Bankir (II- qism) [Lesli Uoller]

Oʻn Sakkizinchi Bob
Undan oʻng yoqda turgan odam butun ovqatlanish vaqtida churq etmadi va Palmer buning uchun undan minnatdor boʻldi. Ofitsiant Palmerning oldiga tavoze bilan muzqaymoqli idishni qoʻyar ekan, u uxlab qolmadimi ishqilib, degandek qiziqsinib indamas qoʻshniga asta burilib qarab qoʻydi. Palmer bundan hayratlanmasa ham boʻladi — tushlik haddan tashqari zerikarli kechdi.
Bu yerda, N'yu-Yorkda ishchan uchrashuvlar bilan toʻlgan qisqa vaqt ichida Palmer kam deganda mana shunaqa tushliklardan oʻntachasida boʻlishiga toʻgʻri keladi. Ularni ikki-uch toifaga boʻlish mumkin. Siyosiy tushliklar deb ataladiganlari mablagʻ yigʻish uchun, shuningdek, oʻz hissasini qoʻshganlarga e’tiborni jalb etish uchun uyushtiriladi. Bunday ziyofatlarda shaxsan ishtiroklari bilan bu odamlar oʻzlarining moyilliklarini namoyish qilar edilar. Biroq respublikachilar partiyasining dasturxonlarida, ayrim istisnodan tashqari, demokratlar partiyasi ziyofatlaridagi oʻsha ishbilarmonlar ishtirok etar edilar. Tantanavor toʻy ziyofatlariga kelsak, ularda, oʻz-oʻzidan ma’lum, biron-bir koʻzga koʻringan shaxs faoliyati sharaflanar va alqanardi, biroq Palmerning tez orada shunga ishonchi komil boʻldiki, ular odatda qandaydir boshqa maqsadda, aksar hollarda pul yigʻish niyatida tashkil etilardi. Baribir xayriya ziyofatlari ham muqarrar ravishda qandaydir boshqa, odatda diniy maqsad bilan, ammo protestant emas, balki katolik dini maqsadi bilan chatishib ketar edi. Protestantlar ham allaqayerda ularga zarur mablagʻ toʻplayotganlari aniq, ammo N'yu-Yorkda diniy ma’nodagi barcha xayriya faoliyatlar asosan katolik cherkovlariga yoki yahudiy diniy tashkilotlariga yordam uchun goho bironta jamgʻarma tashkil etishga moʻljallangan boʻlardi.
Bugungi ziyofat ham xayriya ziyofati edi. Palmer xayol surib oʻtirarkan, oldida turgan muzqaymoqli idishga qarab qoʻyardi. Oʻz tajribasidan u shu narsaga amin boʻlgan ediki, rangiga qarab muzqaymoqning qaymoqlimi, qahvalimi yo mevalimi ekanligini aniqlash mumkin emas. Darvoqe, hozir bu haqda oʻylayotgani yoʻq, N'yu-York bazmu ziyofatlarida qanchalik koʻp boʻlgan sayin ularning qaysi toifaga mansubligini aniqlash nega shunchalik qiyinlashib bormoqda?
Loaqal mana bu ziyofatni oling. Rasman u Ist Saydning eng sharti ketib, parti qolgan mahallalaridan biridagi cherkovga qarashli maktab foydasiga mablagʻ toʻplash uchun tashkil etilgan. Maktabni allaqanday tariqatdagi rohiblar ta’minlab turardi, aynan qaysi tariqat — bu haqda Palmer zigʻircha tasavvurga ega emas. Mak Berns unga, garchi Vik Kalxeyn oʻzi hech qachon bu maktabda oʻqimagan boʻlsa-da, maktab uning hududida joylashganini va u maktabga homiylik qilishi ma’lum ekanligi haqida aytgandi. Shundan keyin Palmer maktabni diniy-xayriya muassasasi sirasiga kiritishga urinishlariga qaramay, bu barcha sa’y-harakatlardan siyosiy ruh anqib turishini anglab yetgandi. Garchand ziyofatning faxrli mehmoni bir vaqtlar shu maktabda oʻqigan, keyinchalik esa koʻchalarni asfal'tlash pudratiga durustgina pul toʻplab olgan bir kimsa boʻlsa-da, ziyofat boshdan-oyoq, darhaqiqat, xayriya tadbiridan koʻra koʻproq ushbu faxrli mehmon sharafiga uyushtirilgan marosimni eslatardi.
Palmer kalavaning uchini topib, qaysi rishta bu chigallik markaziga olib borishini aniqlashga harakat qilar ekan, zarrin uqali, bashang libosdagi ofitsiant uning boshi uzra chuqur ta’zim bajo keltirdi va allaqachon eriy boshlagan muzqaymoq ustidan koʻrinishi ishtahani boʻgʻuvchi toʻq jigarrang tusli siropdan naq bir qoshigʻini quyib yubordi. Bu safar Palmer aldovga uchmadi. Toʻq jigarrang shokolad rangli siropning shokoladli ekanidan zinhor dalolat bermas edi: bu shaharda har qanaqangi qalloblikni kutish mumkin edi. Bu qahva quyqasi yoki dolchin, muskat yongʻogʻi va boshqa ziravorlar qaynatmasi ham boʻlishi mumkin edi, goʻyo boʻyoq yordamida bu odatdagi qaynatish oʻlimdan qiyin boʻlgan boʻtqa ekanligini xaspoʻslash mumkinday.
Palmer ziyofat oxiriga kelib uning uskunasi yonidagi bir gala kumush idishlar ichidan saqlanib qolgan yagona buyum — toʻrt shirinlik qoshiqchalaridan bittasini tanladi va oʻzini kuch bilan zoʻrlab ustida bir tomchi sirop qotib qolgan muzqaymoqdan oʻyib oldi. Tatib koʻrgach, bosh irgʻab, xuddi oʻylaganidek ekanini tasdiqladi. Shundoq boʻlib chiqdi — ananasli muzqaymoq va yongʻoq siropi. U idishni nari surib qoʻydi-da, sigareta tutatdi.
Otelning hayhotday ziyofatlar tanobiysiga har biri oʻn kishilik katta-katta dumaloq stollar qoʻyilgan. Baland taqasimon balkon tanobiyning har uchala devorini qurshab turadi. U yerga ham stollar qoʻyilgan, faqat biroz kichikroqlari — toʻrt kishiligidan. Uzoq burchakdagi uncha katta boʻlmagan supachalarda besh cholgʻuchidan iborat orkestr ovqatlanayotgan xoʻrandalar boshlari uzra kamida ikki yil oldingi ommabop kuylardan iborat aralash-quralash qorishmani usti-ustiga toʻkkani-toʻkkan. Ofitsiantlar asosiy taom — chala qovurilgan biqin goʻshtli qovurdoqni torta boshlaganlarida orkestr “Nazokatli boʻl” qoʻshigʻidan bir necha bandni ijro etdi, buni, ochigʻi, an’anaviy hazil deb baholash joiz boʻlardi. Taklifnomada rasmiy qismdan keyin raqslar boshlanadi va uncha katta boʻlmagan estrada sahna tomoshasi namoyish etiladi deb aytilgandi. Konferans'e vazifasini shu paytgacha nomi sira Palmerning qulogʻiga chalinmagan, ammo Virjiniya Klerining soʻzlariga qaraganda, bir vaqtlar “Togʻlar”da ancha mashhur boʻlgan bir qiziqchi bajarishi kerak edi. “Togʻlar”da? — Palmer hayron boʻlib qoshlarini chimirganda Virjiniya Ketskillz yozgi kurorti “Togʻlar” deb atalishini tushuntirgandi. U yerga odatda yoz oylarida taniqli qiziqchi aktyorlar va estrada artistlarini taklif etishardi, “oʻlik” mavsum vaqtida esa ish yoʻqligidan bugungiga oʻxshagan ziyofatlarda tomoshalar koʻrsatishga majbur boʻlishardi.
Virjiniya oltinchi raqamli stolda Garri Elder va bir necha gazeta sharhlovchilari bilan birga oʻtirishi kerak edi.
Palmer stol raqamlarini qarab chiqishga harakat qildi, biroq hay’atdagi joyidan projektorlarning charogʻon nuri ostida nimqorongʻi tanobiyda deyarli hech narsani koʻrib boʻlmasdi. Ziyofatdagi odam u Virjiniya bilan juvonning oʻz stoliga qancha kerak boʻlsa, oʻshancha viski buyurtma qilishiga kelishib oldi. Palmer koʻzlarini qisib, ustiga kamida besh-oltita boʻsh shisha turishi kerak boʻlgan stolni qidirib topish niyatida tanobiyni qarab chiqdi, biroq koʻp oʻtmay qariyb har bir stol uzra butun bir batareya osilib turganiga amin boʻldi.
Boshqa faxrli mehmonlar qatorida Palmerning avval-boshdanoq oʻzgacharoq, ancha shovqinli va aftidan, ziyofat ishtirokchilarining ancha baxtiyor oilasidan ajratib qoʻyishgan edi, ularni alohida xonaga oʻtqazishgandi, u yerda ular spirtli ichimliklarga qoʻl urmay, oʻzlarining hay’atdagi stoldan joy olishlari kerak boʻlgan daqiqani kutib oʻtirishardi. Ba’zi mulohazalardan keyin Palmer shunday xulosaga keldiki, bu tahammulga sabab koʻp sonli diniy nazorat vakillari, siyosiy rahbarlar va boshqa hurmatli shaxslar kelishi bilan bogʻliq emas ekan. Yoʻq, ularning barchasi koʻzlariga urib turgan ayovsiz projektorlar nuri ostida kamida ikki-uch soat oʻtirishlariga toʻgʻri kelishini juda yaxshi bilardi. Xohlashsa-xohlashmasa ichmasdan oʻtirishga majbur edilar.
Ular hay’at stoli tomon gurs-gurs bosib yoʻl olganlarida har birlarining miyasidan uncha taskin bermaydigan birgina fikr kechdi: tanobiyda oʻtirganlarning ulardan boshqa deyarli barchasi gʻirt shirakayf. Milliy madhiya ovozi ostida boshqalar bilan bir safga borib turarkan, Palmer maktab ruhoniysi qiroat qilgan qisqagina duoning tugashini kutgancha oʻziga viski buyurgani nigohi bilan metrdotelni[1] qidirar edi. Qidirishi behuda ketdi: Palmer bu oʻtaketgan ogʻir va uzoq jarayon soʻngigacha ortiq bir qultum ham icholmadi. Oddiy mehmonlar esa xohlagancha miriqdilar, biroq hay’atda tiniq va tik boquvchi koʻzlarini xiralashtirmagan rahnamolar qadlarini toʻgʻri tutib, namoyishkorona oʻtirishlari shart edi.
Palmer xuddi ilma-teshik sharga oʻxshash idish tagiga tobora choʻkib borayotgan muzqaymoqqa qarab qoʻydi va hay’atni qurshab olgan nimqorongʻilikka koʻzini oʻrgatib olishga harakat qilgancha nigohini boshqa yoqqa oldi. Mehmonlardan allakimlar stollaridan turib ketishgandi, buni u payqashga muvaffaq boʻldi. Odamlar stollar oraligʻidagi tor yoʻllardan asta-asta u yoqdan-bu yoqqa yura boshlashdi, qoʻl berib koʻrishish va yelkadan qoqib qoʻyish uchun dam-badam egilar edilar, goho bir necha lahzaga toʻxtab olardilar-da, shivirlab qandaydir luqmalar tashlab qoʻyardilar, soʻng yangi tanishlar bilan qoʻl berib koʻrishish va shivirlab luqma tashlash uchun bamisoli qisqichbaqaday bir yonlari bilan asta boshqa stol tomon sirpanar edilar.
Kimdir notiq minbari oldida turgan mikrofon chetiga chertib qoʻydi va tanobiyning barcha burchaklarida keskin temir ovozi boʻgʻiq sado berdi. Mikrofon oldida turgan kishi yoʻtalib oldi va yozuvli qogʻozlarning butun bir dastasini shatir-shutir qilib varaqlay boshladi.
— Xonimlar va... — Shu zahoti u tutilib qoldi va kerakli soʻzni qidirib topmoqchiday shoshib-pishib varaqlarni titkilay boshladi. Nihoyat, oʻsha soʻzni topib, raislik qiluvchi Grork ismi-sharifli kaltabaqay, toʻladan kelgan bu odam yana tomoq qirdi.
— Xonimlar va jan... — Mikrofongacha yetib kelib, tanobiyda oʻrnatilgan kuchaytirgichlardan ikki baravar kuch bilan yangragan uzluksiz qattiq kulgi ovozlari uning soʻzlarini bosib ketdi. Grork yana qogʻozlarni shaldiratdi va oʻng tomonida oʻtirgan qoʻshnisiga oshkora jahl bilan qarab qoʻydi. Bu Vik Kalxeyn boʻlib, oʻtirganiga qaramay, boshi yonginasida turgan Grorkning qariyb qoq miyasidan kelib turardi.
— Doʻstlar! — yana tilga kirdi Grork. Bu soʻz bamisoli ulkan qogʻoz yumalogʻidek gʻira-shira tanobiydagi stollar oraligʻidan dumalab keldi. — Yetuk va faxrli mehmonlarimizdan ayrimlariga soʻz berishimdan avval, aminmanki, barcha hozir boʻlganlar ularning chiqishlarini intiqlik bilan kutmoqdalar, — shu narsani aytmoqchimanki, sizlarga rabbi Ben Xeym Feylbaumni tanishtirishdek sharafli vazifani bajarayotganimdan baxtiyorman, u sizlarga qisqacha kirish soʻzi bilan murojaat etmoqchi.
Tanobiyda oʻtirganlar bu xabarni eshitib, guvillab qoʻydi, stullar surilib, yoʻtal tovushlari quloqqa chalindi. Stollar oraligʻida suyanib tik turgan mehmonlar oʻz joylariga qaytishdi. Mas’uliyat hissini saqlab qolganlar esa oʻzlarining anchayin sertashvish qoʻshnilarini jim boʻlishga unday boshlashdi.
Koʻzni oluvchi nur toʻsatdan rabbi Feytlbaumning yuzini yoritdi, bir qarashda Palmer uni hali oʻn sakkizdan oshmagan oʻsmir deb taxmin qildi. Oʻz dini qonunlariga koʻra u soqolini olmagandi, biroq yuzidan endigina sabza urgan moʻylari elas-elas koʻzga chalinardi. Lekin uning och qirmizi tusli mayin jingalak chakka soqoliga razm solib qararkan, Palmer darhol avvalgi tusmoliga yana yetti yosh qoʻshdi.
— Mehribon doʻstlarim, — deb soʻzini boshladi Feytlbaum.
Palmer oʻz bahosiga zudlik bilan yana bitta tuzatish kiritdi, notiqning oʻttizdan oshgan kishi ekaniga shubhasi qolmadi. “Mehribonlar” soʻzini bunday maftunkor tavoze bilan irod etishi uchun ruhoniy odam faqat mana shu yoshga kelibgina oilaviy nutqlarda yetarli tajriba toʻplay oladi. Palmer Chikagodagi avliyo Pavel cherkovining keksa ruhoniysini eslaydi, u “marhamat” soʻzini shunday talaffuz etar ediki, bir unli oʻrniga halqumidan sal yuqoriroqda azbaroyi mayin qulqillab ovoz berganidan Palmerga har doim nuroniy chol tomogʻida xamir uzmasi tiqilib qolganday tuyulardi.
— Doʻstlarim, sizlar qaysi dinga sigʻinmang, — davom etdi Feytlbaum, — bugun bu yerga parvardigorning koʻzga koʻrinmas nigohi ostida jonlarimiz, soʻzlarimiz va a’mollarimiz, ha, muhabbat va ezgulikka toʻliq, abadiy qardoshlik tuygʻusidan kelib chiqqan a’mollarimiz bir-biriga yoʻgʻrilib ketishi uchun, ruhiy birdamligimizda, oʻzaro ixlosimizda va soʻngsiz itoatkorligimizda barchamiz qalblarimizning eng teran joyigacha sodiq boʻlgan muqaddas ishni bayram qilish va sharaflash uchun toʻplandik; bu ish tafakkurimizda hukmronlik qiladi va oʻlmas jonlarimizda shu qadar chuqur va mustahkam oʻrin olgan, dunyoviy hayotimizning ayrilmas qismi boʻlib qolgan, parvardigorning beadad marhamati tufayli uning muborak va oliy maqsadlariga rioya qilgan holda shu hayotga sodiq boʻlib qolgaymiz.
Palmer kimdir oyoq uchida notiqning orqasidan yurib oʻtganini, Katta Vikning qulogʻiga egilganini va oʻz fikrlarini ma’nodor qoʻl harakatlari bilan tasdiqlagancha u bilan uzoq shivirlashib gaplashganini koʻrdi. Palmer boshi uzra joylashgan projektor nuri yuzini yoritmaydigan darajada xiyol oldinga engashdi va ayni daqiqada hammaning e’tibori Feytlbaumga jam boʻlganiga ishonch hosil qilib, bir zum koʻzlarini yumdi. U xotirasida notiqlar roʻyxatini tiklashga harakat qildi va ulardan har biri soʻzlashi uchun qancha vaqt ketishini xomchoʻt qilib chiqdi. Nutqlarga kamida bir soat ketardi. Palmer xoʻrsinib oʻzini oʻrindiq suyanchigʻiga tashladi va goʻyo hamon yumuq koʻzlarini panalamoqchi boʻlganday, sigareta tutgan qoʻlini koʻtardi.
— ... Soʻnmas nuring bilan hozirgi va istiqboldagi ishlarimizni oʻzing munavvar et, — gapirishda davom etardi Feytlbaum. — Sening muruvvating va ilhoming ila bajarishimiz lozim boʻlgan a’mollarimiz baroridan kelgay.
Palmer koʻzlarini ochdi va notiqqa oʻgirildi. U Kalxeynga engashib, qulogʻiga allanimalarni shivirlagan kishining och sariq quyuq sochiga e’tibor qildi. Faqat birgina odamda mana shu rangdagi soch boʻlishi mumkin edi — u ham boʻlsa Berns.
— ... aynan meni, — davom etdi Feytlbaum, — qadimgi din xizmatkorini mana shunday buyuk ishni deb yelkama-elka turib oʻz burchini ado etish uchun bugun bu yerga chorlaganimiz nechogʻli joiz va haqqoniy boʻlsa, bizning a’mollarimiz ham shunchalik joiz va haqqoniydir.
Ravvinning boshidagi karjsiz qora taqyasi uning nutqiga monand bir tekisda chayqalib, Bernsning boshini goh toʻsar, goh ochar edi. Kalxeynning oʻzi xotirjam tusda sukunat saqlardi. U koʻzlarini bir nuqtaga qadab, qimir etmay oʻtirardi, Berns esa hamon gapni qalashtirib, nutqini davom ettirardi. Shunga qaramay, Kalxeyn kabi uning ham lablari deyarli qimirlamayotgandi.
Ravvin nutqini tugatishiga Bernsning toqati chidamasa, u yogʻi qandoq boʻladi, deb oʻzidan-oʻzi soʻrardi Palmer. Biroq yalt etib miyasiga bir fikr keldi. U Bernsni haddan tashqari yaxshi bilardi. Bunday vaziyatda har qanday mayda yangi gʻiybatlar ham nishonga urishi hech gap emasdi. Bernsning nimalar deyayotganining ahamiyati yoʻq, dalilning oʻzi muhim: u necha minglab tomoshabinlar koʻzi oldida va mana bunday dabdabayu as’asali bir damda Katta Vik bilan suhbatlashayapti.
