxi tusha boshlaydi. Keyin yana aksiyalarni sotib olish talvasasi davom etadi. Bugun YuBTKda qimmatli qogʻozlar bilan shugʻullanuvchi Kliff Mergendalning kuni ogʻir kechadi.
Mashina «Plaza» mehmonxonasi oldida toʻxtadi. Koʻcha harakatida tiqin hosil boʻlib, mashinalar yurolmay qolgandi. Palmer gazetani oʻrindiqqa uloqtirdi. Shofyor uning bezovtaligini koʻrib turardi.
— Ser, sizga biror narsa kerakmi? — deb soʻrardi.
Palmer tashvishlanib:
— Nima boʻldi? — deb soʻradi.
— Siz nimadir dedingizmi, ser?
— Rostdanmi? — hayron boʻldi Palmer. Nahotki hayotimni ovoz chiqarib la’natlagan boʻlsam? — oʻyladi u. Nima, men hayotimni la’natlagan boʻlishim mumkinmi? Balki oʻz-oʻzimnidir? Lekin faqat oʻzimnimikin?
Tiqin boʻshashdi, chunki burchakda turgan politsiyachi koʻndalang koʻchalardan keluvchi mashinalarni oʻtkazib yubordi-da, Beshinchi avenyu boʻylab harakatga yoʻl ochib berdi. Palmer ketayotgan «Kadillak» quyon sakrashiga oʻxshab oʻrnidan otilib yurib ketdi. Bu harakat Palmerni oʻrindiq orqasiga qapishtirib tashladi.
— Kechirasiz, ser.
— Tashvish qilma, Jimmi. Hayda tezroq.
Shofyor muloyim kuldi. Palmer uyalib ketdi. U kayfiyatiga berilib ketganidan oʻzini noqulay sezib, buklab tashlangan gazetani qayta qoʻliga oldi.
Mashina shitob bilan bankka yaqinlashib borayotgan paytda Palmer oʻzicha tasavvur qildi: Kun tushlikka yaqinlashgan sayin quyosh nuri tik tushib, bankning yuqori qavatidagi oynavand xonani qizdirib yuborgandir. Hatto shiftga osilgan ulkan pardalar ham quyoshning oʻtkir nurlarini toʻsib qololmasa kerak.
Eh, agar ushbu tashvishlar faqat oddiy bosh ogʻrigʻidan iborat boʻlganda edi, oʻyladi Palmer, unda bu tongdan nafratlanish uchun menda qonuniy va tushunarli sabablarim boʻlishi mumkin edi. Va ikki dona aspirin xapdorisi hamma narsani joy-joyiga tushirgan boʻlur edi.
Lekin hozir unga chinakam azob berayotgan kasallikka qarshi dorini qayerdan olish mumkin? U ana shu mavhum jumboq bilan bankning markaziy darvozasiga yetib keldi. Mashinadan chiqarkan, shofyorga minnatdorlik bildirib, oʻz kaliti bilan bankka olib kiruvchi yon eshikni ochdi.

Oʻninchi Bob
Palmer yoʻl-yoʻlakay bosh irgʻab kotiba bilan salomlashib, oʻz xonasiga kirib, yozuv stoli tomon yurganida soat besh daqiqasi kam toʻqqiz edi. Stol yonida bir oz turgach, signal tugmachalariga koʻz yugurtirdi. Saf tortib turgan tugmachalardagi belgilar faqat undosh harflardan iborat edi. «Brkxrdt» degan yozuvli tugmacha deyarli hech qachon qariya bilan bogʻlanish imkonini bermasdi. Lekin Palmer shuni yaxshi bilardiki, barcha interkom chiroqli signallarning deyarli yarmi Berkxardt tugmachalari bilan bogʻliq edi. «Mrchndl» yozuvi YuBTK vitse-prezidanti va mas’ul kotibi Kliff Merchendal ismini bildirardi. U birinchi galda qimmatli qogʻozlar masalasi bilan shugʻullanar, bundan tashqari eng puldor mijozlar ishini olib borardi. Shu bilan birga u yana qimmatli qogʻozlar hamda ishonchnomalar boʻyicha boshqariladigan mol-mulk boʻlimi faoliyatiga rahbarlik qilardi. «Skrtr» tugmasi esa oʻz sohibiga ega emasdi, chunki Palmer kotiba vazifasini bajaradigan biror qizni tanlashga sira vaqt ajrata olmasdi. Oʻng tomondagi tugmachalarda boʻlsa boshqa ikki birinchi vitse-prezidentlar: Garri Elder va Fipps Kars (ayni paytda gʻaznachi ham) ismlari yozilgandi.
Palmer yozuv stoli tagidagi yashirin tugmachani bosdi. Oʻsha zahoti uning orqasidagi devor ilondek vishillab ochildi. Ichkarida javon koʻrindi. Palmer unga pal'to va shlyapasini ildi va devorni yana bekitdi.
Devor javonida sirli boʻlinma moʻjazgina bar shaklida yasalgandi. Unda ikkita shisha, beshtacha qadah va muz solingan chelakcha bor edi. Maxfiy ravishda telefonga ulash uchun moʻljallangan kichkinagina magnitofon ham oʻsha yerda saqlanardi. Bundan ikki yil avval, jamgʻarma banklari bilan olishuv paytida uni chindan ham ulashmoqchi edi. Garri Elderning ta’kidlashicha, yuqori qavatda va barcha filiallarda maxfiylik tartibi oʻrnatilgandi. Ish kuni yakunida Berkxardt oʻz kotibalarini savatchalardagi barcha qogʻozlarni yigʻishtirib yoqib yuborishga majbur etardi. Oʻsha olishuvda Berkxardt gʻolib chiqdi va keyin telefonlar maxfiy mikrofonlarga ulanmay qoldi. Aftidan, oʻylagan ishidan voz kechdi, shekilli.
Darvoqe, bu ishni bu yil qilsa ham boʻladi, oʻyladi Palmer. U oʻz oʻrniga oʻtirdi va ertalabki pochtani koʻrishdan oldin, xonasiga koʻz yugurtirdi. Stol qarshisidagi devorda yoʻlakdan olib kelingan Bark ishlagan rasm ilib qoʻyilgandi.
Xonaning olis devoridagi ulkan derazasi yonida endi qora haykal turardi. U bundan yetti yil oldin quyilgan boʻlib, ularning Chikagodagi hayoti davriga taalluqli edi, oʻshanda Edis uchala bolasini haykalda aks ettirish gʻoyasi bilan chiqqandi. Haykal ishlangan paytda katta oʻgʻillari yetti, kenjasi ikki, Jerri esa hali toʻrt yoshga ham toʻlmagandi.
Oʻsha paytda Edis bolalarining yoshligini e’tiborga olib, ularni yalangʻoch tasvirlashga e’tiroz bildirmagandi. Palmer haykaltaroshni hozir esladi, oʻsha xonimni Xanna Kerd deb atashardi. Uning haykallarida Xanna nimani tasvirlamoqchi ekanini tushunish mumkin edi. U keksa ayolmi, boyoʻgʻlimi yo qoʻzichoqmi, xullas, nima boʻlmasin, silliqlanmagan toshdan yasardi.
Mana endi, oradan yetti yil oʻtganidan soʻng, bu haykal Palmerga yoqa boshladi. Xanna Kerd oʻz ishini tugallaganda, Edis shodligining cheki yoʻq edi. Biroq oradan bir yil oʻtgach, haykalni chordoqqa chiqarib tashlashdi. Uni qandaydir koʻrgazmaga vaqtinchalik berib turish uchun ba’zi-ba’zida chordoqdan olib turishardi. Oʻgʻillarning toʻngʻichi Vudi, katta boʻlgani sari haykaldan kamchiliklar topardi, lekin kenjatoy Tommiga u juda yoqib qolgandi. Garchi bu asar «Uch farzand» degan nomga ega boʻlsa-da, Jerri uni «Dengiz tipratikonlari bazmi» deb atagandi.
Hozir haykalga qarab turib, Palmer unda tasvirlangan bolalarning qiyofalarida raqs alomati borligini sezdi. Bundan toʻrt yil muqaddam Chikagodagi tasviriy san’at instituti Kerdning haykalini oliygohga hadya qilish kerakligiga ishontirish uchun koʻp urindi. Bultur N'yu-Yorkdagi galereyalardan biri shu haykal uchun Palmerga oʻn ming dollar taklif qildi. Bu haykalni yasatish uchun ketgan puldan ikki barobar oshiq edi. Biroq Xanna Kerdning ogohlantirishicha, Palmer tushundiki, hozir bu buyumning narxi ancha baland turadi. Haykal Yevropadagi tasviriy san’at koʻrgazmasida ham namoyish etildi. Ital'yan va fransuz tanqidchilari bu asar ustidan goh kulishar, goh koʻklarga koʻtarib maqtashardi. Ushbu haykal tevaragida matbuotda koʻtarilgan shov-shuv uning narxini oʻn besh ming dollargacha koʻtarib yubordi.
Palmer bolalarining haykal portretini oʻzining xizmat xonasiga qoʻymoqchi ekanini Edisga aytgan paytida ular oʻrtasida janjal chiqdi. Ularning birgalikdagi hayotlarida, ayniqsa soʻnggi yillarda bunday janjallar tez-tez boʻlib turardi. Ular garchi ataylab chiqarilmasa ham, baribir, mantiqiy asossiz kelib chiqaverardi. Edis, «bahslashuvlar» deb atagan bunday mojarolar bir necha hafta davom etdi. Nihoyat Palmer Edisdan yashirin suratda haykalni San-Fransiskodan ( u yoqqa koʻrgazma uchun vaqtincha olib ketilgandi ) olib kelib N'yu-Yorkdagi oʻz xonasiga oʻrnatdi.
Buni hamma — Berkxardt, Xanna Kerdt, Zamonaviy sa’nat muzeyi, ayniqsa Mak Berns ma’qulladi. Bu borada Mak Berns ocherk yozib «Tayms»da e’lon qildi. Haykalning rasmini «Luk» jurnalida bostirdi. Bundan Edisdan boʻlak hamma mamnun edi. Palmer oʻzi bilan Edis orasiga sovuqlik tushishiga shu narsa sabab boʻldi deb ayta olmaydi. Oxir-oqibat soʻnggi paytlarda ular yashayotgan vaziyatni yanada chigallashtirish mumkin emasdi.
Shu haqda oʻylar ekan, Palmer ertalabki pochta jildini olib, undagi xatlarni koʻzdan kechira boshladi. Lekin mashinada ertalabki sayri paytidagi koʻngilsizliklarni eslab, kayfiyati buzildi.
Haykalga qarab, u haqda oʻylash unga hamisha qandaydir quvonch baxsh etardi. Eng avvalo u Palmerga bolalarni eslatardi. Bundan tashqari, haykalga qarab ruhiy madad olardi. Palmer bolalarining haykal tasviriga qaragan chogʻida undagi barcha koʻngilsizliklar tarqab ketardi. Hozir u aynan shuni his qilayotgandi.
U stolidagi xatlar uyumi ustidan bittasini olib, oʻqib koʻrdi. Xatda Long-Aylenddagi ishbilarmonlardan bir guruhi undan oʻzlari huzuriga borib, jamgʻarma va tijorat banklari oʻrtasida avj olib ketgan kurash haqida gapirib berishni soʻrashgan ekan. Keyingi xatda Palmer Kolumbiya universiteti binolari birining poydevorini qoʻyish marosimida qatnashishga taklif qilishgandi. Uchinchi xatga gazetalar reportyorlari uchun har yili uyushtiriladigan ziyofatga ikkita chipta tirkab qoʻyilgan ekan. Chiptalarda «joy prezidiumda» degan yozuv bor edi, demak unga soʻz berilishi mumkin.
Stoldagi xatlar uyumiga qarab, bu Palmer shaxsi tevaragida N'yu-York ommasi uchun tegishli reklama shov-shuvi vujudga keltirish niyatida Mak Berns sa’y-harakatining mevasi ekanini tushunish qiyin emasdi.
Interkomning qoʻngʻirogʻi jiringladi. Palmer tugmachalarga qarab, Berkxardt chaqirayotganini tushundi-da, goʻshakni koʻtardi.
— Xayrli tong, Leyn.
— Biror yaxshi gap bormi, Vudi? — qariyaning ovozi ancha tetik eshitildi. Bundan kechani ancha tinch oʻtkazganini bilsa boʻlardi.
— Kayfiyatingiz yaxshiga oʻxshaydi, — dedi Palmer. — Men esa bu yerda oʻtirib xatlar uyumini titib, turli-tuman yigʻilishlarga takliflarni koʻzdan kechirayapman. Qarang, Mak Berns mening haqimda qanday qaygʻurayapti.
— Biror foyda chiqarmikan?
— Long-Aylendda ma’ruza aytishga taklif etishyapti. Lekin u yerdagi omma bizga befoyda.
— U tomonlarda ommaning har qanaqasi yaxshi, — e’tiroz bildirdi qariya. — Bu judayam zarur, Vudi. Jamgʻarma banklari zoʻr berib oʻsha yerga intilmoqdalar.
— Unda men boshqa odamlar oldida gapirganim maqbul emasmi?, — dedi Palmer. — Mak Berns u yerda ishbilarmonlarni toʻplayapti. Ular shundoq ham bizlar tomonda-ku.
Berkxardt magʻrurona toʻngʻilladi:
— Ha, jin ursin, bizdan yuz oʻgirib koʻrishsin-chi...
— Men boʻlsam bizlarga zayom, qarz va boshqa har xil majburiyatlar orqali bogʻliq boʻlmaganlar bilan gaplashib koʻrishni afzal bilardim, — dedi Palmer. — Boshqacha, aytganda bizdan mustaqil boʻlgan odamlar bilan...
— Buni Bernsga ayt. — Qariya bir oz jim qoldi, keyin soʻradi: — U bilan yaxshi chiqishyapsanmi?
— U men uchun oʻzini oʻtga ham, suvga ham urishga tayyor. Oʻzi shunday deb ishontirdi.
— Tez-tez koʻrishib turasanmi?
— Shu hafta menga telefon qilolmasin deb oldini olib qoʻyganman. Haddan tashqari tashabbuskor. Xizmatdoshlarning doʻstligi oʻz yoʻliga, u boʻlsa, birodarlikning qarindoshlik rishtalarimi-ey...
— Faqat ehtiyot boʻl, uning gʻashiga tegma, Vudi, — sarosimaga tushdi qariya. — Xudo koʻrsatmasin, agar unga qanday munosabatda ekaningni bilib qolsa bormi... Bu greklar qanaqaligini oʻzing yaxshi bilasan.
— U grek emas, livanlik, — e’tiroz bildir Palmer. — Agar uni sal bosib qoʻymasam, choʻntagimga tushishdan ham toymaydi, uya qurib olib, xoʻjayinlik qila boshlaydi. Uning qilmishlari boʻgʻzimga keldi. Ketma-ket nonushtalar, tushlik, ziyofatlar, tungi klublar. Agar u bilan uchrashuvlardan bosh tortmaganimda, biror kecha toʻyib uxlay olmasdim.
— Senga ayollar ham taklif qildimi?
— Boʻlmasam-chi, bir necha bor.
— Xoʻsh?
— Nima, xoʻsh? — keskin gapirdi Palmer. — Bu odamning qanaqaligini oʻzingiz bilasiz-ku, axir, Leyn? Uning miyasi qanday tuzilganini bilasizmi? Hozirgi zamon siyosatidan saboqlar, ustiga ustak, Fillips Oppengeym uslubida pornografiya. Bunaqa shovvoz yashirincha suratlarga tushirib, qora kunga deb asrab qoʻyishdan ham toymaydi.
— Shu boisdan ayollarni rad etayapsan, shundaymi? — dedi Berkxardt.
Palmer gʻazablandi:
— Quloq soling, hali erta tong, siz bilan shu qadar nozik tomonlarga oʻtish shartmi, Leyn.
— Gapimni qaytarib olaman, — dedi Berkxardt va jimib qoldi. — Vudi, gʻashingga tegmoqchi emasman, lekin tushun, oʻzingni undan olib qochayotganingni sezmasligi kerak.
— Yoʻq, albatta. U buni sezmaydi.
— Ishonching komilmi?
— Yoʻq, albatta, yoʻq! — gʻazablandi Palmer. — Quloq soling, mendan juda koʻp narsa talab qilayotganingizni sezmayapsizmi?
— Tushunaman, — shoshib rozi boʻldi Berkxardt. — Siz Kalxeyn bilan uchrashdingizmi?
— Yoʻq hali. Siz bu savolni kecha kechqurun ham bergandingiz.
— Biroq bugun juda serzarda boʻlib qoldikmi, Vudi!
— Ha, adashmadingiz. — Palmer bir oz jim qoldi. — Siz bilan mutlaqo ochiqchasiga gaplashmoqchiman, Leyn. — Davom etdi u jimlikdan soʻng. — Men, albatta, yaxshi tushunaman, YuBTK singari yirik bankning faoliyat doirasiga juda murakkab jarayonlar kiradi. Bu borada muayyan yoʻnalishdagi ishlar tegishli mutaxassislar tomonidan olib boriladi. Bu shunday boʻlishi kerak. Lekin birinchi vitse-prezidentning ishi faqat Bern yetaklasa ergashib, son-sanoqsiz ziyofat va yigʻilishlarda nutq soʻzlashdan iborat emas, deb oʻylashga asosim bor.
Har ikkalasi ham bir muddat jim qolishdi. Ertalabdan Berkxardtning ahmoqona savollari bilan buzilgan kayfiyat Palmerga ehtiyotkorlikni unutishga olib keldi. Buni oʻzi ham tushunardi, lekin boshligʻining nima deyishini kutib, baribir yaxshi natijaga erishib boʻlmasligiga koʻzi yetdi-da, jim turishning xojati yoʻq, degan qarorga keldi. Qanday boʻlmasin, qari qarchigʻayga zarba berish kerak. Uning hozir shu qadar keskin tarzda aytganlari esa endi ahamiyatsiz.
— Ertalab nonushtani kim bilan qilayapsan? — soʻradi Berkxard.
— Berns bilan, albatta, yana kim bilan boʻlardi, — dedi alam bilan Palmer. — Oʻtgan hafta men unga uch marta rad etdim. Mening yana shunday qilishimni xohlaysizmi?
— Yoʻq-yoʻq, — javob qildi Berkxardt.
— Albatta, yoʻq.
— Unda men senga toʻgʻrisini aytaman, Vudi. Buni men kerak deb hisoblayman. Gap ikki narsa haqida. Birinchisi oʻzingga ma’lum. Garchi oʻtgan vaqt ichida buning naqadar muhimligini unutgan boʻlsang-da. Men jamgʻarma banklari bilan bogʻliq janjalli voqealarni nazarda tutayapman. Buning biz uchun naqadar katta ahamiyatga ega ekanini aslo unutmaslik kerak. Ochigʻini aytganda, buning hammasi senga bogʻliq.
— Men unga rozimasman.
— Koʻrinib turibdi.
Palmer boshligʻining ovozida keskin ohangni his etdi.
— Unda senga sodda shaklda tushuntirishga ruxsat ber. Bizlar, ya’ni tijorat banklari bu olishuvda yutib chiqishimiz kerak, aks holda ular bilan raqobat qilishimizga toʻgʻri keladi. Bu esa bizni xonavayron qiladi. Jamgʻarma banklari bizlar uchun oʻtmishda ham xavf tugʻdirardi. Lekin hozirgidek tahdidli emasdi. Bu yil ular gʻolib kelish uchun butun imkoniyatlarini ishga solyaptilar. Odamlar, pul, rejalashtirish hammasi shunga qaratilgan. Barcha tijorat banklari bu kurashga bizning bankimiz boshchilik qilishini kutayotir. Va biz sendan dadil sa’y-harakatlarni kutmoqdamiz. Sen nima qilgan taqdiringda ham, qanchadan-qancha hujjatlarga qoʻl qoʻyganingda ham biz uchun senga topshirilgan asosiy ish mana shu, allaqanday oʻtkinchi ishlar emas!
— Har holda bu narsa bank ishlariga bevosita daxldor emas.
— Yoʻq, albatta, — rozi boʻldi Berkxardt. — Sen uni qanday atasang: reklama, siyosatdonlik, hatto izquvarlik debmi-ey, ixtiyor oʻzingda. Faqat shuni unutmaki, sen bank vakilisan, yana qanday bank va buni koʻngildagidek amalga oshirish uchun chinakam bankir boʻlish kerak.
— Buni hamisha esda tutish unchalik oson emas. Berns bilan tungi klublarda vaqt oʻtkazish bilan ovora boʻlish va u tiqishtirgan mallasochlardan qochib qutulishning oʻzi boʻlmaydi.
— Xuddi ana shu meni suhbatimizning ikkinchi moddasiga oʻtishga majbur qiladi, — ehtiyotkorona davom etdi Berkxardt. — Bizning bankimizda oʻz axloq kodeksimiz mavjud. U har bir ilgʻor korxonada boʻladi. Bu kodeks, masalan, harbiy dengiz flotidagi singari qattiqqoʻl yoki yakshanbalik maktabidagidek zararsiz emas. Lekin baribir u mavjud. Biz oʻz xodimlarimizdan muayyan xatti-harakat belgilarini talab qilamiz va bunday masalalarda ularga ishonamiz.
Berkxardt jim boʻldi, Palmer qoshlarini chimirib oʻz oromkursisida oldinga siljidi. Qariya nega jimib qoldi? Balki fikridan chalgʻib ketgandir? Palmer jim oʻtirib, kutdi.
— Eng muhim talablarimizdan biri shundaki, xizmatchilarimizning shaxsiy muammolari ularning uyida qolsin va ishga xalaqit bermasin, — yana gapga kirdi Berkxardt.
— Shundaymi? — soʻradi Palmer gap nimadaligini hali tushunmay turib.
— Biz, albatta, bunga hamisha ham muvaffaq boʻlolmasligini bilamiz, lekin shunga ishonamizki, hamma shu tartibga amal qiladi. Ishonch bilan ayta olamanki, bu borada kamdan-kam yanglishamiz.
— Shunaqami? — takrorladi Palmer.
— Menga xushomadni bas qil, jin ursin! Nima haqida gapirayotganimni tushunib turibsan-ku, axir.
— Yoʻq, tushunmayapman, — dedi qat’iy Palmer va keskin soʻradi: — Sen ish vaqtida shaxsiy ishing bilan shugʻullanayapsan, demoqchisiz, shundaymi?
Unga javob berish oʻrniga Berkxardt birdan gapni boshqa yoqqa burdi.
— Bilasanmi, bir vaqtlar ushbu muassasa ancha kichik, maoshlar ham juda kam boʻlgan paytlarda bizlar ham butunlay boshqacha ohangda gaplashgan boʻlardik. Masalan, men aytgan boʻlardim: «Quloq sol, Bill, bu narsaning menga mutlaqo daxli yoʻq, men unga aralashishga urinmayman ham, lekin...» yoki shunga oʻxshash biror narsa. Afsuski, Vudi biz juda katta ishni boshlab qoʻyganmiz, maoshlar ham shunga yarasha boʻladi.
— Nimalar deyapsiz? — dedi hayron boʻlib Palmer.
— Koʻrayapsan-ku, bularning hammasi menda ham aks etadi, shuning uchun aralashishga majburman. Aralashmasdan ilojim yoʻq. Oʻtmishda esa... Lekin biz oʻtmishda yashayotganimiz yoʻq va sening ishing biz uchun hal qiluvchi ahamiyatga ega.
— Leyn, xudo haqi, aytsang-chi, oʻzi nima gap?
— Edis, — dedi qariya va uzoq jim qoldi.
— Edis? — soʻraganday qaytardi Palmer.
— Aniqrogʻi, sen Edis bilan, — javob berdi Berkxardt. Yana jimlik choʻkdi. Palmer uning ogʻir nafas olayotganini eshitdi. — Bunaqasi ketmaydi, Vudi, bu telefonda aytadigan gap emas. Yaxshisi klubda gaplasha qolaylik. Aytaylik, soat beshu oʻttizda...
— E-e, yoʻq, bunaqasi ketmaydi, — dedi Palmer. — Men sizni hoziroq koʻrishim kerak. Osongina qutulib ketaman deb oʻylamang.
— Demak, beshu oʻttiz.
— Leyn, men... — telefonni uzishdi.
Palmer gʻazab bilan «Brkxrdt» yozuvli tugmachani bosdi. Barmogʻi ogʻriguncha shu tarzda bosib turdi. Nihoyat, Berkxardt kotibasining ovozi eshitildi.
— Eshitaman, mister Palmer.
— Meni mister Berkxardt bilan bogʻlang.
— Urinib koʻraman, ehtimol unga liftda yetib olarman.
— Urinib koʻring! — qizga baqirib yubormaslik uchun u tishlarini qisdi, soʻng xotirjam ohangda: — Umuman, keragi yoʻq, — dedi.
Palmer telefon goʻshagini joyiga qoʻydi, oʻrnidan turib deraza yoniga keldi. Soʻng bolalari tasvirlangan haykalga qaradi. Har tarfdan yogʻilib turgan nurda farzandlarining yuzlari juda gʻalati koʻrinardi.

Oʻn Birinchi Bob
Palmer bankni Berns bilan uchrashuvga yigirma daqiqa kechikishni moʻljallab tark etdi. U Beshinchi avenyu boʻylab dadil odimlar bilan yurib borardi. Kuz quyoshining yengil nurlari siyraklashgan kashtan barglari orasidan oʻtib yerga yoyilardi. Kun kutilmaganda iliq keldi. Palmer pal'tosi bilan shlyapasini ish stoli ortidagi maxfiy javonda qoldirdi. U erkalovchi yengil havodan chuqur nafas olib borardi.
Yoʻl boʻylab unga duch kelayotgan barcha qizlar unga xushroʻy boʻlib koʻrinar, ularning yengil odim tashlashlari koʻzni quvnatib, dilni yayratardi. Doʻkonlarning koʻrgazma oynalarida hafsala bilan joylashtirilgan bashang buyumlar oʻzlarini koʻz-koʻz qilardi. Palmer odatdagidan tezroq yurib Ellik birinchi koʻchaga burildi-da, koʻzi bilan N'yu-Yorkning mashhur restorani «Yigirma bir»ning lavhasini qidira boshladi. U Oltinchi avenyuga yaqinlashganda birdan restoran Ellik ikkinchi koʻchada joylashganini esladi. U toʻxtab oʻyladi, bu xato — oʻziga xos ogohlantirish boʻlsa kerak, Palmer qoʻpol xatoga yoʻl qoʻyayotganga oʻxshaydi.
Oltinchi avenyu muyulishida turib, oʻtgan-ketganlarga qararkan, Palmer bu koʻchadagi ayollar bir mahalla narida koʻrgan xonimlardan qanchalik farq qilishi haqida oʻyladi. Lekin kayfiyati nega birdaniga oʻzgarib qolganiga tushunmasdi.
Uning kayfiyati tez-tez oʻzgarib turishi avvaldan ma’lum edi. Uning asosiy kamchiliklaridan biri shu edi. Bundan qutulish kerak deb otasi ham ta’kidlagandi.
Palmer endi Oltinchi avenyu boʻylab sekin, shoshmasdan yurib borardi. Bu yerdagi doʻkonlarning uniqqan koʻrgazma oynalarida turib qolgan buyumlar koʻzga tashlanardi. Devorlarda: «Shoshilinch, arzon sotiladi» degan yozuvlar koʻzga tashlanadi.
Otasining cheklanganligi Palmerning hamisha gʻashiga tegsa-da, oxir-oqibat u shunday xulosaga keldiki, otasiga uni oʻrab turgan dunyo bilan tabiiy muomala usuli boʻlib xizmat qilayotgan muhrlar toʻplami yordamida haqiqatni tiklash chindan ham ancha oson boʻlarkan.
Ellik ikkinchi koʻcha muyulishida Palmer qadamini sekinlatdi va atrofga alangladi. Bu yerdagi moʻ’jazgina doʻkoncha vaqtincha saylov mavsumi idorasiga aylantirilgan edi. Unda shahar mahkamalariga navbatdagi saylovga tayyorgarlik boshlab yuborilgandi. Doʻkonning devorlariga bittagina tashviqot varagʻining nusxalari yopishtirib tashlangandi. Bu suratlardan qirqta bir nusxadagi odam Palmerga tikilib turardi. Nomzod oʻrta yoshlardagi bir kishi edi. «Siyosat bu sizning ishingiz!» — deya uqtirardi Palmerga shiorlar.
Palmer Ellik ikkinchi koʻcha boʻylab horgʻin holda yoʻlini sharq yoʻnalishida davom ettirardi. U yoʻl boshidayoq oʻzini qamrab olgan quvnoq kayfiyatning saba¬bini aniqlashga urinardi. Tabiiyki, bu kayfiyatning Mak Berns bilan navbatdagi uchrashuvga hech qanday aloqasi yoʻq edi. Ha, Berkxardtning ertalabki valaq¬lashining ham bunga daxli yoʻq. U Palmerning «Yunayted benk» ishlaridagi hal qiluvchi roli haqida gapirdimi-ey. Va birdan Palmer tushundi, bu kayfiyat Berkxardtning Edis bilan munosabatlari masalasiga toʻxtalib oʻtgani tufayli edi.
U koʻchaning narigi tomoniga, choʻyan panjaralariga qarab toʻxtab qoldi. Panjara «Yigirma bir» restoranining old tomonini bezab turardi. Ularga argʻumoqlarni uchirib borayotgan poygachi chavandozlar tasviri oʻrnatilgan edi. Gap bu yoqda ekan-da. Palmer koʻchani kesib oʻtish uchun yoʻlga chiqmoqchi edi-yu, gʻizillab kelayotgan mashinalar oqimini oʻtkazib yuborish maqsadida yoʻlkaga qaytdi. Albatta, Berkxardt gapining ohangi nimanidir anglatib turar, u ham yozgʻirish, ham tanbeh sifatida yangradi. Qariya na faqat Palmerning Edis bilan oilaviy munosabatlarida, ayni chogʻda uning bankdagi ishga munosabatida ham tartib oʻrnatishga urinardi. «Bir paytning oʻzida ikki ayol bilan qanday yashash mumkinligi masalasi xususida,» — kulimsiradi oʻzicha Palmer.
— Mister Bernsning stoli qaysi? — soʻradi u restoranga kirgach.
— Marhamat, mister e...? — bosh ofitsiant parolni kutib qoldi.
— Palmer.
— Bu yoqqa marhamat, bu yoqqa, mister Palmer. — Bosh ofitsiant ta’zim qildi-da, Palmerni ergashtirib borarkan, mister Berns bir daqiqaga chiqib ketdi, hozir qaytib keladi, dedi.
— Qaytib keladi, deyapsizmi? — soʻradi Palmer oromkursiga choʻkarkan. — Menga limon poʻstlogʻi va toza martini olib kelishsin, — dedi.
Xuddi yerni yorib chiqqanday Berns paydo boʻldi, Palmerning yoniga oʻtirdi-da, qoʻlini uning yelkasiga qoʻydi.
— Xello, Vudi, — dedi u doʻstona. — Sizni kutdirib qoʻyganim uchun kechirasiz. — Tepada bir mijoz bilan uchrashuvim bor edi.
— Men hozirgina kelib turibman, — dedi Palmer, uning yolgʻoniga pand berish uchun.
— Juda soz. Nima ichasiz?
— Men buyurtma berib qoʻydim.
Berns bosh ofitsiantning nomini aytib chaqirdi.
— Menga oʻshandan bering.
— Xoʻp boʻladi, mister Berns.
— Taomnomani ham bering.
— Xoʻp boʻladi, ser.
— Bir quti «Gold fleyks» ham.
— Yaxshi, ser.
— Telefonniyam.
— Hozir, ser.
— Tezroq.
— Hozir olib kelaman, mister Berns.
— Yaxshi.
Palmer ularni qiziqish bilan kuzatib turdi.
— Ser, sizga biror narsa kerakmasmi? — soʻradi bosh ofitsiant.
Yomon zarba, qayd qildi oʻzicha Palmer, chunki u shu zahoti qaytariladi.
— Yoʻq, tashakkur, boshqa hech narsa kerakmas, — dedi «koptokni koʻtarib berib» Berns.
— Ixtiyoringiz, ser. — Bosh ofitsiant «koptokni toʻr yonida urib tushirdi». Bu halokatli zarba edi. Koptok toʻgʻri uchib borib raqib oyoqlari ostiga urildi. Berns qaqshatqich zarbaga uchradi: u koptokni qaytarishga emas, hatto raketkani koʻtarishga ham ulgurmadi. Bosh ofitsiant tantanavor joʻnavordi. Bernsning sargʻish koʻzlarida esa yovuzlik barq urdi. U Palmerga oʻgirildi, yovuz chaqin esa nigohida uzoq vaqt yonib turdi.
— Oʻylashimcha, Long-Aylend ishbilarmonlari huzurida soʻzlashga taklif etilganim, — dedi keskin ohangda Palmer, — u yerda koʻplab odam toʻplanishini ta’minlamaydi.
Berns unga tashvish bilan qarab, soʻradi:
— Nega unday deyapsiz?
Ofitsiant ularga martini olib keldi, qadahlarni stolga qoʻyib, orqasiga qaytdi.
— Oʻsha odamlar shundoq ham bizlar tomonda, — javob berdi Palmer. — Bizga esa hali ishontirishimiz lozim boʻlgan kishilar kerak.
— Ishbilarmon doiralar vakillari siz tomonda ekanini qayoqdan bila qoldingiz?
Yana bir ofitsiant paydo boʻldi va taomnomani berib ketdi.
— Chunki tijorat banklari oʻsha ishbilarmonlarni bizning choʻntagimizga oʻzlari solib qoʻydilar, — tushuntirdi unga Palmer. — Ular oʻzlarining bank amaliyotlarini biz orqali amalga oshirmoqdalar. Ular yana qayerda bank hisobi ochishlari mumkin? Bizlardan esa ular oʻzlariga zarur boʻlgan zayomlarni oladilar. Demak, ular bizlarsiz yashay olmaydilar.
— Biroq ularning kun koʻrayotgan garov qoʻyilgan pullari jamgʻarma banklarida saqlanadi, — e’tiroz bildirdi Berns.
Shu payt uchinchi ofitsiant paydo boʻldi, u «Gold fleyks» sigaretasi olib kelgandi. Berns na ofitsiantga, na sigaretasiga e’tibor qildi.
— Lekin bu masalani hal qilmaydi, — dedi Palmer. — Garovga pul qoʻyish uzoq muddatli bitim, uni oʻzboshimchalik bilan oʻzgartirish mumkin emas. Jamgʻarma banklari istagan odamning boshiga tushirish uchun ulardan foydalana olmaydi.
— Lekin bordi-yu, ularda garov pullardan ur toʻqmoq sifatida foydalanish imkoni paydo boʻlsa, uni shu yildayoq ishga soladilar, dedi Berns.
Toʻrtinchi ofitsiant keldi, uning qoʻlida telefon bor edi. U telefonni Palmerning tepasidagi uyaga uladi. Berns xoʻmrayib telefonga qaradi.
— Nahotki biz hozir aynan ish haqida gaplashsak? — soʻradi u.
— Ha, biz koʻp narsani muhokama qilishimiz kerak, — javob berdi Palmer.
— Vudi, bir necha daqiqaga boʻlsa ham qoʻyib tur oʻsha ishingni. Kel, avvaliga ichaylik. Bugun judayam boʻgʻilib ketdim.
— Nima, ertalab qiyin boʻldimi?
— Ertalab emas, butun tunni uyqusiz oʻtkazdim. Ertalab soat oltida yotdim, ikki soatgina mizgʻib oldim. Keyin Vik Kalxeyn bilan nonushta qilgani yugurdim.
— Ha-ya, Katta Vik bilan uchrashuvda siz xoʻrozqandday boʻlishingiz kerak.
Berns qoshlarini chimirdi.
— Iltimos, uni bunday atama. Mana besh yildirki ommaning bu laqabni unutishiga urinayapman.
— Nima, eshitilishi yomonmi?
— Yoʻq, laqab u haqda yomon tasavvur beradi. U koʻproq katta shaharning siyosiy korchalonlariga mos keladi.
— Nega endi, u chindan ham katta, ismi ham Vik, shubhasiz, u haqiqiy siyosiy xoʻjayin.
— Hamma balo shundaki, u bunaqa emas, — dedi Berns.
— Boʻlmagan gapni qoʻying!
— Siyosiy xoʻjayinlar endi umuman yoʻq. Bunday zotlar Ikkinchi jahon urushida qirilib ketdi, — ta’kidladi Berns.
— Jiddiy gapirayapsizmi?
— Albatta. Ayting-chi, hozir kim Tvid, Pendergast va Krouner singari kishilar bilan tenglasha oladi? Unaqalarni hozir uchratib boʻpsiz!
— Baribir, unaqalar bor hozir ham.
— Kim axir? Chikagolik Jek Arveymi? I-e, uning obroʻsini bir paytlar mashhur boʻlgan Ed Kelli yoki Bill Tompson obroʻsi bilan solishtirib boʻladimi? Yoxud N'yu-York korchaloni Karmin de Sapiomi? Uning guruhi Tammani urugʻi bilan amerikaliklarning demokratik harakat uchun tashkiloti oʻrtasida adoyi tamom boʻlayapti. Bu de Sapio uchun halokat bilan tugaydi.
— Shunga qaramay, — soʻzida turib oldi Palmer. — Agar biron narsaga erishmoqchi boʻlsangiz, aynan Vik singari odamga murojaat qiling. Faqat oʻshagina sizga kerak boʻlgan narsani muhayyo qilish imkoniga egadir.
Berns yelkalarini qisdi-da martini toʻlatilgan qadahni koʻtardi.
— Sizning sogʻligingiz uchun, — dedi u.
— Salomat boʻling, — dedi Palmer.
Bir muncha muddat indamay ichishdi.
— Oʻylashimcha, — deya soʻz boshlagan Berns toʻxtab, sharobdan bir qultum ichdi-da, davom etdi, — oʻylashimcha, hozir sizning siyosiy ma’lumot olishingizning ayni payti, Vudi.
— Nahotki men siyosatni shunchalik yomon bilsam?
— Yoʻq, albatta. Siz siyosat — bu hukumat oʻz harakatida amal qiladigan narsadir, deydigan holatda emassiz.
— Axir, bu shunday emasmi?
— Yoʻq. Aslo bunaqa emas. — Berns ingliz sigaretasini ochdi, quti ichidan bir donasini oldi, unga oʻylanib qarab turdi-da, dedi:
— Siyosat pul undirish usulidir, nufuzli shaxs boʻlish yoʻlidir.
— Lekin ayni paytda hukumat oʻz sa’y-harakatlarida siyosatdan foydalanadi.
—Bunday sa’y-harakatlar — siyosatning faqat qoʻshimcha mahsulotidir, — dedi Berns. — Uning haqiqiy ishi esa pul topishdir.
— Oʻta surbetlik.
— Nima qilibdi, — ishshaydi Berns. — Agar surbetlik menga har bir narsani ularni haqiqiy rangida koʻrish imkonini bersa, men e’tiroz qilmayman.
U sigaretani tutatib olish uchun engashdi va oʻt oldirgichdan chaqnagan olov uning ignatugmasidagi qimmatbaho tosh qirralarida yarqirab ketdi.
— Har qanday biznesda boʻlgani singari, — Berns ogʻzidan chiqargan tutunni qoʻli bilan haydadi, — siyosat kelishuvning harakatlantiruvchi kuchidir. Faqat siyosatda uni kontrakt deyishadi. Aslida bu soʻz boshqa amaliy sohalarda unga berilayotgan ahamiyatga uncha mos kelmaydi. Kelishuv... Bitim... U jim qoldi va xira yoritilgan zalga koʻz yugurtirdi: — Vik bilan nonushtaga tayyorlanayotib, men uchta ana shunday bitim tayyorladim. Mening sobiq okrugim Bronksda yosh yigit ishga muhtoj. Bu bitta bitim. Kelgusi oyda shtatda yoʻrgʻa otlar sinovi oʻtkaziladi. Vikdan ana shu sinovda faxriy mehmon sifatida qatnashishni soʻrashayapti. Bu ikkinchi bitim. Mening bir oshnamning doʻsti doʻkon ochmoqchi boʻlayapti, u iloji boricha tezroq litsenziya olmoqchi. Bu uchinchi bitim.
— Bularning hammasi uncha murakkab emasga oʻxshaydi, — dedi Palmer.
— Albatta, yoʻq. Endi bu yogʻini eshiting. Oʻz navbatida Vik ham menga ikkita ahdnoma tayyorladi. U yangi katolik kollejlarining binolaridan biri uning otasining nomi bilan atalishini xohlayapti. Bu uning birinchi bitimi. Nimani aytayotganimni tushunayapsizmi?
— Boʻlmasam-chi.
— Shunday qilib, fikrimga e’tibor bering. Ish murakkablashib borayapti. Hozirgina beshta bitim haqida gapirib oʻtdik. Keling, shulardan bittasini tahlil qilib koʻraylik. Masalan, birja aksiyalari bilan bogʻliq bitimni olaylik. Vikdan topshiriq olgach, men oʻz dallolimga sim qoqaman. Aksiyalar narxi haqida nima bilishini soʻrayman. Shu tariqa, u endi men bilan bitim tuzadi. Tasavvur qilingki, u bitim tufayli yuzaga kelgan majburiyatlarini bajara olmaydi. Lekin men oʻz majburiyatlarimni bajarishim kerak va men yangicha yoʻl tutaman — bizni aksiyasi qiziqtirayotgan kompaniyaning vitse-prezidentiga telefon qilib, ziyofatda uchrashaylik deb kelishib olaman. Bu mazkur bitimning ikkinchi bosqichi deylik. Undan aniq javob olish uchun men oʻz navbatimda uning bir xizmatini oʻrniga qoʻyishim lozim. Biroq nima bilan? Hozircha hech qanday tasavvurga ega emasman. Ziyofatni faqat bir narsani aniqlash uchun uyushtiraman, uning koʻnglini nima bilan ovlash mumkin? Balki unga mashinasi uchun qandaydir maxsus oyna kerakdir? Yoki u qaysidir faxriy lavozimni egallash niyatidadir? Ehtimol, poygaga ruxsatnoma olish ilinjidadir yoki biror mallasoch malak bilan tanishishni istar? Biroq shunday boʻlishi ham mumkinki, u mening asosiy savolimga javob berish uchun imkoni boʻlmas. Bu savolni unga hali berganimcha yoʻq. Shuning uchun bir yoʻla gazetalardan birining birja yangiliklari boʻlimi muharririga telefon qilaman. Axir u koʻp narsani eshitadi va biladi. Lekin undan kerakli axborotni olish uchun, uning oʻrniga oʻsha muharrirga qandaydir boshqa masala boʻyicha xabar izlab topish lozim. Bu nimani bildirishini tushunasizmi? Vik bilan bitta ana shunday kelishuvning oʻzi yana uchta qoʻshimcha bitimga yoʻl ochadi.
— Ha, bu yerda hammasi ayyorona uygʻunlashib ketyapti, — dedi Palmer.
— E-e, bu hali oddiy narsalar. Endi oʻz doʻkoni uchun litsenziya olishga harakat qilayotgan odamning taqdiriga daxldor bitimni olib koʻraylik.
— Bu Kalxeyn uchun uncha murakkab emas.
— Siz buni murakkab emas, deb hisoblaysizmi? Keling, tahlil qilamiz. Eng avvlo Kalxeyn shu maqsadga erishish uchun biror kuch-gʻayrat sarflashi kerakmi, deb oʻylab koʻrish kerak. Men unga faqat kelishuv doʻstimning oshnasi uchun zarur ekanini aytdim, biroq undan bu bitim men uchun qanchalik zarurligini ataylab yashirdim. Buning sababi juda oddiy. Bu mening doʻstimga — yirik va nufuzli mijozimga kerak! Litsenziyaga muhtoj boʻlgan odam esa, doʻstimning xotiniga amakivachcha boʻladi. Agar amakivachcha litsenziyani olsa, bu mening mijozim uchun jiddiy yengillik tugʻdiradi va bu uchun mendan cheksiz xursand boʻladi. Hammadan muhimi shundaki, u mening firmam bilan kelgusi oy uchun kontraktni yangidan tuzadi. Bu, bilsangiz, ellik ming daromad keltiruvchi mijozdir. Lekin agar Vik mening qanchalik manfaatdor ekanimni bilsa, u mening iltimosimni yirik bitimlar sirasiga kiritadi. Unda men u bilan kattaroq hisob-kitob qilishimga toʻgʻri keladi.
— Men shubha ham qilmagandimki, siz...
— Vudi, men hali asosiysini aytganimcha yoʻq. Bularning hammasi shu qadar aralash-quralash boʻlib ketganki... litsenziya masalasida bunchalik jon kuydirish shartmikin, buni Vikning oʻzi hal qilishi kerak. Mening iltimosim unga qanchaga tushishini hali aniqlash lozim. Men uning eski, qadrdon doʻstiman. Koʻp jihatdan bir-birimizga bogʻliqmiz. Shu boisdan u, balki biror narsa qilishga urinib koʻrar.
— Shunday boʻlishi ham mumkinki, siz bu litsenziyani ololmaysiz, shundaymi? — soʻradi Palmer.
— Ehtimol. Men aynan shunday boʻladi deyayotganim yoʻq. Lekin shunday boʻlishi ham mumkin, deb oʻylayapman. Bu oʻrinda men tavakkal qilaman. Ayni shu paytda men Vikka majbur boʻlmaslikni afzal koʻraman.
— Nega endi ayni shu paytda? — soʻradi Palmer.
— Bu haqda keyin aytaman, — va’da berdi Berns. — Endi Vik mening iltimosimni bajarishga halol urinib koʻradi deb faraz qilaylik. Ehtimol, Vik...
— Toʻxtang-chi, — uning gapini boʻldi Palmer, — boshim gangib qoldi.
— Mayli. Bu litsenziyani oʻtkazish uchun Vikning turli-tuman usullari bor. Xoʻp, siyosat masalalari boʻyicha birinchi saboqqa shuning oʻzi yetarli.
— Demak, bugun ertalab sizlar beshta kelishuvni muhokama qildingiz, a?
— Ha, beshta. Lekin ular bajarilguncha yana oʻn beshta qoʻshimcha bitim paydo boʻladi...
— I-e, bu geometrik progressiya-ku! Uning oxiri bormi?
— Ular sira tugamaydi, — javob berdi Berns. — Siyosiy bitimlar tugʻiladi va koʻpayaveradi, ularning har biri oʻz navbatida ikkita yoki uchta yangisini vujudga keltiradi. Shu tariqa, har kuni oʻnta bitim tuzishimga toʻgʻri keladi. Bir hafta davomida u oltmishtaga yetadi. Ular oʻz navbatida yuz elliktaga yaqin yangi ahdlashuvlarni vujudga keltiradi... lekin unutmangki, buning hammasini bir oʻzim qilaman. Bir soʻz bilan aytganda, men katta tomoshada markaziy siymoman...
— Naqadar ta’sirli, — mingʻirladi Palmer sharobni simirarkan. — Bu shahar puchmoqlarida shunday narsalar yuz bermoqdaki, bularni inson ongi qamrab olishga qodir emas!
— Ha, anchagina joʻshqin joy, — rozi boʻldi Berns. — Men oʻz umrimning oʻn yilini Gollivud deb ataluvchi yanada quvnoqroq shaharga sarfladim, lekin hozir dadil aytishim mumkinki, ular hozir qilinayotganlarga nisbatan bolalar oʻyinchoqlari edi. — Berns oʻgirilib qaradi, barmogʻini shaqillatib, boshini irgʻab, yonidan oʻtayotgan ofitsiantga dedi:
— Biror yaxshi narsa bormi, Genri?
— Qaynatilgan ajoyib mol goʻshti bor, mister Berns!
— Juda soz. Faqat yerqalampir qaylasi bilan. Siz-chi, nima xohlaysiz, Vudi?
— Yasmiq shoʻrva, — dedi Palmer. — yana haligi, nima edi...
— Rostbifli sendvich, — dedi Berns.
— Ha, shu yaxshi boʻlardi.
— Javdar nonli sendvich, Genri, — buyurtma berdi Berns ofitsiantga. — martinidan yana olib keling.
Berns istagan narsasi — hokimiyat, pul, xotinlar bilan maqtanishi mumkin edi. Hayotda bulardan boshqa yana biror narsa bormidi oʻzi? E, ha, aytmoqchi, xudo ham bor edi.
Kutilmaganda Palmer Bernsdan soʻrab qoldi:
— Ayting-chi, hayotdagi barcha quvonchlar uchun hali hisob-kitob qilinishiga ishonasizmi?
Berns oʻgirilib, Palmerga tik qaradi. Uning koʻzlari ehtiyotkorlik bilan Palmerga nazar soldi.
— Hisob-kitob qilish? — qayta soʻradi u. — Nima demoqchisiz, men uncha tushunmayapman.
— E, shunchaki, bir gap kelib qoldi-da.
— Oʻylaganingizni ayting, endi!
Oʻylamasdan aytgan gaplari uchun Palmerning oʻzidan jahli chiqib, qoʻlini siltab qoʻya qoldi.
— Oddiy gap. Agar hayotda biror yaxshi narsaga erishsang, buning uchun odatda, keyin tovon toʻlashingga toʻgʻri keladi, deb oʻyladim.
— Meni kechirasiz-u, Vudi, — dedi Berns qoʻlini Palmerga tekkizib, — lekin hozir siz mening otamga oʻxshab gapirayapsiz...
— Qiziq. Mening otam ham nuqul shuni uqtirardilar.
— Mohiyati jihatidan bu musulmonlar tamoyili: Olloh — Qahrli ilohdir.
— Kal'vinchilar xudosi ham shunday.
Berns gʻalati ishshshaydi, goʻyo ular ikkalasi ham hozir bir-biri haqida koʻngilsiz biror narsani bilib olganday boʻldilar.
— Aftidan, xudo ikkalamizda ham bittaga oʻxshaydi, — dedi u kulimsirab.
— Biroq siz mening savolimga javob bermadingiz? — eslatdi Palmer.
— Men unga qanday javob berishni bilmayman. Siyosatda ish qandayligini yaxshi bilaman. U yerda olayotgan har bir narsang uchun toʻlashing kerak, Vudi. Bu katta bozorga oʻxshaydi. Unda hamma savdo qiladi va ayirboshlaydi. Biror narsa olmoqchimisan? Boshqasi istayotgan narsani unga topib ber.
Palmer Bernsning ingliz sigaretasini olib, darhol gugurt chaqdi, Bernsga oʻz chaqmoq toshini yoqishga imkon bermadi.
— Agar bu shunday boʻlsa, men tushunmay turibman, nima uchun siz hozir Vik Kalxeynga tazyiq oʻtkazmayapsiz, toki u buni yirik kelishuv deb baholasin. — Palmer sigaretani zoʻr berib soʻrdi va muncha boʻsh boʻlmasa bu, deb oʻyladi, xuddi ichingga qizitilgan havoni tortayotganga oʻxshaysan.
— Men bu kelishuvni asrayapman, doʻstim.
— Nima uchun?
— Siz uchun, azizim, — javob berdi Berns va uning lablari alam bilan qisildi. — Faqat siz uchun.