Tashqi ta’sirotlar — bu siyosatdagi buyuk ish, oʻyladi Palmer. Busiz ham Berns Kalxeynning ishongan odami ekani besh qoʻlday ma’lum. Biroq Kalxeynning unga yaqin boʻlgan boshqa odamlari ham bor edi. Shu bois Berns boshqa birov emas, aynan u Katta Vikning ana shunday ishonchini qozongan odam ekanini ahamiyatli deb bilganlarga muttasil eslatib turishi kerak boʻlardi. Berns boshqa yigʻinlarda ham shunday tomoshalar koʻrsatganini Palmer ilgari ham koʻrgandi. Manzara har doim bir xil boʻlar edi — nigohini zalga tikkancha haykalday qotib oʻtirgan Kalxeyn. Uning orqasida — Berns. Uning bir qoʻli Kalxeynning yelkasini qisadi, ikkinchi qoʻli bilan ishoralar qiladi: goh allaqayoqnidir koʻrsatadi, bir nimani tekislaganday boʻladi, goh sochib, oʻzidan nari itarsa, goh oʻzi tomon chorlaydi. Balerina tanasi kabi hayot va hissiyotga toʻla bu qoʻl notiqdan diqqatni chalgʻitib, butun zalning nigohini muqarrar ravishda oʻziga jalb etib oladi-da, natijada oʻz maqsadiga erishadi — hammani bu uncha katta boʻlmagan, ammo joʻshqinlikka toʻla sahnani kiprik qoqmay kuzatishga majbur qilardi.
— ... bizlar beadad ravishda ishonamiz, ey parvardigor, — der edi bu orada Feytlbaum, — sening qoʻllaring qudratli va bizlarni taqvo yoʻliga boshlovchi hikmating barhaqdir.
Zaldagi odamlardan bir nechtasi ravvinning ortidan qadimgi yahudiy tilida qiroat etilgan yakunlovchi duo soʻzlarini takrorladi, biroq zalda koʻtarilgan shovqin ularning ovozini bosib ketdi: mehmonlar yoʻtala boshladi, stullar surila boshladi, suhbat-guruhlar yangilandi.
— Tashakkur sizga, rabbi Ben Heym Feytlbaum, — dedi Grork. U boshini mikrofonga juda chuqur egib oldi va ovozi mikrofonda shovqin va qasirlash keltirib chiqardi. U oʻsha zahoti bir necha qadam ortga tisarildi. — Chet tilida siz oʻqigan duo uchun ham tashakkurimizni qabul aylang, — qoʻshib qoʻydi u tanobiydagilarga koʻz qisib qoʻyarkan.
Kulgi tinishini kutib Grork maktabning moliyaviy ahvoli haqidagi rasmiy hisobotlarga oʻtdi, uning yigirma besh yil avvalgi salmoqsizgina byudjetini shu maktabning gullab-yashnashida guvohlik beruvchi hozirgisi bilan taqqosladi. Bu orada Palmer endigina Kalxeyn bilan suhbatini tugatgan Bernsni kuzatardi. Aslida bu suhbat ham emasdi, balki Bernsning monologi edi. Bu odamning hatto eng qiyin vaziyatlarda ham ichki sezgisi va aniq hisob-kitob bilan ish tutishiga Palmer tan bermay iloji yoʻq edi. Ravvin gapini toʻxtatgan bir vaqtda u ham Kalxeyn bilan suhbatini uzgudek boʻlsa, tomoshabinlar bunda qandaydir pinhoniy haqoratni anglagan va hatto Bernsni ruhoniyga nisbatan hurmatsizlik qilishda ayblagan boʻlar edilar. Biroq Berns Feytlbaumni ham, Grorkni ham birday yomon koʻrardi va shu bilan uning qilmishining shaxsiy yoʻnalishi va uni dinga nisbatan haqoratomuz xatti-harakatlarda ayblash imkoni istisno boʻlar edi.
Kalxeyn tashvishlangannamo ikki bor bosh irgʻib qoʻydi va Berns qaddini gʻoz tutib, sherigiga kuyib-pishib gap uqtirayotgan Grorkning yonidan oʻtdi-da, endi tanobiyga yoʻl olaman deganda yoʻl-yoʻlakay Palmerning yonida toʻxtadi va unga egildi. Palmer uning uzunchoq, torgina burun kataklari oshkora tantana bilan titrayotganini koʻrdi.
— Tanobiyda igna tashlasang yerga tushmaydi, Vudi, — shivirladi Berns, — yana oʻn beshtacha stol olib kirishga toʻgʻri keladi. Zoʻr, shunday emasmi?
Palmer uning yuzlari yal-yal yonganini his etdi. Oʻzining katta hayotiy tajribasiga qaramay, u bolalikdagi unga singdirib kelingan odob yuziga oyoq bosa olmasdi. Ayni damda u oʻzini gʻoyat noqulay his etmoqda edi. Nima uchun Berns bunday qilayotganini va unga, Palmerga ayni vaqtda qanday xizmat koʻrsatayotganini a’lo darajada tushunib turardi. Berns goʻyo ularni kuzatib turgan omma oʻngida uni Kalxeyn bilan koʻrinmas rishta ila bogʻlab qoʻygandi. Baribir Palmer oʻzining bema’ni ruh va notiqlarga nisbatan hurmatsizlik namoyish etilgan tomosha ishtirokchisi ekanini his qilib, xijolatdan chiqolmayotgandi. Buning ustiga koʻpsonli tomoshabinlarning diqqat markazida boʻlib qolishi unga sira yoqmayotgandi.
— Hoy birodar, endi ovqatlanib olsang ham boʻlardi! — Berns Palmerning yelkasiga qoqib qoʻydi va goʻyo turishiga yordam bermoqchiday uning qoʻltigʻidan oldi.
— Avval quloq solsangiz-chi, — soʻz boshlamoqchi boʻldi Palmer.
Shu lahzada goʻyo unga qandaydir gʻoyat muhim va ishonchli bir narsani shipshitib qoʻymoqchiday Bernsning yupqa lablari tez-tez qimtildi. Qoʻli tanobiyning toʻrdagi uzoq burchagini koʻrsatganicha Palmerning boshi uzra aylandi. U bir necha bor tez-tez, qariyb gʻazab bilan boshini saraklatdi va sargʻish koʻzlari chaqnadi. Bu barcha alomatlardan uni kuzatib turgan har qanday odam Palmerni muhim ish bilan shoshilinch chaqirishayotganini anglab olishi tayin edi. Bernsning yordamida u oʻrnidan koʻtarildi va u bilan izma-iz hay’at supachalaridan tushib, qop-qorongʻi katta tanobiyga kirib ketdi.
Ular qiyinchilik bilan behisob stollar oralab yon eshikkacha yetib borishdi-da, tanobiyni tark etishdi. Bu yer salqin edi. Ortlaridan eshik yopilishi bilan Grorkning ovozi birdan tindi va quloqqa elas-elas chalinuvchi bidirlashga aylandi.
— Ana, doʻstim, seni qutqarganim uchun menga rahmat ayt, — dedi Berns miyigʻida kulib.
— Oʻzi nima gap? — soʻradi Palmer. — Bu yerda mening boʻlishim nima uchun bu qadar shoshilinch kerak boʻlib qoldi?
Berns iljayib qoʻydi:
— Grork dahanaki ichketar dardiga yoʻliqqan. Juftakni rostlab qolish uchun bu uzrli sabab boʻlmay nima?
Palmer kulimsiragancha boshini chayqab qoʻydi:
— Sizning avval Kalxeyn bilan gaplashganingizni, undan keyin mening oldimga kelganingizni odamlar koʻrmadi deb oʻylaysizmi?
Bernsning koʻzlari bir lahza qisildi, biroq oʻsha zahoti katta-katta ochildi-da, qah-qah urib kulib yubordi.
— Nima ham derdim, zehningizga qoyil qolmay iloj yoʻq, mister Palmer, — dedi u. — Hozirgina qilgan ishimiz sharofati bilan tanobiyda oʻtirgan oʻn-oʻn besh nafar omonat banklar rahbarlari ramaqdajon boʻlib yotishibdi.
— Baribir ham Olbanida respublikachilar partiyasi koʻpchilik ovozga ega boʻlishiga qaramay, — oʻychan holda dedi Palmer. — Kalxeyn singari shunday zalvorga ega boʻlib turib ham demokratik partiya arbobi hisobdon doʻstlarimizdan birontasi uchun uyqusiz tun sababchisi boʻlishiga koʻzim yetmaydi.
Bernsning koʻzlari atrofga olazarak qarardi va Palmerning koʻnglidan gʻalati fikr kechdi: u tashlagan luqma Bernsga qattiq tegib, goʻyo yengil zarbalarni kutayotganday, endi tez-tez yon-veriga alanglamoqda edi.
— Jonim, — dedi Berns, — respublikachilar partiyasi omonat banklar egalari uchun bir jon-bir tan boʻlib kurashayapti deb sizga kim va qayerda aytdi? Ehtimol, men uxlab qolgandirman, ehtimol Muso togʻdan tushib ketib, oʻn birinchi surani yozgandir? — U dimogʻidan qulqillashga oʻxshagan ovoz chiqarib bosiq hingirlab qoʻydi va Palmer uning gʻirt mast ekanligini angladi.
— Buni hamma biladi, — javob berdi Palmer. — Siz boshqacha fikrdamisiz?
Berns ma’nodor yelka uchirib qoʻydi va shu asnoda Palmerning qoʻliga shap etib urdi.
— Mening aytarli fikrim yoʻq, — dedi u toʻsatdan ovoziga oʻzgacha ma’noli tus berib. — Bordi-yu, doʻstimga aytadigan gapim boʻlganida, oʻylab-netib oʻtirmay shartta aytardim-qoʻyardim.
— Unda ayting, — Bernsning n'yu-yorkcha lahjasiga hamohang ravishda dedi Palmer, miyigʻida kulib.
— Bular bari Olbanidagi it axlati, — tushuntira boshladi Berns. — Partiyalar kurashiga qilcha aloqasi yoʻq. Bu nimani anglatishini bilasanmi?
— Bu shuni anglatadiki, yuqoridan hali koʻrsatmalar berishgani yoʻq.
— Qanday surbetlik, — dedi Berns lablarini burib. — Yoʻq, qarogʻim, yanglishasan. Bu nafsilambrini aytganda shu narsani anglatadiki, bankirlar oʻzaro jiqqamusht boʻlishda qonun chiqaruvchi hokimiyat vakillari dimogʻiga pul hidi kelib uriladi.
— Gap nima haqida ketayotganini anglay boshlaganimdan qoʻrqib ketayapman, — dedi Palmer.
Berns toʻgʻri deganday bosh irgʻadi.
— Buni u yoki bu partiya dasturining bir qismi deb qaramaslikka qaror qilib, Olbanidagi qonun chiqaruvchi yigʻilishning chaqqon yigitlari vaziyatdan soʻnggi sentgacha sogʻib olishni yaxshi bilishadi. Ha, ular hamma narsani shunday tashkil etishganki, natijada choʻntaklarini qappaytirib ketishadi, axir ular choʻtalxoʻrlikka mazaxoʻrak boʻlib qolgan emasmi?
— Boshqacha aytganda, — dedi Palmer shunday taomlarga xos oʻxshatishni davom etdirish kerakmasligini tushunib; ammo oʻzini tutib turolmadi, — ular besh panjani baravar ogʻizlariga tiqadilar.
Berns Palmerga jim tikilib qoldi, uning soʻzlaridagi kinoyani his qilgan boʻlsa-da, biroq ma’nosini tushunmadi.
— Menga qara, — dedi u ishonch bilan, soʻzlarini salmoqlab-salmoqlab, — mana bu mashmasha tugagandan keyin, menikida ma’qul yigitlardan uch-toʻrttasi toʻplanadi. Bir kirib oʻt. Ozgina tomiringga qon quyib olsang, zarari yoʻq.
— Soat nechada?
— Oʻn birlarda, — dedi Berns. — Bu senga ertalik qilmaydimi?
— Erta? — qayta soʻradi Palmer. — Oʻn birgacha qanday yetib olishimni oʻylab, boshim qotib turibdi-ku.
Bernsning tillarang qoshlari bir yuqoriga koʻtarildi-yu, biroq darhol yana tushdi. U tushundim deganday koʻz qisib qoʻydi:
— Ha, endi soat oʻnlarda borsak ham boʻlaverar, a?
Tanobiyda gulduros qarsaklar yangradi.

Oʻn Toʻqqizinchi Bob
Bar peshtaxtasi oldida yarim soatcha ivirsib, Palmer katta Vik Kalxeyn oʻzining mufassal nutqini tugatib turgan bir pallada tanobiyga qaytdi.
— ...Soʻngsiz karvon singari yoʻqlik qa’riga abadiy ketayotgan oʻtgan asrlarda boʻlganidek, hozir ham, — asl n'yu-yorklikning xiyol pingʻi ovozida u guldirab gapirardi, — oʻzimiz haddan tashqari minnatdor boʻlganlar xotirasini yodga olamiz va bosh egamiz, — davom etdi Kalxeyn har bir jumlani chertib-chertib, odatdagidek vazmin ohangda. — Biz kelajakka dadil boqayapmiz, uning koʻlamlari bizni choʻchitolmaydi, biz jasorat bilan hujum qilamiz va bir qadam ham ortga chekinmaymiz. Biz boshqalarni qoralamaymiz, zero oʻzimizni ham aybdor qilib qoʻymaymiz, yosh avlodimizni yoʻldan urayotganlarning, milliy nomusimizni qoralayotganlarning va shon-shavkatimizni yoʻqqa chiqarayotganlarning xatolarini koʻrsatmoqchi emasmiz. Dunyoqarashi tor, yana vatanimizni suvtekinga sotayotgan mayda, kaltabin, past odamlarni qoralashni tarixning oʻziga qoʻyib beraylik. Ammo tarix sahifalarida oramizda, bu yerda hozir boʻlganlar orasida, ushbu tanobiyda men bilan birga halol va sofdil odamlar borligi, buyuk vazifani mardonavor va qat’iyat bilan hal etadigan odamlar borligi abadiy muhrlanib qolsin...
Palmer bildirmaygina qop-qorongʻi tanobiyga oʻtdi-da, nigohi bilan olti raqamli stolni qidira boshladi. U yana hay’atga koʻtarilib, oʻz joyini egallashga jur’at qilolmayotgandi.
— ... quyosh ostidan oʻrin olsin! — guldirab gapirardi Kalxeyn. — Har kimning erki oʻz qoʻlida...
Quyosh ostida men uchun ham joy topildi, deb oʻyladi Palmer nihoyat olti raqamli stolni qidirib topgach. U stolga yoni bilan yurib bordi va Virjiniya Kleri yonidagi boʻsh oʻringa yengil nafas olib choʻkdi.
Juvon uning paydo boʻlganini payqamadi. Uning ikki koʻzi Kalxeynda edi. Palmer uni yon tomonlamagina koʻrib turardi. Shu paytgacha u hech qachon unga bu qadar bevosita yaqin boʻlmagandi — nari borsa yigirma-oʻttiz santimetr kelardi oralari. Dumaloq yuzi va doʻrdoq lablari yonoqlarining chiqiqligini sezdirmasdi. Juvonning ingichka va uchi toʻmtoqroq, choʻzinchoq burnining kataklari biroz kerilgan. Agar Virjiniyaga shunaqa yonlamasigina qaralsa, uning chindan ham goʻzal ekanini Palmer endi angladi. Bordi-yu, juvon unga tomon yuzlanib qarasa, uni shunchaki koʻhlikkina ekan deb aytish mumkin boʻlardi. Virjiniya qaddini tik tutib oʻtirardi. Gʻoyat kalta bogʻichli, oʻmizi chuqur oq koʻylagi uning boʻrtiq siynasini xiyol yashirib turardi. Palmer oʻtirgan joyidan biroz orqaroq va yuqoriroqdan juvonning naq oʻmizi uzra uchburchak soya tashlab turgan dum-dumaloq siynasini aniq-taniq koʻra olar edi.
Palmer yuzlari lovillab yonganini his etdi va oʻzini oʻrindiq suyanchigʻiga tashladi. U hay’at tomonga qaradi. Bir lahza oʻrindiq chayqalib ketgandek tuyulib ketdi unga. U koʻzlarini yumdi va tomogʻida uni boʻgʻib turgan narsaning yoʻqolishini kuta boshladi.
— ...bu xatti-harakatlar ularning qaysarligi, magʻlubiyati va ochkoʻzligi ruhidan kelib chiqadi! — guldirashda davom etdi Kalxeyn. — Ammo sizlarni zeriktirib qoʻymaslik uchun ularning barcha xususiyatlarini bir-bir sanab oʻtirmayman. Faqat shuni aytmoqchimanki...
Koʻzlarini ochgach, Palmer birdan oʻzining “Yunayted benk”dagi muovini Garri Elder nigohiga toʻqnash keldi. Palmer koʻzlarini qisib qaradi, Garri esa javoban im qoqib qoʻydi, keyin nigohi bilan oldida turgan bahaybat shotland viskisi shishasini koʻrsatdi va savol nigohi bilan Palmerga boqdi. Palmer xoʻp degandek bosh irgʻadi va keksa yoshdagi hamkasbi ichiga bir nechta muz boʻlagi tashlangan qadahni qanday qoʻlga olganini, uni deyarli limmo-lim toʻlatganini va Palmerga ishora qilib, uni qoʻshnisiga tutganini kuzatib turdi. “Tayms”danmi yo “N'yus”danmi boʻlgan reportyor qoʻshnisi oʻz navbatida indamay qadahni boshqa qoʻshniga uzatdi.
Ushbu marosim Virjiniyani butunlay oʻziga mahliyo qilib qoʻygandi. Juvon oʻgirildi, Palmerni koʻrdi va lablariga xiyol tabassum yugurdi. U reportyordan qadahni olib, Palmerga uzatarkan, shivirlab dedi:
— Dushmanlarni yer yutsin. — Soʻng yana yuzini toʻgʻriga burib, notiqning gaplariga diqqat bilan quloq sola boshladi. Koʻylagi oʻmizida siynasi avvalgidan ham yaqqolroq koʻzga tashlandi.
Palmer viskidan hoʻplarkan, hisob boʻyicha bu nechanchisi — uchinchisimi yo toʻrtinchisi ekanini eslashga behuda urinardi, biroq oxiri viskini Garri Elder suzayotganida qancha ichilganini hisobga olishning hojati qolmaydi degan qarorga keldi.
— ...va kuch emas, faqat haqiqatgina adolat tantanasiga olib kelishini bilib, bizlar xotirjammiz, — yakun yasadi Kalxeyn. — E’tiboringiz uchun rahmat.
Ulkan tanobiy gulduros qarsaklardan larzaga keldi. Kalxeyn yuzlari yal-yal yonib olqish ma’nosida qoʻlini koʻtardi, soʻng joyiga borib oʻtirdi-da, yana qoʻshnisi Karmin de Sapio tomon oʻgirilib, u bilan uzoq gaplashib qoldi. Raislik qiluvchi Grork oʻrnidan turdi va garchi qarsaklar hali tinmagan boʻlsa-da, qoʻl ishorasi bilan tinchlik oʻrnatishga harakat qildi, biroq shu bilan birga, Palmerning nazarida, bu ishora bir vaqtning oʻzida yigʻilganlarning yangi kuch bilan yana gulduros qarsaklar chalishiga umidni ham ifoda etar edi.
Biroz oʻzini orqaga olib, Palmer oʻrindiqda oʻrnashibroq oʻtirdi. Shu holatda u Virjiniya Klerining jingalak qora sochlari qoplagan ensasini, boʻynini va ikkala kurak oraligʻidan koʻylagi ichiga kirib yashiringan nafis yelkasinigina koʻra olar edi.
U oʻrindiqda oʻtirarkan, ahyon-ahyondagina notiqlarning soʻzlari uzuq-yuluq shuuriga yetib kelardi. Notiqlarning roʻyxati oxirlab qolgandi va nihoyat duo kalimalari yangradi. Palmer minbardagi sodirliklarni shu qadar oz kuzatar ediki, avvaliga unga duoni anglikan[2] cherkovi ruhoniysi qiroat qilayotgandek boʻlib koʻrindi, gʻira-shirada uning ridosini ilgʻab boʻlmadi. Faqat lotincha katolik duolaridan xotima oyatlari quloqqa chalingandagina Palmer xato qilganini angladi. U yelka qisib qoʻydi-da, qadahidan mayda-mayda hoʻplay ketdi.