Oʻn Ikkinchi Bob
Palmer «Yigirma bir» restoranidan Ist Rivergacha piyoda yurdi va Birlashgan Millatlar Tashkiloti binosidan shimolroqdagi moʻ’jazgina sayribogʻda bir oz oʻtirib dam oldi. Shundagina u oyoqlari ogʻriyotganini his qildi.
Uning Mak Berns bilan tushlik qilishi hali boshlanmasdan turib, toʻsatdan uzilib qoldi. Ofitsiant buyurilgan ovqatlarni keltirib, endi likopchalarga qoʻyayotganda telefon jiringlab qoldi. Bernsni qayergadir shoshilinch chaqirib qolishdi. U Palmerga taassuf bildirdi-da, kechirim soʻrab joʻnab qoldi.
— Yarim soatdan oshmay qaytaman, — deya ishontirdi u Palmerni.
Yigirma daqiqa davomida Palmer dasturxonga tortilgan ovqatlarni tanovul qildi, keyin restorandan chiqib, daryogacha sayr qilib, olti mahallani kesib oʻtdi. Kuz boʻlishiga qaramay, havo iliqqina edi, shaharni qoplab turgan bulut quyosh nurini ancha yumshatgandi. Esayotgan yengil shamol daryo yuzasini jimirlatardi. Shatakchi kema koʻpikli iz qoldirib suzib oʻtdi. Palmer uni nigohi bilan kuzatib qoldi.
Toza shamol uning chekkasidagi sochlarini silab oʻtdi. U birdan oʻzini yengil, erkin his qildi. U oʻngʻayroq oʻtirib olib, BMT Kotibiyati binosi sahnida bir-birini suratga olayotgan sayyohlarni tomosha qila boshladi.
Oilasi N'yu-Yorkka koʻchib kelganidan beri u birinchi marta oʻzi xohlagan narsani qildi. Odatda, uning ish kuni kimdir tomonidan belgilangan bitmas-tuganmas konferensiyalar, tushliklar, ziyofatlar, turli qoʻmitalarning majlislari, amaliy strategiya masalalari boʻyicha uchrashuvlar, ma’ruzalar, reportyorlar bilan muloqotlar, qoʻl qisib koʻrishishlar va suhbatlardan iborat boʻlardi. Bunday suhbatlar uning hiqildogʻiga kelgandi.
Uning ishdan tashqarigi hayoti ertalablari oilasi davrasida nonushta qilayotib, teatrlarga borish, dam olish kunlarini Edisning qarindoshi Jeyning Roklendkountidagi uyida qanday oʻtkazishi haqida borardi. Qolgan vaqti turli-tuman marosim tadbirlarida oʻtardi. Ana shunday tadbirlarni, turli koʻngilochar oʻyinlarda bolalari, xotini bilan oʻtgan shirin onlarini eslab ketdi...
Palmer Ozodlik haykalini miriqib tomosha qilish, Fulton baliq bozorida aylanish, Empayr steyt bilding tomiga chiqib atrofni kuzatish ham xalaqit bermasdi, degan qarorga keldi. Lekin gap bunda emasdi. Uning oʻzi uchun yangi boʻlgan bu shaharda aylangisi kelardi...
— ... bir marhamat qilolmaysizmi? — jarangladi uning tepasida ayol ovozi.
Palmer seskanib, boshini koʻtardi-da, koʻzlarini tepasida nimalardir deyayotgan ayolga tikdi.
— Kechirasiz, nima dedingiz? — soʻradi Palmer.
— E-e, bu juda oson. Siz mana bu yerga qaraysiz, keyin mana bu tugmachani bosasiz, — dedi ayol.
U oʻzidan nima istashayotganini nihoyat tushunib, asta oʻrnidan turdi. Oldida turgan ayol undan eri va qizchasi bilan birga suratga tushirishni soʻrayotgandi. Palmer «mayli» deganday bosh irgʻab, uning qoʻlidan fotoapparatni oldi.
— Biz suratda BMT binosi ham koʻrinib turishini xohlaymiz, — dedi ayol va sochlarini toʻgʻrilaganicha eri bilan qizi yoniga shoshildi.
Palmer fotoapparatni toʻgʻrilab, endi tugmachani bosaman deganda:
— Toʻxtang, — deb baqirdi ayol va qizchasining yelkasiga turtdi. — Jilmayib tur, qaddingni rostla va jilmayib tur.
Palmer kutib turdi. U bu narsa qizchaning joniga tekkanini payqadi. Otasi uyalinqirab turardi. Oʻzini tutishidan, «meni tajovuzkor xotinimga oʻxshatma» degani sezilib turardi. Qizcha nihoyat oʻzini bosib oldi, tabassum qildi va Palmer «shirq» etib tugmachani bosdi.
— Tashakkur! — qichqirdi ayol. Qizchasini qoʻliga koʻtarib olgan eri yuzini xotinining orqasiga yashirib, minnatdorchilik bildirdi. Ayol fotoapparatni olarkan, Palmerga shunday iliq tabassum hadya etdiki, u oʻzini juda noqulay sezdi.
— Arzimaydi, marhamat, — dedi mingʻirlab va oʻzini yengil his etib oʻrindiqqa choʻkdi.
Palmer ularning Birinchi avenyu tomon yurishayotganini koʻrib turardi, lekin ayol zoʻr berib chapga, BMT binosi tomon intilardi. Erkak qoʻli bilan oʻng tomonni koʻrsatib, oʻjarlik bilan oʻsha yoqqa yurardi.
«Mana oilaviy qalblar mushtarakligi», — oʻylardi Palmer ular ketidan qarab. Ular oʻzaro bahslashib va imo-ishora qilgancha koʻzdan gʻoyib boʻldilar. Faqat qizchaning qichqiriqlarigina ancha vaqt eshitilib turdi. Ular sayyohlar toʻdasiga aralashib, butunlay koʻrinmay ketdilar...
Palmer oʻgirildi-da, nigohini daryoga qaratdi. Shatakchi kemaning koʻpikli izi hanuz tarqalmagan va daryo yuzida qalqib turardi.
Manfaatlar mushtarakligi, birdamlik, oʻyladi yana Palmer. Oddiy hayvoniy hirs, arzimas unsurdan biror arzigulik narsa yaratishga intilish. Bizni oʻrab turgan hamma narsa ikkinchi darajali unsurga aylanadi, kundan-kunga yomonlashib boradi. Bu qanchalik tez yuz berayotganini hech kim sezmaydi ham, oʻylardi Palmer. Mahsulotlar sifati tushib ketyapti, arzonroq boʻlsa boʻlgani, tezroq sotilsa bas. Ajablanarlisi shundaki, bundan hech kim shikoyat qilmaydi. Buni hech kim sezmayotganga oʻxshaydi.
Odamlar televizorlarini qanday sozlashlarini kuzatishning oʻzi kifoya, fikr yuritardi Palmer. Televizordagi koʻplab quloqlar nimaga xizmat qilishini hech kim oʻylab koʻrmaydi. Shuning uchun ham televizor ekranidagi tasvirlar qingʻir-qiyshiq, goh yorugʻ, goh qorongʻi koʻrinadi. Ana shu quloqlar yordamida biror narsa qilish mumkin, lekin sozlay boshlasang, haligi yomon va xira tasvirlar ham oʻchib qoʻya qoladi. Yaxshisi, unga tegmagan, qulogʻini buramagan ma’qul. Baribir, bir yildan soʻng televizorning yangi rusumdagilari chiqadi, yangi, «aqlli» antennalar paydo boʻladi. Tashvishlanish shartmi?
Palmer choʻntagidan sigareta olib, maza qilib chekdi, uni oʻrab turgan toza havoga tamaki tutunini purkadi. Biroq yengil shabada shu zahotiyoq uni tarqatib yubordi.
Kayfiyatni sozlab olish kerak, oʻyladi Palmer. Kayfiyatga berilib ketsa boʻlmaydi. U oʻrnidan turdi, sigaretani yerga tashladi, poshnasi bilan bosib oʻchirdi-da, Birinchi avenyu boʻylab shaharning ishbilarmonlar mahallasiga qarab yurdi. Berkxardt bilan uchrashuvgacha hali ikki soatcha bor edi. Bemalol shaharni sayr qilib, istagan narsasini koʻrishga vaqt yetarli.
Shunday qilish oʻrniga, Palmer BMT binosiga borib, avtomat telefondan bankka sim qoqdi.
— Mister Palmer, biz anchadan beri sizni izlayapmiz, — javob berdi mallasoch kotiba. Uning ovozida ehtirom bilan birga gʻazablanish ohangi ham bor edi.
Uni eshita turib, Palmer oʻziga shaxsiy kotiba yollash kerak, degan qarorga keldi. Qandaydir ellik yoshlardagi oilali ayol boʻlgani ma’qul. U mening manfaatlarimni himoya qilishi mumkin.
— Men boʻlimlarimiz ishini tekshirgani borgandim, — javob berdi Palmer va shu zahotiyoq aldashimga hojat bormidi oʻzi, deb hayron boʻldi.
— Shunaqami, kechirasiz, — dedi kotiba qiz. Uning javobi ohangidan Palmer shuni tushundiki, uning yoʻqligiga zarur sabab borligidan kotiba xursand boʻldi. — Janob Berns besh marta telefon qildi, — davom etdi kotiba, «besh» soʻziga urgʻu berib.
— Uning oʻzi telefon qildimi?
— Ha, shaxsan oʻzi besh marta telefon qildi, — dedi kotiba qiz.
— Agar u yana telefon qilsa, unga tushuntiringlar, men hozir bandman. Yoʻl-yoʻlakay u bilan bogʻlanaman. Soat beshlarda yoki yaxshisi beshu oʻn beshlarda meni «Yunion lig» klubidan topishlari mumkin.
— Mister Berkxardt bilan birgami, — qoʻshimcha qildi kotiba, — Sizga mashinangiz kerak boʻlmaydimi?
— Yoʻq, yana qanaqa gaplar?
— Kunduzgi ikkinchi va uchinchi pochtalar olindi.
— Jiddiy gap bormi?
— Men pochtani ochganim yoʻq, mister Palmer.
— Mayli. Yana nima?
— Qandaydir mister Lumis qoʻngʻiroq qildi.
— Jozef Lumismi?
— Uning kotibi. U keyinroq yana telefon qilaman, dedi.
— Unga ham klubdaligimizni ayting. Bori shumi?
— Tagʻin mister Merchendaldan memorandum olindi.
Palmer koʻzini yumib, «uf»ladi, jahli chiqqanini bildirmaslikka urindi. Kotiba qizdan gʻazablanishi uchun hech qanday asos yoʻq edi. U oʻz majburiyatini sidqidildan bajarayotgandi.
— Rahmat sizga, — dedi u. — Men boshqa telefon qilmayman. Agar biror shoshilinch narsa boʻlsa meni «Yunion lig» klubidan topasiz.
Palmer goʻshakni ildi, avtomatga yana tanga tashladi-da, uy telefoni raqamini terdi. Goʻshakdan ayol ovozi eshitildi.
— Edis? — soʻradi Palmer.
— Salom, dada.
— Jerri, oying qanilar?
— Yangi uyimizda, ishchilarga nima qilish kerakligini tushuntirayaptilar.
— A-a, shunaqami? Jerri, Bentlida seni nimalarga oʻrgatishayapti oʻzi?
— Nimagayam oʻrgatishardi, oʻlguday zerikarli!
— Unda oddiy maktabda oʻqiganing ma’qul emasmi? Qaytaga ancha arzonga tushardi. Seni oʻsha yoqqa oʻtkazib qoʻyaymi?
— Rostdanmi? Jiddiy aytayapsizmi, dada? — xitob qildi Jerri. — Juda zoʻr-ku! Esini yegan morfiychilar va choʻntagida pichoq olib yuruvchi bezorilar bilan bir maktabga borish! Qanday yaxshi! Unda men oʻsha yerda oʻqishni boshlayman.
— Oyingga berib qoʻyish uchun yozib ol: Men bugun bir oz kech qolaman. Berkxardt bilan klubda uchrashuvim bor ...
— Dada? — goʻshakdan katta oʻgʻlining ovozi eshtildi. — Marhamat qilib ayting-chi, «Yunayted benk» hisobidagi pulning miqdori «Benk of Amerika»nikidan qancha oshiq.
Kutilmagan bunday savoldan Palmerning gʻazabi qaynab ketdi.
— Senga nima boʻldi? Banklardan birini yoki ikkalasini ham qoʻlga kiritmoqchimisan?
— Bu menga maktab uchun kerak. Men iqtisodiy mavzuda insho yozmoqchiman.
— Insho «Men bilgan banklar» degan mavzuda boʻladi, dada, — gapga aralashdi Jerri.
— Men hozir senga bankdagi vaziyatni aniq aytolmayman, — javob berdi Palmer oʻgʻliga. — Lekin manzara taxminan shunday: «Benk of Amerika»ning hozir toʻqqiz milliard besh yuz million miqdorida puli bor, bizda esa, taxminan, oʻn bir milliardga yaqin. Men faqat qoʻyilgan pullarni nazarda tutayapman. Aktivlar bilan sarmoyamiz miqdori oʻn ikki milliarddan oshadi.
— «Cheyz Manxetten»da-chi?
— Yetti milliardga yaqin.
— «Fyorst neshnl siti benk»da-chi?
— Bundan sal kamroq.
— Sen kecha mendan olgan oʻn sentni qaytarib berganing yoʻq, — eslatdi akasiga Jerri.
— «Menyufekchers benk», va «Kemikl benk»larda ahvol qanaqa?
— Ularning har biri uch milliarddan ancha kamroq mablagʻga ega. Nega endi sen singlingdan qarzga pul olayapsan.
— Yana qarzni qaytarib bermayapsan, — dedi Jerri.
— Chunki men inqirozga uchradim, — tushuntirdi Vudi.
— Vudi chindan ham lapashangga aylanib borayapti, — akasining gapini boʻldi Jerri. — Uyga qachon kelasiz, dada?
— Bugun sal kechroq boraman, — dedi Palmer.
— Mening soat toʻqqizda yotishimni bilasiz. Uxlab qolmasimdan yetib keling.
— Albatta, vaqtliroq boraman.
— Qanday yaxshi, — qichqirdi Jerri, — hozircha, dada! — Shu zahoti Vudining ovozi yangradi: — Dada, men hazillashayotganim yoʻq...
— Qaytib borganimda gaplashamiz. Xayr, — oʻgʻlining gapini boʻldi Palmer. Telefon hujrasidan chiqarkan, yonidan oʻtib ketayotgan odamlar oqimini kuzatib turib qoldi. Ularning harakati tinmasdi. Qayerdadir shu bino yonida va unga tutash uyda katta maosh oladigan amaldorlar ham kurrai zaminda tinchlikni asrab qolish uchun qandaydir harakat qilayotirlar. Ular oʻzlarining kichik tomoshalarini moʻ’jazgina idoralarda va kattagina tomoshagohlarda koʻrsatib, asta-sekin urush boshlangan tomonga siljib borayaptilar, lekin qandaydir yoʻl bilan tinchlikni saqlab turibdilar.
Bu chindan ham hayratlanarli edi. Yana shu narsa battar hayron qoldirardiki, sayyohlardan tashkil topgan bu ulkan ochofat yuhoni BMT binosida hech narsa qiziqtirmasdi. Ular uchun bu yerda duch kelgan biror mashhur shaxsga koʻz suzish, mayda-chuyda sovgʻa-salomlar olish, hashamatli bino sahnida suratga tushish boʻlsa bas.
BMT binosidan keyin Palmer general Grant qabriga duch keldi. Nihoyat u klubga yetib kelganida soat hali besh boʻlmagandi. Charchaganidan oyoqlari chinakam ogʻrib qoldi. Palmer darhol yumshoqqina charm divanga choʻkdi-da, viski buyurdi va Berkxardtni kuta boshladi.
Palmer bu klub a’zoligiga urushdan oldin qabul qilingan edi, undagi xizmat sifatining yuqoriligiga bir necha bor iqror boʻlgandi. Shularni oʻylab oʻtirganida yoniga bir xizmatchi keldi-da, qoʻliga beshta xabarnoma tutqazdi.
— Ser, ushbu nomalar siz uchun qoldirilgan.
Palmer unga minnatdorlik bildirib, nomaga koʻz yugurtirdi. Ularning beshtasidan toʻrttasida Mak Berns telefon qilgani yozilgandi. U soat 4.40 dan 4.55 gacha telefon qilibdi. Demak, Palmerning klubga kelishidan bir daqiqa oldin ham sim qoqqan ekan-da. Keyingi xatda Berkxardt belgilangan vaqtidan oldinroq kelishi yozilgandi. Chunki uning keyingi uchrashuv soat oltiga belgilangan emish.
Hamisha mana shunaqa boʻladi, dedi oʻziga Palmer, gʻijimlanagan xatlarni choʻntagiga solarkan. Ular endi egar ustida mahkam oʻtirishibdi.
U asta oʻrnidan turib, telefon hujrasiga qarab yurdi. Uni Berns idorasi bilan bogʻlashdi.
— Vudi, azizim, nima boʻldi?
— Men sizdan soʻramoqchiman: nima boʻldi? — deb.
—Ya’ni nima uchun aynan «nima boʻldi?» — hayron boʻlib soʻradi Berns.
— Axir, siz meni izlabsiz-ku, shunday emasmi?
— Ha-a, gap bu yoqda deng, — mingʻirladi Berns, keyin ehtiyotsizlik bilan qoʻshib qoʻydi: — E-e, hech gap yoʻq. Men faqat xafa boʻldingiz deb oʻyladim.
— Nima uchun?
— Uchrashuvimiz barbod boʻlgani uchun-da. Men qaytib borsam, siz ketib qolibsiz.
— Siz aytdingiz-ku, yarim soatdan soʻng qaytib kelaman deb, — eslatdi unga Palmer.
— Ha-ya, rost. Rojdestvo bayramiga menga yangi soat sovgʻa qilishingiz mumkin. — Oraga uzoq jimlik choʻkdi. Palmer birdan tushundiki, Berns barbod boʻlgan uchrashuv uchun aybni unga toʻnkashi hech gap emas. Palmerni qoldirib ketgani uchun oʻzini aybdor hisoblagan Berns eng avvlo uning qanchalik ranjiganini tekshirib koʻrmoqchi edi, keyin esa yuz bergan koʻngilsizlikning hammasi uchun mas’uliyatni unga yuklamoqchi boʻldi.
— Sizga ketishga toʻgʻri kelganidan juda afsusdaman, — dedi Palmer bir oz sukutdan soʻng. — Sizni juda yaxshi tushunib turibman va aslo ranjiganim yoʻq. — Yana jimlik choʻkdi. Palmer Berns hozir hammasini bosdi-bosdi qiladi va nizo barham topadi deb kutgan edi.
— Juda bema’ni ish boʻldi-da, — boʻsh kelmasdi Berns. — Gap shundaki, men siz bilan ikkita oʻta muhim masalani muhokama qilmoqchi edim. Endi boʻlsa, qachon uchrashishimni ham bilmayman, jin ursin.
— Ha, juda bema’ni ish, — tasdiqladi Palmer, adashganini tushunib. — Bu haqda tashvish tortmang, Mak, men hecham xafa emasman.
— Nima qilishni oʻzim ham bilmayman, azizim, — dedi Berns, bir oz jimlikdan soʻng. — Biz siz bilan ancha jiddiy ahvolga tushib qoldik.
— Mak, — dedi Palmer. Baribir bugun hech narsa qila olmasdik.
— Mayli, — dedi Berns. — Bugun kechqurun uchrashuvim bor. Soat 11. 30 da biznikiga boringlar.
— Bugunmi?
— Ha, bugun, — tasdiqladi Berns. — Bugun kechqurun. Aks holda uchrashuvimiz bir hafta orqaga suriladi.
— Bilmadim, bora olarmikanman. Men keyinroq xabar qilaman. Qayerga sim qoqay?
— Soat nechada?
— Sakkiz bilan toʻqqiz orasida.
— «Shambor» oteliga.
— Men telefon qilaman, koʻrishguncha. — Palmer javobini kutib oʻtirmay goʻshakni ildi. U Bernsdan, oʻzidan va shu ahmoqona arzimas oʻyinda qatnashishga majbur ekanidan juda gʻazabda edi.
U yana divanga oʻtirdi va qolgan viskini qultumlab icha boshladi. Palmer uzil-kesil shunga ishonch hosil qildiki, barcha qiyinchiliklar avval-boshdanoq vakolat muammosi tufayli ekan. Berkxardt bankda unga ikkinchi shaxs darajasini bergan, lekin bu hokimiyatdan qay taxlitda foydalanish vakolatini belgilamagan edi. Berns buni tushunib, ikkovidan qaysi biri rahbarlik qilishi kerakligini aniqlashtirishga urinmoqda. Uning doirasidagi erkaklar umr boʻyi shu oʻyin bilan band edilar. Ular teng vaziyatda boʻla turib ham xotirjam boʻlmasdilar va kim past, kim baland ekanini aniqlashga urinardilar.
Palmer avvallari bu oʻyinda qatnashmasdi — otasi ishining vorisi ekanligi unga ustunlik berardi. Bu faqat koʻrinishdangina shunaqa edi. U birdan ertalab Jo Lumis telefon qilganini eslab qoldi. Bu qoʻngʻiroq haqida qariyaga aytish kerakmikin?
Qiziq, oʻyladi Palmer, biz, axir, Lumis bilan tanish ham emasmiz. Ehtimol, qachonlardir otamni koʻrgandir. Jamgʻarma banklariga qarshi kurash bilan bogʻliq biror muammo Jo Lumisni menga telefon qilishga majbur qilgandir. Nima bu — yarashish yoʻlini qidirishmi? Ehtiyotkorlikmi? Yo sotib olishga urinishmi?
— Vudi! — baland ovozda chaqirdi uni Berkxardt.
Palmer choʻchib tushdi va qariyaga oʻgirildi. Berkxardt uning yoniga, divanga kelib oʻtirib ulgurgandi.
— Xatimni senga berib ulgurishganidan juda xursandman. Men tezda qaytib ketaman. Nima ichayapsan, jin ursin? Nahotki suv?
— Qariyb shunaqa, — javob berdi Palmer.
— Eski shotland viskisidan olib keling, — dedi u yetib kelgan ofitsiantga. — Soʻng Palmerga oʻgirilib, uning tizzasiga shapatiladi-da: — Xoʻsh, Berns bilan tushlik qanday oʻtdi? — deb soʻradi.
Palmer kuldi:
— Bu tushlikning eng qisqa turi boʻldi: ovqatni olib kelishganda, Bernsni qayoqqadir «yarim soatga» chaqirib qolishdi. Men bir oʻzim ovqatlandim va joʻnavordim.
— Shunday, turding-u, joʻnavordingmi? — dedi Berkxardt gʻazab bilan.
— U soʻraganiday, «yarim soat» kutib turdim.
— Nima, u kelmadimi?
— Kelib, kechirim soʻramadimi demoqchimisiz? — uning gapini boʻldi Palmer. Har holda u oʻzini aybdor his etdi.
— Men umuman buni nazarda tutganim yoʻq. U oʻzi xafa boʻlmadimi, shuni bilmoqchiydim. Oʻzing bilasan-ku, bu greklarni..
Palmer chuqur hoʻrsindi, gʻazabini zoʻrgʻa jilovladi.
— Birinchidan, u livanlik. Keyin esa, quloq soling, — u sekin, bosiq ovozda boshladi. — Bu odamning tana terisi «sherman» tankining zirhiga oʻxshaydi. Uncha-munchaga teshib boʻlmaydi. Hozir masala koʻndalang turibdi: yo siz menga unga oʻzim xohlaganimdek muomala qilish imkonini berasiz, yoxud bank tomonidan sarflanayotgan kattagina puldan berasiz, toki men oʻz joyimda yoki, aniqrogʻi, sizning ajoyib xonangizda oʻtiray, axir u boʻm-boʻsh turibdi.
— Men senga toʻla ishona...
— Agar shunday boʻlsa, qani buni isbotlashga bir urinib koʻring-chi, — dedi uning soʻzini qoʻpollik bilan boʻlib Palmer. Keyin jim qoldi va yelkalarini qisdi. — Juda afsusdaman, lekin menda ta’qib qilish belgilari paydo boʻlayotir. Bu Berns menga shunday ta’sir qilayotganidan dalolat, — qoʻshib qoʻydi u.
Berkxardt javob bermadi. Jimlik yanada choʻzildi, chunki ofitsiant viski olib kelgandi. Qadahdagi muz parchalarini aralashtirarkan, Berkxardt hamon jim oʻtirardi. Palmer qariya meni kechirim soʻrashga majbur etmoqchi shekilli, deb sukut saqlar va bu yogʻi nima boʻlishini kutardi.
Viski quyilgan qadahni labiga tekkizib, Berkxardt Palmerga oʻgirilib soʻradi:
— Bugun tushdan keyin qayerlarda qolib ketding?
Palmerning javob berishga shoshilmayotganini koʻrib, Berkxardt qoʻshimcha qilishga shoshildi:
— Men qamchi bilan savalash uchun soʻrayotganim yoʻq. Mening rostdan ham buni bilgim kelayapti.
— Sayr qildim. Vaqtni oʻtkazish uchun sayribogʻdagi kursida oʻtirdim.
Berkxardt oʻzicha nimadir deb toʻngʻilladi-da, viskidan bir qultum ichib, boshini quyi soldi.
— Demak, — dedi u, — men bu masalani oʻz vaqtida koʻtargan ekanman-da?
— Qanaqa masalani?
— Sening Edis bilan munosabating masalasini, — tishini gʻichirlatdi Berkxardt. — Ayni oʻz vaqtida, keragidan bir daqiqa ham oldinroq emas, — takrorladi u tantanavor ohangda.
— Demak, ertalab telefonda siz shu haqda gapirgan ekansiz-da? — soʻradi Palmer. — Avvallari buning sizga aloqasi yoʻq edi. Endi esa, vaziyat oʻzgargach, bu sizning ishingiz boʻlib qolibdi-da?
— Mutlaqo toʻgʻri, — rozi boʻldi Berkxardt.
— Edis bilan mening oramda nimalar boʻlayotganini ehtimol siz tushuntirib berarsiz?
— Yoʻq, albatta, — dedi Berkxardt.
— Kimdir ayta oladimi?
— Faqat sening oʻzing. Yoki Edis. — Berkxardt darhol qoʻshib qoʻydi: — Men, tabiiyki, Edisga biror narsa demoqchi emasman.
Palmer gʻazabi soʻna boshlaganini his etdi. Uning Berkxardtga rahmi kelib ketdi. Qariya hazilakam tashvish tortib, qaygʻuga botmagandi, axir?!
— Bu chetdan qaraganda qanday koʻrinadi? — soʻradi Palmer doʻstona ohangda. — Juda yomonmi?
— Yoʻq, aslo yoʻq, — dedi qariya, qoʻlidagi qadahdan koʻz uzmay. — Bu sen uchun, Vudi, juda qaltis mavzu ekanini tushunib turibman. Men otangni juda yaxshi bilardim. Otangchalik boʻlmasa-da, onangni ham bilardim... U soʻzini davom ettirgisi kelmadi.

Oʻn Uchinchi Bob
Klubning ichimliklar taklif qilinadigan pastki zali qariyb boʻshab qoldi. Berkxardtning ketganiga ham ikki soatcha boʻldi. Palmer gʻamgin, xayollari parishon, miyasida turli fikrlar gʻujgʻon oʻynardi. Boshligʻi tomonidan oʻylangan dilkash suhbat butunlay barbod boʻldi. Bechora Berkxardt. Bechora Edis. Bechora «Yunayted benk».
Palmer viskisini oxirigacha icharkan, eslashga urindi, bu ikkinchi, uchinchi yoki toʻrtinchi qadahmidi... soʻng oʻrnidan turdi, zalga koʻz yugurtirdi va yana oʻtirdi. U hali yana nimalar boʻlishini oʻylab dahshatga tushdi. Albatta, u tanlab olishi mumkin edi. Hozir yuz berayotgan narsa, hatto koʻp yillar mobaynida boʻlib oʻtgan voqealar unga qandaydir yovuz kuch tomonidan tiqishtirilgani yoʻq edi. Har holda unda hali tanlash huquqi bor edi. Mana, bugungi kechani olib koʻraylik. Palmer uyga, xotinining oldiga borishi va u bilan biror joyga; chaqirilgan ziyofatga, teatr tomoshasiga yoki qandaydir yigʻilishga tashrif buyurishi mumkin edi. Biroq unda boshqa imkon ham bor edi — Berns bilan uchrashishi mumkin edi.
— Ha, bunday tanlovning havas qiladigan joyi yoʻq, — dedi oʻziga-oʻzi Palmer, har ikki yovuzlikdan qaysi biri kamroq ekanini aniqlash ham qiyin.
U ofitsiantga yana bir qadah viski keltirishini buyurdi va xayolan Berkxardt bilan boʻlib oʻtgan suhbatga qaytdi. Uning birinchi vitse-prezidenti xotini bilan ajrashmoqchi yoki uni tashlab ketmoqchi ekanidan ham xavfsirayotgan qariyani xotirjam qilishga erishdimi yoki yoʻqmi, shuni aniqlashga urinib koʻrdi. Berkxardt Palmerning oilaviy kelishmovchiliklari bankdagi ishiga ta’sir qilishidan qoʻrqardi. Boshligʻining ta’nalari ahamiyat berishga arziydimi oʻzi, deya oʻzidan soʻrardi Palmer. Qariyaga bergan javoblari yetarli darajada ishonchli chiqdimikin? Qari qirchangʻini ishontira oldimi? Ehtimol.
Ofitsiant unga viski tutdi. Palmer maydalab ichishga kirishdi. Xayolan yana tanlov muammosiga qaytdi. Holbuki, tanlaydigan narsaning oʻzi tayinsiz edi va u nimani tanlashni ham bilmasdi.
Hal qilinmagan muammolar, umuman olganda mayda-chuyda narsalar edi. Biroq hozir nimadir qilish kerak. U oʻrnidan turdi va qoʻlida qadah bilan telefonga qarab yurdi.
U telefonchi qizga uy telefoni raqamini aytib, uni ulab berishga buyurdi. Ichganidan soʻng fikri tiniqlashib, u hozir nima qilmoqchi boʻlayotganin yaxshi anglab turibdi. Palmer ichgan paytida ongida nimadir oydinlashganday boʻlardi. Bu, odatda, uchinchi qadah bilan toʻrtinchi qadah oʻrtasida yuz berardi. Shunda u xolisonilla mulohaza yuritardi. Ayni shunday damlarda u oʻz qobigʻidan ajralib chiqib, bir chekkaga borib, yuz berayotgan voqealarni diqqat bilan kuzatib turganini his qilardi. Telefonchi qiz uyini ulab berishini kutarkan, hozir faqat bir chekkadagina emas, hatto oʻzimdan ham balandroqda turibman degan qarorga keldi.
Shunday ajoyib daqiqalarda barcha ziddiyatli harakatlarida va eng murakkab vaziyatlarda ham masalani toʻgʻri hal qilishga qodir edi. Masalan, uning hozirgi vaziyatda oʻzini tutishini olaylik. U telefon orqali uyi bilan bogʻlanib, qat’iy qarorga kelishi lozim boʻlgan odam rolini oʻynayapti. U dadil odam. Qarorning yechimi yetilayapti.
Yoʻq. Bularning hammasi mugʻambirlik, xolos.
U qoʻngʻiroqni eshitdi: uning uyida telefon jiringladi. Palmer — chetdan kuzatuvchi — ushbu qoʻngʻiroqning haqiqiy maqsadini mutlaqo aniq koʻrib turibdi. Goʻshakni qoʻlida ushlab turgan Palmerga bahona kerak, u butun mas’uliyatni xotiniga agʻdarish uchun shunday qilayapti. Xotini esa bundan hatto shubha ham qilmayotir. Biroq tanlovni aynan u, faqat xotinining oʻzi hal qilishi lozim.
— Allo?
— Jerri, oyingni telefonga chaqir.
— Oʻsha oyining oʻzi menman. Nima gap, azizim?
— Iy-e, bu senmisan, Edis? — Palmer bir zumga jimib qoldi va tili bilan lablarini yaladi. — Men klubdan telefon qilayapman.
— Bilaman, u yerda Leyn bilan birgasizlar.
— Qayerdan sim qoqayapsan? Voy, ha. Xoʻp, mayli.
— Ishlar choʻzilib ketdimi?
— Battar boʻldi, — javob berdi Palmer, yolgʻon gapirmaslik uchun javobdan qochib. — Men keyinroq Berns bilan yana uchrashuvim kerak.
— Keyinroq degani qachon?
— Qachonligini hali aniq bilmayman, — dedi yana yolgʻon gapirishdan qochib, lekin haqiqatni gapirishni ham ep koʻrmay. — Bugun bizda biror ish belgilanganmidi?
— Biror rejamiz yoʻq edi.
— Nahotki hech narsa?
— Men faqat bolalarni ertaroq ovqatlantirmoqchi edim, keyin ikkalamiz bemalol ovqatlanardik.
— Hech qanaqa kechalarga, tomoshalarga takliflar-chi? Hech qanaqa qabullar yoʻqmi? — soʻradi u.
— Yoʻq.
Edisning bir boʻgʻinli javobi juda keskin eshitildi. Gapning ohangidan Palmer uning dilini ogʻritganini tushundi.
— Ey, xudo, juda afsusdaman, — ingradi Palmer. — Shuncha vaqt mobaynida ikkalamiz birga oʻtkazadigan yagona oqshom. Shuni ham men buzsam-a!
— Men ham juda afsusdaman, azizim, — endi ancha yumshoq javob berdi Edis. — Mayli, hechqisi yoʻq. Boshqa safar oʻzimiz uchun ana shunday biror kecha toparmiz yana, — qoʻshib qoʻydi xonim. Uning odatdagi ohangda gapira boshlagani Palmerda shubha uygʻotdi: uning uyda oʻrnatgan qat’iy kun tartibi erining kelishi bilan oʻzgarishi dargumon.
— Men issiqqina hammomga tushaman-da, ertaroq yotib uxlayman, — dedi Edis.
— Ha, sen haqsan, — rozi boʻldi Palmer. — Men uyga soat nechada qaytishimni aniq ayta olmayman.
— Vaqtni yaxshi oʻtkazishga harakat qil, azizim.
— Rahmat. Demak, meni kutmasdan yotib uxlayver.
— Yaxshi. Xayrli kech, — dedi Edis.
Suhbat tugadi. Palmer goʻshakni ildi. U qoʻlida qadah bilan divanga qaytarkan, bolalariga xayrli kech tilashni judayam istaganini eslab qoldi.
Palmer oʻtirgach, qoʻlidagi qadahni uning olidida turgan pastqam jurnal stolchasining eng oʻrtasiga qoʻydi. Bir chekkada turib ushbu sahnani kuzatayotgan boshqa Palmer esa soʻradi: stolcha yonida oʻtirgan Palmer bolalariga xayrli kech tilashni shunchalar xohlagandimi? Hozir telefonga qaytib borib yana sim qoqish uchun uning istagi yetarli darajada kuchlimikan? Lekin shu zumda uning oʻzini anglash qobiliyati soʻndi. Palmer nimadir deb toʻngʻilladi, balki uni ziyraklik bilan kuzatib turgan oʻzining ikkinchi shaxsini choʻchitib yuborgandir. Palmerning ikki shaxsi yagona butunlikka birlashib, shaxsiy qalbini tutib turishdan hech qanday ma’ni yoʻq deb oʻzini ishontira boshladi.
Nima boʻlganda ham u bir narsaga erishdi: bugungi oqshom xususida Palmer uchun qarorni Edis qabul qildi. U oilasi xotirjamligi uchun Bernsning ahamiyatini hisobga olib, hech qanday tashvishga oʻrin qoldirmadi va shu bilan qismatini tanlaganini oʻzi ham bilmay qoldi. Shu tariqa Edis sogʻlom fikrli va tushunadigan rafiqa ekanini namoyon qildi.
Kutilmaganda paydo boʻlgan taqdir hazilidan gangigan Palmer hali lab tekkizilmagan qadahga e’tibor ham bermay oʻrnidan turdi. Asta-sekin lift tomonga yurarkan, Berns bilan uchrashuvgacha qolgan bir necha soatlik vaqtni qanday oʻtkazsam ekan deb oʻylab borardi. Buning ustiga uyga bormaslikka qaror berganidan oʻzi ham hayron edi.
U shu yerda, klubda qolishi, ovqatlanishi, keyin jurnallarni koʻzdan kechirishi yoki belgilangan vaqtgacha mizgʻib olishi ham mumkin edi. Liftning eshigi ochilib, Palmer ichkari kirdi.
— Mister Palmer, siz pastgami?
— Ha, — dedi u.
Koʻcha hali yorugʻ, lekin ancha sovuq tushgandi. Palmer Park-avenyu boʻylab bir necha mahalla yurdi. Grand Sentral-Terminal vokzaliga qirqinchi koʻcha bilan yurib, mashinalarning tinimsiz harakatini kuzatdi. Qirq ikkinchi koʻchaga yetgach, u gʻarbga burildi va Beshinchi avenyuga chiqdi. Kutubxona oldida toʻxtab, kursida birpas oʻtirsam deb oʻyladi. Havo sovuq boʻlgani uchun bu fikridan qaytdi. Nihoyat, bank binosiga yetib keldi.
U tepaga koʻtarilib, oʻz xonasiga borishga va bolalari aks etgan haykalni koʻrgisi keldi. Bu — uning uyiga bormagani va bolalariga xayrli kech tilamagani uchun tazarru boʻladi, deb oʻyladi.
Shu payt hujrada qorovulning qorasi koʻrindi.
— Mister Palmer, ser, yana ishlamoqchisiz, shekilli? — hazillashdi u.
— Yarim kun bu yerda, yarim kun u yerda, — mingʻirladi javoban Palmer hazil ohangida.
U lift tugmasini bosdi, eshiklar ochildi. Ichkari kirgach, «YuQ» tugmasini bosdi.
— Tagʻin, haligi... — eshitildi orqadan qorovulning ovozi.
— Nima dedingiz? — qayta soʻradi Palmer. Lekin liftning eshigi yopilib, qorovulning ovozi oʻrniga, «siz yuqori qavatga chiqayapsiz» degan soʻzlar yangradi.
Palmer liftdan chiqib birpas kechki osmon ufqiga zavq bilan qarab turdi. Keyin yoʻlak boʻylab oʻz xonasiga qarab yurdi. Elektr tugmasini bosgan edi, xona kunduzgidek yorugʻ nur bilan toʻldi. Palmer haykal yoniga keldi. Soʻng ish stoliga qarab yurdi. Stolga oʻrnatilgan tugmani bosgan edi orqadagi devor javon ochildi. Javon tokchasining olis burchagida «Old Fitsjerald» viskisining shishasi turardi. Shishaga qarab turgan Palmerga birdan ayol kulgisi eshitildi. U keskin orqaga oʻgirildi, xonada hech kim yoʻq edi. Qiziq, qayoqdan keldi bu ayol kulgisi?
Palmer eshik oldiga keldi va ostonada toʻxtadi. Yoʻlakning narigi tomonidan qandaydir ovozlar kelardi. Palmer yumshoq gilam ustida ohista yurib eshikkacha keldi. Bu reklama va axborot boʻlimining eshigi edi. U xona ichkarisiga moʻraladi. Yorugʻ nurdan uning koʻzlari qamashib ketdi. Bu boʻlim xonasi ham Palmerning xonasi singari oddiygina ekan. Unda sakkiz kishi ishlardi. Xonaning yarmi toʻsib qoʻyilgan edi. Bu yerda bankning reklama va axborot masalalari bilan shugʻullanuvchi vitse-prezident oʻtirishi kerak edi. Biroq bankda bu lavozimda hech kim yoʻq edi: Berkxardt uni ortiqcha deb hisoblardi. Bunda u Palmerning tajribasini e’tiborga olib shunday oʻylardi. Mazkur boʻlim mudiri vazifasini miss Kleri bajarardi. Boʻlimda bundan tashqari yana ikkita xodim, ikkita texnik kotiba va yugurdak hamda ekspeditor vazifasini bajaruvchi rotatorchi1 ishlardi.
Virjiniya Kleri stolning bir chekkasida oʻtirib, qizlardan bittasi gapirib bergan narsa xususida kulayotgan edi. Palmer bu qizning familiyasini doimo chalkashtirib yurardi. Palmerning liftda tepaga koʻtarilganini bu yerdagilarning hech qaysi biri eshitmagandi.
— Xuddi oʻsha narsa menda ham yuz berdi, — dedi miss Kleri. — Faqat shotland viskisi oʻrniga allaqanday aralashma ekan.
U oʻrnidan turib, qoʻllari bilan sonlarini silab qoʻydi, qora yubkasini toʻgʻriladi. Keyin, yozuv mashinkasida ishlayotgan qizga engashdi:
— Shoshilsang-chi, kech qolib yurma tagʻin...
Palmer yarim ochiq eshik oldida turib, ularni kuzatardi. Bu yerdan unga orqa oʻgirib turgan qizning faqat yelkasi koʻrinardi, lekin u Virjiniya Klerini, uning qaddi qomatini yaqqol koʻrib turardi.
Virjiniya Kleri N'yu-Yorkdagi bank ishlari va barcha ishbilarmon doiralar bilan bogʻliq hamma gazeta va jurnallarning reporter va muharrirlarini bilardi. Shuning uchun ham bank boshqarmasi unga yiliga oʻn bir ming dollar maosh toʻlashni lozim topdi. Lekin har qanday vaziyatda ham Kleri kotib yordamchisidan yuqori lavozimga koʻtarila olmasdi. Ammo hozir unda bu lavozim ham yoʻq edi. Bunga erishguncha hali koʻp suvlar oqib oʻtishi lozim. Agar uning oʻrnida erkak kishi ishlaganida boshqa gap edi.
— Boʻpti, — dedi Kleri, — endi bularning hammasini ovoz chiqarib oʻqi. Men boshliq uchun uning nusxasini solishtirib chiqaman. Keyin uyga ketishing mumkin.
— «Yunayted benk end trast kompani» xabari, — deya oʻqiy boshladi qiz. — N'yu-York Siti. Ushbu ma’lumotlar bilan bogʻliq boʻlgan masalalar yuzasidan 4108 telefoni orqali Virjiniya Kleriga murojaat qilinsin. 7 oktabr, chorshanba kuni ertalabki gazetelarda bosib chiqarilishi moʻljallanmoqda...»
— Yoʻq, — uning soʻzini boʻldi Virjiniya Kleri. — Kelinglar, «ertalabki gazetalarda» soʻzini oʻchiramiz. Oddiy axborot matnini bunchalik boʻrttirish kerakmas. Menga sarlavhasini qaytarib oʻqi-chi...
— «Jamgʻarma banklari sotsializmning maxfiy ravishda kirib kelishiga koʻmaklashmoqda, — dedi Palmer Long-Aylend ishbilarmon doiralarining vakillariga».
— Davomini oʻqi.
— «Kecha kechqurun «Yunayted benk»ning birinchi vitse-prezidenti Vuds Palmer-kenjatoy Nassau-Saffolk tumani ishbilarmonlar doirasi rahbarlarining yigʻilishida jamgʻarma banklarini sotsializmning kirib kelishiga yordam berayotganlikda aybladi, — deb oʻqidi qiz, — bu narsa xususiy tashabbus hisobiga amalga oshirilmoqda.
U Long-Aylend ishbilarmon doiralarining vakillariga Qoʻshma Shtatlarning rivojlanishi va gullab yashnashi aynan xususiy tashabbusga asoslangan ekanini eslatib oʻtadi. Xususiy tashabbus hamisha ularning amaliy muvafaqqiyatiga xizmat qilib kelgan. Ammo jamgʻarma banklari, deb uqtirdi u, oʻz sohibiga ega emaslar. Ularda aksiyalarning egalari ham, sof sarmoya ham yoʻq. Buning oʻrniga banklarda oʻzboshimcha toʻdalar hukmronlik qilmoqdalar, ularga hech narsa qarshilik qilmayapti. Ular qishloq joylariga kirib borib, mogʻor bogʻlamoqdalar, tevarak atrofdagi mavjud barcha erkin pullarni yutib yubormoqdalar va ularni cheklangan sohalarga sarflamoqdalar. Bundan esa hayotning barcha sohalari zarar koʻrmoqda... quyida Palmerning uchrashuvda soʻzlagan nutqining matni toʻla berilayotir».
Virjiniya Kleri bir oz jim turdi-da, keyin dedi:
— Birlashmaga nisbatan qaysi soʻz keskin jaranglaydi? «Olomon»mi? Yoʻq... «Beqiyofa gazanda». Mana! Bizga aynan mana shu kerak. Juda zoʻr.
— «Gazanda» bilan «Xavfli maraz» bitta jumlada-ya? — shubhalanib soʻradi qiz.
— Nima qilibdi?
— Bilmadim, — javob berdi qiz, matnga tuzatish kirita turib. — Menimcha, juda qoʻpolga oʻxshaydi.
— Sen haqsan, — rozi boʻldi Virjiniya Kleri. — Jamgʻarma banklari millionlab pul qoʻyuvchi mijozlarga ega, ularning jahllari chiqishi mumkin, agar... — U gapini toʻxtatib, oʻylanib qoldi. — Ammo buning nimasi yomon? — soʻradi u — Qolaversa, ularning jahllari chiqdi ham deylik. Xoʻsh, nima qilibdi? Ular kimdan gʻazablanadilar? Palmerdanmi? Ular uchun Palmer kim oʻzi? Ular kim bilan bogʻliq boʻlsalar, oʻshalardan — jamgʻarma banklaridan jahllari chiqadi. Keyingi safar, ular joriy hisobdan pul olishayotganida yoki qoʻyayotganda, albatta, yoqimsiz savollar bera boshlaydilar. Bularning hammasi mantiqan toʻgʻri.
— Sen oʻzing bilan gaplashayapsan, — dedi qiz va oʻrnidan turib kerishdi. — Men uchun bularning hammasi quruq gap.
— Ha-a, — dedi choʻzib Virjiniya Kleri, qoʻli bilan sochini silab qoʻyarkan. — banklar oʻrtasida avj olib ketgan kurash bilan kimnidir qiziqtirish unchalik oson ish emas. Koʻpchilik uchun bu juda zerikarli ermak. Ular hatto bir toifadagi bankni boshqasidan ajrata olmaydilar. Toʻgʻri, ularga sotsializm toʻgʻrisidagi ba’zi narsalar ma’lum. Ular buning nima ekanligini bilmaydilar. Lekin ularning tasavvurlarida sotsializm qandaydir maxluqqa oʻxshaydi.
Qiz kulib yubordi va sumkasini oldi.
— E, sening raqibing boʻlishni istamasdim, tutgan joyingni uzib olasan, — deganicha eshikka qarab yurdi. Palmer yashirinishga ulgurmasligini tushundi. U dadil eshikni ochib ichkari kirdi.
— Bir yarim maoshga ishlayapsizlarmi? — dedi u jilmayib.
Qizlardan biri (Frouli, Roulins yoki ismi boshqachamidi) kutilmagan bu holdan chinqirib yubordi, qoʻllari bilan koʻksini changalladi, ammo Palmerni tanib, yengil nafas oldi.
— Shunaqayam qoʻrqitasizmi, mister Palmer, — dedi shikoyatomuz va jilmayishga urindi. — Xayr, — deb qoʻshib qoʻydi liftga qarab yurarkan.
Palmer Virjiniya Klerini kuzatib turdi. U boshligʻi kirib kelganidan beri qimir etmay oʻtirardi. Tashqarida liftning ochilib, yopilgani eshitildi.
Virjiniya tili bilan lablarini yalab qoʻydi. Lablari ancha qalin ekan, oʻyladi Palmer.
— Kechki amaliyotlarimizda sizni juda kam koʻramiz, — dedi nihoyat Virjiniya.
— Men yoʻlaklar boʻylab, oyoq uchida yurib xodimlarni kuzatishni yaxshi koʻraman.
— Menga jamgʻarma banklari yuborgan josusga oʻxshab koʻrindingiz. Hatto sianli kaliy ichmoqchi ham boʻldim.
— Iy-e, qiziq tomosha boʻlarkan-da.
— Keyin mundoq qarasam, sizda uzun va patak soqol yoʻq ekan. Shuning uchun ham oʻzimiznikilardan boʻlsa kerak deb oʻyladim.
— Keyingi paytlarda men buni tekshirib koʻrganim yoʻq, lekin shu yerda ishlayotgan boʻlsam kerak deb oʻylayman. — U miss Kleri ushlab turgan mumqogʻozni oʻz qoʻliga oldi, soʻng stol ustiga, joyiga qoʻydi-da, Virjiniyaga tikilib qaradi. Unga yaqin turgani uchun uski qovogʻiga yupqa qilib zangori surma surilganini, koʻzlarining chekka burchagiga qora chiziq tortilganini koʻrdi. Palmer unga hech qachon bunchalik yaqin turmagan edi. Xonasining kattaligi bunga imkon bermasdi.
— Nutqlarni siz yozasizmi? — soʻradi Palmer. — Men bu ishlar Mak Bernsga topshiriladi deb oʻylardim.
— Ma’ruzalar loyihasini hamisha men tayyorlayman, — deb javob berdi Virjiniya.
— Qiziq, bu haqda u hech narsa demagandi, — jilmaydi Palmer. — Menimcha, sizning va uning bank haqidagi bilimlaringiz zigʻircha ham kelmaydi.
— Shunday ham deylik. Lekin, Mikelanjelomi yoki boshqa birov aytganiday mushukning suratini chizish uchun mushuk boʻlish shart emas.
— Negadir Mikelanjeloga oʻxshamaydi, — dedi Palmer va stolning chekkasiga oʻtirib, gazeta qirqimlari yopishtirilgan taxtaga nazar soldi. — Bordi-yu, bizlar boshqa sohada ishlaganimizda-chi? Siz boʻlsangiz, Mak Berns bilan Mikelanjelo tamoyili boʻyicha harakat qilib, amaliy xatoga, aytaylik, narx va tahlil xarakteridagi xatoga yoʻl qoʻyardinglar. Bu holda esa, ehtimol, kimdir zarar koʻrardi.
Virjiniya darhol javob qaytarmadi. Uni kuzatarkan, Palmer Virjiniyaning sochlari juda chiroyli qilib turmaklanganini angladi.
— Demak, biz hammamiz dorishunoslikdan yiroq yurish baxtiga muyassar boʻlgan ekanmiz-da, — dedi u nihoyat.
— Bilasizmi, menda siz bank ishining ahamiyatiga yetarli baho bermayapsiz degan taassurot tugʻdirayapsiz, — ta’kidladi Palmer.
— Siz meni buxgalteriya xisob-kitoblari va boshqa narsalarda zavq-shavqni koʻrmaydi demoqchimisiz? — soʻradi miss Kleri. — Lekin oʻz-oʻzimizni aldashning nima keragi bor: bank ishi pulni qarzga berishdan boshqa narsa emas. Bu qarzlar — ipoteka[16], tijorat krediti[17], qimmatli qogʻozlar, mol-mulkni boshqarish singari har qanday shaklga ega boʻlmasin, bu oxir-oqibatda pulni qarzga berish demakdir. Buning bor siri shundaki, avvalo pulga ega boʻlish kerak, keyin esa uni koʻproq foiz talab qilib, pulning qaytib kelishini ta’minlash lozim.
— Mutlaqo toʻgʻri. — Palmer oʻrnidan turib gazeta qirqimlari yopishtirilgan taxta tomon yurdi. Gazeta yozuvlarini koʻzdan kechirgan boʻldi. — Mutlaqo toʻgʻri, pulni qarzga berish, — takrorladi u. — Biroq bu «oddiygina» pulni qarzga berish emas.
— Albatta, bunchalik qadimgi kasb-kor ilohiyat bilan sugʻorilgan boʻlishi kerak.
— Siz juda zaharxanda ekansiz-ku!
— Sal-pal, — dedi Virjiniya va soatiga qarab qoʻydi.
— Kechirasiz, sizni ushlab qolmayapmanmi? — soʻradi Palmer.
— Hecham-da.
— Biroq soatingizga qarab qoʻydingiz-ku?
— Bu asabdan, — dedi Virjiniya, — Menga siz ta’sir qilayapsiz. Shuning uchun zaharxandalik qilayapman. Bundan tashqari, mana bu xabarlarni matbuotga tarqatib ulgurishim kerak.
— Nima, bu Freddining vazifasiga kirmaydimi?
— Bularning hammasi bugun pochtaga topshirilishi kerak. Siz Freddiga nisbatan menga uch barobar koʻp haq toʻlayapsiz, shuning uchun ham mendan koʻproq ish talab qilasiz deb oʻylayman.
Palmer qoʻllarini yoydi.
— Sizning oʻz majburiyatlaringiz haqidagi tasavvuringizni, — dedi Palmer kulimsirab, uni xafa qilmaslikka urinib, — faqat bank ishidagi bilimingizning keng qamrovi bilan taqqoslash mumkin.
— Agar siz meni toʻpponcha bilan yakkama-yakka qoldirsangiz, or-nomus burchi buyurgandek yoʻl tutaman, — dedi miss Kleri.
Palmer aftini burishtirdi.
— Bu hech qanaqa daromad keltirmasdi. Biz, sudxoʻrlar, oʻzimizning kamtarona foydamizni hammadan siqib suzib olishni yaxshi koʻramiz.
— Unda yarashishni taklif qilaman.
— Kechqurunga Berns bilan uchrashuvim belgilangan. Hozir esa rostini aytsam, kechqurungacha qolgan vaqtimni oʻtkazish bilan ovoraman. U bilan ma’ruzamga doir masalalarni muhokama qilsak demoqchiydim.
— Siz meni u bilan urishtirishga urinayapsiz, shekilli? — soʻradi Virjiniya. — Bundan hech narsa chiqmaydi. Men hech kim emasman, u esa katta siymo. Bundan tashqari sotsializm haqidagi gʻoya uniki edi.
— Xoʻsh, nima qilibdi, bunaqa gʻoya bank ishini mensimaydigan yoki bu haqda hech narsa bilmaydigan har qanday odamning miyasiga kelishi mumkin.
Virjiniya boshini bir tomonga egdi-da, unga diqqat bilan qaradi.
— Sizning judayam jahlingiz chiqibdi, — dedi Virjiniya, — rosa gʻazablangan boʻlsangiz ham oʻzingizni nazokatli va bosiq tutishga urinayapsiz.
Palmer bosh chayqadi.
— Undaymas. Axir, hali hech narsa yuz bergani yoʻq-ku. Siz hali xabarni joʻnatib ulgurganingiz yoʻq, ertaga ertalab uni oʻqib koʻrgach, yoʻq qilib tashlashim kerak edi.
— Iy-e, hali shunaqami? — dedi Virjiniya choʻzib. — Menga endi yetib bordi, boshqa xabar kerak deng. — U boʻsh stolga oʻtirdi va mashinkaga qogʻoz qoʻydi. — Marhamat, ayting.
— Sizlar uchun xabarni men tayyorlamayman. Siz birdaniga uch kishining majburiyatini chalkashtirib yubordingiz.
— Uch kishining?
— Ha. Men Palmerman. Va men matbuot uchun xabar yozmayman. Bu sizning ishingiz. Sizning ismingiz Virjiniya. Lekin siz rotatorda ishlamaysiz. Bu Freddining ishi. Siz buni bilib olsangiz, ular menga shuncha pul toʻlashmayapti, sizga bundan kamroq, Freddiga boʻlsa haftasiga bor-yoʻgʻi yetmish dollar berishyapti.
Virjiniya unga birpas qarab turdi-da, soʻng kulib yubordi.
— Chekishni istamaysizmi? — soʻradi Virjiniya, soʻng stolning oldiga borib, qogʻozlar orasidan sigareta qutisini topdi.
— Tashakkur, — dedi Palmer zajigalkasini miss Kleri sigaretasiga tutib, keyin oʻzi ham choʻntakdagi qutisidan sigareta olib chekdi.
— Endi men majburiyatlarni taqsimlash borasida hammasini bilib oldim. Bank ishi yuzasidan ham gapirib bering.
— Bank ishi — bu qarzga pul berishdir. Meningcha, buni oʻzingiz ham yaxshi bilasiz.
— Faqat qarzga pul berish, bor-yoʻgʻi shumi?
— Yoʻq, bor-yoʻgʻi shundan iborat emas. Mana shu yerda siz adashayapsiz, — davom etdi Palmer. — Biz faqat nafas olamiz yoki faqat yeb-ichamiz, deb boʻlmaydi. Pul — hayotimizning zarur tarkibiy qismidir. Hozirgi zamon kishisi havosiz, ovqatsiz va suvsiz yashay olmagandek, pulsiz ham yashay olmaydi.
— Shunaqami! Men lol qoldim.
— Lekin amin boʻlmadingiz.
— Yoʻq, sizning shunchalik amin ekaningizga lol qoldim.
— Boshlanishi yomon emas.
U koʻzi bilan kuldonni qidirdi, uni miss Klerining stoli ustida qogʻozlar orasida, telefon yonida topdi. U yerda uchta surat ham bor edi. Sargʻaygan fotosuratdan birida oltmish yoshli ayol aks etgandi. Uning koʻzlari Virjiniyaning koʻzlaridan ham katta edi. Uning yonida yigirma besh yoshlardagi yigitning tasviri. U Ikkinchi jahon urushi davrining harbiy havo kuchlari kiyimida. Uchinchi suratda esa oʻgʻilmi, qizmi, yosh bola tasvirlangandi.
— Oyijoningizmi?
— Ha.
— Bunisi... akangizmi?
— Erim. — U bir oz jim qoldi, soʻng qoʻshib qoʻydi. — Va qizim. — Yana jimlik. — Faqat onam tirik.
Palmer qaddini rostladi, qoʻlidagi shisha kuldonni Virjiniyaga tutdi, u sigareta kulini qoqdi.
— Bu urush paytida yuz berdi. Biz mashinada Labbok (Texas shtati) dan Tonakaga kelayotgandik. Tinch okeani sohilidagi juda xushmanzara joy. Mashinamizga bir yuk mashinasi katta tezlikda kelib urildi. Men tushunaman, — shoshilib gapirdi Virjiniya, — men doimo oʻzimga soʻz beraman, bu suratni uydagi biror qutiga yashirib qoʻyaman deb. — Men hammasini bilaman. — U Palmerning qoʻlidan kuldonni oldi va bir chekkaga bordi. — Endi boʻlsa, bank ishi haqida menga batafsil gapirib bering...
Palmer sigaretasining kuli tagida qizarayotgan choʻgʻiga qaradi-da:
— Agar men eplay olsaydim, — dedi.
Miss Kleri soatiga qaradi.
— Yetti yarim, — dedi. — Sizning Mak Bernsga uchrashuvingiz qachonga belgilanganini bilmayman, balki men bilan ovqatlanishga ulgurarsiz.
Palmerga otasi: — Barcha koʻngilsizliklar koʻp gapirishdan kelib chiqadi, hayotda sukut saqlash ma’qulroq, — deb ta’kidlardi.
— Umuman, birga ovqatlanishni boshqa paytga qoldirsak ham boʻlardi, — dedi miss Kleri, Palmerga imkon berish uchun. — Men anchadan beri nodonlikda yashab kelayapman, yana bir oz chidashim mumkin.
Palmer «yoʻq» deganday bosh chayqadi:
— Afsuski, bu ishni boshqa paytga qoldirib boʻlmaydi.