Yigʻilish dasturi bir marta tugal ishlab chiqilgan reja boʻyicha oʻtkazilardi. Estrada tomoshasini ochib bergan kulgi aktyori oʻzining bor mahoratini tomoshabinlarga namoyish etishga harakat qilardi. Har bir kosa tagida nimkosa hazildan keyin u jimib qolar, yasama qoʻrquv ichida ogʻzini kafti bilan berkitar va diniy nazorat vakillariga xavotir bilan koʻz yugurtirib qoʻyardi.
— ... Shunday qilib, vaqtni zoye ketkazmasdan, xonimlar va janoblar, men suyukli zarrinsochimni sizlarning ixtiyoringizga havola qilaman, garchi mish-mishlarga qaraganda, agar tagigacha kavlab yetilsa, u hecham zarrinsoch boʻlmasa-da. U ajoyib xonanda, xonimlar va janoblar, hozir uning qoʻshiqlarini tinglaysiz, — bu “Pijamadagi oqshom” operettasidagi chinakam oqshom yulduzi. Shunday qiling, xonimlar va janoblar, tinglang, tomosha qiling: e’tiboringizga maftunkor Kittini havola etaman. Kitti Keyn! Qani, uni bir yaxshi qarsaklar bilan kutib olaylik!
Lablarida koʻzidagi ayanchli ifodaga aslo mos kelmaydigan tabassum qotib qolgan yoʻgʻondan-yoʻgʻon xunuk zarrinsoch xonanda qiz butun oqshom davomida orkestr chalgan koʻhna ohanglardek ulugʻ yoshdagi bir qancha romanslarni ijro etdi.
Shundan keyin balet juftligi “Vasvasa”ning biri bosiq bolero maromidagi, ikkinchisi esa shoʻx stakkato maromidagi ikki versiyasini ijro etdi. Juftlikdagi erkak oʻziga sherik ayoldan juda boʻlmaganda oʻn yosh kichik boʻlsa-da, mungli nigohiyu botirona gavda holatlari bilan yoshdagi farqni aslo bildirmayotgandi. Orkestrning bir necha maqomidan ilgariroq ular raqsni nihoyasiga yetkazdilar, mashshoqlar esa choʻzib chalishlariga qaramay baribir oxirigacha yetmasdan kuyni uzib qoʻyishdi. Faqat akkordionchigina bir oʻzi qolganini his etgunga qadar yana bir necha soniya chalib turaverdi.
Baland boʻyli va xushqomat tenor “Roz-Mari”dan birinchi bandni tugatmasidanoq mashhur qiziqchi uni boʻlib qoʻydi. Tenor bilan birgalikda u qandaydir chalkash intermediyani oʻynay boshladi, kuy davomida qoʻshiqchining mardona shavkati xira tortib qoldi va uning siyqa tendensiyalari rang-barangligiga ishora qilinganiga qaramay qiziqchi tenorni oʻz holatiga qaytarishga behuda urinardi. Palmer avvaliga raqsning qanday davom etishini kuzatishga harakat qildi, biroq baribir oxirigacha toqat qilolmadi va zoʻraki tabassum bilan Virjiniya tomon oʻgirildi.
— Yevropa boʻylab qilingan tantanavor sayohatdan yaqinda qaytib kelgan! — e’lon qildi u.
— Shohona zotlar huzurida tomosha koʻrsatgandir-da, shundaymi?
— Shirakayf zotlar huzurida, — gʻudrandi Palmer. — Darvoqe, oʻn birgacha hali uzoqmi? Iye, hali ham oʻn bir boʻlmadimi?
— Endi oʻn yarim boʻldi.
— Men esa oʻn birda ketishim kerak.
— Ketishingiz kerakmi yo ketsangiz boʻlaveradimi? — surishtirdi juvon.
— Kerak ham, boʻlaveradi ham.
— Xuddi tipratikondek tikonlarga qoplanib olgansiz.
— Qoplanib emas, yashirinib olganman, — e’tiroz bildirdi Palmer.
— Oʻn birdan keyin nima boʻladi? — soʻradi Virjiniya.
— Sizni toʻydirib ichirishibdi, — dedi Palmer. — Men buni darrov sezdim.
— “Ser, meni yaralamadilar, meni oʻldirdilar!” Soqiylik vazifasini bajarganda mister Garrison Elderning qanaqa boʻlib ketishini siz tasavvur ham qilolmaysiz.
— Kechirib qoʻyasiz, men ham qoʻshilganman, — e’tiroz bildirdi Palmer va boʻsh qadahini koʻtardi. U qadahga diqqat bilan razm soldi, keyin esa xoʻmrayib soʻradi: — Kalxeynga nutqni Berns yozib bergan boʻlsa kerak?
— Shak-shubha yoʻq.
— Nima uchun u har doim bunaqa tumtaroqli qilib yozadi?
— Kalxeynning nuqtai nazarida, — dedi juvon, — qancha noaniq boʻlsa, shuncha yaxshi.
— Agar ular ikkovini bir joyga qoʻysa, — dedi Palmer, — dunyoni zulmat bosardi. — U xoʻrsinib qoʻydi.
Nihoyat “Vasvasa” tovushlari ostida gʻayrioddiy sheva bilan romans ijro etmoqchi boʻlgan tenorga joy boʻshatib, qiziqchi chetlashdi. Tenor omma ham bu kuydan toʻliq zavqlanib ulgurmagan deb xayol qilgandi, biroq qarasaki, uning oʻzi qabih niyat qurboni boʻlib oʻtiribdi, chunki “Vasvasa”dan bir necha maqom chalib, orkestr birdan fokstrotning quloqni qomatga keltiruvchi joʻrligida oʻynoqi kuyga oʻtib ketgandi. Yakunida “Besa me mucho” yangrab, tomoshabinlar qarsak bilan qarshi oldilar. Shundan keyin qiziqchi raqslar boshlanganini e’lon qildi.
Tanobiyda charaqlab yongan chiroqlardan koʻzlarini qisib odamlar u yon-bu yonlariga qaragancha stoldan turishdi. Hay’at stoli birdan qorongʻilik ichida qoldi va fayzini yoʻqotdi. Eng avval ruhoniylar oʻtirgan oʻrindiqlar boʻshadi.
Garri Elder ham oʻrnidan turdi va ohista qornini silab qoʻydi. Paytdan foydalanib bir nechta reportyor Kalxeyn tomon otildi. Elder Virjiniya Kleriga iliq jilmayib qoʻydi.
— Nachora, u boʻlmasa, mana, men sizni taklif qilaman, — dedi u oʻzining baland xirildoq ovozida.
Avvaliga Palmer nima gapligini tushunmadi, soʻngra fahmlab olgach, u oʻrnidan turdi va Virjiniya oldida boshini xiyol egdi.
— Mister Elder bilan bu safar raqs tushishga rozilik bildirib, unga marhamat koʻrsatmaysizmi?
— Jonim bilan.
Palmer ularni koʻzdan qochirmagancha qayta joyiga borib oʻtirdi va Elder bilan xonim raqs tushuvchi juftliklarga allaqachon toʻlib boʻlgan maydoncha tomon ketdi. Palmer juvonni, uning harakatlarini, oppoq libosdagi sarvdek qomatini kuzata boshladi. Keyin, kim bilsin, nechanchi marta yana soatiga qaradi va Berns bilan uchrashuviga hali ancha borligidan afsuslanib qoʻydi. Katta toʻrtburchak shishaga qoʻl choʻzib, u muzlari erib boʻlayozgan qadahiga viski quydi. U “ketar jafosi”ga va oʻn birgacha qancha vaqt qolganidan qat’i nazar, bulardan juftakni rostlash uchun ichishga ahd qildi. Juda boʻlmaganda u mana bu tanobiyda ivirsib yurgandan koʻra Bernsning uyiga piyoda borsa ham boʻlardi-ku. Ora-chora raqs tushayotganlar orasidan lip-lip koʻzga tashlanib turgan oq libosga qarab-qarab, viskini shoshmay oxirigacha ichdi. Elder bilan Virjiniya kula-kula Palmer oʻtirgan stolga qaytib kelishardi. Palmer oʻrnidan turdi va juvonga oʻrindiqni surdi.
— Keyingi navbat seniki, Vudi, — nafasini bazoʻr rostlab dedi Elder. — Bu telba kuy menga toʻgʻri kelmas ekan.
Bir necha soniya uchovlon nima qilishni bilmay turib qolishdi. Soʻng Virjiniya Palmerning qoʻlidan tutdi-da, uni raqs maydonchasiga olib ketdi. Juvon maydoncha chetida toʻxtadi va unga oʻgirildi.
— Buning nimasi telba kuy ekan? — dedi Virjiniya. — Eng oddiy lotin amerikasi kuyi-ku. — Palmer uni oʻziga qaratdi-da, garchi orkestr qandaydir boshqa kuyni chalayotgan boʻlsa ham “pa rumba” maqomida maydoncha chekkasi boʻylab asta yurib ketdi. Palmer oʻzini juvondan ancha balandman, deb oʻylagandi, biroq raqs tusha boshlashgani hamon Virjiniyaning birdaniga boʻyi choʻzilib ketganday boʻldi. Qoidaga rioya qilib, orada masofa saqlagancha u juvonni boshlab ketdi, bu masofani faqat ayolgina qisqartirishga haqli edi. Musiqa Irvinning eski kuyi “slou-faks”ga oʻtdi. Palmer uni talabalik davridan yaxshi eslardi, faqat oʻsha vaqtlarda u ancha shoʻxchan ijro etilardi.
Yoningdaman, dadil boʻl, qoʻrqma,
Axir emasman-ku yosh bola, jonim.
Yoningdaman, joʻshdir ehtirosingni ...
Ikkalovi ham asta kulib yubordi va raqs tushishda davom etdi.
— Xotirangiz yaxshi ekan, — dedi juvon.
— Oʻsha eski zamonlarda raqs tushishni oʻrganganman.
— Koʻp qoʻshiqlar esingizda qolganmi?
— Toʻgʻrisini aytsam, bu soʻzlarni eslashimga shubha qilmagandim. Ular oʻzi kelib qoldi, birdaniga.
— Davomini ham eslaysizmi?
— Boshqa hech nima esimda yoʻq.
Ular raqs tushishda davom etishdi, biroq boshda ikkovlarini ajratib turgan masofa gʻoyib boʻlganday edi. Yigit juvonning har bir harakatini his etib turardi. Odatdagi qoidaga rioya qilib Palmer ortga chekinmoqchi boʻlgan edi, biroq bu fikridan qaytdi.
Orkestr qoʻshiq kuyini satrma-satr takrorlar edi. Palmer juvonning asta xirgoyi qilayotganini eshitdi.
U Virjiniyaning yuziga nazar tashlashga harakat qildi, lekin juvon chehrasini uning yelkasiga qoʻyib olgandi. Palmer juvonning unga yaqinroq kelib olganini his etdi. Buni u bilib turib qilayaptimikan, deb oʻzidan-oʻzi soʻradi Palmer. Xotinidan boshqa ayol bilan raqs tushganida bunday savol koʻp martalab koʻngliga kelar edi, bunga biron ahamiyat berish joizmikan yoki bu ixtiyordan tashqari bir holatmikan? Har gal boʻlganidek, bu safar ham Palmer ayollar kamdan-kam ixtiyordan tashqari harakatlar qiladi degan toʻxtamga keldi.
Asta-sekin tanobiyni yana gʻira-shira qorongʻilik chulgʻadi. Raqslar esa davom etardi. Ofitsiantlar stollarni yigʻishtirishga tushishgandi, soat oʻn birdan oshib ketgan, ammo Palmer endi vaqt qancha boʻlganiga qiziqmay qoʻygandi.

Yigirmanchi Bob
Sayr shuncha choʻziladi deb kutmagandi u. Mehmonxona Tayms Skuer tumanida edi, Bernsning shahar kvartirasi esa Elliginchi koʻchalarning birida joylashgan. Virjiniyaning uyi Berns uyi yoʻlida yoki, ehtimol, buning aksi boʻlgani uchun Palmer uzoq oʻylab oʻtirmadi, — ular yoʻlning bir qismini birgalikda bosib oʻtishga qaror qilishdi.
Ushbu kech pallada Manxettenning markaziy tumanlari, odatdagidek, odamlar bilan gavjum edi; odamlar oqib kelar, mashinadan tushar, tungi klublarga, barlarga, turar joylarga kirar yoki ulardan chiqar edilar. Shahar teatrlarida tomoshalar tugab boʻlgandi va tevarak-atrofda yashovchi tomoshabinlar va ularning n'yu-yorklik doʻstlari bu yerga intilardi. Palmer va Virjiniya mashinalar oqimi oʻtib ketishini poylab, Park-avenyu va Ellik ikkinchi koʻcha chorrahasida toʻxtashdi va birdan koʻrinishidan olti yoshdan ortiq boʻlmagan ikki puertorikalik bolaning oʻqday uchib borib qarshidan kelayotgan qora “flitfud”ga tashlanganini koʻrib qolishdi. Ular restoran yoʻlagiga burilib, hali yurib borayotgan avtomashinaning eshigini ochishga harakat qilib, qoʻlchalari bilan dastakka mahkam yopishib olishdi. Bolalardan biri turtinib ketdi-da, bir oyogʻi mashina ostida boʻlib qoldi. — Сuidado![3]
— Toʻxtang, mister! Toʻxtang!
Mashinaning orqa gʻildiraklari bolakay oyogʻiga tekkan mahalda oʻrtogʻi uni mashina tagidan shiddat bilan tortib oldi. Restoranga kiraverishda turgan shveysar supacha tomonga otildi va har ikkala bolani ariq tomonga irgʻitib yubordi, soʻng darhol qaddini rostlab, “flitfud”ning orqa eshigini ochish uchun mashinaga oʻz vaqtida yetib bordi. Palmer hatto uzoqdan turib shveysarning mehmonni sermulozamatlik bilan jilmayib qarshi olganini koʻrib turardi.
— Ana qahramonlig-u, gap yoʻq, — deb qoʻydi Virjiniya.
— Ularga nima! — dedi Palmer. — Anavi yoqqa qarang!
Har ikkala bolakay ariq boʻyida yotib olib, ovozlarining boricha xoxolab kular edi.
Virjiniya ularga diqqat bilan razm soldi.
— Yigʻlamaslik uchun kulishayapti, — deb qoʻydi juvon.
Yashil chiroq yonib, ular koʻchaning narigi tomoniga oʻta boshlashdi. Virjiniya oldinda, uning ortidan esa Palmer borardi. Ular “Sigrem” binosining mungli osmoniga tik koʻtarilgan ustunlari yonidan jim oʻtib ketishdi. Oynavand devor orqali ichkaridan chiqib turgan sargʻish nur butun devorni yoritib turardi.
— Zoʻravonlik shahri, — dedi Virjiniya. — Vahshiy xulq-atvorlar. Bu yerda dahshatli ishlar amalga oshiriladi. Uchchiga chiqqan qarama-qarshiliklar.
— Demak, siz ham koʻchadagi juldirvoqilarga koʻz yoshi toʻkadiganlardan ekansiz-da? — Palmer xoʻrsindi.
— E, yoʻq, — e’tiroz bildirdi juvon. — Men oʻzim ham koʻcha qizi edim. Lekin u vaqtlarda bizga bunday nafrat bilan muomala qilishmasdi. Endi esa bu koʻplab odamlar boshiga tushgan ayanchli holatning koʻplab alomatlaridan bittasi.
Palmer biroz sukut saqlab turdi-da, keyin dedi:
— Lekin men, toʻgʻrisi, bu bolakaylarda ayanchli alomatlarni koʻrmadim.
— Endi koʻrasiz, — dedi Virjiniya.
— Nimani “endi koʻrasiz”? — Men eshitishga tayyorman, — dedi Palmer. — Hali oldingizda oxiri yoʻq uzun yoʻl turgandan keyin...
— Men aytadigan narsa sizga yoqmaydi.
— Ehtimol. Baribir ham, iltimos, gapiring, men tinglayman.
— Eng avvalo bu ikki bola hayotda nimalarga toʻqnash kelishini, qanday holatlarda ularga esh boʻladi-yu, qandaylari qarshilik koʻrsatadi, shularni tushuntirishga harakat qiling, — gap boshladi juvon. — Yaxshi tumanni olib, ularning omadi kelgan. Bu yerda haddan tashqari qimmat restoran, ikki tungi klub joylashgan, bularga eng mashhur kinoyulduzlar va turli taniqli odamlar kirib turishardi. Buning ustiga mehmonxona ham yonginasida . Mana shu butun mahalla — ularniki. Agar boshqa mahalla bolasi bu yerga kelib qolgudek boʻlsa, uni burda-burda qilib tashlashadi.
— Kimlar, bu bolakaylar?
— Agar daromadli boʻlsa, oʻz tumanini saqlab qolish uchun ular hech narsadan qaytishmaydi. To ulardan zoʻrroq bittasi bu serunum joydan qancha foyda tushishini anglab, ularni quvib yuborib, oʻrniga oʻzi oʻrnashib olmaguncha shunday boʻlaveradi. Axir bir tunda ularning har biri manavi yerda besh dollardan ishlashi mumkin-da.
— Quruq eshikni ochib, pul ishlash?
— Bugina emas. Ular shu qadar bechorahol boʻlib koʻrinishadiki, ularni haydab yuborishga birovning koʻngli boʻlmaydi. Bu mahalla restorani va tungi klublar mijozlari odamlar koʻziga mushtdekkina juldirvoqilarni tepishga jur’at qilolmaydilar. Ulardan qutulish uchun chorak dollarlik chaqani irgʻitish kifoya.
— Shveysarlar-chi? — soʻradi Palmer. — Ular bu bolalarni haydab yuborishmaydimi?
— Haydab yuborishadi, faqat ularni kimdir zimdan kuzatib turganda yoki bolalar haddan tashqari surbetlik qilgan vaqtlarda haydashadi. Aslida esa bu yerda bir qonun bor: oʻzing ham yasha, boshqalarni ham yashagani qoʻy. Bolakaylar boy mijozlardan birontasining koʻnglini chogʻ qilishlari mumkin, ana shundaylardan bir alamini olib qoʻyishi mumkin. Umuman, ular nonini topib yeyishadi. Siz ularning shveysar bilan oʻrtalaridagi munosabatni payqagandirsiz, hoynahoy? Ikki xil hayotda kun koʻrish shakllaridan bittasi.
— Siz shunga aminmisiz?
— Boʻlmasa-chi, — davom etdi Virjiniya, — ularga oʻzlarining gʻururi yordam beradi: “anglos”lar[4] kelganda ular hech qachon yigʻlamaydilar. Mana gap qayerda. Barcha tuygʻularni ular kulgi bilan ifoda etadilar.
Palmer lablarini qimtib olgan Virjiniyaning yuziga yon tomonidan koʻzining qiri bilan razm soldi.
— Tuygʻularni ifoda etishning bu gʻoyatda cheklangan vositasi, — dedi u.
— Qoʻshilaman. Ammo ularga qarshi koʻplab omillar kurashgandi. Birinchidan, vaqt. Ular balogʻatga yetganida, shveysarlar toqat qilolmaydilar va oʻshanda ularni qaytmas qilib haydab yuboradilar. Mahallada izgʻib yuruvchi bunday oʻsmir puertorikaliklar kimni tashvishga solmaydi? Qachon qaramang, pichoqbozlik qilishga shay turishadi. Shu bois kulib turib pul topish, taqdir zarbalariga bardosh berish mumkin boʻlgan ular bolaligining oltin davri uzoq choʻziladi.
— Ikkinchidan, — deb davom etdi juvon, — ishlab topgan pullari ham ularning oʻzlariga qarshi boʻlib qoladi. Albatta, agar ular barcha topgan pullarini uyga olib kelishsa-ku, olam guliston. Lekin loaqal bir necha dollar pulni tugib qoʻyish qoʻlidan keladigan bironta bolani topib bera olasizmi? Bu la’nati dollarlar ularning boshiga ozmuncha kulfat keltirmaydi deysizmi! Bisotidagini tortib olish uchun bola shoʻrlikni oʻlasi qilib kaltaklashlari yo oʻldirishlari ham mumkin, yoki u giyohvandchilarga qoʻshilib ketadi, yo ichkilikboz boʻlib ketadi. U hatto toʻpponcha sotib olish uchun ham pul yigʻishi mumkin.
— Yoki, — uning gapini boʻldi Palmer, — u oʻziga kostyum sotib olishi, kinoga tushishi, toʻyib ovqatlanishi mumkin. Nima uchun siz uni pullarini faqat halokatga eltish uchun sarflaydi deb oʻylaysiz?
Juvon toʻxtadi va unga yuzlanib turib oldi. Uning qoʻli Palmerning bilagidan sirgʻalib tushdi.
— Aytmovdimmi, gaplarim sizga yoqmaydi deb, xushaxloq doʻstginam.
— Men boshqa imkoniyatlarga shama qilmoqchi edim.
— Bolaligingiz tajribasidan kelib chiqqan imkoniyatlar haqidami? — dedi Virjiniya. Chet el avtomashinalari bor vitrinadan tushgan charaqlagan nur ostida diqqat bilan Palmerning yuziga qarayotgan koʻzlari yana kattalashgandek, yanada qoraygandek tuyuldi. — Yoʻq, siz shunchaki N'yu-Yorkdagi koʻcha bolalari hayotini tushunishga qodir emassiz.
— Harakat qilayapman-ku.
— Yoki pul ular uchun nima ekanini tushunishingiz kerak. Bir kuni menga oʻzingizning pulga boʻlgan barcha qarashlaringizni bayon etgandingiz. Esladin¬gizmi? Siz pul — hayotingizdagi asosiy omil degandingiz. Shunday emasmi?
— Ha.
— Mana bu bolalar uchun, — dedi unga Virjiniya, — pul — bu xaloskorlik toʻlovi. Ular pullarini pala-partish va tez sarflab yuborishlari sababi shunda, ularni barbod etuvchi hayotdan sitilib chiqishiga boʻlgan yengilmas ehtiyoj yelkalaridan bosib turadi, bu hayotda ular oʻzlarini mayda, koʻzga ilinmaydigan jondorlar deb biladilar. Pul esa ularga darhol kuch va ma’no baxsh etadi. Pul — bu toʻpponcha, u ularga oʻzlarini atrofdagilardan bir kalla baland deb his etish imkonini beradi. Yoki bu bir shisha achchiq va arzon vino. Yoki nasha. Ammo bu zinhor qorin toʻydirmaydi, bir stakan koka-kola yoki varaqi somsa emas.
— Oh, oʻylasang badaning jimirlab ketadi, — dedi Palmer juvonning koʻzlariga qarashga harakat qilib. — Bu bolalarning yoshi nechada ekan-a? Oltimi, yettimi?...
— Yoʻq. — Juvon e’tiroz ila boshini chayqadi: — Ulardan bittasi nari borsa oʻnda. Boshqasi oʻn birda yoki oʻn ikkida ham boʻlsa kerak.
— Unda men chamalay olmas....
— Ha, bu shunday, — uning soʻzini boʻldi juvon. — Men bu ikkala bolani bilmayman, ammo ularning yoshidagi bolalar odatda hamma narsani bilib olgan boʻladilar. Hatto ayollar bilan jinsiy aloqa ham qiladilar.
— Oʻn yoshda-ya? — Shu asnoda usti ochiq va oʻrindiqlarga yaltiroq charm qoplangan oq “mersedes” ularni quvib oʻtdi. Haydovchi yonida oʻtirgan baland boʻyli zarrinsoch juvon Palmerning gapiga ta’nali oʻgirilib qarab qoʻydi.
— Oʻn yoshda-ya? — qayta soʻradi u bu safar xotirjam ohangda.
Juvonning lablari gʻamgin tabassumdan egildi.
— Oxiri lol qoldirdimmi sizni?
— Lol qolganim yoʻq, — e’tiroz bildirdi Palmer. — Hafsalam pir boʻlib ketdi.
— Boʻlmasam-chi, ayniqsa bular hammasini sizning bolalik yillaringiz bilan taqqoslaganda, — dedi juvon va yana ilgarilab ketdi. — Boʻpti, taqqoslamaganingiz yaxshi. Nazarimda, hayotning jinsiy jihatlari bilan biz ikkovimiz ancha kech tanishganga oʻxshaymiz.
— Menda bu narsa oʻn sakkiz yoshimda sodir boʻlgandi, undan erta emas.
— Menda esa oʻn sakkiz ancha erta hisoblangan, — dedi Virjiniya.
— Demak men rosa sakkiz yilni boy beribman-da? — miyigʻida kuldi Palmer. — Garchi bu narsa nima ekanini bilmasam-da, ayni kuch-quvvatga toʻlgan sakkiz yil-a?
Ular oʻngga burilishdi va Ist-River tomon yoʻl olishdi, Leksington avenyuni kesib oʻtishdi va Uchinchi avenyu muyulishida toʻxtashdi.
— Shu yerda ajrashamiz, — dedi juvon. — Toʻgʻri boraverasiz va oxiri oʻng tomonda yangigina baland oq binoga duch kelasiz. — Palmer undan Berns uyi joylashgan joyni bu qadar nechuk aniq bilasiz deb soʻrashdan oʻzini zoʻrgʻa tiyib turardi. Politsiya sirenasining tobora kuchayib borayotgan ovozi quloqqa chalindi. Yonlaridan politsiya avtomashinasi va ortidan politsiya departamentiga qarashli kattakon “tez yordam” yashil avtomashinasi oʻtib ketganini bazoʻr ilgʻadi.
— Kimnidir qayerdadir, — asta dedi Virjiniya, — “flitvid” gʻildiraklari ostidan vaqtida tortib chiqarishga ulgurmaganlar.
Ular tik turgancha “tez yordam” avtomashinasi tomidagi lip-lip qilayotgan chiroqni indamay kuzatib qolishdi. Uchinchi avenyuning oxiri koʻrinmas bir puchmogʻiga kirib, koʻp oʻtmay “tez yordam” koʻzdan gʻoyib boʻldi. Shu asnoda oʻylashga ham ulgurmay Palmer oʻz ovozini eshitdi:
— Sizni kuzatib qoʻysam maylimi?
Juvon asta boshini chayqadi:
— Minnatdorman, bugungiday havo yaxshi kunlari oyimning kechqurunlari oynadan boshini chiqarib toza havodan nafas oladigan odati bor. Keyin unga rosa tushuntirishimga toʻgʻri keladi. Kechqurun qizimni kuzatib qoʻyar ekanmi, bu odamga ishonib boʻlmaydi, odatlari yomon ekan deb oʻylay boshlaydi. Ana undan keyin qutulib boʻpsiz oyimdan.
— Qanaqa yomon odatlarni nazarda tutayapsiz?
— Eh, qaysi birini aytay? Siz — mening boshligʻimsiz, uylangansiz. Oxiri borib-borib sizning hatto katolik ekaningizni tan olishimga majbur qiladi.
— Agar bunaqa ziyofatlarga tez-tez kelib turadigan boʻlsam, kim bilsin, oxiri katolik cherkovining ashaddiy kurashchisiga aylanib qolarman? Ungacha siz biron narsa oʻylab toparsiz?
— Bir gal shunday qilishga ham urinib koʻrdim, ammo chiqmadi. Oyim meni darhol fosh qilib tashladi.
— Yigit katolik emasmidi? — soʻradi Palmer.
— U boʻydoq emasdi. Xayrli tun.
Oraga noqulay sukunat choʻkdi.
— Buni qarang-a, — dedi birozdan soʻng Palmer. — Oyingiz sizdagi bu e’tirofni qanday qilib ilgʻab oldiykin?
— Bu hech narsa emas, — dedi juvon, — xotini oʻsha yigitdagi e’tirofni ilgʻab olgani oldida bu holva-ku. Yoʻq, yaxshisi, xayrli tun, yaxshi boring.
U juvonga tikilgancha joyida turaverdi va ayol ham joyidan qimir etmayotgandi.
— Menda shunday tasavvur paydo boʻldiki, siz har qanday sirni saqlay olasiz, — dedi Palmer.
— Oyim esa sizda har qanday sirning tagiga yeta oladigan odamdek taassurot qoldirishi mumkin.
Palmer yana oʻylab olishga ulgurmay shartta dilidagini aytdi-qoʻydi:
— Men bilan birga borsangiz qalay boʻlarkin?
— Bugun Bernsnikida mehmon boʻlishdan koʻra noqulayroq joyni topish ancha qiyin boʻlsa kerak.
— Nega endi? Axir biz birga ishlaymiz va bitta ishni bajaramiz-ku.
— Men boshqa qizlarga xalaqit berishim mumkin, — dedi Virjiniya. Palmer qovogʻini uydi:
— Unikida allaqanday qizlar boʻlishini birinchi marta eshitayapman.
— Sizga bu haqda hech kim ma’lumot berishi shart emas.
— Menga u yerda sof ish yuzasidan suhbat boʻladi deb aytishgan. Bunday boʻlmasligiga ishonchingiz komilmi?
— Komil emas-u, ammo taklif yoʻsini baribir mening haqligimdan darak berib turibdi.
— Berns “ma’qul yigitlar” bilan suhbat boʻladi degandi. U kimlarni nazarda tutgan boʻlmasa?
— Tashvishlanmang. U yerda nima talab etilgan boʻlsa, hammasi boʻladi. Livan chakkibosari tajribasiga tayaning. Siz uchun bu oqshom behuda ketmaydi.
Palmer toqatsizlik bilan aftini burishtirdi:
— Siz jiddiyroq boʻlsangiz-chi. Men erkaklar haqida gapirayapman, axir.
— O, hammasi joyida boʻladi. Xuddi eng yaxshi xonadonlardagidek, — jilmaydi juvon unga javoban. — Xoʻsh, nima boʻladi? Siz, aftidan, rostdanam tashvishlanayapsiz, chogʻi? Nahotki, Berns sizni oʻz oqshomlaridan bittasiga birinchi marta taklif qilayotgan boʻlsa?
Palmer quruqqina jilmaydi:
— Agar gap shunday oqshomlar ustida ketayotgan boʻlsa va shubhalaringiz haqqoniy boʻlsa, unda bunday takliflarning kamida oʻn-oʻn beshtasini rad etishdan sizni xabardor qilib qoʻyishim kerak.
— Nega endi?
Bu masala uning oldida ochib bergan ayqash-uyqash imkoniyatlarni xayolan bir tartibga solishga urinib, u juvonga jim qarab qoldi. Oxiri juvonning qarshiligini qabul qilmaslikka jazm etib, boshini chayqadi.
— Xoʻsh, nega? — Juvonning savolini oʻziga qaytardi Palmer.
Bu safar Virjiniya aftiga kinoyali tus berdi.
— Siz suhbati olinayotganning vazifasini uddalay olmadingiz, — dedi u. — Siz mendan bir-ikki jumla ilgarilab ketyapsiz. Bu haqda soʻraganim uchun kechiring. Bunday savollar berishim aqldan emasdi.
— Zinhor unday emas. — Palmer yana oʻylab olishga ulgurmay soʻz qotdi. U tishlarini bir-biriga bosdi, biroq yuzidagi eng kichik oʻzgarishni ham juvon sezib turganini fahmlab, oʻz xatosini yengil jilmayish bilan suvab yuborishga harakat qildi.
— Nima boʻlganda ham bu har doim ma’nosiz emas.
— Agar bu sizga daxl qiladigan boʻlsa, umuman har doim emasmi yo shunchaki har doim emasmi?
Palmer chuqur xoʻrsindi, soʻng tantanavor ohangda nido soldi:
— Men shunga asoslanib bu savolga javob bermaymanki, mening javobim aybimga iqror sifatida, aybning bilvosita dalili sifatida yoki shuni koʻrib chiqish holatiga bogʻliq ravishda ishga daxldor boʻlmagan arznoma sifatida foydalanilishi mumkin.
— Ammo siz prokuror bilan emas, doʻst bilan gaplashyapsiz-ku, — dedi Virjiniya. Juvon biroz jim boʻldi. — Konstitutsiyaga kiritilgan Beshinchi tuzatish ortiga yashirinishga hojat yoʻq.
Yigit bunga hech narsa deb javob bermadi.
— Agar yonimizdagi haqiqat ham doʻst boʻlsa, — qoʻshib qoʻydi juvon va quruqshagan lablaridan tilini aylantirdi.
Haddan tashqari koʻp ichib qoʻyganini Palmer endigina angladi. U har bir soʻzdagi pinhoniy ma’nodan choʻchib qolgandi. Oʻzi yoʻq xatarlardan xavfsira¬moqda, haddan tashqari ehtiyotkorlik qilmoqda edi, chunki u rosmana hushyor odamga xos sogʻlom aqlga tayanadigan ahvolda emasdi-da. Bu shaharda uning doʻstlari qatoriga qoʻshadigan bironta odam boʻlsa, u ham Virjiniya-ku. Biroq bu haqda uning oʻziga aytish oʻrniga u yana oʻz ovozini eshitdi:
— Rostdanam shundaymikan?
Juvon javob berishga shoshilmayotgandi. Endi Palmerning oʻzi koʻrib turibdiki, bergan savoli aslida gʻirt haqoratdan boshqa narsa emas. U bir umr qanday ish tutib kelgan boʻlsa, koʻra-bila turib yana shunday ish tutganini tushundi: atrofidagilarni oʻzidan ma’lum masofada saqlab turardi. Ammo, nahotki, u hozir ham shunday qilayotgan boʻlsa? Nahotki, masofani oʻzining Virjiniya bilan munosabatlarida ham saqlamoqchi boʻlayotgan boʻlsa?
— Bunday savol javob berishga arzimaydi deb oʻylayman, — dedi Virjiniya. U goʻyo politsiya mashinasining lip-lip qilgan qizil chirogʻini yana koʻrishni xohlayotgandek Uchinchi avenyuga indamay koʻz yugurtirmoqda edi.
— Doʻstlik uchun kamida ikki jihat talab etiladi, u bir jihatli boʻlishi mumkin emas, — dedi juvon asta va oʻychan holda. Biroq u yigitga oʻgirilganda, Palmerning nigohidagi nimadir uni qoʻshimcha qilishga majbur etdi: — Harholda men oʻzimni sizga nisbatan doʻst tutishga harakat qilaman.
Palmer bosh irgʻadi:
— Bilaman.
— Bu munosabat... — Juvon taraddudlandi, biroq baribir gapini oxiriga yetkazishga ahd qildi. — Bu munosabat ortida qandaydir shaxsiy majburiyatlar yashirinmaydi. Siz toʻgʻri aytgansiz: bizlar barchamiz bir yoqadan bosh chiqarib bitta ishni qilamiz. Nega endi bizlar doʻst boʻlmasligimiz kerak? Tamom, vassalom.
— Bilaman, — dedi yana Palmer, — men j... j... — U birgina sirni aytishga toʻsatdan qiynalib qolganidan xijolat tortib, koʻzlarini pirpiratdi. U chuqur nafas oldi. — Men juda sizdan minnatdorman buning uchun. Rahmat.
Juvon asta qoʻlini koʻtardi, uning uzun va ingichka barmogʻi bir lahza yigitning yuziga toʻqindi. Bu barmoqning qanaqadir issiq tuyulib ketganidan u lol qoldi.
— Bu gapni aytish uchun siz ozmuncha kuch sarflamadingiz. Toʻgʻrimi? — Juvon jilmaydi.
Palmer ikki bor “ha” degandek bosh irgʻadi, uning gapirishga majoli qolmagandi.
— Mayli, hechqisi yoʻq, — past ovozda dedi juvon. U katta-katta koʻzlari bilan yigitning yuziga diqqat ila, shoshilmay razm solib chiqdi. — Agar kerakli soʻzlarni topish sizga shunchalik qiyin boʻlayotgan boʻlsa, buni men eng yaxshi lutf deb qabul qilaman. Xayrli tun.
Juvon orqasiga burildi-da, Uchinchi avenyu boʻylab yuqoriga qarab ketdi.

Yigirma Birinchi Bob
Mak Berns shaharda kvartira olgan uy Ist River qirgʻogʻidagi eng zamonaviy bino edi. Uning butun old qismini balkonlar safi qoplagan. Balkonlar shunday joylashganki, har bir kvartira yashovchisi daryoni tomosha qilib zavqlana olardi. Oʻn sakkiz qavatli bu bino shaharning eng serqatnov avtoyoʻllaridan birida qad koʻtargan edi. Munitsipial mulk hisoblanuvchi tomorqalar ustidagi bohavo joylarni xususiy odamlarga sotish ancha serdaromad boʻlib, shahar xazinasini toʻldirishning ishonchli usuli edi. Bu gʻoya shahar boshqarmasi vakillaridan biri, oʻtmishdoshidan koʻra ishbilarmonroq bir odamga tegishli edi va aynan u havo savdosida pinhon yotgan cheklovsiz va ancha daromadli imkoniyatlarni hisobga olgandi.
Palmer panjara oldida turar va boshini orqaga tashlab, bu muhtasham binoni tomosha qilar, bamisoli osmonda parvoz qilayotgan bu kenglik uy egasiga qanchaga tushishini oʻzicha xomchoʻt qilishga urinardi. Qiziq, aynan shu tumandagi havo qancha turarkin, shaharning boshqa qismlaridagidan bu yerda qimmatroqmikin? Shahar hokimiyatidagilar xaridorga rasamaddagidek qilib topshirishdan oldin bu havoni tozalash, uydan qurum va zaharli gazlarni yoʻqotish gʻamini yeganmikanlar? Tijorat uchun foydali bu havo qatlamlari shahar uzra qancha balandlikkacha yastlangan?
Agar, xudo koʻrsatmasin, bu qimmatli havoning bir qismi Atlantika okeani uzra uchib tushib, sharqqa qarab, suvdan oʻn ikki millik sarhaddan chetroqqa suzib ketsa-chi? Undan ham yomoni: u gʻarbga tomon, Vihouken shahrining qovoqmiya otalari uni kimoshdi savdosida pullab yuborishga qaror qiladigan N'yu-Jersi tomon surib ketishi ham mumkin-ku!
Asil Manxetten havosidan olib qoling! Narxi koʻngildagidek!
Palmer binoga diqqat bilan razm sola boshladi. U dahshatli koʻrinardi. Tikka bukilgan mudhish balkonlar dev qoʻlidagi ulkan choʻqmorga oʻxshaydi. Qiziq, oʻyladi u, bu havo qasrida qanaqa odamlar yasharkin-a?
Bu yerda ijaraga olingan yoki muddatli toʻlovga sotib olingan kvartira qanchaga tushishini u xayolan bemalol xomchoʻt qila olar edi. YuBTXda mana shunaqa turdagi binolarga koʻplab bay pullari qoʻyilgan. Har bir ijara haqi kam deganda yiliga ming dollar turadi. Shunday qilib, besh xonasi, derazalari qoʻshni uyga tiralib turuvchi odmigina kvartira ijaradorga kam deganda atigi toʻrt yuz dollarga tushsa kerak. Biroq koʻpchilik kvartiralarning balkonlari ham boʻlganidan ularning narxi ancha oshar edi.