Oʻn Toʻrtinchi Bob
Palmer umrida birinchi marta «Shrafft» restoranida ovqatlandi. U tamaddi qilib boʻlgach, oromkursiga yastanib oʻyga toldi. Millionlab kishilar har kuni shunday tamaddi bilan kun kechiradilar, deb qoʻydi. U miss Kleri taklifiga rozi boʻlib, shu restoranda ovqatlanishga koʻndi. Bu yerda tanishlardan birortasi uchrab qolishi ham amri mahol edi. Bu ajoyib kelishuvli qaror edi. Bu yerda ikkovi birga ovqatlanayotganiga ahamiyat bermay, qornini toʻydirsa boʻlardi.
— Yuzingizdagi ifodani bir koʻrsangiz edi, — dedi miss Kleri, ofitsiant stolni yigʻishtirib ketgach. — Axir, men sizni ogohlantirgandim: yaxshisi kurka goʻshti buyuring deb.
— Ananas va yongʻoqdan tayyorlangan qayla bilanmi? — soʻradi hazil bilan Palmer. — Otam menga Shukronalik kunigacha va Rojdestvodan keyin kurka goʻshti yeyilmaydi, deb uqtirardi. Afsuski, u kishida parranda goʻshti yuzasidan hech qanaqa tavsifnoma boʻlmagandi.
Miss Kleri jilmaydi va shoshilmasdan stakandagi suvdan hoʻpladi. Restoranning pushtirang xira yorugʻi uning koʻzlari ostidagi chuqur soyalarni sezdirmasdi.
Uni goʻzal deb boʻlmaydi, oʻyladi oʻzicha Palmer. Lekin u xushroʻy, juda xushroʻy. Qaddi-qomati rosa kelishgan, yuzi silliq, koʻzlari katta-katta.
— Siz uchinchi marta otangizga ta’na qilayapsiz, — dedi Virjiniya.
— Oʻz vaqtida otam turli-tuman iboralarni oʻylab chiqarishni yaxshi koʻrardi. Ehtimol, bu sizga zerikarli tuyular, men kechirim soʻrashim kerakdir?
— Yoʻq, bu bir oz eskicha, lekin maroqli, — javob qildi Virjiniya. — N'yu-Yorkda oʻz ota-onasidan nafratlanishni hali oʻrganmagan kishi kam uchraydi.
— Sizning stolingizda esa onangizning surati turibdi.
— U men bilan yashaydi. Yoki aniqrogʻi, aksincha. Aytish qiyin. Lekin bu bir-birimizni jondan yaxshi koʻramiz degani emas. Asrdan ortda qolib boʻlmaydi.
— Ha, albatta.
— Bizning munosabatlarimiz qurolli yarashuvga oʻxshaydi. Onam mening bankka kirib ishlayotganim uchun sira kechira olmaydilar.
— Bunchalik qat’iyatning sababi nima?
— Ming toʻqqiz yuz oʻttiz birinchi yili Xollisdagi uyimizni bank oʻz hisobiga oʻtkazgan edi.
— Shuni haliyam kechira olmayaptimi?
— Agar uyingiz ota-onamga aziz boʻlgandek sizga qadrli boʻlganida edi, oʻzingiz ham kechira olmasdingiz. Hayotimizning koʻp qismini — biz Yorkvillda oʻtkazganmiz. Xollisda hashamatli uyimiz uchun otam birinchi badalni toʻlaganda xonadonimizda baxtiyorlik qoʻshigʻi yangragandi, oradan uch yil oʻtib esa... — Shu yerga kelganda miss Klerining ovozi boʻgʻildi. — Lekin, — deya davom etdi oʻzini qoʻlga olib, — Ming toʻqqiz yuz oʻttiz birinchi yili koʻpchilik shu ahvolga tushib qolgan edi. Qoʻshnilarimizga tegishli boʻlgan barcha uylar ham muhrlab ketildi.
— Ha, bu ogʻir yil boʻlgan edi, — dedi Palmer.
— Oʻsha yili sizlarda nima boʻlgan edi? — soʻradi miss Kleri.
Palmer yelkalarini qisdi.
— E, hech narsa boʻlgani yoʻq. Oʻshanda mening kollejda oʻqiyotganimning birinchi yili edi. Umuman, men tashqi dunyodan yaxshi himoyalangandim.
— Kollejni 1934 yili bitirdingizmi?
— Ha, juda ajoyib yil edi.
— Men ham Bernard kollejini 1934 yilda tugatganman, — dedi miss Kleri.
Hayron boʻlgan Palmerning qoshlari chimirildi, keyin ohista oʻziga keldi. U hayron boʻlganimni sezdimikin, deb oʻyladi. Keyin, albatta, sezgandir. Umuman buni yashirishning nima keragi bor? — degan toʻxtamga keldi.
— Hecham bunaqa oʻylamasdim, — dedi u, — siz ancha yosh koʻrinasiz.
— Harholda, men sizdan ancha yoshman. Peddi Kalxeyn tufayli men Bernard kollejini bitirishga muvaffaq boʻldim.
Palmer sal oldinga engashdi:
— Bu nom menga ham tanishga oʻxshaydi.
— U bir vaqtlar bizning Garlemda politsiya kapitani boʻlgandi.
— Vik Kalxeynga qarindosh emasmi, mabodo?
Miss Kleri hayron boʻlib unga qaradi:
— Ha. Uning otasi edi, — dedi.
— Siz oʻzingiz Vik Kalxeyn bilan tanishmisiz?
— Boʻlmasam-chi. U ham Xouli Naym maktabida, bolalar boʻlimida oʻqigandi.
— Oʻshandan beri uni hech koʻrdingizmi?
— Ha, bir necha bor. Mening gazetada ishlaganimni bilasiz-ku. Sizga bu yoqmaydimi?
Palmer boshini chayqadi.
— Yoʻq, nima deyapsiz? Aksincha.
Miss Kleri unga uzoq vaqt qarab turdi, keyin oromkursiga yastanib, qoʻllarni tizzalariga qoʻydi.
— Nima boʻlganida ham, Virjiniya Klerining bor tarixi shu bilan tugaydi. Yana shuni qoʻshimcha qilishim mumkinki, butun boʻsh vaqtimni onamning bankka nisbatan koʻr-koʻrona nafratdan davolashga bagʻishlayapaman.
— Siz bankda ishlayotganingizni onangizdan yashirishingiz mumkin edi.
— Bu haqda oʻylab koʻrgandim, — dedi Virjiniya, — U holda onam meni har kuni ertalab ibodatga borishga majbur qilardi. Hozir ancha yaxshi.
Shu payt ofitsiant kelib stolga taomnomani qoʻydi.
— Nima ichasizlar?
— Faqat qahva, — dedi Virjiniya.
— Menga ham, — qoʻshib qoʻydi Palmer.
— Axir, shirin ichimlik, sharbatlar ovqat narxiga qoʻshiladi-ku, — eslatdi ofitsiant.
— Bilaman, — dedi Palmer. — Faqat qahva bering.
— Xoʻp boʻladi, ser.
Ofitsiant qiz shu yerda oʻralashib turganda ular jim oʻtirishdi. Xizmatchi ketishi bilan Palmer soʻradi.
— Bu yerda tez-tez boʻlib turasizmi?
— Deyarli har kuni, — dedi Virjiniya. — Bu yer yaqin. Tez xizmat koʻrsatishadi. Har holda ishxonada, quruq buterbroddan koʻra yaxshi-da.
— Esimda, bu borada otamning bir hikmati bor edi.
— Ha, otangizning hayotning har bir hodisasiga doir hikmatli soʻzlari bor edi. Men sizning ikkinchi avlod bankiri ekaningizni oʻzimga hamisha eslatib turaman.
— Ikknchi emas, uchinchi avlod, bankni buvam tashkil etgan.
— Nega sizni tanlashganini bu yerda hech kim tushunmaydi. N'yu-Yorkdagi bank xodimlaridan birortasini tanlashsa ham boʻlardi-ku. Ular bu yerdagi vaziyatni yaxshi tushunishardi. Nega sizni tayinlashganini men endi tushunib yetdim.
— Odatda, — dedi Palmer, — bu lavozimga huquqshunoslik firmasidagi bank manfaatini ifoda qiluvchi katta sherikni tayinlaydilar. Sayyoramizning kelajagi huquqshunoslarnikidir.
— Tanlov an’analarga zid ravishda amalga oshirilgan deb hisoblaysizmi? — Virjiniya bir zum jim qoldi, soʻng davom ettirdi: — Shubham bor. Meningcha, ularga bank ishiga tugʻma mayli bor odam kerak boʻlgan.
— Ehtimol bu gaplaringizni xushomad deb qabul qilishim kerakdir, — xoʻrsindi Palmer. — Bilasizmi, mening «Yunayted benk»ka tayinlanishim munosabati bilan juda koʻp savollar tugʻilgan edi, ular xususida hali oʻzim ham qoniqarli javob ololganim yoʻq.
— Aynan qanday savollarga?
Palmer astagina yelkalarini qisib qoʻydi. — Bu savollar asosan texnik xarakterdadir, — istamaygina javob berdi u, muhokamaga kirishmoqni istamagan holda. U Virjiniya Kleriga qarab qoʻydi. Bu borada u uncha sir boy bermayotir. Aftidan, buning uchun u ancha aqlli koʻrinadi.
— Agar siz... — deya boshlamoqchi boʻldi miss Kleri.
— Darvoqe, shuni esdan chiqarmaslik kerakki, — uning gapini boʻldi Palmer, bu mavzuga qaytmaslikka qat’iy qaror qilib, — biz bank ishi borasida tushunchamizdagi boʻshliqni toʻldirish uchun hali biror qadam qoʻyganimizcha yoʻq.
Miss Kleri taassuflanganday koʻzlarini kattaroq ochdi.
— Men oʻzimni firma uchun oshiqcha yuk his qila boshladim.
— Bu sohada uncha-muncha narsani bilishingiz sizga dalda boʻlishi kerak. Bankimizda ishlayotganlarning koʻpchiligi oʻz ishini sizchalik tushunmaydi, axir.
— Men foizlar, xususiy qarzlar, amortizatsiyalash hamda Federal zaxira tizimi bilan bogʻliq masalalarning farqiga boraman, — bidirlab ketdi Virjiniya. — Unda nimani bilmayman oʻzi?
— Sizda umumiy tizim haqida aniq tasavvur yetishmaydi.
Ofitsiant qiz qahva olib keldi. Palmer Virjiniyaning oʻz finjoniga sut qoʻshib, shakar solib aralashtirganini kuzatib turdi.
— Men hali eslatib oʻtdim, — davom etdi Palmer, — hozirgi zamon kishisi hayotida pul shunaqa ahamiyat kasb etadiki, u havo va ovqat misoli zarur boʻlib qoladi. Bu siz yaxshi oʻzlashtirib olishingiz lozim boʻlgan sohadir.
— Pulning qanday ahamiyatga ega ekanligini menga tushuntirib oʻtirishning hojati yoʻq. Ishonavering.
Palmer miss Kleriga oʻqrayib qaradi:
— Siz, aftidan, yana gapni hazilga olib, mavzuga chap berib ketmoqchiga oʻxshaysiz.
— Kechirasiz, bu odat menga onamdan yuqqan. Yoʻq, men chindan ham nima haqida gapirayotganingizni tushunishni istayman.
— Juda soz. — dedi Palmer, qahvadan ichib. — Shunday qilib, jamiyat tashkilotning takomillashuviga qarab, pul borgan sari hal qiluvchi omilga aylana boradi... Xullasi kalom, inson pulsiz munosib ravishda na yashay oladi, na oʻla oladi.
— Sizningcha, shunaqa boʻlishi kerakmi?
— Ehtimol, yoʻq, — javob berdi Palmer. — Lekin biz faylasuflar emas, bankchilarmiz. Biz eng qimmatli mulk — pulni ta’minlash, asrash, nazorat qilishni tashkil etamiz.
— Siz eng qimmatli narsa pul deb hisoblaysizmi?
— Sizningcha, eng qimmatli nima?
— Sogʻliq-chi?
— Sogʻliqni pul yordamida saqlaydilar va tiklaydilar.
— Tushunarli. Aytaylik, hm-m, sevgi, nafrat ham pulga olinadimi?
— Oʻzingiz bir oʻylab koʻring. Hozir biz ikkalamiz falsafiy tadqiqotlar bilan shugʻullanayotganimiz yoʻq. Sevgi-muhabbatsiz va nafratsiz ham yashash mumkin. Lekin inson pulsiz yashay olmaydi.
— Ammo bu hayotning bir sohasi, xolos.
— Ha. Lekin bu hayot yo mamotni hal qiladigan soha.
— Mayli, shunday boʻla qolsin. Ammo shuni ta’kidlaymanki, ushbu suhbat bayonnomasida pul faqat moddiy sohada eng muhim omil ekani qayd qilinsin.
— Roziman, — dedi Palmer.
Miss Kleri diqqat bilan unga qaradi:
— Siz faqat men aytganlarimgagina iltifot qilayapsiz. Oʻzingiz hayotda moddiy ehtiyojdan boshqa sohalar ham boʻlishi mumkin, deb oʻylaysizmi?
— Har holda ular suhbatimiz maqsadi boʻlib xizmat qilmaydi.
Miss Kleri alam bilan boshini chayqadi.
— Sizni soʻzda yengib boʻlmaydi. Men gazeta uchun muloqotingizni yozib olmagan boʻlardim. — Biroq u Palmerga yana bir qarab qoʻydi-da, taslim boʻldi: — Xoʻp, mayli, — dedi u, — biz bankchilarmiz. Bizni faqat moddiy jihati qiziqtiradi. Davom eting, marhamat.
U oʻz qahvasidan bir hoʻpladi-da oromkursiga suyanibroq oʻtirdi.
— Bankdagi pullar qay ahvolda? Biz ularni maxsus seyflarda saqlaymiz, u yerdan oʻgʻirlash mumkin emas. Keyin ularni sarmoyaga — qimmatli qogʻozlar, aksiyalar, korxonalar va ayrim shaxslar uchun zayomlarga aylantiramiz... Xullasi kalom, pul yordamida qilinadigan ishlarni ayni biz belgilaymiz. Oxir-oqibatda, shuni aytish mumkinki, pulning ijodkorlari bizmiz.
— Pul ijodkorlari? Buning uchun biz nima qilamiz? Pulni bosib chiqaramizmi?
— Deyarli shunday, — javob qildi u.
— Nima, bu qonuniymi?
— Mutlaqo qonuniy, — ishontirdi uni Palmer. — Federal zaxira banki sifatida, biz olayotgan har toʻrt dollar hisobiga toza havodan bitta yangi dollar hosil qilamiz.
— Shu yaxshimi?
Bunga javoban Palmer qoʻlini qarsillatib oromkursi qirrasiga urdi.
— Falsafiy savollar berishni bas qiling. Ehtimol, AQShda yuz berishi mumkin boʻlgan ishlarning eng yomoni mana shudir va bizning evaralarimiz buning uchun juda qimmat haq toʻlashar. Lekin hozirgi bosqichda bizni aynan pul qutqaradi.
— Boshqacha aytganda, biz zarur ta’minot boʻlmagani holda pul bosib chiqarish mas’uliyatini olganmiz, — dedi miss Kleri.
— Boshqa soʻzlar bilan ifodalaydigan boʻlsak, biz inflyatsiyaga, pulning qadrsizlanishiga yoʻl ochib berayapmiz, — javob berdi Palmer. — Biroq amerikaliklarning oʻzlari inflyatsiyaga intilayaptilar.
— Aytayotgan gaplaringizga oʻzingiz ham ishonmaysiz, — e’tiroz bildirdi Virjiniya.
— Bu yerda ishonchning nima daxli bor? Axir, turmush taqozosi shunga aniq dalil-ku. Odamlarning oʻzi turli-tuman ajabtovur narsalar — 21 dyuym ekranli televizor, ikki qopqali sovutgich, katta quvvatli avtomashina sohibi boʻlishni istaydilar. Ular zarur miqdordagi pul jamgʻarishga kutishni istamayaptilar. Bir soʻz bilan aytganda, ular yosh bolalarga oʻxshaydilar, ular hamma narsani darhol olishni istaydilar. Har bir avtomobil yoki televizor ortida odam turibdi, u oʻz molini darhol sotish niyatida. Lekin u sotgan molining pulini oʻttiz olti oy kutolmaydi. U molini sotar ekan, pulini darhol toʻlashlarini istaydi. Mundoq qarasangiz, qandaydir moliyaviy kompaniya, korporatsiya yoxud vakil uning xizmatiga hoziru nozir boʻlib turibdi. Ular xaridorga pul toʻlaydilar, oʻzlarining xizmat haqi esa molni olayotgan iste’molchi hisobidan toʻlanadi. Biroq bu kompaniyalar ham shoshilinch ravishda qayerdandir pul topishlari zarur. Biroq ular pulni qayerdan oladilar? Ular bankka murojaat qiladilar. Bank ularni pul bilan ta’minlashga tayyor turadi. Pul nihoyat tugaydi. Xoʻsh, pul qayerdan olinadi, tugagan zaxira qayerdan toʻldiriladi? Qayerdan olinishini oʻzingiz yaxshi bilasiz. Bu pullar bosish dastgohlari turgan sexdan olinadi.
Palmer gapdan toʻxtadi, toʻsatdan ovozi koʻtarilib ketganini, uning soʻzlari ulardan ikki stol narida oʻtirgan kishi e’tiborini tortganini his qildi. Oraga choʻkkan jimlik payti u sigaretasini kuldonga bosdi, nega buncha hayajonlanayapsan, deb oʻz-oʻziga savol berdi.
— Siz faylasuflarday gapga tushib ketdingiz, — dedi Virjiniya Kleri.
— Ha, pul xususida mening oʻz falsafam bor, — rozi boʻldi Palmer. — bu falsafa juda arxaik boʻlib, agar uni hayotga tatbiq qilaman desangiz, ehtimol, bir necha hafta ichida butun mamlakatni xonavayron qilardi. Bank ishining koʻp asrlik tarixiga asoslangan bankchining pulga nisbatan nuqtai nazari ana shunaqa.
Miss Kleri sal bosh egdi-da, unga sinovchan nazar soldi:
— Xonavayron qilish falsafangizni menga izohlab bering-chi...
Palmer kulib yubordi, kulgisi gʻalati chiqdi.
— Bor narsangni sarflashga shoshilma, — dedi u. — Bu juda aniq, lekin juda qiyin, bajarish ogʻir masala. Biror chiroyli narsani koʻrsang, oʻzingda paydo boʻlgan uni sotib olish istagini yengishga harakat qil. Uning uchun avval pul yigʻ, keyin xarid qil. Ehtimol bu orada uni sotib olish istaging soʻnib qolar.
Miss Kleri keng qoshlarini chimirdi.
— Oh, bunaqa cheklangan turmush tarzi naqadar dahshat, — toʻngʻilladi Virjiniya.
Palmer yelka qisdi
— Ha, agar cheklangan degan soʻzni intizom ma’nosida aytayotgan boʻlsangiz.
— Intizom? — Nahotki bu soʻz, sal-pal yaxshiroq jaranglasa? Miss Kleri bosh chayqadi. — Yoʻq, bunaqa hayot mahzun, rangsiz, sovuq. Hodisalarsiz, hayajonlarsiz.
— Zero, hal qilib boʻlmas muammolarsiz, tangliklarsiz.
— Mana, koʻrdingizmi? Bu, umuman, hayot emas, faqat muqaddimasi-ku.
— Safsata.
— Hayotning oʻzi nima? Muammolar, qiyinchiliklar va birdan oʻz yoʻlingda ajoyib narsa uchraydi-yu, uni oʻzingniki qilib olishni istaysan. Sen oʻz istagingni bajarasan, pulini esa keyin toʻlaysan.
— Hozir kimning hayoti haqida gapirayapsiz oʻzi? — qiziqdi Palmer.
Virjiniya yana qoshlarini chimirdi.
— Ha-a. siz haqsiz. Hamma ham shunday yashashni hohlaydi, deb boʻlmaydi. Men buni esdan chiqarib qoʻyibman.
Ikkalasi ham jim qoldi. Soʻng yana Palmer gap boshladi.
— Harholda, bu yerdan biz kimning hayotini muhokama qilishimizdan qat’i nazar, falsafa, baribir, meniki.
— Meni kechirasiz-u, bu siz aytganingiz puldan kamchiligi boʻlmagan odamning falsafasi, — dedi Virjiniya.
Palmer bir necha lahza qimirlamay oʻtirdi, soʻng qoʻllarini stoldan olib tizzalari ustiga qoʻydi.
— Balki, siz haqdirsiz, — javob berdi loqaydlik bilan Palmer. — Oʻz istagini tiya bilish haqida fikr, bunday qilish zarurati boʻlmaganlar miyasiga tez keladi.
Miss Kleri stolda Palmerning qoʻllari turgan joyga qaradi.
— Lekin bu bilan men, — deya asta gap boshladi Virjiniya, — kimda pul bor boʻlsa, har qanday istagini oʻz-oʻzidan qondiraveradi, demoqchi emasman. Pulga sotilmaydigan buyum yoʻq. Balki hamma narsa sotilar. Ammo sotib olgan hamma narsadan ham qoniqish hosil qilinavermaydi.
— Meni kechirasiz-u,— dedi kinoya bilan Palmer, — bu endi ilohiy olam puchmoqlarida adashib yurgan odamning falsafasi.
— Ha, — rozi boʻldi miss Kleri. — Men axir, kel'tlar toifasidanman, avrashni bilaman, qarta bilan fol ochaman. Hatto jodugar ham boʻla olaman.
— Qiziq. Unda sizga ikki maosh belgilashimizga toʻgʻri keladi, biz tomonda qolganingiz uchun, albatta.
— «Biz tomonda» deb nimani aytayapsiz?
— Sigareta chekasizmi? — taklif qildi Palmer. Xonim «ha» deya bosh irgʻadi. — bu bor-yoʻgʻi obrazli ifoda, xolos.
— Yoʻq, bu oddiy obrazli ifodadan kattaroq, — dedi Virjiniya xonim, u tutgan chaqmoqtoshdan sigaretasini yondirib. — Mister Berkxardt «Biz tomonda» degan ifodaga goʻyo biz kim bilandir urush holatida turganimizday ma’no beradi.
— Agar siz jamgʻarma banklarini nazarda tutayotgan boʻlsangiz, bu aslida shunday.
— Biroq, xoʻp deyavering-u, bu bema’ni gap. Axir, ular ham, baribir, bank-ku! Jamgʻarma banklaridan ayrimlarining rahbarlari bizning direksiya tarkibida, va aksincha, jamgʻarma banklari bizning bankimiz xizmatidan foydalanadi. Biz ularga garov ashyolarini sotamiz. Ular ham, biz ham, umuman, bank amaliyoti bilan shugʻullanamiz. Bu, qarang-ki, ularning ham, bizning ham oʻz «tomon»larimiz bor ekan. Nega shunday boʻldi?
— Tijorat banki bilan jamgʻarma banki oʻrtasida qanday farq bor, bilasizmi oʻzi?
Miss Kleri bosh irgʻadi, ogʻzidan halqa-halqa qilib tutun chiqardi.
— Ular tijorat kompaniyalariga kredit berolmaydilar.
— Bu boshqa jiddiy farqning bilvosita natijasidir.
— Aynan qanaqa farqning?
— Buning uchun uzoq oʻtmishga sayohat qilishga toʻgʻri keladi. Bu oʻn ikkinchi asrning birinchi oʻn yilligida boshlangan edi. Oʻsha paytlarda kambagʻallarda faqat ikkitagina imkoniyat bor edi: ular oʻz jamgʻarmalarini yostiqlari tagiga yashirishlari yoxud sarflashlari kerak edi. Birinchisi unchalik ishonchli boʻlmagani uchun, ular oʻzlarining sariq chaqalarini qashshoqliklarini unutish uchun viski olib ichishga sarflar edilar.
— Ex, bu tuygʻuni men yaxshi bilaman!
— Kambagʻallarga vasiylik qiluvchi avliyo otalar bundan dahshatga tushdilar: chunki yoppasiga ichkilikbozlik boshlangan edi, — davom etdi Palmer. Shunda shotland maktablari oʻqituvchilarida paydo boʻlgan gʻoyadan foydalanishga qaror qildilar. Oʻqituvchilar, avliyolar, targʻibotchilar va islohatchilar shu gʻoyaga binoan jamgʻarma banklari tashkil etishga kirishdilar. Mazkur banklar kambagʻallarning har qanday omonat pullarini saqlash uchun qabul qila boshladilar.
— Qanday makkorlik!
— Chinakam dahshat. Oʻsha davr banklari yirik korxonalar omonatlari yoki badavlat kishilarning koʻchmas mulklari bilan muomala qilardilar. Jamgʻarma banklari esa, haftasiga arzimas chaqa olishdan ham hazar qilmasdan kambagʻal oʻz maoshidan qoʻyishi mumkin boʻlgan har qanday miqdordagi mablagʻni qabul qilardilar. Lekin eng makkorlik tomoni shunda ediki, qashshoqlardan omonatga olingan sariq chaqalar muomalaga kiritilar, omonatchilarga esa, ragʻbat tariqasida arzimas foizlar toʻlanardi.
— Jinoyat!
— Hali shoshmang, eng dahshatlisi oldinda.
— Iy-e, bundan yomoni ham boʻlishi mumkinmi?
— Mana, qarang: jamgʻarma banklari oʻzaro qarz berish jamiyatiga aylandi. Aksiya sohiblariga yoʻl bekildi. Banklar omonatchilarning mulki boʻlib qoldi. Muomaladan tushadigan barcha foyda bevosita bankka oʻz chaqasini qoʻyadigan omonatchilarga tegadigan boʻldi.
— Ana xolos, bu deyarli sotsializm-ku!
— Xuddi shunday, — tasdiqladi Palmer. — Lekin hamma gap shundaki, shotland avliyosining miyasiga ana shu fikr kelganda, Karl Marks endigina sakkiz yoshga toʻlgandi.
— O-o!
— Harholda, jamgʻarma bank tizimidagi bank arboblari oʻta izchillik bilan harakat qilardilar. Odatda, ular oʻz mijozlarining omonatlarini davlat aksiyalariga joylardilar. Oʻta vatanparvarlik va oʻta ishonch bilan joylardilar. Bu banklarning deyarli barchasi xonavayron boʻlishdan qutulib qoldilar. Boshqalari esa inqirozga yuz tutdilar.
— Yuz yil mobaynida shunday davom etdi, deng?
— Yuz yildan ham koʻproq. Keyin yollanib ishlovchilar boʻyicha har xil yangiliklar: kasabalar uyushmasi, kasallik va qarilik hodisasini sugʻurta qilish, hayotni sugʻurtalash, ishsizlik boʻyicha yordam puli, nafaqa va shu kabilar paydo boʻldi. Bu borada tijorat banklari chiranishni yigʻishtirdilar. Ular ishchilarning har qanday jamgʻarmalarini qabul qilishga qaror berdilar. Ishchi endi ishlaydimi, yoʻqmi, sogʻmi yoki kasalmi ekanidan qat’i nazar bankning qadrli mehmoni boʻlib qoldi. Agar oʻlib qolsa, uning oilasi ham bank xizmatidan bahramand boʻlardi.
— Ammo buning jamgʻarma banklariga nima daxli bor?
— Hech qanaqa daxli yoʻq. Jamgʻarma banklari umrini yashab boʻldi. Endi ular hech kimga kerakmas.
— Voy, muncha ayanchli, — dedi kinoya bilan miss Kleri. — Nahotki shunaqa boʻlsa?
— Ha, juda jiddiy. Chunki ular mijozlarga hech narsa berolmaydilar.
— Axir, bu juda qaygʻuli-ku! Avliyo otalar va marhamatli zotlar endi nima qiladilar?
— Agar bunaqaga yoʻyaverishingizni bilganimda,buni sizga gapirib oʻtirmasdim.
— Yoʻq, yoʻq, men boshqa unaqa qilmayman, — dedi Virjiniya. — Ayting-chi, bu haqda jamgʻarma banklari vakillari bilan hech kim gaplashib koʻrdimi? Axir, ular haliyam foydali ish qilayapmiz deb oʻylashayapti-ku.
Palmer iljaydi.
— Hamma balo shunda-da.
— Demak, ular bilan hech kim jiddiy gaplashmagan, shundaymi?
— Endi nima boʻlganiga quloq soling, — dedi Palmer. — Oʻsha avliyo otalar yerga urugʻ qadadilar. Urugʻdan katta daraxt oʻsib chiqdi. Hozir u hech kimga kerak boʻlmasa-da, oʻsishda davom etmoqda. Jamgʻarma banklari oʻn minglab xizmatchilarini ish bilan ta’minlamoqda. Qudratli byurokratik apparat jamgʻarma banklari mavjud boʻlishi va gurkirab rivojlanishidan manfaatdor.
— Ularni tinch qoʻysa boʻlmaydimi? Axir koʻpchilik kishilar oʻz pullarini jamgʻarma banklarida saqlashni ma’qul koʻrishayapti-ku, — ta’kidladi miss Kleri.
— Nimaga shundayligini men sizga tushuntiraman, — dedi Palmer. — Oʻsha daraxt oʻsayapti va baquvvat boʻlib borayapti, chuqur ildiz otayapti. Bu ildiz har tomon yoyilmoqda va tuproqning toʻyimli sharbatini simirmoqda. Biz esa ana shu tuproq ustida koʻkarmogʻimiz lozim. Endi tushunarlimi?
— Ha. Hammasi oydin boʻldi-qoʻydi, — javob berdi miss Kleri. U oʻz sigaretasini oʻchirdi-da oromkursi orqasiga suyandi. Keyin uzun kipriklari orasidan suhbatdoshiga horgʻin qarab, soʻradi: — Xoʻsh, siz endi oʻsha daraxtni nima qilish niyatidasiz?
Palmer stolga qaragancha javob berdi:
— Ildizi bilan qoʻporib tashlamoqchiman...
Virjiniya Kleri chap qoʻlining yengini biroz qayirdi-da, soatiga qaradi. Keyin juda xotirjam, nazokatli ohangda gapirdi:
— Hozir Mak Bernsga telefon qilmaysizmi?
Palmer hayron boʻlib peshanasini tirishtirdi:
— Menmi... Shunaqa kech boʻldimi? — soatiga qaradi, oʻn boʻlayapti: — Ha, siz haqsiz.
Ular bir-biriga qarab yana biroz oʻtirdilar. Qaysi gapimdan bunchalik sovudiykin, oʻyladi Palmer. Vaqt oʻtayapti, u hali Bernsni koʻrishi kerak. Innankeyin, oxir-oqibat Virjiniya Kleri izohlarini qanday qabul qilishi bilan uning nima ishi bor?