Palmer darvozaga olib boruvchi yoʻlakdan asta yurib ketdi, oʻzicha avtomashinalarning tosh yoʻldan toʻgʻri oynavand bostirma ostidagi keng markaziy eshikka kelib turishini hisobga oldi. Toʻrt yuz dollarli ijaradorlar bu hashamli eshikdan kirib-chiqishda foydalanishlari mumkinmikan? — oʻyladi Palmer. — Darvoqe, bu mahallalarda yashovchi bechorahollarning taksida yurishlariga yoʻl boʻlsin.
Koʻchadan oynavand devor bilan ajratib qoʻyilgan vestibyul ichkarisida ikki shveysar pashsha qoʻrib oʻtirardi. Bittasi harbiycha shinel va furajkada. Ikkinchisi — livrelda. Ular liboslarining sargʻish-qizil rangli fransuz chet el legioni polkovnigi mundirini eslatardi. Shinel va furajkadagi shveysar Palmerning yaqinlashib kelayotganini ma’yus va diqqat bilan kuzatib turardi. Livreldagi uning hamkasbi telefon kommutatori qopqogʻiga erinib yonboshlagancha Palmer tomonga loaqal qiya boqib ham qoʻymadi.
Eshigini ochish uchun Palmerning oʻzi qoʻlini choʻzgandagina shineldagi shveysar oshkora norozilik bilan uni lang ochdi.
— Xayrli kech, — dedi u savol bergan ohangda, goʻyo ob-havoga qiziqqanday.
— Kimga keldingiz? — dagʻalgina gʻudrandi livreldagi shveysar.
— Ya’ni, sizga kim kerak edi, demoqchisiz-da? — toʻgʻriladi uni Palmer.
Shveysar yalt etib unga qaradi-da, keyin gavdasini toʻgʻrilab turib oldi:
— Meni ma’zur tutgaysiz.
— Durust, — javob berdi Palmer.
— Men soʻramoqchi edimki, kelganingizdan kimni voqif etaylik?
— Mister Bernsni.
Shveysarlarning koʻzlari katta-katta ochildi. Palmer peshtaxta oldida gʻoz turib oldi.
— Eh, mister Bernsmi? Bir daqiqa, ser. — U shartta oʻgirildi-da, kommutator shnuridan tutdi.
Azbaroyi chiranganidan lablari uchib, u bir necha lahza kerakli raqamlarni terdi, soʻng kuch bilan poynakni uyachaga tiqdi.
— Uzr, ser. Siz xususingizda nima deb aytay?
— Vudi, — dedi Palmer yengil tabassum bilan.
— Ha, ser Vudi. Bir daqiqa, ser, hozir aytaman. — U telefon goʻshagini qulogʻiga qattiq tirab javobni kuta boshladi. — Mister Berns? Bu sizmisiz, ser? Ser, sizni mister Vudi koʻrmoq istaydir. — U peshonasini tirishtirib quloq soldi. — Lekin u kishi mister Vudi dedilar, ser... — Keyin shveysarning yuzi tabassumdan yorishib ketdi va u shodon boshini saraklatdi. —Ha-ha, ser, albatta, mister Berns, koʻnglingiz toʻq boʻlsin, hoziroq bajo boʻladi, ser. — U Palmerga burildi: — Marhamat, mister Vudi, marhamat, ser, mana bu yerga marhamat qiling.
Shveysarga ergashib lift tomon borar ekan, Palmer shunday mulohaza qilardi: bu toifadagi qulchilik birgina “bayram” munosabati bilan moʻmay choychaqa olish istagidan paydo boʻlmaydi: rojdestvogacha hali uzoq, buning ustiga bironta ham oʻz qadrini bilgan odam manfaat yuzasidangina adovatli nafratdan oshkora tarzda oyoqni oʻpishga tayyor yaltoqlikka oʻtishi mumkin emas. Yoʻq, qat’iy tusda oʻyladi Palmer. Koʻrinib turibdiki, gap faqat bu yerda Bernsga nisbatan saxiy va boy ijarador sifatida munosabatda boʻlmayotir. Undan qoʻrqishadi. Odamni oʻlguday qoʻrqitib olibgina uni mana shunday yetti bukilib qulluq qilishga majbur etish mumkin.
U hozir kesib oʻtgan vestibyulning oxiri yoʻqqa oʻxshardi. Har bir qadam tashlashda Palmerning oyoqlari uzun patli gilamga shunaqangi chuqur botardiki, tuflisining uchlari yupqa chang qatlami bilan qoplandi. Devorlarga osilgan, girdi nafis naqshlar bilan qurshalgan toshoynalar vestibyulni duchandon mahobatli koʻrsatar, unda odam oʻzini mitti jonzodday his qila boshlardi. Bu mahobat ham kamlik qilganday, Palmerning yoʻlida eni kamida ellik futlik hovuz paydo boʻldi. Palmer uni aylanib oʻtishiga toʻgʻri keldi. Eng oʻrtada badani haddan tashqari silliq ayol qiyofasini aks ettiruvchi ulkan hajmdagi haykal savlat toʻkib turardi. Uning siymosi mutlaqo yassi va sochi yergacha tushgan. Haykal shiddat bilan deyarli qoq yarmigacha orqaga egilgan, qoʻli bir quchoq sochlari orasiga kirib ketgandi. U qoʻlini boʻshatib olmoqchimi yoki qaddini rostlamoqchimi, bilib boʻlmasdi. Faqat bir narsa aniq edi — shoʻrqismat xilqat behad ogʻir ahvolga tushib qolgan. Uch joydan tizillab otilgan suv uning sochlari orasidan oʻtib yuqoriga intilardi va bir lahza soyabon shaklida muallaq turib, tropik jalasiga xos shiddat bilan haykalning yon tomoniga kelib urilardi. Suv tomchilari uning brinch siynasi va boshini nogʻora qilib chalar, keyin esa bir joyga toʻplanib badan boʻylab pastga oqib tushardi. Turgan-bitgani moʻ’jiza-ku, koʻnglidan oʻtkazdi Palmer. Haykalning bel va sonlari yo ehtirosdan, yo qattiq sovqotganidan pir-pir uchar edi.
Shveysar tavoze bilan Palmerni avtomat liftga olib keldi va shirinsuxanlik bilan oq yoʻl tilab:
— Oʻn sakkizinchi qavat, shimoliy qanot, ser, — dedi-da, boshini egib qoʻydi.
Palmer javoban bosh irgʻadi, “18” raqamli tugmachani bosdi va tezyurar liftdan orqada qolib, yuragi pastga tushib ketayotganday his qildi.
Ichidan Berns qoʻli bilan imlab chaqirib turgan ochiq eshikkacha yetib olishdan avval u ma’yus kulrang tusdagi yoʻlakda bir necha daqiqa adashib yurdi. Tirnoqlariga obdon oro berilgan va tilla tugma yaltirab turgan bu barmoqlarni hatto bir necha metr uzoqdan ham bexato tanib olsa boʻlardi.
— Shveysarning aytishicha, meni Vudi koʻrmoqchi ekan, — dedi Berns kinoyali jilmayib. — Demak, siz laqab ostida yashirinmoqchi boʻlibsiz-da?
— Kechikkanim uchun uzr, — dedi Palmer tashabbusni qoʻlga olib.
Berns eshikka naridan-beri suyanib tik turardi. Xuddi uzoq masofani hozirgina chopib oʻtgan odamday, uning qoracha yuzi yal-yal yonardi.
— Siz kutganimdan ham oldin keldingiz, boʻtam, — Palmerni ishontirib dedi u. — Qani, boʻlmasa daryo boʻyidagi kulbai vayronamizga marhamat qilsinlar.
— Nahotki birinchi boʻlib men kelgan boʻlsam? — soʻradi Palmer, uning yonidan asta xona ichiga oʻtar ekan.
— Ha, endi juda birinchi boʻlmasangiz ham, — betakalluf ravishda hiringladi Berns, — ammo eng azizisiz.
Palmerning yuzi tirishdi:
— Men boʻlsam shoshmay shuncha yoʻlni yayov yurib kelibman.
— Boʻtam, sen yayov yurmasliging kerak edi, — dimogʻidan mingʻirlab gapirdi Berns. U, aftidan, gʻirt mast edi va odatdagi burro-burro talaffuzlari oʻrniga bu safar soʻzlarini chala-chulpa qilib, bir-biriga qoʻshib gapirmoqda edi.
— Ulfatlar bilan jinday sayr qilib qoldim, — Palmer oʻz aksini oʻyma naqsh solingan qizil daraxt ramkasidagi toshoynada koʻrib qoldi. Dahlizdagi hamma buyumlar eski edi. Xona ichidan nimanidir qizgʻin muhokama qilayotgan odamlarning bosiq ovozlari kelib turardi.
— Eh ofatijon miss Kleri! — Berns astagina dimogʻida kulib qoʻydi. — Virjiniya, gazeta ma’budasi boʻlgan ulfatchilikda, — dona-dona qilib dedi u. — Chaqilmas tosh yongʻoq.
Palmer yelkasini sovuq uchirib qoʻydi.
— U gʻoyat aqlli yosh xonimday taassurot paydo qiladi.
— Aqlli? — Berns jim boʻlib qoldi. — E-ha, aqlli! — U qattiq bosh irgʻadi: — Ha, shubhasiz. Lekin bilasanmi, u nimaga oʻxshaydi, xoʻsh? Telefon stansiyasiga oʻxshaydi. — U barmogʻi bilan Palmer pidjagining hoshiyasiga chertib qoʻydi. — Bilasanmi nima uchun? Xuddi telefon stansiyasidek, unda barcha raqamlar band boʻladi! — Oʻzicha juda topib aytdim deb u butunlay hayajonlanib ketdi va mamnun holda hiringlab kuldi.
— Uni birga yura qol degan edim, — qoʻshimcha qildi Palmer, — lekin u koʻnmadi.
Berns bir necha lahza oʻy surib qoldi.
— Baraka topgur yaxshi qizlarimizdan u, — oxiri dedi u.
— Tushunmadim.
Berns yelka qisib qoʻydi:
— Hozir koʻngilxushlik qilish mavridi emas, jonginam. U gap nimadaligini biladi. Demak, yaxshi qiz, baraka topsin.
Palmer tishlarini qisdi.
— Men uni bu yerga u maqsadda taklif etmagandim.
Berns yana hiringladi.
— E-ha, bunaqa dilxushlik uchun sizning boshqa pakkangiz bormi? Ha? Menga qara, Vudi, menga tegishli boʻlgan hamma narsa, bilginki, seniki ham. Butun mana shu kvartira sening ixtiyoringda, bundan boshqa xilvat joy topolmaysan ham. Men mutlaqo jiddiy aytayapman. Sen oʻzingni bu yerda xoʻjayin deb bil va bir narsani hisobga ol: sening mendan biron narsa soʻrashingga hojat yoʻq, sen faqat oldindan ogohlantirib qoʻysang boʻlgani, toki men bemavrid kirib qolmay, tamom-vassalom.
Palmer unga bir achchiq-tiziq gap qilmoqchi boʻldi, biroq endi gapirishga ogʻiz juftlagan ham ediki, Berns uning qoʻlidan tutdi-da, tezgina mehmonxona yoʻlagiga olib kirib ketdi.
Zamonaviy shvedcha uslubga da’vogarlik; oʻzicha oʻyladi Palmer. Bu yerda ochiq ranglar ustunlik qilardi: tik daraxti va oq yogʻochdan yasalgan mebel, qoplamalarda oq, kulrang va qora toʻrtburchak shakllar. Qandil va torsherlar chirmovuq va poxol koʻrinishidagi murakkab oʻrimlar bilan birlashtirilgan yoki ajratilgan qandaydir gʻalati shisha buyumlardan yasalgan. Kengbar chorsi xonaning qoq oʻrtasida antiqa shakldagi uzun patli ulkan oq gilam toʻshalgan. Gilamning oʻrtasida pastak, qariyb ikki enlik qalinlikdagi oyna qoplangan kokteyl stolida ichida qirmizi ichimligi va suzib yurgan muzlari bor baqaloq, zalvorli qadahlar yaltirardi. Qadahlarning yarmigacha ichilgandi.
— Gilamga qara, — gʻudrandi Berns sherigining qulogʻiga. — Matrasga oʻxshab, u paralonli. Shu bois, boʻtalogʻim, stolni olsang boʻldi, qarshingda butun shahardagi eng katta, eng ulugʻvor, eng qulay karavot muhayyo. Toʻrt tomonga qarab dumalayver soʻng. Xoʻsh, yetib borgandir?
Palmer atrofiga alangladi, salomlashdi. Ha, bu odamlar unga tanish edi. Toʻrdagi burchakda, zanglamaydigan poʻlatdan yasalgan kamin oldida Katta Vik Kalxeyn oʻtirardi. Pastak keng oʻrindiqqa, qariyb choʻkib ketganiga qaramay, uning barvasta zilday gavdasi oʻzining chorpahilligi bilan unga koʻzi tushgan har qanday odamni shoshirib qoʻyardi. Oldinga choʻzib olgan baquvvat oyoqlari ham keng daryo ustidan qurilgan koʻprikday mustahkam koʻrinardi. Uning qoyaday koʻksi va yelkasi yana ham haybatli edi, chunki pidjagi oxirigacha qappayib turardi. Oʻrta dengiz odami boʻlgan Kalxeynning nisbatan uncha katta boʻlmagan, toʻgʻri shakldagi boshi va qoracha yuzi, bejirimgina irlandcha burnini yana uning siyosiy faoliyatining yana bir unsuri — ikkinchi jahon urushidan buyon saqlab kelgan soldatcha kalta qilib olingan soqoli toʻldirib turardi. Shularni kuzatar ekan, Palmer bu odamning jismoniy qudratiga boz mahliyo boʻlib qoldi, hatto dam olish daqiqalarida ham togʻday barvastaligi va mustahkamligi bilan aqlni lol qoldirardi. Uning yashiltob moviy koʻzlari uzun kipriklari orasidan Palmerga yalt etib qaradi. Kalxeyn unga salom bergandek tantanavor koʻz qisib qoʻydi, keyin esa koʻzining qiri bilan u bilan yonma-yon oʻtirgan Ougi Prinsga qarab qoʻydi.
Garchi Prins u qadar ushoq gavdali odam boʻlmasa-da, Kalxeynning yonida u liliputga oʻxshab ketardi. Odatdagidek, u did bilan kiyingan edi: ixcham tikilgan shim, soʻnggi modadagi a’lo pidjak, och jigarrang tusli koʻylak, unga bilinar-bilinmas gul tikilgan, bir-biriga zid ranglardan ola-bula galstuk. Prinsga qaysi tomondan turib qarama, uning tanasi tigʻday ensiz koʻrinardi, lekin, — dilidan oʻtkazdi Palmer — bu ensizlik nafislik yoki xushqomatlik kabi sifatlar bilan hech qanday umumiylikka ega emasdi.
Prins xiyol oldinga egilib, oyoqlarini bir-biriga mindirib oʻtirar va Kalxeynga aftidan ikkovi ham tish qayrab turgan radio sharhlovchisi haqidagi voqeani gapirib bermoqda edi. Prinsning oʻzi siyosiy reporter boʻlib, har doim goh Olbaniga, goh Vashingtonga ish safari bilan borib turardi.
Prinsning ortida Berns birmuncha soʻnggi, eng urf boʻlgan kitoblar terib qoʻyilgan javoniga suyanib El Konn tik turardi. Bir qarashda u Palmerning taxminlari ichida eng oʻrtamiyona va koʻrimsizdek taassurot tugʻdirardi: burni oʻrtacha, sochi xira qoʻngʻir-kulrang tusli, agar ikkala koʻzini aytmasa, yuzida hech bir diqqatni tortadigan alomat koʻrinmasdi. Ammo ana shu koʻzlar uning kimligini yaqqol aytib turardi.
Palmer ularni kuzatib turgan vaqtda Konning irgʻib chiqqan, salqi qovoqlari ostidagi bu gʻayrioddiy koʻzlari u qoʻlida ushlab turgan kitob sahifalari boʻylab tez-tez yugurar edi. Palmer Konning qalqonsimon bez kasalligi bilan ogʻrisa kerak va shu bois busiz ham katta-katta, xiyol boʻrtiq koʻzlari ana-mana kosasidan irgʻib chiqib ketadigandek tuyulsa kerak, degan toʻxtamga keldi. Bu koʻzlarda hech narsa bilan toʻldirib boʻlmaydigan ochlik bor edi. Ular yoʻlida uchragan hamma narsani yeb-yutadi. Undan tashqari Konn, odatda goʻyo koʻzlaridagi ochkoʻzlik chet nigohlardan yashirinmoqchi boʻlgandek, keng gardishli katta koʻzoynak taqardi. Biroq doʻstlari orasida u aksar hollarda koʻzoynaksiz bemalol oʻtiraverardi. Ha, fikr yuritardi Palmer, Konning doʻstlari koʻp. Tagʻin turli sohalarda.
Konn qurilish firmasining boshligʻi sifatida keng tarqalgan, qurilish boʻyicha pudratda yaxshi ishlab topadigan kompaniyalardan birining aksiyalari egasi. U yana koʻchmas mulk oldi-sotdisi bilan shugʻullanadigan bir qancha kompaniyalarda ham ishtirok etardi, buning ustiga, xususiy avtobus kompaniyalari va taksi parklarining sheriklikdagi egalaridan biri, metall konstruksiyalar ishlab chiqarish boʻyicha konsern direktori, shaharlararo avtoulov bilan bogʻliq bir qancha firmalar va sugʻurta kompaniyalar direktorlaridan biri edi. Ayni vaqtda, hech ham tasodif emas, Konn demokratik partiya mahalliy qoʻmitasi uchun mablagʻlarni eng jadal yigʻuvchilardan biri sifatida tanilgan. Saylov kompaniyalari vaqtida uning bir oʻzi qolgan barcha toʻplovchilarni birgalikda olinganidan ham koʻproq pul toʻplagandi. Uning behisob doʻstlari u bilan suhbatda doʻstona betakalluflik bilan uni El deb atar edilar, koʻzlari uchun esa goho “chiydan tashqari mer” yoki “Konn janobi oliylari” deb chaqirishardi.
— ... Oʻtgan hafta radiostudiyada mana bunday ish boʻldi, — hikoya qilardi Ougi Prins. — Biz bu radiogʻiybatchini bir umr esdan chiqmaydigan qilib tuzlashga qaror qildik. Xoʻpmi? Yarim tunda qizaloqni studiyaga olib keldik, xuddi oʻsha... — Palmer Konnga imo qildi va Bernsni xona burchagidagi barga olib oʻtishga loqaydlik bilan izn berdi, u yerda qoʻlini keng yoyib, eng qimmatbaho vinolardan butun bir dunyosini koʻrsatdi.
— Nima ichasan, Vudi?
Palmer yoʻq deganday boshini chayqadi:
— Doʻstlar mening stolimda rosa kuchanishdi. Endi men — taslim.
— Bir qultumgina oʻtar tomogʻingdan? Balki sodalisi ketar?
— Yaxshisi, zanjabilli pivo bera qol.
— ... shu desangiz biz soʻnggi axborotning oʻn daqiqalik eshittirishi vaqti kelishi uchun kutib turgan edik. Xoʻpmi? — davom etdi Prins. — U yangiliklar ma’lumotini oʻqiyotganida, uni, albatta, boʻlib boʻlmaydi. Shu desangiz, biz paytdan foydalanib qoldik: u mikrofonni ulab, eshittirishni boshlashi hamon biz uning jemperi yoqasining yarmigacha choʻzib tortdik-da, stulga mahkam bogʻlab qoʻydik. U esa bu vaqt davomida mikrofonga gapiraverdi va eshittirish efirga ketaverdi. Bildingiz? Keyin biz uning shimini yechib oldik va bilasizmi — shimsiz oʻtiribdi-da, soʻnggi voqealar haqidagi nimalarnidir aljirayapti. Ovozi esa haligidaqa — ana-mana uv tortib yuboradigan. Zap boʻldi-da! Shu joyda biz haligi qizaloqni studiyaga sudrab keldik. U ishga tushib ketdi. Yigitchaga esa eshittirish oxirigacha yana sakkiz daqiqacha qolgan...
Konn Ougi Prins tomon xiyol oʻgirildi. Uning yeb qoʻygudek qaraydigan koʻzlari u varaqlab turgan kitob sahifalarini bir daqiqacha oʻz holiga qoʻydi va latifani yeb yutish uchun Prins tomon qadaldi. Bu ochkoʻz nigohning ogʻirligini oʻzida his qilgan Kalxeyn oʻgirildi-da, Konnga koʻz qisib qoʻydi.
Berns Palmerning qoʻliga zalvorli qadahni zoʻr berib ushlatmoqchi boʻlardi:
— Menga qara, men hali ichishdan bosh tortadigan bankirni koʻrmaganman.
— Ehtimol, — ma’qulladi Palmer.
— ... va koʻradiganini koʻrdi qizgina, — davom etdi Ougi Prins. — Hammasi miridan-sirigacha hisob-kitob qilib qoʻyilgandi. Oʻqishga unga 40 soniya vaqt qolgandi, shunda... Uh! Byulletenning soʻnggi satrlarini u qanday oʻqiganini bir eshitganingda bormi. Toʻgʻridan-toʻgʻri efirga! Azbaroyi kishnaganimizdan eshittirish tugaganini bilmay qolayozibmiz. Shunda biz qizaloqni olib oldik-da, keyingi reportaj boshlanishidan oldin koʻz ochib-yumguncha studiyadan chiqib ketdik... Kulaverib ichagimiz uzildi! — Kulgidan Kalxeynning oʻpkasi uning bosqonday koʻksini badtar shishirib yubordi. Biroq arslon oʻkirigi oʻrniga Palmer, vo ajabo, nima desa boʻladi, mushukning miyovlashiga oʻxshagan ingichka ovozni eshitdi, xolos.
— Menga qara, Ougi, — dedi Kalxeyn, — balki banket vaqtida notiqlarning birontasi bilan shunaqa bir tomosha koʻrsatsam boʻlar?
Prinsning quloqteshar qagʻillashi Palmerning eshitishiga yoʻl qoʻymadi.
— Bilasanmi, men bunga tavakkal qilolmasdim, Vik, — javob berdi u, yelpinib. — Yigitcha men bilan shunaqangi oʻchakishib qolganki, bir haftadan beri undan qochib yuribman.
— Nima, u sening ta’ziringni berib qoʻymoqchimi?
— He-yoʻq, u haligi qizning ismini bilmoqchi, xolos, — dedi Prins, — men esa unga aytmayman.
Palmer devorlarni zirillatib yuborgan qah-qah kulgi ovozidan yuzini burishtirdi. Uning yonida turgan Berns zavqlanganidan nuqul “qoyil-qoyil” derdi. Konnning keskin va chiyilloq kulgilari mittigina, ammo gajir laychaning akillashini eslatardi va Prinsning hayajonli chiyillashini panalab turardi. Kalxeynning koʻs nogʻora gumburini eslatuvchi bir maromdagi qahqahasi ushbu ilhombaxsh ansambl uchun tagzamin boʻlib xizmat qilardi.
— Ougi, — deb gap boshladi El Konn, — agar sen faqat...
— He-yoʻq, sen ham, doʻstim, uning nomini bilmaysan! — asta qichqirdi Prins.
Palmer yangi qahqahalarning bir daqiqalik toʻlqinidan foydalanib, xonani kesib oʻtdi va toʻgʻri Kalxeynning roʻparasidagi oʻrindiqqa borib choʻkdi. Xonaga bamisoli voiz yoki boʻlmasa shu yerda hozir boʻlganlardan birontasining xotini kirib kelganday boʻldi. Oraga chuqur sukunat choʻkdi va birdan Palmerning miyasiga senga uncha tanish boʻlmagan tor davraga tushib qolganingda ma’lum qulaylikka ega boʻlasan va qarshi ovoz berishga oʻxshagan huquqni qoʻlga kiritasan degan gap kelib qoldi.
Toʻrttalalari xavotir bilan Palmerga tikilib qolishdi. Ularning durustgina tajribasiga qaramay, yuzaga kelgan keskinlikni qanday yumshatish yoʻlini darrov topa olishadi. Nihoyat Konn yana kulib yubordi, faqat bu gal boshqacha, goʻyo zavqli, ammo Palmerning jirkanch voqeaga hech qanday aloqasi boʻlmagan voqeani eslagandek kuldi.
— Bilasizmi, nima demoqchiman, — nasihatomuz gapirdi u, — modomiki biz hali kuchli qobiliyatimizdan mahrum boʻlmagan ekanmiz, bu yorugʻ dunyoda yashasa boʻlarkan! Endi uyning egasi sifatida Berns tomoshaning birdan keskin rivojlanishiga rahbarlik qilish tashabbusini oʻz qoʻliga oldi va bu spektaklning ikkinchi koʻrinishiga oʻtdi.
— Shunday qilib, shoʻx bolalar, — dedi u, — shuni sizlarga eslatib qoʻyayki, Olbanida qonun chiqaruvi yigʻilishning navbatdagi sessiyasi ochilishigacha rosa bir yarim oy qoldi.
— Voy-voy, oʻldik! — oh tortdi Kalxeyn, kulgili tarzdagi nochorlik bilan oʻzining shotiday qoʻllarini osmonga koʻtarib.
— Mak haq, — teran ma’noli qilib dedi Konn. — Olishuv boʻlishi muqarrar, bir balo qilib bu tugunni yechmasa boʻlmaydi: yo ostidan, yo ustidan!
Palmer koʻzlari ochkoʻz bu odamga qiziqish bilan qarab qoʻydi. Bir jumlada bir emas, bir necha ma’no anglatadigan tashbeh ishlatish har kimning ham qoʻlidan kelavermaydi.
— Menga ma’lum boʻlishicha, — gap boshladi Palmer, — birinchidan...
— Ougi, azizim, — uning soʻzini boʻldi Berns, Prins tomonga burilib, — nazarimda, sen qayoqqadir shoshib turuvding-ku, shundaymi?
Prins dik etib oʻrnidan turdi. Uning bu harakati Palmerning taxminini tasdiqladi: reportyor shu ishorani kutib turgan edi, xolos.
— Ha, ha, bugun payshanba-ku, Makki, — shoshib dedi Prins, eshik tomon yoʻnalarkan, — ishim esa boshimdan oshib yotibdi u yoqda, men ketdim.
— Boʻpti, — Berns reportyorni tirsagidan tutdi va ikkalasi vestibyulga chiqib ketdi. Koʻp oʻtmay Palmer ularning ancha baland ovozda gaplashishayotganini eshitdi, ular janjallashib qolishmagandi-ku, biroq aftidan, bir nimada kelisholmayotishgandi. Palmer, turdi-da, bar oldiga bordi, qadahlarga yana muzdan solmoqchidek qilib koʻrsatdi oʻzini. Bu yerdan qoʻllarini tez-tez siltab gapirayotgan Berns aniq koʻrinib turardi; uning qoʻlida katta qora hamyon bor edi. Oxiri Berns yelka qisdi, assignatsiyani sugʻurdi va uni Prinsga berdi, Prins pulni darhol xuddi Bernsnikiga oʻxshagan hamyoniga solib qoʻydi. Palmer qadahiga yana bir chaqmoq muz tashladi-da, joyiga qaytdi.
— Mening oʻylashimcha, — yana gap boshladi u, — biz qiladigan birinchi ish...
Kalxeyn asta boshini chayqadi, Palmerga jilmaydi va baroq qoshlarini bir necha marta koʻtarib-tushirdi.
Dahliz eshigi yopildi va Berns hamyonini ichki choʻntagiga yashirib, mehmonxona boʻlmasiga qaytib keldi.
— Hammasi bir goʻr, — gʻudrandi u Palmerning yoniga kelib oʻtirarkan. — Ularga ishonib boʻlmaydi.
— Ular sizning qaramogʻingizda boʻlishsa hammi? — soʻradi undan Palmer.
Sukunatni Konning akillashga oʻxshagan kulgisi buzdi.
— Sendan javob kutayapmiz, Mekkijon, — dedi u.
Berns yasama soddadillik va oʻshanday yasama achinish bilan miyigʻida kulib qoʻydi. Uning ensiz burun kataklari kerildi.
— Men uchun, — choʻzib gapirdi u, — gazetachi kasbidan iflos kasb dunyoda yoʻq. Ular orasida, balki uch-toʻrtta halol odam topilib qolar. Ammo bilinglarki, qaroqlarim, sizlar siyosatchilar, politsiyachilar yoki biznesmenlar haqida ikki ogʻiz gap aytishga ulgurmayoq gazetachilar allaqachon butun bir kitobni tayyor qilib qoʻyishadi.
— Reklama va matbuot bilan shugʻullanadigan odamdan bu gapni eshitish gʻalati boʻlarkan, — dedi Palmer. — Siz ularning koʻpchiligi sotqin boʻladi demoqchimisiz? Yoki siz oʻzingiz ularning koʻpchiligini sotib olganmisiz?
— Bu yogʻi endi kasb siri, — javob berdi Berns.
— Men bankir sifatida bunga qiziqayotibman, — e’tiroz bildirdi Palmer. — Sizga qancha toʻlashlarini men bilaman va bunday hisobga yetib boʻlmaydigan xarajatlarda hech qanaqa pul bakor kelmaydi deb qoʻrqaman.
— Bernsdan tashvish qilmang, — nido soldi Konn, — bu yigit mushukning oʻzi: yiqilsa ham toʻrttala oyogʻi bilan tushadi.
— Toʻqqiz umr haqida ham unutmang, — ma’yus qoʻshib qoʻydi Kalxeyn.
— Baribir men uchun bir narsa qiziq tuyuladi, — oʻzini bir enlik ham yuqori olmay, doʻstona tarzda gapirishga harakat qilib, uqdirdi Palmer. — Matbuotga nega yoppasiga tashlanib qoldingiz? Nahotki, ularning bari pulga sotiladigan odamlar boʻlsa? Agar shunday boʻlsa, buni izohlab bera olasizmi?
Berns avval boshini gʻamgin chayqab qoʻydi, shundan keyin gapira boshladi:
— Ehtimol, siz ular orasida hech narsa bilan sotib boʻlmaydiganlarni uchratarsiz. Ammo undaylar barmoq bilan sanarli. Nima uchun? — U oʻrnidan turdi va xona boʻylab salmoq bilan u yoqdan-bu yoqqa odimlay boshladi. — Bu yigitlar haftasiga qanchadan olishlarini bilasizlarmi? Hatto shartnoma bilan-a?
— Maoshi kichik odamlar juda koʻp, — e’tiroz bildirdi Palmer, — lekin bu ularning har birini sotib olish mumkin degan gap emas-ku.
— Bu toʻgʻri, lekin ularning barchasi ham gazetachilarday katta imkoniyatga ega emas-da — mana shu narsa buzadi, ha, shu narsa, — tushuntirdi Berns. — Pulga muhtojlikning emas, balki uning oʻrnini bosadigan biron narsaga imkon tugʻdirish ham. Politsiyachilar ham ma’lum hokimiyatga egalar. Ammo politsiyachilar — ular asosan oʻrtadan yuqori boʻlmagan ma’lumotga ega yigitlar. Bizning zamonda gazetalarda kollejni bitirgan odamlarni tez-tez koʻrasan, ayrimlarida esa hatto ikkitadan ilmiy darajasi bor. Politsiyachi arzimagan poraga koʻnib qoʻya qoladi va oʻgʻriday shu bilan gumdon boʻladi, gazetadagi yigitlar-chi — dimogʻlariga xoda yetmaydi. Unga biron tozarogʻini topib berishim kerak. Uni faqat pulga har doim ham sotib olib boʻlmaydi. Uning joniga kushanda boʻladigan uchta vasvasa bor: pul, hokimiyat va kibr. Shulardan uning boshiga tezroq yetadigani — kibr. Agar bundoq doʻppini yerga qoʻyib oʻylab koʻrganda, gazetachi oʻzi nima? U haddan tashqari koʻp fil'mlarni koʻrgan, haddan tashqari koʻp voqealar haqidagi kitoblarni oʻqigan va dunyodagi eng jirkanch bir kasbga ishqi tushib qolgan. Toki u shu kasbni jonidan ortiq sevarkan, u hech qachon yuqoriga tirmashib chiqa olmaydi. U boshqa yigitlarni, hokimiyat, shon-shuhrat, boylikka erishgan oʻz tengqurlarini koʻrdi. U boʻlsa haftasiga arzimagan bir necha dollar beradigan ishga mixlanib qolgan. Bu qanaqa ish oʻzi? U birovlarning iflos ichki kiyimlarini titkilashiga, birovlarning tupugidan reportajlar pishirishiga toʻgʻri keladi. Unga arzimaydigan material kelib tushganda esa — u buni boplab chiqarolmaydi. Buni u oʻzi biladi ham. Uning ustida turganlar, agar u bu materialni e’lon qilgudek boʻlsa, oʻzini quritib yuboradilar. Xullas, uning qiyofasi shu: achib-bijigan yoshlikdagi orzular, boy berilgan umidlar, uni hasad yeb bitiradi, jamiyatda oʻz oʻrnini topish uchun tinmay kurash olib borish uning oʻziga ziyon keltiradi — agar u pulga sotiladigan gazetachiga aylanadigan boʻlsa, buning nimasiga ajablanish mumkin?
Jimlik choʻkdi. Kalxeyn eshitilar-eshitilmas kulib qoʻydi.
— Qayoqdagi gaplarni gapirasan-da, Mak, — dedi u, — sen aytgan narsani yer yuzidagi har qanday odam haqida aytsa boʻladi.

Yigirma Ikkinchi Bob
Koʻp oʻtmay yarim tundan keyin Konn bunday koʻngilxushliklar uchun keksalik qilishini bahona qilib u yerdan ketdi, holbuki sheriklarining har biridan u unchalik katta emasdi.
— Buning ustiga, — dedi u oʻzining och koʻzlari bilan hammaga bir-bir qarab, — men qancha kam narsa bilsam, keyinchalik oʻzimni shuncha oz anglashimga toʻgʻri keladi.
U ketgandan keyin taxminan soat bir yarimgacha Berns bilan Kalxeyn ichishda davom etishdi. Nihoyat Palmer ham yana shotland viskisiga ruju qoʻydi, chunki u oʻzini yolgʻiz his qila boshlagandi — bu davrada nisbatan hushyor uning oʻzi qolgandi. Suhbat Olbanidagi turli qoʻmitalar va odamlar haqida bordi, suhbat shunaqangi chalkash tus oldiki, bu yerda gap nima haqida ketayotganini faqat qilni qirq yorgan odamgina anglay olardi. Oxirida tili zoʻrgʻa aylanayotgan Kalxeynning ogʻzidan, Palmerning fikricha, ularning bahslariga yakun yasovchi gʻoyatda joʻyali bir gap otilib chiqdi:
— Bu ishni bank doirasidan chiqarib olamiz-da, ringga haydab kiramiz, Berns bilan Jim u yerda bir-birini boʻrsiqning bolasiday doʻpposlasin. Bu orada qari taka ularning qonun loyihasini ishtonining ichiga yashirib olsin.
— Faqat Xem esining borida etagini yopsa yaxshi boʻlardi, — dedi Berns.
Tungi soat ikkida boshqa muammolarni unutishdi, ularni anglash Palmerga uncha qiyin boʻlmadi.
— Eshitishimcha, — dedi Berns soʻzlarni yamlab-yamlab, — “Merrey Xill” Garrining uyi va yana uning ikkita fermasiga bay pulini ushlab turganmish. — U asta Palmerga burildi. — Toʻgʻrimi gapim?
— Agar gap men nazarda tutgan Garri haqida ketayotgan boʻlsa, — dudmalroq qilib javob berdi Palmer, — bu haqda hech qanday tasavvurga ega emasman. Bilganim shuki, unga tumandagi yirik tijorat banki huquq maslahatchisi sifatida uning xizmatlaridan foydalanadi.
— Unda, sizningcha, buni ohanraboday tortayotgan narsa nima? — oʻsmoqchiladi Kalxeyn. — Uy va fermalarmi yo advokatning issiqqina oʻrnimi?
Berns yelka qisdi:
— “Merrey Xill” uning uy va fermalarini musodara qilolmaydi. Garrining boʻynida hech qanday qarz, hech qanday majburiyat yoʻq. — Berns yana Palmerga moʻltayib qaradi: — Toʻgʻri aytayapsanmi?
— Bundan xabarim yoʻq. U haqida kredit boshqarmasida u-bu narsani bilib olsa boʻladi.
— Garri haqida u yerda koʻp narsa bilolmaysan, — dedi Kalxeyn. — U toʻlovlarni toʻlashga qodir.
— Buyuk ish — joriy hisob, — xayol surib dedi Berns, — agar kimdadir bor boʻlsa, bu shubhasiz Garri boʻladi. Toʻgʻri aytyapmanmi, Vudi?
— Nimani nazarda tutayapsiz, oʻzi? — soʻradi Palmer.
— Men nazarda tutmayapman, — tushuntirib dedi Berns, — ya’ni shuni nazarda tutamanki, Garri na faqat xoʻjakoʻrsinga (chunki viskiga ham, taksiga ham u toʻlaydi), balki chinakamiga toʻlovlarni toʻlashga qodir, toʻgʻrimi?
— Joriy hisoblar turlicha boʻladi, — ogʻzidan eshilib chiqayotgan soʻzlarga erinibgina quloq solib gʻudrandi Palmer, — ba’zilari viski qultumidek oʻzlari oqib keladi, ba’zilari esa...
Kalxeyn hamdardlik bilan bosh irgʻadi.
— Siz anavindan juda oshirib yuboribsiz, — xabar qildi u Palmerga.
— Yoʻgʻ-e? — suyunib hayron boʻldi Palmer.
Berns nimanidir miyasida pishitardi.
— Xoʻsh, hammasini gaplashib oldilaringmi? Yo gaplashmagan biron narsa qoldimi?
— Yoʻq, — ishontirdi uni Kalxeyn.
— Unda, demak, qizlarni chaqiramizmi? — taklif qildi Berns.
— Menga kerak emas, — dedi Kalxeyn. — Aytdim-ku, ruhoniy boʻlishga tayyorgarlik koʻryapman deb. Ikkita narsaga ont ichganman — bokiralikka va hirsni oʻldirishga.
— Qasamlaringga sodiqsan, — mingʻirladi Berns. — Xushaxloq bolakay. — U yana Palmerga burilib qaradi. —Xoʻsh, qizlarga qalaysan, Vudi?
— Unga ham hech kim kerak emas, — e’lon qildi Kalxeyn.
— Ikkita ont ichganman, — tushuntirdi Palmer, oʻng qoʻlini koʻtarib, — haqiqatni gapirishga tantanavor ont ichganman.
— Konstitutsiyaga kiritilgan Beshinchi tuzatishdan foydalanib qoling, — maslahat berdi unga Kalxeyn.
— Aldamayman, — davom etdi Palmer. — Sadoqatga sodiqman, besoqolbozlik kabi narsalarga qarshiman...
Berns oq telefonni oʻzi tomon surdi-da, raqam terdi.
— Shaftolimisan? — soʻradi u. — Bu Mak. Seni uygʻotib yubordimmi?
— Shaftolini olmang, — ogohlantirdi Kalxeyn Palmerni, san’atkorona shivirlab. — U haddan tashqari besaranjom.
— ... Biz ixchamgina ulfatbozlik qilgan edik, — derdi Berns goʻshakka, — ikki-uchta yigitchadan iborat.
— Sizga uning tanlaganlari yoqmaydi, — dedi Kalxeyn, — ular orasida bitta ham jajji qizaloq yoʻq. Hammasi allaqayoqdagi roʻdapolar. Umuman, arzimaydigan ish.