Oʻn Beshinchi Bob
Edis Palmer chap qoʻlining uzun va keng yengini qayirib soatiga qaradi. Uning harakatida nimadir Vuds Palmerning diqqatini tortdi. Qahvali finjonni qoʻyib, u ertalabki oftob nuri jilvasini tomosha qilardi. Nur jilvasi Edisning qoʻlidagi mayda tolalarni tillarang qilib koʻrsatardi. Lekin birdan xotinining bu harakati nega uning diqqatini tortganini tushunib, Palmer yoʻtalib, soʻradi:
— Sakkiz yarim boʻldimi?
— Ha, deyarli. Menga qara, Vuds, iltimos, men uchun besh-oʻn daqiqa ajrat.
— Mashina kutayaptimi?
— Kutayapti, albatta. Besh yoki oʻn daqiqa kechiksang hech narsa qilmaydi. — U eriga ijirgʻanish bilan qaradi. — Yoki, hech boʻlmasa shofyorga aytarsan «tezroq hayda» deb.
Palmer qahvasini ichib, lablarini qogʻoz sochiq bilan artib qoʻydi.
— Tezlikni oshirganimiz uchun bizga jarima solishsa-chi? — dedi u, —Mak Berns men uchun hammasini bosdi-bosdi qiladi.
Edis qoshini chimirdi.
— Bor-yoʻgʻi besh yoki oʻn daqiqa, — takrorladi Edis.
— Mayli.
Edis oʻrnidan turib, erini kutubxonasigami yoki ish xonasigami-ey yetaklab kirdi. Mehmonxona ma’muriyati bu xonani ular uchun maxsus ajratib bergandi. Hozir mazkur xonaga oʻralgan rasmlar, yogʻoch qutilar taxlab tashlangandi. Ularda otasi toʻplagan nodir kitoblar bor edi. Hamishagidek Palmer ular vaqtinchalik turgan boshpanani eslatuvchi tartibsizlikdan chimirildi.
— Xoʻsh, nima deysan?
— Mana, koʻrib qoʻy. — Edis yozuv stolining yoniga bordi. Stol deraza oldida turardi. Edis chizmalar oʻramini yecha boshladi. — Sen bilan uchinchi qavatning loyihasini muhokama qilishim lozim.
— Nimasini muhokama qilasan? Men uni ma’qullayman.
Edis bir zumga koʻzlarini yumdi.
— Vuds, iltimos, ertalabdan hazilga balo bormi?!
Uning uzun koʻrsatkich barmogʻining silliqlangan pushti tirnogʻi chizmaning «xona» deb yozilgan joyiga qadaldi. Edis eriga qaradi.
— Bu xona sen uchun, — dedi Edis. — Men yozuv stolini qayerga qoʻyishingni bilishim lozim.
— Men bu yerda nima qilaman?
Edis yelkasini qisdi.
— Bu borada hech qanaqa tasavvurga ega emasman, azizim. Faqat shuni yaxshi bilamanki, Chikagoda uyda oʻtirib ishlaydigan xonang bor edi, demak N'yu-Yorkda ham boʻladi.
— Bu yerda men qanday rolni bajarishim kerak, Edis? Oilasi davrasidagi koʻngilchan keksa bankirnimi? Yoki sergʻayrat yosh moliya korchaloninimi?
— Hamma balo shunda-da, — soʻzini boʻldi Edis. — Bunaqasi qoʻysak, quyosh toʻgʻri koʻzingga tushadi.
— Edis, — keskin e’tiroz bildirdi Palmer. — Buning nima ahamiyati bor? Bu yerda oʻtirib ishlaydigan xonaning nima keragi bor oʻzi? Agar bordi-yu, oʻtirsam ham faqat kechqurunlari oʻtiraman-ku.
— Ha, toʻgʻri, — dedi Edis va unga oʻgirildi, — Ha, boʻlmasam-chi?
— Sen yana mendan soʻrayapsanmi? Axir, savolni men berdim-ku!
U bir necha soniya erini indamay kuzatib turdi. Edis oʻziga xos qarash bilan boqarkan, goʻyo shu damda Palmer nima haqida oʻylayotganini, umuman, olamda nimalar boʻlayotganidan xabardor ekanday tutardi oʻzini.
— Albatta, — deya soʻzini davom ettirdi Edis nihoyat, — bolalar ham vaqt-vaqti bilan bu xonadan foydalanib turardilar. Chunki barcha ma’lumotnomalar shu yerda boʻladi.
— Mana, endi biz bir qadam olgʻa bosdik. Bu mening xonam, lekin bolalar ham vaqti-vaqti bilan undan foydalanib turadilar.
— Balki har kuni foydalanib turishar. Shuni unutmaki, bu yerda qomuslar, lugʻatlar, iqtisod va bank ishiga doir barcha kitoblar boʻladi. — Edis jim qolib eriga qaradi. — Sen bu yerga yana nimani qoʻygan boʻlarding? Poulk ma’lumotnomasinimi? Har xil mavzudagi ma’ruzalardan koʻchirmalar? Yoxud Bartlettnimi?
Palmer chizmadan changni qoqib tashlab, stolning bir chekkasiga oʻtirdi.
— Voy xudoyim-ey, Bartlett menga birdan nima uchun kerak boʻlib qoldi? — soʻradi u.
— Sening ma’ruzalaring uchun. Axir ma’ruzalar uchun tayyorla¬nasan-ku.
— Ularni men oʻzim tayyorlamayman.
Edis koʻzlarini parket toʻshamasiga qadagancha jimib qoldi. Keyin boshini asta koʻtarib, Palmerga qaradi. Bu safar uning nigohi har narsani biladigan emas, hayratlangan edi.
— Nima, ularni oʻzing yozmaysanmi?
— Ma’ruzalarni butun bir guruh tayyorlaydi.
— Kimlar? — hayron boʻldi Edis.
— Kimlar? — xuddi aks-sadoday qaytardi Palmer. — Bank xizmatchilari, Bernsning xodimlari, ularning koʻpini oʻzim ham bilmayman.
Oʻzining bunday tan olishi yaxshilikka olib bormasligini his etgan Palmer oʻrnidan turib, eshikka qarab yurarkan:
— Sening besh yoki oʻn daqiqang tugadi, Edis. — dedi.
— Ha, bilaman. — U eridan koʻz uzmasdi. — Vuds!
— Ha!
— Menga ayt-chi, nutqingni oʻzing yozmasang, bankda kun boʻyi nima qilasan?
Xotinining hujumga oʻtishini sezib, Palmer birinchi boʻlib zarba berishga shaylandi.
— Iy-e, namuncha ahmoqona savol? — toʻngʻilladi u.
— Ha, albatta. Axir oʻzing hech narsa gapirmay meni noqulay ahvolga solayapsan.
— Seni shunga majbur qildimmi?
— Mana bu ishlaydigan xonang singari, — dedi Edis. — Juda ahmoqona ish boʻldi, shundaymasmi? Agar mening oʻrnimda me’mor yoki bezakchi boʻlganida, ularga hammasini tushuntirishni oʻz burching deb bilarding. Ehtimol, uyni qayta qurish bilan bogʻliq ishlarga men aralashmasam-u, buni mutaxassislar qilsalar senga yaxshiroq boʻlar? Balki ular uchun vaqt toparsan, axir menga vaqt ajratolmayapsan, mutaxassislarga koʻrsatmalar berarsan. Keyin men ulardan soʻrab olarman. Hech boʻlmasa men shu tariqa bilardimki, sen... — Edis birdan toʻxtab qoldi, yana qandaydir soʻzlarni aytib yubormaslik uchun pastki labini tishladi...
Soʻng yana chizmalar ustiga engashdi.
— Pastda seni mashina kutayapti, — dedi Edis, muloyim ohangda. — Coat yigirmata kam toʻqqiz boʻldi.
— Ha-ya, — dedi oʻrnidan jilib Palmer, — Menga qara, afsuski, seni xafa qilib qoʻydim. Lekin savoling ham juda bema’ni edi-da, jin ursin.
— Qaysi savolim?
— Mening kun boʻyi ishda bandligim haqidagi-da...
— Sening juda koʻp ishlayotganingga shubha qilmayman, — dedi Edis yana oʻsha muloyim tovush bilan. — Men bunday qilmasligim kerak edi, bu adolatdanmas.
— Yoʻgʻe, nima deyapsan, juda adolatdan-da, — dedi u alamli tovushda va eshikka burildi. — Men tushlikdan soʻng senga sim qoqib, men uchun bugunga nimalar belgilanganidan xabardor qilaman.
— Esingdan chiqmasin, bugun biz Gremlarnikida ovqatlanamiz, — eslatdi Edis, eri xonadan chiqayotganda.
— Yaxshi.
— Vuds! — chaqirdi Edis uni orqasidan.
— Nima? — u ostonada toʻxtadi.
— Yaxshilab oʻylab olgach, bankda nima ish qilayotganingni menga tushuntirib berarsan.
Palmer eshikni qarsillatib yopdi. U bunchalik qattiq yopishni istamagandi. Mehmonxona xizmatchilari e’tiborini tortmaslik uchun, albatta. Lekin shu darajada qattiqki, Edis tushunib olsin, bu safar qosh qoʻyaman deb, koʻz chiqarishiga sal qoldi.

Oʻn Oltinchi Bob
Palmer oʻz xonasining ulkan oynasi oldida turib, Sentral-parkdagi daraxtlarning qoʻngʻir va qizil barglarini tomosha qilardi. Oʻzgarish eng soʻnggi kunlarda yuz berdi. Yaqindagina quyosh nurlari ostida yashnab turgan yashil yaproqlar bir kechaning oʻzida soʻldi.
Interkomning boʻgʻiq ovozi jiringladi va Palmer kattakon xonaning qarshi burchagida turgan stolga oʻgirildi. U oyna oldidan istamaygina stol yoniga bordi, «kotiba» deb yozilgan yashil chiroqli tugmani bosdi.
— Ha?
— Miss Kleri sizni koʻrmoqchi ekan, mister Palmer.
— Yaxshi. Mayli kirsin.
Palmer stol chetiga oʻtirdi. Miss Kleri uning xonasi boʻsagʻasidan oʻtdi va odatdagidek eshigini qiya ochiq qoldirdi. Bugun u toʻqqizil yumshoq jersidan tikilgan koʻylakda edi. Bu koʻylakda uning ingichka beli va doʻmboq sonlari yaqqol sezilib turardi.
— Siz soʻragan materialni olib keldim, — dedi miss Kleri. Uning yuzi Palmerning sinovchan nigohi ostida qotib qolganday edi. U ayolga hamon diqqat bilan qarab turardi.
— Xayrli tong, — dedi u, gap nima haqidaligini darhol eslolmay. — Qanaqa material? Ha-ya.
Palmer oʻrnidan turib, eshik oldiga bordi-da, uni yopib qoʻydi.
— Siz buni hech kimga bildirmay tayyorladingizmi? — soʻradi u stol yoniga qaytib borib, oromkursiga oʻtirarkan.
— Albatta. Bu materialni topishda menga «Star» tahririyatidagi eski bir tanishim yordam berdi.
Miss Kleri qoʻlidagi jildni Palmerga uzatdi, keyin oʻrindiqqa choʻkib, bir oyogʻini ikkinchisi ustiga olmoqchi edi, lekin fikridan qaytib, ikki oyogʻini juftlab oʻtirdi. Palmer jilddagi qogʻozlarni varaqlab chiqdi. Bu Jo Lumis hayoti va faoliyati haqidagi qoralamalar edi.
— Siz oʻzingiz bularni koʻrib chiqdingizmi? — soʻradi Palmer
— Men ularning tadrijiy izchilligini tekshirib chiqdim, — javob berdi ayol.
Palmer qoshini chimirdi. Miss Kleri bugun oʻzini oʻta rasmiy tutardi. Goʻyo ularning kechagi norasmiy tushligi uchun oʻz aybini yuvmoqchi boʻlayotganga oʻxshaydi.
— Bundan biror narsani oʻqidingizmi? — yana soʻradi Palmer.
— Faqat uning amaliy aloqalariga doir materiallarini oʻqidim. Soʻng ularni umumlashtirib, jildga qistirib qoʻydim.
— Juda soz.
— Yulduzchalar bilan belgilab qoʻyilgan kompaniyalar — Lumis boshqa qiziqmay qoʻygan korxonalar va inqirozga uchragan firmalardir.
— Juda yaxshi, — dedi Palmer.
— Agar siz ushbu varaqni koʻzdan kechirsangiz, hozirgi paytda Lumisning juda sustligiga ishonch hosil qilasiz. Unda hozir bor-yoʻgʻi oʻntacha majburiyat bor, xolos.
— Majburiyatlarning bajarilishida u faol ishtirok etmayaptimi? — soʻradi Palmer.
Miss Kleri «yoʻq» deganday bosh chayqadi.
— Mening tanishimga yaxshi ma’lum va men oʻzim buni boshqa manbalardan tekshirib koʻrdim, mister Lumis oʻz diqqat e’tiborini «Jet-Tex interneshnl» faoliyatiga qaratgan.
Palmer tushunarli deganday bosh irgʻab qoʻydi:
— Oʻzini «Jet-Tex»ga baxsh etish — bu sakkizoyoq bilan qoʻl toʻpi oʻynash deganday gap.
Virjiniya Kleri Palmer oldida turgan qogʻozlarga ishora qilganday iyagini sal koʻtardi.
— Agar siz ikkinchi varaqni koʻzdan kechirsangiz, unda barcha filiallarning toʻla roʻyxatini topasiz.
Palmer jildni stol ustiga — oʻz oldiga qoʻydi-da, Virjiniya Kleriga tikilib qaradi.
— Tan olishim kerakki, layoqatli soʻzining asl ma’nosini chinakamiga endi tushunib yetdim.
— Tashkkur, — dedi qisqa qilib miss Kleri.
— Bu oxir-oqibat bizning bevosita majburiyatimizga kirmaydi, — davom etdi Palmer, — men siz tayyorlagan materialni nazarda tutayapman. Men uni bizning kreditlar boʻlimimiz orqali talab qilishim kerak edi.
— Agar siz unga bir yarim oy sarflashni lozim topsangiz, albatta, — ta’kidladi miss Kleri.
Ertalabdan beri endi bir-biriga jilmayib qoʻyishdi.
— Lekin men Lumisga bir yarim oydan keyin emas, bugun telefon qilmoqchiman, — dedi Palmer va firmalar roʻyxatini koʻzdan kechira boshladi.
— Ulardan ayrimlari menga butunlay noma’lum.
— Men ham barchasini bilmayman, lekin...
Palmer ichida firmalarning nomini oʻqiy boshladi.
— Uillington korporatsiyasi «Jet-Tex indastriz» — bu ularning markazimi?
— Mening bilishimcha, ha.
— Binobarin, «Jet-Tex interneshnl» shohobcha boʻlib, butunlay uning tasarrufidadir, — fikr qildi Palmer. — Demak, u raketa dvigatellarini tayyorlovchi «Xay trast menyufekchering» korporatsiyasini ham nazorat qiladi. «Konsolideyted enerji» kompaniyasi-chi? Ular nima tayyorlashadi?
— Yuksak faoliyatli qorishma, — tushuntirdi miss Kleri. — Qattiq yoqilgʻi, suyuq kislorod, batareyalar. Keng iste’molchilarga moʻljallangan mahsulotlar ham tayyorlaydi, jumladan, qoʻl fonarlari uchun batareykalar va avtomobil akkumulyatorlari.
— Uygʻunlikni qarang, — dedi Palmer, — «Konsolideyted» kompaniyasi «Xay trast» raketalariga yoqilgʻi beradi. Shu yerda mikrorele tayyorlovchi yana bir shohobcha paydo boʻladi. Tagʻin nima ishlab chiqarishadi?
— Tranzistorlar, diodlar, kondensatorlar va hokazo...
Palmer roʻyxatni koʻzdan kechirishda davom etdi.
— Mana bu filial esa, — dedi u, — yozuv va hisoblash mashinalari ishlab chiqaradi. Ular Germaniya va Italiyaning elektron-hisoblash apparatlari ishlab chiqaruvchi firmalari bilan ham hamkorlik qilishadi.
— Atom reaktorlari uchun avtomat uskunalar ishlab chiqaruvchi kompaniya aksiyalarining qirq besh foizi ularga tegishli.
— Mana, nihoyat, faqat atom ishlari bilan shugʻullanuvchi firmaga ham yetib keldik, — gapni ilib ketdi Palmer. — Mazkur firmaning faoliyatiga bevosita Uillingtondan rahbarlik qilishadi. Ayting-chi, hozir ular Ouk Rijda biror narsa qilishyaptimi?
— Yoʻq, u yerda «Yunion karbayd» firmasi ishlayapti.
— Demak, ular hozir Vashingtonda yoki N'yu-Meksikoda nimadir qilishyapti. Yana qanaqa firmalar bor? Raketalar va yer usti tayanch nuqtalari uchun uskunalar. Mana, alyuminiy ishlab chiqaruvchi korxona. Bu korxona Chili va Peruda rux va mis tarmoqlari aksiyalariga egalik qiluvchi kompaniyaga qaraydi. Karib dengizi mintaqasida boksit, uran, neft' qidiruv ishlari ham uning tasarrufida. Luizianada oltingugurt ishlab chiqarish. Alkuppada asbobsozlik zavodi. Kantonda kauchuk. Byornbankda tranzistor jihozlari zavodi, Takomda yogʻoch tayyorlash... Iy-e, bunisi nima? Nahotki velosipedlar?
— Nega hayron boʻlayapsiz?
— Velosipedlar, — dedi u oʻyga tolib. — Biroq, «Koordineyted uestern end yunayted kompani» nomi ostida nima yashirinib yotibdi, jin ursin?
Miss Kleri oʻylanib qoldi.
— Oʻylashimcha, — dedi u, — ular gʻarbiy shtatlar uchun moʻljallangan turli mollar ishlab chiqarishni uygʻunlashtirishga urinayaptilar.
Palmer mamnun holda jilmayib hujjatlar jildini yopdi.
— Juda yaxshi, miss Kleri, — dedi u, — tan berishga tayyorsiz degan umiddaman.
— Ta’rifga soʻz yoʻq...
— Buni tayyorlash uchun qancha vaqt ketdi?
Miss Kleri yelka qisdi:
— Bular hammasi urushdan soʻnggi yillar mahsuli. Aniqrogʻi 1952 yil mahsuli. Oʻshanda Lumis guruhi yashirin olib borilgan kurashdan keyin hokimiyatni qoʻlga oldilar...
— Siz yana 1952 yilgi voqealardan ayrimlarini esdan chiqarayapsiz, — dedi Palmer. — Koreyadagi urush va Eyzenxauerning prezident boʻlib saylanishi singari arzimas voqealar... — Palmer tagʻin jildni ochib, mashinkada koʻchirilgan xabarni koʻzdan kechira boshladi. — Men bilishni istayman, — dedi u, — ushbu saltanatning qanday qismi faqat qogʻozdagina mavjud. Ushbu birlashmalardan ayrimlari faqat soliq toʻlashdan qutulib qolish maqsadida tuzilmaganmikin? Balki ularni ishga tushirib yuborishgandir. Umuman «Jet-Tex indastriz» mavjudmikin?
— Ha, qaniydi mavjud boʻlsa, — dedi Virjiniya Kleri. — Bizda shu kompaniyaning aksiyalari shu qadar koʻpki, ulardan Marsgacha yoʻl solsa boʻladi.
— Rostdan ham shunaqami? — oʻylab qoldi Palmer. — Biz «Xadson trast» bilan birlashganimizda bu aksiyalarni meros qilib olmadikmi, ishqilib?
— Men buni aniq bilmayman, — javob berdi miss Kleri. Faqat shuni aytishim mumkinki, birgina «Jet-Tex» firmasining qogʻozlari bilan bosh boshqarmada vitse-prezident yordamchisi va ikki xodim shugʻullanmoqda.
— Ehtimol, siz bank ishiga uncha yaxshi tushunmassiz, — dedi Palmer, Virjiniyaning bamaylixotir oʻtirganini koʻrib, — lekin muhim qismlar tafsilotiga jiddiy e’tibor berarkansiz.
— Men oldin aytganimday, uni yaxshi tasvirlash uchun mushuk boʻlish shart emas, — takrorladi miss Kleri.
Palmerga bu ayolning uning nigohidan koʻzini olib qochishini tomosha qilish yoqardi. Uning yirik koʻzlari Virjiniyaning yubkasi etagini diqqat bilan kuzatar, keyin sekin sirgʻalib pastga, tizzalariga tushardi. Palmer uning ingichka toʻpiqlariga tekis tutashib ketuvchi dumaloq boldirli xushbichim oyoqlariga ehtiros bilan bilan qaradi. Tizzalarini mahkam jipslashtirib turibdi. Palmer uning poshnasi gilamga botib turganigacha e’tibordan qochirmadi.
Virjiniya Kleri oʻrnidan turdi. Uning boʻyi sal oʻsinqiraganday koʻrindi. Palmer ham qalqdi, nega shunday qilganini oʻzi ham tushunmay, nazokat yuzasidanmi yoki uning boʻyini oʻzining boʻyi bilan solishtirish uchunmi.
— Harholda, sidqidildan qilgan ishingiz uchun sizdan minnatdorman, — dedi Palmer.
— Bu muammolaringizni yechishga yordam beradi deb umid qilaman. — Ularning nigohlari toʻqnashdi. — Endi Jo Lumisga telefon qilsangiz boʻlaveradi.
— Ha, albatta.
— Balki yana biror narsa kerakdir?..
— Yoʻq. Rahmat sizga.
— Mayli, — dedi Virjiniya, — unday boʻlsa men oʻz xonamga ketdim.
— Yana bir bor katta rahmat sizga, — dedi Palmer va chakkalariga qon quyilayotganini his etdi.
U lablarini mahkam qisib, oldinroq yurib bordi-da, miss Kleriga eshikni ochib berdi. Soʻng unga qaramaslikka harakat qilib, sal engashdi. Bugun qarab olgani yetar.
Virjiniya yonidan oʻtib, tashqariga chiqdi, undan yengilgina ifor hidi qoldi, Palmer uning qanday atir ekanligini ham ilgʻay olmadi. Miss Kleri dahlizdan oʻtib, burchakka burildi-da gʻoyib boʻldi. Palmer esa eshikni yopib stoli yoniga qaytdi va oʻrniga oʻtirdi. Soʻng interkomga qaradi va «Elder» yozuvli tugmachani bosdi. Yashil chiroq yonib, mikrofondan ovoz eshitildi:
— Labbay?
— Garri, Palmerman! Boʻsh vaqtingiz bormi?
— Ha. Aytavering, — dedi Garrison Elder doʻrildoq ovozda.
— «Jet-Tex» haqida nima deya olasiz?
— Yigirma beshta soʻzdami yoki undan ham qisqaroq boʻlsinmi? — dedi Elder kulib.
— Ularning biz bilan aloqasini qanday baholaysiz?! — qat’iy soʻradi Palmer.
— Buni hozir aytish qiyin. Odatda Pol Jerati ular bilan ishni oʻzi olib boradi. Oʻshanda hisob-kitob «Xadson trast» orqali qilinardi. Gunohlarini tangri oʻzi kechirsin.
— Oʻsha gunohlari qancha edi? — soʻradi Palmer.
— Ularga oʻz ishlarini turli korporatsiyalar nomi bilan amalga oshirishga imkon berishardi. Bu korporatsiyalar ularning roʻyxatida bor.
— Shunaqami? Buning evaziga kaltakni kim yeydi, bizmi?
— Oʻsha kaltaklar bizga foyda keltiradi, — e’tiroz bildirdi Elder. —Men bu ishga hech qachon aralashgan emasman. Zarurati boʻlmagan. Agar xohlasangiz, yigitlarimdan bittasini bu ishga jalb qilaman. Bir haftada uddalaydi.
— Sizning shaxsiy bilimli fikringiz qanday?
Elder yana kuldi:
— Hozir kim ham oʻzini bilimli deb hisoblay oladi, jin ursin? Mayli, keling, tahlil qilamiz. Asosiy kompaniya bank jarayonlarini Delaverda amalga oshiradi. «Jet-Tex interneshnl» oʻz korxonalarini takomillashtirish uchun bizdan kreditlar oldi. Bundan tashqari, biz shoʻ’ba kompaniyalar bilan hisob-kitoblarda vositachi sifatida qatnashamiz. Va, albatta, barcha aksiya muomalalarida biz vakil sifatida qatnashamiz...
— Garri, men ba’zi narsalarni aniqlashtirmoqchiman. Bizning ular bilan muomalamizdagi jarayonlarning umumiy miqdori...
— Biz «Kontinental ekuipment» boʻyicha ularning qarzini uzdik, — dedi Elder. — Umuman, biz ularga sakkiz yuz million oʻtkazdik...
Oraga uzoq jimlik choʻkdi. Elderning soʻnggi soʻzlari ulkan xonani toʻldirib yuborganday boʻldi.
— Vuds! — baqirdi Elder. — Allo, Vuds!
— Rahmat, Garri.
— Bu faqat taqribiy raqam.
— Tushunaman.
— Balki men uni yigirma besh foizga oshirib yuborgandirman.
— Biroq umumiy manzara menga tushunarli, — dedi Palmer. — Hatto siz yigirma besh foizga oshirib yuborgan boʻlsangiz ham. Har holda «Jet-Tex» bizning barcha amaliy muomalalarimizning kamida besh foizini tashkil etadi. Agar siz kam tomonga adashgan boʻlsangiz ham ularning ulushi bu jarayonlarning oʻn foizini qoplaydi, shundaymi?
— Ha. Ular bilan amaliyotimizning hajmi taxminan shunday, — rozi boʻldi Elder.
— Boshqacha aytganda, ular bizning eng yirik mijozlarimiz.
— Ha, albatta.
— Yana bir bor tashakkur, Garri.
— Foydam tekkanidan xursandman.
Palmer bir muddat interkom tugmachalariga qarab, qimir etmay oʻtirdi. Keyin stol ustidan choʻzilib, kechagi kun belgilari qoʻyilgan varaqlarni oldi, ulardan birida qayd qilingan Lumis telefoni raqamini topdi. Soʻng telefon goʻshagini koʻtardi-da, koʻrsatilgan raqamlarini terdi.
— Mister Lumis? — dedi Palmer. — Vuds Palmer gapirayapti.
Goʻshakda keksa kishining ovozi eshitildi:
— Afsuski, mister Lumis shaharda yoʻqlar. U dushanba kuni qaytib keladi. Men uning kotibiman, janob Palmer. Mister Lumis uchun biror xabar qoldirasizmi?
— Mister Lumisga men telefon qilganimni ayting.
— Xoʻp boʻladi.
Palmer goʻshakni qoʻydi. U kaftlari namiqqanini his qildi. Oʻzini bosishga urindi. Ayni paytda shunday boʻlganidan oʻzida qandaydir yengillik sezdi. Aslida, hozir keksa Lumisga nima deyishini oʻzi ham bilmasdi.
Palmer oʻrnidan turib, oyna oldiga bordi. U bugun eshitgan ma’lumotlar ustida bosh qotirishga urindi. Bu yerda nimadir qovushmayapti, oʻyladi u. Lumis oʻz puli saqlanayotgan oʻsha bankka nisbatan sodiq boʻlishi kerak edi. Moddiy jihatdan manfaatdor boʻlmagan jamgʻarma bankiga esa xolis boʻlishi dargumon.
Palmer deraza oldida turib «Plaza» mehmonxonasi yonidagi aylana argʻimchoqqa qaradi. Doira aylanib, bir oz oldinga siljidi. Yosh yigit va qiz kelib argʻimchoqlarning birinchisiga oʻtirgach, u yurib ketdi.
Qizning kiyimi qizil, sochlari qora edi. Bu Virjiniya Kleri boʻlsa-chi, oʻyladi Palmer. Lekin shu zahoti bu fikridan qaytdi.