— ... Oʻzing bilan bironta portlovchi xotinni olvol, Shaftoli, — dedi Berns.
— Unga aynan shunaqalar yoqadi, — davom etdi Kalxeyn, — meni ham shundaylar bilan ta’minlashga oʻrgangan, chunki mening gavdamga ular mos keladi-da. Uning oʻzi esa Gollivuddalik vaqtidayoq shunaqalarga mazaxoʻrak boʻlib qolgan, uni kelbatlari tortadi. Qayerlardan qidirib toparkin-a ularni? Qidirsang, kunduz chiroq yoqib topolmaysan. Birontasi Gʻarbiy sohildan shaharga tushib qolgudek boʻlsa, darhol bunga qoʻngʻiroq qiladi. — Kalxeyn kuchanib oʻrnidan turdi, Bernsning oldiga bordi va undan goʻshakni yulqib oldi.
— Shaftoli, — boʻkirdi u goʻshakka, — agar bunaqa kech yotadigan boʻlsang, sening hayratomuz taraqqiyotingda tanazzul boshlanadi. Xayrli tun, doʻndiqcha! — U goʻshakni osdi.
— Seni qara-yu, Vik, — dedi norozi ohangda choʻzib Berns, — men uni endi chogʻlab boʻluvdim-a...
— Ertaga bizda katta ishlar bor, — gumburlab dedi Kalxeyn, salobati bilan ularni bosib. — Men, ogʻayni, ketmasam boʻlmaydi. Tushlik nima boʻladi?
Berns bu devqomat nusxa oldida oz boʻlsa ham savlatli koʻrinishga behuda harakat qilib gavdasini choʻzdi.
— Boʻpti, bor, xotiningning peshonasidan oʻpib qoʻy.
U Kalxeynning kutilmagan chaqqonlik bilan eshik tomon yoʻnalganini kuzatib turardi.
— Tushlikda koʻrishguncha! — uning izidan qichqirdi Berns.
— Boʻpti.
Kalxeyn Palmerga oʻgirildi:
— Siz ham ketsangiz boʻlardi, Vudi. Uning oʻn tonnalik tansiq taomlaridan tatib koʻrishni koʻnglingiz tusamay qoʻya qolsin. Sogʻ boʻling. — Eshik shovqinsiz yopildi.
Berns ikki-oʻn birni terdi.
— Dispetcherni chaqiring, iltimos. — U kutib turdi, soʻng dispetcherga qandaydir raqamni aytdi va tirnoqlariga diqqat bilan razm solgancha yana kutib turdi: — Tommimisan? U tushyapti, mashinani oʻt oldir. Xayrli tun.
— Kalxeynning haydovchisimi? — soʻradi Palmer.
Berns bosh irgʻadi.
— Semiz xonimchalar didingga yoqadimi? — soʻradi u. — Yoki sinab koʻrmaganmisan?
— Anchadan beri ular bilan ishim yoʻq, — javob berdi Palmer.
— Rosa maza qilasan, ogʻayni. Bilasanmi, silasang qoʻling toʻladi.
— Ehtimol, — dedi Palmer. Tizzalarida sanchiqli ogʻriqdan yuzi burishib, u sekin oʻrnidan turdi. — Hozir taksi tutib boʻlmasa kerakdir?
— Qanaqa taksi yana? — hayron boʻldi Berns. — Mening haydovchim olib borib qoʻyadi seni.
Palmer soatiga qaradi:
— Uni shunday bemahalda bezovta qilishning hojati yoʻq, u allaqachon uxlab qolgan.
— Mening haydovchim men bilan bir vaqtda yotib uxlaydi, — dedi Berns va yarmi ichilgan qadahlarga qarab ma’nosiz hiringladi. U gurs etib oʻzini oʻrindiqqa tashlarkan, “hih” deb qoʻydi va Palmerning galstugiga tikilganicha birmuncha muddat oʻtirib qoldi. Soʻng nigohini uning yuziga oldi.
— Hoy ogʻayni! — dedi u nihoyat.
— Siz ham, haydovchingiz ham endi yotib uxlanglar, — dedi Palmer. Berns asta boshini chayqadi.
— Ayt-chi, pandavaqi, tongotarda uyga qaytib borsang, xotining nima deb oʻylaydi?
Savolga javob beraymikan yo yaxshisi, uyga joʻnavoraymikan deb Palmer nima qilishini bilmay birmuncha muddat turib qoldi. Oʻzi ham kutmagan holda oʻz javobini eshitdi:
— Bilmay qoldim. Men kelganimda u uxlab yotgan boʻladi.
— Seni hech qachon kutmaydimi?
— Yoʻq. Agar ertaroq qaytaman deb xabar qilsam boshqa gap.
Berns kinoyali jilmaydi.
— Ertalab tergayverib joningni egovlamaydimi?
— Yoʻq.
— Nahotki biron marta qayerda yuribsan tong otguncha, deb soʻramagan boʻlsa?
— Yoʻq, bunaqa boʻlganini hech eslolmayman.
Berns xoʻrsindi.
— Oh, gavharim, — soʻzlarni dimogʻidan chiqarib, xirgoyi qilib dedi u. — Shunday oson va qulay oʻrnashib olgansan.
— Oʻrnashib olgansan deganing nimasi? — Palmer oʻzini yana oʻrindiqda oʻtirganini koʻrib hayron boʻldi.
— Xotining hech nimadan shubhalanmas ekan-da, tagʻin yaxshi oʻrnashibsan deganing nimasi deb soʻraganingga oʻlaymi?
— U mening ishimdagi alohida sharoitlarga koʻnikkan, shu xolos, — tushuntirdi Palmer. — Menda ish yuzasidan koʻplab uchrashuvlar boʻlib turadi.
— Vudi Palmer kichik, — xirgoyi qilib dedi Berns. — Nahotki, siz rostdan ham hozir ataylab qilayotganingizdek sodda-bayov boʻlsangiz?
Palmer birmuncha muddat jim oʻtirib qoldi.
— Agar men sizni toʻgʻri tushungan boʻlsam, — asta gapirdi u, — ammo siz juda aniq qilib aytdingiz, siz meni mana shunday qulay sharoitlardan foydalanib qolishim kerak deb hisoblaysiz.
— Aynan shunday, — tasdiqladi Berns. — Keyin yopigʻliq qozon yopigʻliq qolaveradi. Shahrimizda bironta ham shunday uylangan odam topilmaydiki, u mana shunday boqibegʻam xotinni orzu qilmagan boʻlsin. Ayt-chi, qarogʻim, bunday imkoniyatdan foydalanmay qolganing qanday yuz berdi? Biron marta ham zino qilmaganmisan?
Oʻzini oʻrindiq suyanchigʻiga tashlab, Palmer xiyol kulib qoʻydi. “Xayrli tun” deb juftakni rostlash uchun qulay payt. Ayniqsa, hozir.
— Aytishim mumkin, — u oʻzining ovozini eshitdi, — bunaqa fikr miyamga kelmagan ham.
— Oʻlsam ham ishonmayman.
— Nimadan boshlashni ham bilmasdim.
— Boshimni qotirma koʻp.
— Boʻpti, bas qilaylik, — dedi Palmer oʻrnidan turarkan.
— Menga qara, bu barcha mayda gaplar kambagʻallarning foydasiga, — dedi Berns. — Vudi, qarshingda amakijoning Mak turibdi, uning bilmagan balosi yoʻq. Koʻzlaringdan hamma narsani koʻrib turibman, meni aldayolmaysan. Qizlarning boshidan-oyogʻigacha qanday suqlanib boqishingni koʻrganman. Bilmayman, nega boʻyningga olmaysan, garov oʻynayman, nimadan boshlashni a’lo darajada bilasan.
Palmer yana oʻtirdi, duch kelgan, yarmi ichilgan qadahni oldi va shoshmay hoʻplay boshladi. U oʻziga tasalli berardi: birinchidan, Bernsning shamasi tavakkal qilib otilgan va nishonga tasodifan kelib tekkan oʻq. Bernsda bunday merganlikdan aslida nom-nishon yoʻq. Merganlikning unga keragi ham yoʻq. Biroq shu topda u oʻzida yashiradigan narsaning oʻzi mavjud emasligini anglab qoldi. Sukut — mana uning yagona quroli. Toʻgʻri, u har doim ham oʻqdan foydalana bilmasdi. Sukut qurollarning xoʻrozi edi.
— Tagʻin nima dey? — biroz tahammuldan soʻng soʻradi Berns. — Boshqa gapga hojat ham yoʻq. — U xoʻrsindi, soʻng tomoq qirib, Palmerga choʻzildi-da, uning tizzasidan shapatilab qoʻydi. — Men bilaman, Vudi, hammasini bilaman, — dedi u. — Ammo, boʻtalogʻim, bular seni mutlaqo xafa qilmasligi kerak. Bunda yomon narsaning oʻzi yoʻq. Bu sizning tirik odam ekaningiz alomati, xolos, tamom-vassalom. Eng yaxshi alomat.
Palmer xiyol junjikdi. U lablarining unsiz qimirlayotganini his etdi. Ogʻzini bir qultum viski bilan hoʻlladi.
— Ishlarim joyida, — dedi sekin va juda past ovozda. — Shundan oʻzimni qoʻlga olganman. — Bu soʻzlar uning boshida yana uzoq, u jim boʻlib qolgandan keyin jaranglab turdi. U hushi yarimlashib qola boshlaganini angladi — boʻkib ichganlikning odatdagi oqibati. U oʻzini yana tashqaridan oʻrindiqda oʻtirganini koʻra olayapti, oʻzining gapini oʻzi eshita olayapti — xuddi shunga iqror boʻlganidan oʻzi noqulay ahvolga tushib qoldi. Biroq ayni vaqtda hammasiga baravar “tuf” deb voz kechib qoʻya qolishi kerak edi.
— Juda qiziq, — gʻudrandi u.
— Bilasanmi, saqlovchi klapanni yopganda nima boʻladi? Qozon portlaydi, mana, nima boʻladi. Men, albatta, tan beramanki, oʻzini qoʻlga olish buyuk narsa, biroq haddan tashqari koʻpi ham zararli. Xoʻsh? — dedi Berns.
— Menga hech narsa qilgani yoʻq, — qulogʻiga chalindi Palmerning — u yana avvalgi soʻzlarini takrorlagandi. — Oʻzimni nazorat qilib turgunimga qadar hammasi joyida boʻladi. Tamom!
Berns boshini qattiq-qattiq chayqadi:
— Siz, bankirlar, sizlar Oʻrta Gʻarbning aholisisizlar. Sababi nimadaligini bilmadim-u, ammo sizlarning barchangizda seks masalasi chatoq. Uni sizlar ishlashga majbur qilish oʻrniga u sizlarni istagan maqomiga solib oʻynatadi.
Palmer qoʻlini koʻtarishga harakat qildi, biroq buning uddasidan chiqolmasligini sezdi. Ayni vaqtda allaqaysi uzoq burchakdan turib oʻzini kuzatar ekan, u bu harakatning barcha nochorligini koʻrdi va toʻsatdan oʻzi tasavvur qilganidan kuchliroq mast boʻlib qolganini angladi.
— Nazorat, — dedi u, — hamma balo mana shunda.
— Harakatlar erkinligi, — mana hamma balo nimada, — e’tiroz bildirdi Berns. — Odamzod oʻzini biron-bir nazorat ostida tutib turish uchun yaratilmagan, — qoʻshib qoʻydi u va oʻrindiqda asabiy chigʻandi. — Sening er-xotinlik hayoting — sening shaxsiy ishing, Vudi. Edis — ketvorgan ayol. Men aytgan gaplar esa bevosita senga yoki unga daxl qilmaydi. Gap bu haqda emas. Men umumiy mulohazalarimni bayon qilayapman, xolos.
Palmer yana qoʻlini koʻtarishga harakat qilib koʻrdi, bu safar u yelkasini oʻrindiq suyanchigʻidan uzishga muvaffaq boʻldi.
— Yetar, — mingʻirladi u.
— Aytdim-ku senga, bu shaxsan senga daxl qilmaydi deb, — ayovsiz eslatdi unga Berns. — Erkaklar ayollardan farq qiladi. Ayollarda bolalar boʻladi va ular bolalar uchun oshyon quradilar. Ularning hammasi shunaqa. Faoliyatsizlik — mana ayollardagi alohida xususiyat nima. Men, albatta, oʻzboshimcha xotinlar yoki fohishalarni nazarda tutmayapman. Odatdagi pokdoman ayollarni nazarda tutayapman. Bunday ayol seks bilan faqat bir marta roʻbaroʻ boʻladi, oʻz uyida. Ammo erkaklar boshqacha yaratilgan. Ular bir umr sarguzasht shaydolari. Ularning tabiati oʻzi shunaqa, Vudi. Bir qaragin-a, erkaklar qanday tuzilganu ayollar qanday tuzilgan, shunda senga hammasi kunday ravshan boʻladi: ayol faolsizligicha qolaveradi, erkakka esa lallayib turmasdan harakat qilishni xudoning oʻzi buyurgan. Odamlar biron-bir narsani oʻzgartirishga kuchi yetmaydi. Ular shunaqa yaratilgan — mana, gap qayoqda. Bin... bin... binobarin... — Berns qoshini chimirdi va jim boʻlib qoldi. — Bin... bin... — U qoʻlini qulochkashlab olib kelib, ingichka lablariga surtdi. — Binobarin, — nihoyat gapini toʻgʻriladi u, — hech qanaqa ahamiyat kasb etmaydi: uyda hamma narsa har qancha goʻzal boʻlmasin, erkak doim bir nima qidiradi. Unda hammasi joyida boʻlmasa-chi, u unda “nima uchun?” deb soʻramaydi. U oʻzi bu savolga javobni uydan tashqarida qidira boshlaydi. Ayrimlarda uyda ham hammasi yaxshi va oiladan tashqarida ham. Bunday hollarda hech kim gunohkor emas — na ular, na ularning xotinlari. Shunchaki erkaklar buni uddalay olmaydilar. Bizlarning tabiatimiz oʻzi shunaqa. Bor gap shu.
Palmer ancha vaqtgacha qimir etmay oʻtirdi. U oʻzini erkin his etmoqda edi, Bernsning koʻz oʻngida uxlab qolishi hech gap emasdi. Ammo shu bilan bir vaqtda oʻzini chetdan kuzatar ekan, vujudini mana bunday achinarli va beoʻxshov bir qiyofada koʻrdi. Bor kuchini toʻplab, u oʻrindiqda qaddini rostladi-da, dedi:
— Hammasi bir chaqaga qimmat.
Berns qah-qah urib kulib yubordi.
— Men aytgan haqiqatni, azizim, qanchalik tez anglasang, yashash shunchalik sening oʻzingga oson boʻladi. — Shunday deb u yana telefonga choʻzildi. — Shaftoliga qoʻngʻiroq qilib koʻraylik-a?
Palmer koʻzlarini yumdi.
— Hech qanaqa Shaftoli, hech qanaqa Boʻgʻirsoq kerak emas. — U koʻzlarini ochdi va asta oʻzini oʻrindiqdan siltab chiqardi, oyoqqa turganida esa mushaklari qotib qolganini sezdi.
— Nahotki buning zarari tegsa? — qistalang qilardi Berns. — Tuppa-tuzuk xonimcha, kunduzi aerodromda kassir boʻlib ishlaydi. Ixtiyori oʻzida boʻlmagan ayol tuzuk ayol boʻladi-da, yo gapim notoʻgʻrimi?
— Hozir bu yerda taksi tutsa boʻladimi? — qiziqsindi Palmer eshik tomon odimlab.
— Qayoqqa shoshasan, Vudi? Odamlarga qoʻshilsang-chi. Sal yozilsang-chi. Ozroq jinnilik qilsang qilibsan-da, qiziq, nimadan qoʻrqasan?
Palmer Bernsning turib, qoqila-suqila uning izidan kelayotganini eshitdi.
— ...
— Nima?
— ... , — dedi Palmer eshikni ocharkan.
— Rosa yetilibsan, Vudi, — ogohlantirdi uni Berns. — Kel, men oʻzimning mashinamni chaqirtiray. — U yoʻlak boʻylab Palmerning ortidan ergashdi.
— Bombsvil, AQSh, — dedi Palmer, barmogʻi bilan chaqiruv tugmachasini ikki marta bosib, shundan keyin lift harakatga keldi.
— Koʻrib turibman, oʻzingni oʻzing eplayolmaysan. — Bernsning ovozi tashvishli edi va ayni vaqtda asabiylashayotgandi ham. — Sen bilan tushib, taksi tutib beraman.
— Hech qanaqa taksi kerakmas, Mak Mekki Noj[5] — javob berdi Palmer. Lift eshiklari ikki tomonga surildi.
— Sen bilan birga tushaman. — Berns Palmer bilan lift xonasiga kirdi va pastki tugmachani bosdi.
— “Mekkining qoʻlqopi kaprondan, — past ovozda xirgoyi qildi Palmer, — undan ham qon tezgina ketadi...”
— Menga qara, — ma’yus dedi Berns, ular tushib borisharkan, — liftdan chiqqanimizda oʻzingni toʻgʻri tut. Shveysarlarga choychaqa berishdan ogʻrinmayman, ammo ular yer tagida ilon qimirlasa biladi.
— “Ammo Makki biladi koʻp narsalarni, — shivirladi Palmer. — Bizning bola qal’aning tagiga keldi”...
— Menikiga kelgunlaringcha qancha otgan edilaring? — soʻradi Berns.
— K-koʻp, — javob berdi Palmer. — Ist nixts gut[6], Mekki Noj?
— Sen shprex e bissel doytch?[7] — hayron boʻldi Berns.
— Xizmat bahonasida oʻrgangan edim. — Toʻxtash oldidan lift xonasi qattiq tormoz berdi va Palmer chayqalib ketdi. — Men nemis raketachi olimlarni ovlaydiganlardan edim. Ana shunaqa. Bu olte Kris[8], svay[9] jahon urushi edi. — U chuqur xoʻrsindi va lift xonasidan chiqdi.
— Hammasi joyidami?
— Qoʻlingni ol!
— Men senga yordam bermoqchi edim, xolos.
— Xonimchalaringiz bilan qoʻshmozor boʻling.
— Oʻzingni bos, oʻrtoqjon, — shivirladi Berns. Uning sargʻish koʻzlari yoʻlbarsga oʻxshab gʻazab bilan qisildi.
Ular katta eshik tomon yoʻl olishdi. Navbatdagi shveysar oʻrnidan turdi va ehtirom bilan ta’zim qildi. Palmer qaddini rostladi, javoban sovuqqina bosh irgʻab qoʻydi va uning yonidan yurib oʻtib, toʻgʻri koʻchaga, tungi muzdek havoga chiqdi. Yoʻlakdan biroz uzoqlashgach, u ovozini baralla qoʻyib, boʻm-boʻsh koʻchaga murojaat qildi: “Ustozlar va metrdotellar hammasi sarosimaga tushib qolishdi, hamma menga xushomad qilardi va to mening koʻzim ochilmaguncha hayot zerikarli edi!”
— Bu yoqqa, — dedi Berns Satton Pley tomon ketadigan yoʻlni koʻrsatib. — Koʻrayapsanmi, hov ana, “Elderado” oldidagi daraxt tagini.
— Qoʻlingizni oling!
— O, qanchalik magʻrurmiz-a!
— Kerak emas menga mashinangiz, — oyoq tirab oldi Palmer, — kerak emas menga ayollaringiz. Bekorga ovora boʻlasiz. Tushundingizmi?
— Ayollarni qoʻyaver, ammo mashinaga yoʻq demaysan.