Oʻn Yettinchi Bob
Keksa ofitsiant tushlikdan soʻng stoldan idish-tovoqni yigʻishtirib oldi. Oromkursiga yastanib, Palmer qariyaning yuviladigan idishlarni aravachada olib ketayotganini kuzatdi. Nega bunaqa koʻch koʻtarib yurish xotinidan koʻra oʻzining gʻashiga koʻproq tegayotgani haqida oʻylashi birinchi bor emas. U sigareta chekdi, uning olovi va tutuni panasida qahva quyayotgan Edisga nazar soldi.
U hamishagidek ishchan koʻrinishda. Turmaklangan sochining har bir tolasi silliq taralgan. Bugun koʻzlarini odatdagidan koʻproq boʻyagan, ular katta va ifodali koʻrinayapti. Yuzining terisi jilosiz va mayin. Hozir Edisni kuzata turib esiga tushdi, ertalab unga qoʻpol muomalada boʻldi.
Gap nimada? — oʻyladi Palmer. Nega u xotinidan hamisha norozi? Edis nima qilmasin koʻngildagidek boʻlmaydi, nega? Yo u xotinini yaxshi bilib oldi, endi uni qiziqtirmay qoʻydimi?
Edis eri uni kuzatayotganini sezdi, boshini koʻtardi, koʻzlari toʻqnashdi.
— Senga qahvami? — soʻradi Edis va yaxshilab toʻldirilgan finjonni uzatdi. — Hozir nima haqda oʻylading?
— Hech, oʻzim shunday.
— Men esam, oʻsha «hech» deganing bunchalik teran boʻladi, deb tasavvur ham qilmagandim, — dedi Edis.
— Men, bilsang, — dedi Palmer hech boʻlmasa sal-pal rostgoʻy boʻlishga intilib, — bugun koʻrinishing juda chiroyli, deb oʻyladim.
Edisning qoʻy koʻzlari katta-katta ochildi. Xonaning sun’iy yorugʻida ular kulrang koʻrinib ketdi.
— Faqat toʻqima, azizim, — dedi Edis. — Sen mening «rasmiy» koʻrinishimga baho berding, shundaymasmi?
— Yoʻq, — javob berdi Palmer.
— Unda sen, balki uydagi shuncha tashvishlardan vaqt topib, oʻziga qarashga qanday ulgurgan ekan, deb hayron boʻlayotgandirsan?
— Bu ham xayolimga kelgani yoʻq.
— Mayli, agar bilishni istasang, bilib qoʻy: bugun biz birgalikda uyda oʻtkazayotgan birinchi kecha. Butun hafta mobaynida birinchi marta, shekilli? Shuning uchun harakat qildim.
— Juda xursandman, — dedi Palmer, bu yolgʻonni ham qabul qilarmikin, deya oʻzicha fol ochib.
— Mayli qoʻyaver, qahvangni ich, — Edis bir oz jim qoldi, keyin sekingina aytdi: — Bugun ertalab koʻz oʻngimda juda dahshatli voqea yuz berdi. Ishchilarimizdan biri havozadan yiqilib tushdi.
— Qattiq lat yedimi?
— Singan joyi yoʻq, lekin usta uni uyiga joʻnatib yubordi. Men tabib koʻrsin, deb turib oldim, usta oʻzim gʻamxoʻrlik qilaman deb va’da berdi. Lekin men buni qanday qilib tekshiraman?
— Axir, u sugʻurta qilingan
— Men buni aytayotganim yoʻq, Vuds, — e’tiroz bildirdi Edis. — Avvallari men bunday hodisalar faqat katta qurilishlarda, osmonoʻpar binolarni tiklashda yuz berishi mumkin deb oʻylardim. Lekin bu narsa shundoqqina oʻz uyingda yuz bersa, odam oʻzini yoʻqotib qoʻyarkan.
— Baxtsiz hodisalar istagan yerda yuz berishi mumkin.
Edis xoʻrsindi va qoʻlini Palmerning sigaretasiga choʻzdi.
— Gap bundamas, azizim, — dedi u. — Lekin men haliyam oʻzimga kelolmayapman.
Palmer gugurtni yoqib, Edisning sigaretasiga tutdi.
— Yuragingga yaqin olaverma. Ertami, kechmi, hammamiz shunga koʻnikib ketamiz. Axir, senga oʻsha havozadan yiqilib tushgan ishchichalik yoki mashina bosib ketgan bolachalik yoxud Sentral-parkda yigitlar zoʻrlagan qizchalik ogʻriqli emas-ku.
Edis peshanasini tirishtirdi va sigaretasining soʻnib borayotgan choʻgʻiga qaradi.
— Bilasanmi, mening shunday yashagim keladi, toki atrofimda shunday qoʻpol zoʻravonlikni koʻrmasam deyman. Bu yerda, N'yu-Yorkda har qadamda shundaylarga duch kelasan.
— Sen oʻzga shaharlarda butunlay boshqacha deb oʻylaysanmi?
Edis uning fikrini rad etganday, qoʻlini siltadi.
— Faqat oʻz haqimda gapirayotganim yoʻq, buning bolalarga qanday ta’sir qilishi meni tashvishga solayapti.
— Ular har qanday oʻzgarishlarga moslashib ketishadi, — dedi Palmer yengil kinoya bilan. — Sen boʻlsang, hecham oʻrganolmayapsan.
Edis erining gapini tasdiqlab bosh irgʻab, uni hayron qoldirdi.
— Ha, hali koʻnikkanimcha yoʻq. Vaqti bilan hammasi oʻtib ketadi, lekin tan olaman, bu meni sira quvontirmaydi. Men Jerriga oʻxshab oʻn bir yoshda emasman, qirqni urib qoʻydim. Bu yoshda kutilmagan oʻzgarishlarga koʻnikish juda qiyin.
— Baxtimizga senga oʻttiz uchdan oshiq berish qiyin, shundaymasmi?
— Bugun ertalab menga qarashingdan aslo unaqaga oʻxshamaydi.
— Birovning oʻyini oʻzgacha talqin qilish istagi tugʻilsa, bu boshqa gap, men...
— Nima boʻlganda ham, — uning soʻzini boʻldi Edis. — Eng yomoni shundaki, biz N'yu-Yorkda hech kimni bilmaymiz. Yangi tanishlar orttirish istiqboli esa meni qiziqtirmaydi.
— Biroq biz juda koʻplab har xil odamlar bilan uchrashamiz, hatto haddan tashqari koʻp, deyish mumkin.
— Bu rasmiy tashriflar, xolos, — javob berdi Edis. — Bizni turli sabablarga koʻra taklif qiladilar. Koʻproq qandaydir umumiy tanishlar orqali, albatta. Uyimiz tayyor boʻlmagani uchun hozir biz taklif qilolmayapmiz. Hali biz ham da’vat qilamiz, albatta.
— Bu yerning odamlari bizning chikagolik doʻstlarimizdan farq qilmaydi.
Edis nafasini rostlab oldi:
— Doʻstlar — baribir, doʻstlar-da. Birinchi uchrashayotgan odamlarimiz esa hali doʻst boʻlolmaydilar. Harholda men shunday deb oʻylayman.
Palmer oʻzining hali ichilmagan qahvasiga qarab, stoldan turdi:
— Men qahvani oʻzim bilan olib ketaman. Lekin hayronman, N'yu-Yorkka nisbatan qanaqa xusumating bor?
Edis indamasdan chogʻroq xonaga yoʻl oldi. Bu xonani mehmonxona ma’muriyati kutubxona deb atardi. Ikkita oromkursining changini qoqib tashlab, ularni stolga yaqin surdi, stol ustidagi kitoblarni olib tashlab, chizmalarni yoydi.
— Nahotki, biz yana uyning tayanch devorlari haqidagi masalani muhokama qilamiz? Xoʻsh, men oʻzimning yangi xonamda nima qilaman? — soʻradi Palmer. — Agar shunday boʻlsa unda men...
— Bu masalani men bugun hal qildim. Soat ikkida hammasi hal qilingan edi, — keskin boʻldi uning soʻzini Edis. — Ertaga sening xonangni suvoq qilishadi.
— Yaxshi. Xoʻsh, bugun kechqurungi kun tartibi qanaqa?
Edis stollardan biriga ohista oʻtirib, chizmalarni diqqat bilan koʻzdan kechirdi. Gʻamgin bir narsani koʻrganday lablari burishdi.
— Vuds, — dedi Edis, — bu yoqqa oʻtir-chi.
U oʻtirdi va finjonni likopchasi bilan chizmaning ustiga qoʻydi.
— Men kulgili siymo emasman, — dedi u, — va menga bunday muomala qilishlarini istamayman.
— Nega endi sen?..
— Men kulgi boʻlish qanaqaligini yaxshi bilaman, — davom etdi u Palmerning soʻzini boʻlib. — Hali oʻsmirligimdayoq buni boshimdan oʻtkazganman. Men oʻz tengqurlarim orasida uzunoyoq naynov edim. Lekin jamoatchilik orasida paydo boʻlganimning birinchi yiliyoq mening ustimdan kulmay qoʻyishdi. Va men oʻzimga bunday muomala qilishlariga qat’iyan qarshiman.
— Men umuman seni kulgili deb hisoblamayman, — ishontirdi uni Palmer.
— Sening kun tartibi toʻgʻrisidagi zaharxanda tanbehing-chi? Meni tushunmadi deb oʻylama. Tashkiliy ishlarim senga yoqmayotganini men yaxshi tushunib turibman. Lekin buni men qilmasam, oʻzing shugʻullanishingga toʻgʻri keladi va bu senga yoqmasligi turgan gap. Men sen uchun biror narsa qilayapmanmi, bari senga ma’qul emas, toʻgʻrimi?
— Ha, quvnoq emas, faqat bir shart bilan: agar men chindan ham seni shunday ahvolga qoʻygan boʻlsam. Lekin gap shundaki, bunaqa narsaning oʻzi yoʻq.
— Shunday hovriqmaydigan vazminlig-u, birdan mana bunday gʻayrioddiy ichki ziddiyatlar majmui, juda qiziq-a, toʻgʻri emasmi?
— Men suhbatimizni jon-jon deb davom ettiraman, faqat nimani nazarda tutayotganingni tushuntirib bersang bas, — sovuq javob qildi Palmer.
Edis qahvali finjonni nariroq surdi-da, bir muddat uyning tomi chizmasi bilan andarmon boʻldi.
— Sen Xaina Kerd ishlagan haykalni oʻz xonangda qoldirish niyatidamisan? — soʻradi Edis. — Agar qoldirmasang, men uni anavi burchakka joylashtiraman. — Edis Palmerga oʻgirildi va kulib qoʻydi: — Men yana bahs boshlash uchun soʻrayotganim yoʻq, faqat men shiftni oʻydirishim uchun aytayapman. Axir, keyingi hafta elektr simini oʻtkaza boshlashadi.
— Men bu haykalni oʻz xonamda qoldirsam degandim.
Edis yana chizmalar ustiga engashdi.
— Mana bu devor boʻylab zamondosh rassomlarning tasvirlarini ilishimiz mumkin, natyurmortlardan tashqari, rozimisan?
Palmer koʻzlarini qisib, chizmalarga diqqat bilan tikildi.
— Mana bu nima, dahlizmi? — soʻradi u.
— Dahlizning bir qismi, — javob berdi Edis. — Mana bu, dahlizni boʻlib turadigan devor. Qarshi emasmisan?
— Yoʻq.
— Konstebl chizgan rasm, onamning sovgʻasi, mana bu yerda osigʻliq turadi, — davom etdi Edis. — Engr esa narigi devorda. Shu rasmlar tevaragida kenggina boʻsh joy hosil boʻladi. Binobarin, ularga hech narsa xalaqit bermaydi. Men Ernstning polotnosini boshqa barcha modernchi rassomlar asarlari yoniga ilishni istardim. Uni mana bu yerga ilib qoʻysak-chi?
— Juda soz.
— Natyurmortlar oshxonaga ilinadi. Maylimi?
— Mayli.
— Gravyuralar boshqa xonalarga moʻljallanapti. Fraskoni bilan Pirsni mehmonlar xonasiga ilsak boʻlar, a?
— «Baliq ovi» gravyurasidan boshqasini. Uni men oʻz xonamga qoʻymoqchiydim, — qayd etdi Palmer.
Edis yana unga oʻgirildi:
— Yana nima gunoh qilib qoʻydim? Nima bilan izzat-nafsingga tegib ketdim? Shu paytgacha menda: bularning hammasi sening joningga tegib ketdi, zerikarli boʻlib qoldi, degan tasavvurda edim.
Palmer oʻrnidan turdi:
— Edis, bularning hammasi nimani anglatishini men bilmayman, lekin shuni ayta olamanki, hammasi jonimga tegdi. Yetar endi.
Edis xonaning qorongʻi burchagiga tikilgancha jim qoldi. U oʻychan bosh chayqadi:
— Ha, sen haqsan, Vuds. — U Palmerning boshidan oyogʻigacha qarab chiqdi-da, qoʻshib qoʻydi: — Vuds, bularning zamirida nima yotganini men ham bilmayman. Kel, men bilan bir oz oʻtir; menga bir oz yordam ber, maylimi? Men boshqa bunday qilmayman.
Palmer tagʻin oʻtirib, qahva icha boshladi. Ularning tepasida osilib turgan elektr chirogʻi stolga va toʻshamaga doira shaklida dogʻ tushirib turardi. Qahvali finjonda kichkinagina sariq uchqun oʻynardi, Edisning malla soch uyumi esa, uning yuziga soya solib turardi.
— Mening ichki ziddiyatlarim majmui haqida gapirganda nimani nazarda tutding? — soʻradi Palmer, bosiq gapirishga urinib.
Edis sezilar-sezilmas yelka qisdi.
— Menda shunday taassurot vujudga keldiki, — javob berdi Edis ham oʻsha ohangda, — sen aslida juda murakkabsan. Men esa oʻsha oddiyman. Sen odam koʻzini shamgʻalat qilishga ustasi farangsan, men esa bunday qilolmayman.
— Nimalar deyapsan oʻzi? — qat’iy soʻradi Palmer.
— Biz nikohdan oʻtganimizda sen butunlay boshqacha koʻringanding, — dedi Edis sekin ovozda. Shunda Palmerning miyasiga u gapimni eshitmasin degan fikr keldi. U oʻtirgan joyida sal oldinga engashdi. — Sen men bilgan oʻsmirlardan ancha farq qilarding. Oʻzingni erkin tutarding, maqtanchoqlik qilmasding. Sen boshqalar kalaka qilmaganlar ustidan kularding. Uchta kollejni almashtirganing bilan shuhrat qozonganding. Sharqiy sohilda yashagan paytingda bir qiz bilan oralaringda boʻlgan voqealar haqida gapirishardi.
Edis jim qoldi. U xuddi koʻzboyloqchi singari qoʻlini goh u yoqqa, goh bu yoqqa agʻdarardi, yengining ignatugmasidagi tosh yaltirab ketardi.
— Lekin, shularga qaramay, sen baribir menga murakkab shaxs boʻlib koʻrinmaganding, — yana gap boshladi Edis. — Sen oʻshanda murakkab emasding... Keyin Xenli halok boʻldi.
Palmer bosh irgʻadi:
— Sen bu hodisaning ahamiyatini toʻgʻri his qilding.
— Lekin oʻshanda oʻzgarish birdaniga yuz bergani yoʻq. Hatto armiyada, ta’til va safarga kelganingda ham koʻp jihatdan hamon oldingiday eding. Yevropada qancha vaqt boʻlding? Ikki yilmi?
— Bir yarim yil.
— Oʻsha Yevropadan qaytib kelganingda, senda oʻzgarish yuz berganini sezdim. — Edis eriga qaradi. — Bankda Xenlining oʻrnini egallashga seni hech narsa majbur qilgani yoʻq. Otang ham bu haqda soʻramagan edi.
— Unda buning uchun zarurat yoʻq edi.
— Demak, birinchi ziddiyat, — dedi Edis. — Birinchi, shundan keyin koʻplab boshqalari sodir boʻla boshladi. Vuds, senda butunlay alohida bir narsa bor. Men faqat endigina tushuna boshladim. Qanchalik farq qilishingni...
Palmer jumlaning tugashini kutmay, uni oʻzi tamomlashga shoshildi:
— Boshqa oddiy odamlardanmi?
Edis gʻalati iljaydi:
— Men faqat savolingga javob berishga harakat qilayapman. Bu unchalik oson emas, ayniqsa, unga hojat boʻlmay turganda.
— Unda javob berish shart emasdi, — taklif qildi Palmer.
Edis bosh chayqadi:
— Mana shu ziddiyatlar bu yil keskin kuchaydi. Otang oʻlganidan soʻng bankni sotding. Shundan keyin bunaqa boʻlishi turgan gap edi. Men buni bilishim kerak edi. Lekin men oʻshanda sening yangi lavozimga koʻtarilishingni oldindan bilolmasdim. Sen xuddi oʻz otangni tiriltirayotganga oʻxshaysan, hammasini yangidan boshlayapsan, bu safar N'yu-Yorkda qilayapsan bu ishni.
Palmer oromkursiga suyandi, javob bermaslikka urindi. Shaxsiy ishlari haqida xotirjam, oqilona gaplashishsa ham boʻlardi. Lekin Edis shaxsiy xayrli oqilona suhbat niqobi ostida unga shafqatsiz hujum boshlar ekan, endi bu butunlay boshqa narsa.
— Edis, seni tushunolmayapman.
— Bilasanmi, sen oʻzaro munosabatlarning yana oʻsha doirasiga tushib qolayapsan, — dedi Edis, — Berkxardt ham xuddi otang singari hukmron va mustabid axloqqa ega. Bu yerda, N'yu-Yorkda, sen xuddi Chikagodagidek yana baxtsizsan.
Palmer yana oʻzini tutdi.
— Nega meni bu yerda baxtsiz deb oʻylayapsan? — soʻradi u beparvo ohangda.
— Buni men oʻzingni tutishingga qarab aytayapman. — Edis unga qarab, barmogʻining sovuq uchini Palmerning chakkasiga tekkizdi. — Jahling chiqmasin, azizim, men axir... Edis uning yuzidan koʻzidan olib qochdi. — Lekin sen oʻylayotgandirsan... — Uning ovozi asabiy va boʻgʻiq jarangladi. — Sen oʻylaysanki, buni men sening gʻashingga tegish uchun, battolligimdan qildim, — U jim qoldi, uning javobini kutardi. — Shunday-ku, axir?
Palmer tili bilan qurib qolgan lablarini yaladi, oʻzini qisuvga olgan tanglikdan boʻshashga urindi.
— Sen hech oʻylab koʻrmadingmi, odam ishga bogʻliq boʻlmagan sabablarga koʻra ham baxtsiz boʻlishi mumkin-ku? — soʻradi u xotinidan xotirjam ohangda.
— Oʻylab koʻrdim, — javob berdi Edis, qahvali finjonini qoʻliga oldi-da, bir-ikki hoʻpladi. — Ehtimol, biz yashayotgan mana bu bema’ni otel' bunga sababdir. Balki ushbu shahar boisdir. Yoki noqulayliklar. Koʻrib turibsan-ku, sabablar son-sanoqsiz.
— Biroq, shu sabablardan ham eng olislarini va freydchalarini sanading, — dedi Palmer.
— Sen aftidan bu soʻzlarni sinonimlar deb hisoblayotganga oʻxshaysan? — javob qaytardi Edis.
— Yoʻq, sen qandaydir aylana yoʻllar bilan fikrlaysan va hammasini Freydchasiga talqin qilasan. Ehtimol, bu mening murakkabligim tufaylidir, — deya qoʻshimcha qildi Palmer.
— Sen soddadillik niqobi ostiga berkinmayapsanmi, ishqilib? — soʻradi Edis.
— Men urinib koʻrayapman, — deya boshlamoqchi edi Palmer, birdan bahslashuvlarining ahmoqona ekanini tushunib qoldi. — Iltimos, meni toʻgʻri tushun, men xotinim koʻz oʻngida oʻz obroʻ-e’tiborimni qanday boʻlmasin saqlab qolishga intilayapman. Chunki xotinim shundoqqina koʻz oʻngimda psixo¬analitikka aylanib borayapti.
Edis qahvani mayda qultumlab ichishda davom etdi.
— Mayli, sen aytgancha boʻla qolsin, — dedi Edis nihoyat. — Lekin bitta savolimga javob ber. Bu men shuni bilish huquqiga egaligim tufayli emas, yoʻq. Ammo muqaddas ruhlar haqqi ayt: bu ish senga nima uchun kerak boʻlib qoldi?
Palmer javob berishga shoshilmadi. Edisga yetarli darajada tushunarli boʻlishi uchun yaxshilab oʻylab, talqin qilishga tayyorlandi. Lekin bu dalillar rostdan ham shundaymi? U asta nafas oldi.
— Rostini aytsam, besh yil mobaynida sezdirmasdan Berkxardt men bilan qiziqib qolishiga yoʻl qidirdim. Otam oʻlishini bilardim. Erkin boʻlishim bilan mustaqil harakat qilish uchun tayyor boʻlishim kerak edi. Natijasi oʻzingga ma’lum.
— O, albatta.
— Endi teskari yoʻnalishda harakat qilib, urushdan keyingi yillarga qaytaylik. Oʻshanda hali otam tirik ekan, men bankda ishlashga qaror qildim. Yana bir oz orqaga qaytsak, bu harbiy xizmat vaqti boʻladi. Bu paytga kelib, menga shu narsa aniq boʻldiki, men otam hukmi ostidan ozod boʻlgach, oʻzimga yanada koʻproq yoqa boshladim. Sen bundagi uygʻunlikni koʻrayapsanmi?
Edis tasdiqlab, bosh irgʻadi. Lekin qoʻlidagi finjon qilt etmadi.
— Agar senga shu narsa tushunarli boʻlsa, demak, Berkxardtning taklifini nega qabul qilganim ham tushunarli boʻlishi kerak.
— Yoʻq, buni men tushunmayman, — dedi Edis.
Palmer u hali ham qoʻlida ushlab turgan finjonga qaradi. Finjondagi qahva qilt etmasdi.
— Sen buni faqat qanday qilganingni tushuntirding, lekin u senga nega kerak boʻlganini aytmading.
Palmerning qoʻli xuddi sassiz chaqiriqdagi misol unga talpindi. Nahotki, odam oʻz qilmishlarini boshqa bir odamga tushuntirolmaydi? Nahotki, odamlar oʻrtasidagi muomala shunaqa qiyin kechadi?
— Xoʻp mayli,— dedi u. — Kel, boshqachasiga tushuntiray: men otamning nusxasi boʻlishni istamayman va hech qachon shunday boʻlishga intilmaganman. Otam dunyoqarashi tor, cheklangan odam edi. Agar uning hayotda qandaydir shiori boʻlgan boʻlsa, bu, shubhasiz, «yoʻq» deyishi edi. U butun kun davomida birgina shu soʻz bilan kun koʻrish mumkin deb hisoblardi. Bu soʻzni u xotiniga, bolalariga, doʻstlikka, va hatto hayotning oʻziga ham aytardi. Otadan nafratlanish mumkin emasdi, chunki nafrat hissiyot edi. Undan faqat koʻproq yashash mumkin edi. Tagʻin boshqa chorasi ham bor edi, buning uchun oʻsha odamda shunday choraga shunday moyillik boʻlishi kerak edi. Xenli shunday yoʻlni tanlagan edi, samolyoti bilan qaytib kelmagandi. Menda bunday choraga moyillik yoʻq edi. Tushunayapsanmi, nima deyayotganimni?
Edis zoʻrgʻa yoʻtalib qoʻydi.
— Ha.
— Otamdan koʻproq yashash uchun qandaydir kuchli ragʻbatga ega boʻlish lozim edi. Bu ragʻbat odamga hamisha madad berib turmogʻi, salbiy xususiyatga emas, ijobiy xususiyatga ega boʻlishi darkor edi. Urushga qadar menda bunday maqsad boʻlmagan. Men uning oʻgʻli edim. Urush paytida shunga amin boʻldimki, men mustaqil shaxs boʻla olaman va buning uchun zarur boʻlgan qobiliyatga egaman.
Palmer jim qoldi, aytgan soʻzlarining ta’sirini tekshirib koʻrmoqchi boʻldi. Shu paytgacha qahvali finjonga qadalib turgan Edisning nigohi birdan Palmerga qaratildi.
— Qanaqa maqsad edi u? — soʻradi Edis.
— Foydali boʻlish, odamlarga foyda keltirish, — dedi Palmer.
Edisning ingichka, rangpar qoshlari chimirildi.
— Endi men seni tushunayapman, — tan oldi Edis.
— Otam oʻlgach, davom etdi Palmer, — uning hamkasblari boʻlgan yuzlab bankchilar, siyosatchilar va ishbilarmonlar uni an’anaviy ehtirom bilan dafn etdilar. U oʻz hayotini burchiga sadoqat bilan xizmat qilishga bagʻishladi. U oʻz ishiga oʻta sadoqatli va namunali fuqaro timsoli edi. Sen bularni eshitgansan. Lekin hech oʻylab koʻrdingmi, qanchadan-qancha mayda muttaham qalloblar otamni nega buncha koʻklarga koʻtarib maqtaydilar? Bema’ni odamlarning maqtovi har qanday haqoratdan ham yomon.
— Lekin u foyda keltirardi-ku, axir? — e’tiroz bildirdi Edis.
— Sen u pul berardi demoqchisan-da? — e’tiroz qildi Palmer.
— Muhtojlarga pul berish — foydali boʻlish demakdir...
— Pul berish — ogʻizni moylab qutulishning arzon usulidir, — uning gapini boʻldi Palmer. Bunda odam emas — uning chek qogʻozi ishtirok etadi.
— Endi men hech narsa tushunmayapman, azizim.
— Otam faqat pul berardi, — Palmer sekinroq gapirishga harakat qildi. — odamlarga foyda keltirish uchun, chek qogʻozini emas, oʻz shaxsining bir qismini berish lozim.
— Demak, sen oʻz shaxsingning bir qismini berishni istaysan?
— Men nima toʻgʻri deb oʻylasam, shuni qilaman, — dedi u. — Men alohida shaxsman, faqat pul sarflaydigan bankirning oʻgʻli emasman. Men foyda keltirish haqida gapirganimda shuni nazarda tutgan edim. Mana, gap nimada.
Oraga jimlik choʻkdi. Ularning hech biri sukunatni buzmadi. Edisning yuzi his-tuygʻularini aks ettirmasdi.
— Sen meni tushunayapsanmi? — dedi Palmer, — Masalan, sen uyga, qurilishga sarflayotgan mehnating. Sen buni uddallayapsan, foyda keltirayapsan, unga oʻz shaxsingning bir qismini qoʻshayapsan.
Edis uning yuziga qaradi.
— Vuds, — dedi u sekin. — Men... — U oʻylanib qoldi. — Nimagadir sen haqsan, albatta. Darhaqiqat, bu yerda foyda borligi koʻrinib turibdi. Ana shu menga zavq beradi. Lekin gap bunda emas. Zavq — bu natija. Sababi esa shunda-ki, bu gʻanim va ikkiyuzlamachi shaharda men qiladigan ish yoʻq.
— Edis!
— Men bu yerda hech kimni bilmayman, — davom etdi Edis boʻgʻiq ovozda. — Hech kimni bilishni ham istamayman. Men ular uchun hech narsaman. Chikagoda oʻz obroʻyim, salobatim bor edi. Bu yerda esa...
Palmer jimib qoldi. Edis qahvali finjonni unga qarab surdi.
— Harholda, — dedi u, — bu vaqtinchalik qiyinchiliklar, ularni yengishga harakat qilaman. Biz uyimizda doʻstlarni kutib ola boshlasak, hammasi iziga tushib ketadi. — Edis jim qolib, uning javobini kuta boshladi.
Lekin Palmer indamay turardi, shunda Edis yana gapirdi:
— Lekin, afsuski, azizim, sen bilan yuz berayotgan narsa, vaqtinchalikka oʻxshamayapti.
Palmer aftini burishtirdi:
— Bu bilan nima demoqchisan?
Ikkalasi indamasdan bir-biriga tikildi. Qandilning yuqoridan tushayotgan nuri faqat uning kipriklari uchlarinigina yoritib turardi, shuning uchun Palmer xotinining koʻzlariga qaray olmadi. Bunday qiyin ahvolda oʻzini juda noqulay sezdi. Palmerning dilidan nimalar kechayotgani esa Edisga yaxshiroq sezilib turardi.

AvvalgiI- qism Keyingi

↑ Rumpel' — kemaning rul' pishangi.

↑ Yard — 0,91 metr.

↑ Prichal — qayiqlar toʻxtagach, qoziq-ustunlarga bogʻlab qoʻyiladigan maxsus joy.

↑ Birja aksiyalari narxi koʻrsatkichi.

↑ Klimaks — jinsiy bezlar faoliyatidagi oʻzgarish.

↑ YuBTK — «Yunayted benk end trast kompani».

↑ Banknot — bank tomonidan chiqariladigan va pul oʻrnida yuradigan foizsiz kredit chiptasi.

↑ Klerk — yozuv-chizuv ishlarini olib boruvchi xizmatchi.

↑ Fut — 30,48 sm.

↑ Mil — 7420 metr.

↑ Aktiv — balansning kirim, daromad va moddiy boyliklar qismi.

↑ Iyerarxiya — quyi mansabdorlarning yuqori mansabdorlarga bosqichma-bosqich boʻysunishi.

↑ Wie geht’s — Ahvollar qalay? (nemischa).

↑ Seid gesund — Salomat boʻlinglar (nemischa).

↑ «Who’s who» — soʻzma-soʻz “kim aslida kim” boʻlib, taniqli arboblarning tarjimai holiga oid ma’lumotlardan iborat kitob.

↑ Ipoteka — koʻchmas mulkni garovga olib beriladigan qarz.

↑ Tijorat krediti — savdo-sotiq uchun nasiya, qarzga pul berish.

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Bankir (II- qism) [Lesli Uoller] 1841
2	Bankir (III- qism) [Lesli Uoller] 2449
3	Банкир (I- қисм) [Lesli Uoller] 485
4	Банкир (II- қисм) [Lesli Uoller] 622
5	Банкир (III- қисм) [Lesli Uoller] 874

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 60942
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 45038
3	Gʻazallar [Nodira] 39149
4	Guliston [Sa’diy] 34166
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 21428
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 20736
7	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 16574
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 16450
9	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 13514
10	Alkimyogar (roman) [Paulo Koelo] 13209