— “... Yengil shirin hayot botqoqday meni tortib ketdi...” — Palmer qoʻlini Bernsdan siltab tortib oldi va pastak uzun qora “kadillak” yonidan oʻtib, koʻcha yoqalab chopib ketdi. Keyin u muyulishga burildi-da, gʻarb tomonga yoʻl oldi va oxiri Birinchi avenyuga yetdi. U yerda nafasi ichiga tushib, toʻxtadi, orqasi bilan gʻadir-budur gʻishtin devorga yopishdi. — Bundan keyin odamga oʻxshab yashay boshlayman, — bazoʻr gapirdi u ogʻzi bilan havoni yutoqib ichiga tortarkan. U peshonasidan ter chiqqanini sezdi. Boʻshashib, roʻmolchani qidirib choʻntagini kavlagancha pastga sirgʻalib tushdi. Toʻsatdan ayol kishining qadam tovushlari qulogʻiga chalindi. Yuzini artib, muyulishda paydo boʻlgan bir ayol va bir erkakning koʻrdi. Ular Palmerning shundoq yonidan oʻtib ketishdi va unga hatto qiyo boqib qoʻyishmadi ham. Yana bitta sharobxoʻr-da, tagʻin bashang kostyum kiyib olgani-chi.
Ular qorongʻilik qoʻyniga gʻoyib boʻlguncha u uzoqlashib borayotgan ayol qorasi ortidan qarab qoldi. Koʻzlarini yarim yumdi, yana ochdi va Birinchi avenyudan asta oʻtib ketayotgan taksini koʻrdi. Qoqila-suqila u qoʻlini silkib, koʻcha yoqalab taksi ortidan chopdi, shu chopganicha kuchining boricha chopib ketaverdi, ketaverdi, ketaverdi.

Yigirma Uchinchi Bob
Kun omadsiz boshlandi. Har doimgidek Edis bolalarni maktabga kuzatib qoʻyish uchun soat oltida turdi. Palmer esa uygʻonib, qimirlashga ham ulgurmay, boshi zirqirab ogʻriyotganini his etdi. Ogʻriqdan afti burishib, u karavot yonidagi tumbochka ustida turgan soatga choʻzildi. Allaqachon sakkiz boʻlibdi. Karavotda oʻtirarkan, u darhol oʻziga keldi va bolalari bilan koʻrisholmasligini angladi, bankka kech qoladi, hammadan ham mana bu chidab boʻlmas bosh ogʻrigʻini aytmaysizmi!
Nonushta ham hech qanday yengillik bermadi. Ikki dona aspirin hozircha ta’sirini bildirgani yoʻq, u va Edis oʻrtasida yuzaga kelgan keskin vaziyat — u buni his qilib turardi — dard ustiga chipqon edi, xolos. Harholda unga shunday koʻrindi. U koʻz tagidan xotinini kuzatar, u ham shu narsani his qilayotibdimi, yoʻqmi shuni bilishga harakat qilardi, yoki uning oʻz kayfiyati shunaqa keskin vaziyat yaratayotibdimi?
— “Tayms”dagi dasturxonning uncha fayzi boʻlmagan, shekilli, — dedi Edis. — Balki u yoqqa bormaganingda durust boʻlarmidi?
— Birontasi ham borishga arzimaydi, — mingʻirlab dedi Palmer.
— Unda nega...
— Maqsadlarim bor edi, — xotinining gapini boʻlib dedi u. — Reportaj uchun mavzu qidirib, uni topolmagan “Tayms” reportyorlari maqsadidan sal boʻlakcha. Meni koʻrib qoʻyishlari uchun borgan edim u yerga va niyatimga yetdim.
— Oʻz burchimni bajardim, — quruqqina qilib javob qaytargan boʻldi Edis.
— Mutlaqo toʻgʻri.
Xotini indamay gazetaga koʻz yugurtira boshladi, biroq Palmer oralarida goʻyo qandaydir izhor etilmagan fikrlar havoda mualliq osilib turgandek his etmoqda edi. Koʻrinib turganidek, xotinining ziyofat haqidagi suhbatni davom ettirishga moyilligi yoʻq emasdi, ammo nimadir uni tutib turardi. Nahotki, hamma gap faqat shundangina iborat boʻlsa? U qahvani oxirigacha ichib qoʻydi.
— Oʻz-oʻzidan ma’lum, men butun oqshom u yerda oʻtirganim yoʻq, — gap qotdi Palmer, ataylab chala qolgan suhbatga qaytarkan.
— Men ham shunday oʻylagandim.
— Kerakli odamlarni koʻrib olish uchun meni Berns taklif qilgandi.
Edis bosh irgʻab qoʻydi va mutolaada davom etdi. Qahvani ichib boʻlib, Palmer qahva choynagiga qoʻl choʻzgan edi, biroq Edis gazetadan koʻzini olmay undan ilgariroq yetib bordi va choynak joʻmragining quloqli piyolaga urilgani eshitildi.
— Sekinroq, — ohista ogohlantirdi er.
Edisning nigohi yuqoriga koʻtarildi, biroq quloqli piyolaga emas, toʻgʻri Palmerning yuziga qadaldi.
— Toʻkib qoʻydimmi?
— Men unday... — Palmer xoʻrsindi-da, gapini tugatmadi.
Edis piyolani limmo-lim qilib toʻldirib quydi.
— Bugun sal asabiy koʻrinayapsan, jonim?
— Kecha Bernsnikida boʻkib ichibman.
Edis yana gazetaga shoʻngʻidi.
— Mehmonlar koʻpmidi?
— Yoʻq. Oxirida Berns bilan Kalxeyn va men qoldik.
— Shirin ulfatlar.
Palmer xotinining qochirim ma’nosini chaqishga harakat qilmay qoʻya qoldi.
— Keyin Kalxeyn ham ketdi.
— Berns seni olib qolishga urindimi?
— Ha, sen buni qayoqdan bilasan?
Edis bilinar-bilinmas yelka uchirdi:
— Basharasi uzoq yolgʻiz qolishdan qoʻrqadigan odamga oʻxshaydi, ayniqsa tunda. — Xotin tumshaydi. Keyin gazetani tekis qilib taxladi-da, oʻzidan nari surdi. — Yana basharasi shuni aytib turadiki, vaqtini ayol bilan xilvatda oʻtkazishni yaxshi koʻradi, sen bilan emas.
Palmer bosh irgʻadi va jilmayishga urindi.
— Xulosa yasashga tayyorliging shundoq koʻrinib turibdi.
Edis quloqli piyolani oʻzi tomon surdi va birmuncha muddat xayolga choʻmgancha qahva quyqasiga qarab qoldi. Palmer uning xira nigohi qop-qora suyuqlikni qanday oʻrganayotganini kuzatib turdi. Uells kollejining bashoratchisi.
— Odamda jinday andisha ham boʻlishi kerak, — soʻzladi Edis, — ammo u ayollarga oʻlguday ishqiboz, toʻgʻrimi?
— Ha. Bu yerda kimdan, nimadan andisha qilish kerak, qiziq?
— Boshqa odamdan deb aytmoqchi edim.
— Tushunmadim.
— Masalan, senga oʻxshagan odamdan, — aniqlik kiritdi xotini.
— E-ha?!
— U sendan oʻz maqsadlari uchun foydalanishga urinmayotganmikin? — dedi Edis. Xotinining soʻzlarida biroz savol ma’nosi ham yoʻq emas edi, shu bilan birga ular qariyb hukmday jaranglardi. — Bu uning qoʻlidan keladi. Menda shunday taassurot tugʻdirgandi u. Jeynning ikkinchi eri nimasi bilandir unga oʻxshab ketadi. U ham doim koʻngilxushlik qilish maqsadida shunaqa kichik-kichik oʻtirishlar qilib turardi. — Edis koʻzlarini koʻtarib, eriga qaradi va asta kulib qoʻydi. — Mister Bernsga oʻxshab u ham sharqdan. Sharq odamlari shunaqaga moyilliklari bilan ajralib turadilar.
— Lekin Berns Gʻarbiy sohildan kelgan-ku, — dedi Palmer. — Unda bunday moyillik qayoqdan paydo boʻldiykin?
— Berns qachondan beri Gʻarbiy sohilga tushib qolibdi? Jinsiy aloqaga haddan ortiq ruju qoʻyish — ularni Oʻrta Gʻarb aholisidan ajratib turadigan narsa shu.
— Bu menga kecha kechqurun Berns aytgan narsani eslatib yubordi. — Bu e’tirof Edisga qanday ta’sir qilishini koʻrish istagida Palmer qahvadan usti-ustiga bir necha bor hoʻpladi.
— Bechora seni tushunmaydi, xolos, azizim, — dedi Edis.
— Mak Berns tushunmaydigan hodisalar haqida sen butun bir kitob yozsang boʻladi.
— Sen haqingda, masalan.
— Umuman bunday hodisalardan koʻpi yoʻq, — dedi Palmer, gapining ohangi ravon chiqishi uchun bir qadar salmoq bilan.
Keyinroq mashinada oʻtirib, bankka yoʻl olganida Palmer xotini bilan oʻzi oʻrtasidagi suhbatni xayolan tikladi va munosabatlaridagi bu pinhoniy keskinlikning nimadan kelib chiqqanini anglashga urindi. Avvaliga u baribir oʻzini qoʻlga olishga harakat qilgan bir mening oʻzimman degan toʻxtamga keldi. Xotini esa oʻzini butunlay bemalol his qilayapti. Biroq u xayolidan butun suhbatni tiklaganida yuragida shunday bir tashvishli hissiyot paydo boʻldiki, uning har bir soʻzi zamirida boshqa, tilga olinmagan ma’no yashiringan boʻlardi. Xonasida oʻtirib, “kelib tushgan hujjatlar”dagi bir chaqaga qimmat qogʻozlarni asabiy oʻchirar ekan, Palmer shu mulohazalardan birvarakay qutulishga harakat qildi. Bu uning boshini ikki baravar ogʻritishdan boshqa hech narsaga olib kelmadi. Soat 10 da Virjiniya Kleri kelganida u avvaliga juvonning kelganidan xursand boʻldi, biroq koʻp oʻtmay u ham jahlini chiqara boshladi.
— ... mehribon Berns bilan oqshomlaring behuda oʻtmagandir, — dedi juvon dabdurustdan
— Zerikarli, fayzsiz va hech qanday hudasiz, — bidirlab javob qaytardi Palmer. — Bu oqshomga borishdan bosh tortib, aqlli ish qilgan ekansiz.
— Ayollarga har doim Berns bilan yaxshi munosabatda boʻlish tavsiya etiladi.
Qovogʻini uyib, Palmer juvon keltirgan qogʻozlardan koʻzini oldi.
— Bu bilan nima demoqchisiz? — keskin ohangda soʻradi yigit.
— Hech nima.
Qovogʻi uyilgan holda Palmer juvonga, uning silliq yonogʻiga va xotirjam katta-katta koʻzlariga diqqat bilan razm soldi. Juvonning a’lo kayfiyatiyu gul-gul yashnab turishi nima uchun uning gʻashini keltirayotganini oʻzi ham tushunmayotgandi.
— Balki uning mavqei haqida siz baribir aniqroq bir gap aytarsiz? — qaysarlik bilan soʻradi Palmer.
— Ayollarga aloqadorligi haqidami? — javob berdi savolga savol bilan Virjiniya.
— Ha, — horgʻin dedi Palmer, — hech boʻlmaganda ayollarga aloqadorligi haqida.
— Boxabar odamlarning aytishicha, u oʻn-oʻn besh nafar kino qahramonlari bilan dovlasha olar ekan.
— Jin ursin! — toqati toq boʻldi Palmerning. — Endi bu bilan qatiq yalashmagan bir Berkxardt qoluvdi... — Cholni uning xizmatkori borligida yomonlashi yaxshi emasligini juda kech anglab, u toʻxtadi. — Boʻpti, hechqisi yoʻq, — soʻzini tugatdi u horgʻin. — Bu gaplarni qoʻyaylik.
Birmuncha muddat juvon unga jim qarab qoldi, soʻng boshini quyi soldi. Chidab boʻlmas bosh ogʻrigʻiga qaramay Palmer juvon endi uning qarshisida tik qotib ilgarigidek hurkib turmaganini payqadi. Virjiniya oʻzini erkin his etardi, bu esa yaxshi edi. Kim bilsin, balki yaxshi emasdir ham? Bunday erkin qoʻyib qoʻyishi durustmikan? Palmer miyasidagi fikrlardan xalos boʻlishga harakat qilganday boshini aylantirib qoʻydi, biroq qaytanga boshi yana ham qattiqroq ogʻridi.
— Men juda achinaman, — qulogʻiga chalindi uning.
— Nimaga achinasiz? — Oʻzining ovozi bamisoli uning qulogʻini teshgudek keskin eshitildi.
— Oʻzingizni shunday yomon his qilayotganingizga achinayapman.
— E-ha... — Shundan soʻng u yana nigohini haligi qogʻozlarga qadadi. U suhbatni davom ettiradigan ahvolda emas edi. Virjiniyaning turganini koʻrishdan koʻra koʻproq eshitdi.
— Sizga bir iltimosim bor edi, — dedi juvon. — Kecha men sizga meni oʻzingizga doʻst deb biling degan edim. Agar siz buni xohlamayotgan boʻlsangiz, iltimos, toʻgʻrisini aytib qoʻya qoling.
Palmer unga qaradi.
— Yoʻq, men doʻstlar boʻlib qolishimizni xohlagan boʻlar edim, — javob berdi u ovozini boshqa keskin yoki asabiy chiqarmaslikka harakat qilib. — Men, aftidan, kecha bu haqida aytuvdim, shekilli?
Juvon bosh irgʻadi:
— Lekin odamlar goho fikrlarini oʻzgartiradilar.
— Odamlar, — takrorladi yigit, jilmayishga behuda urinib. Yonoqlari qaqshayotganini his qilib u ertalabdan beri birinchi marta jagʻlarini bemalol qimirlatayotganini angladi. — Odamlar, ammo men emas, — qoʻshib qoʻydi u oxiri jilmayishga muvaffaq boʻlganidan keyin.
— Nahotki umringizda bir marta ham shunday boʻlmagan boʻlsa?
— Yoʻq, hech qachon.
Juvon yana oʻtirdi va Palmerga diqqat bilan qaradi. Keyin jilmaydi.
— “Pinafor” kapitani shubhalaridan bexabar odam sharafiga uch karra ura! — tabassum bilan iqtibos qildi Virjiniya.
— Bekor gap, men bor-yoʻgʻi kapitan yordamchisiman. — Oxir-oqibatda juvon bilan Berkxardt haqida baribir gaplashishga toʻgʻri kelishini tushunib, u xoʻrsindi.
— Kapitan esa, — dedi Palmer, — ishga Bernsdek shunday bir baloi azimni oldi-da, bu bolani oq yuvib-oq tara deb menga tashlab qoʻydi. — U afsuslangandek boshini chayqadi. — Bu dahmazani saqlashga uni nima majbur qilayotuvdi oʻzi?
— Yetar, — dedi juvon. — Tan oling, Berns zimdan sizga yoqadi hatto.
— Nega endi u menga yoqishi kerak ekan?
— Hech boʻlmaganda u ham oʻzicha bir qiziq odam boʻlgani uchun. Yana shuning uchunki, u foydali boʻlishi ham mumkin. Nihoyat, u sizga shaxsan shunchaki kerakli odam. Mana sizga uchta sabab, — dedi juvon. — Yana aytaymi?
— Nega siz uni qiziq odam deyapsiz? — soʻradi Palmer.
— Lekin bu oʻzi aslida shunday, — soʻzini bermadi juvon. — Hatto uning dovdirligi, uning quruq savlati, uning ahmoqona qiliqlari, uning ajoyib surbetligi, ammo odamlardagi eng tuban raqobatlardan tashqari biron-bir narsani tushunib yetishga mutlaqo qobiliyatsizligi. Uning aft-angori-chi, sochlari-chi! Nihoyat, uning odamlarni laqillatishga ustaligini oling!
Palmer uni tinmay kuzatib turdi va juvonning ilgarigiday oʻzini uning nigohidan olib qochmayotgani unga yoqmoqda edi.
— Siz Bernsni yomon oʻrganmaganga oʻxshaysiz, — dedi Palmer.
— Ayollar uchun u aytarli jumboq emas.
— Ha, sezgan edim. — Palmer oʻzini orqaga tashladi va bir lahza koʻzini yumdi. — Bu yerda aspirindan koʻra achchiqroq biron nima bormi?
— Achchiqroq deysizmi?
— Biron kuchli ta’sir koʻrsatuvchi dorimi?
— Asabni tinchlantiruvchi biron narsa ichib olmadingizmi?
Palmer koʻzini xiyol ochdi:
— Bosh ogʻrigʻini bosadiganidanmi?
Juvon yengil jilmayib qaradi:
— Tibbiyotdan hech narsa bilmasligimni bu qadar nazokat bilan anglatib qoʻyayotganingizdan hayratga tushmoqdaman.
— Men boshim ogʻriyotganidan noliyotgan edim, — tushuntirdi Palmer. — Tinchlantiruvchi dorilar esa asabiy zoʻriqishni yoʻqotadi. Meni biroz xumor qiynayapti, xolos.
— Qarang-chi, stolimda kodein bormikan?
— Minnatdorman sizdan. — Palmer oʻrindiqda burildi, zoʻriqish asta-sekin qayta boshladi. Nahotki juvonning uch-toʻrt ogʻiz gapi shu qadar tez ta’sir qilgan boʻlsa? Balki ularning har ikkovi ham bir-biri bilan mana shunday erkin gaplashishlari ham yordam bergandir?
— Endi yaxshiman, — dedi yigit. — Nima qildingiz oʻzi meni?
— Mening jodugarligimni bilmaysizmi, hali? — dedi juvon. — Garchi siz oʻrgangan jodugarlar loʻli xotinlar boʻlsa ham. Lekin birinchi darajali jodugarlikni faqat kel'tlarda uchratish mumkin. Bu ishda ularning oldiga tushadigani yoʻq.
Interpolning yengil qoʻngʻirogʻi yangradi.
— Kechirasiz, — Palmer tugmachani bosdi.
— Lumis degan odam siz bilan gaplashmoqchi, mister Palmer.
— Meni u bilan ulang. — Palmer qaddini rostladi va hayron boʻlib qoshini chimirdi. — Lumis degan odam! — u Virjiniya Kleriga yuzlandi. — Goʻyo yana boshqa ham Lumis degan odam borday! — U telefon goʻshagini oldi.
— Palmermi? — keksa, ammo juda dadil ovoz taraldi.
— Mister Lumis, — javob berdi Palmer, — oʻtgan hafta siz bilan bogʻlana olmaganimdan juda afsusdaman. Qoʻngʻiroq qilganingizdan gʻoyat minnatdorman.
— ... ular yana bir band qulab tushmagunlariga qadar, — Palmerning qulogʻiga simning narigi uchida cholning kimgadir gapirgani chalindi. — Hello, Palmer! Bugun lenchda band emasmisiz?
— Bugunmi?
— Sizga mashinamni yuborishdan mamnun boʻlardim. Klubda lench ustida koʻrisha olamizmi?
Fikrini toʻplash uchun Palmer koʻzini yumdi. Lumisning shahar ishbi¬larmonlar boʻlimidan turib qoʻngʻiroq qilayotganiga shubhalanmadi.
— Kelolsam kerak deb oʻylayman, — dedi u. — Qachon?
— Men erta ovqatlanishga oʻrganganman, — xabar qildi Lumis. — Oldingizga yigirma daqiqasi kam oʻn ikkida yetib borishadi, agar bu sizga toʻgʻri kelsa. Siz bu yerda taxminan tushgacha boʻlasiz va sizni bir yarimda olib borib qoʻyishadi.
— Juda yaxshi. — Palmer kutib turdi. — Biron narsa... — deb gap boshladi-yu, soʻz qidirib, yana jimib qoldi. — Oʻzim bilan biron narsa olib olaymi?.. — Gapini tugatmasidanoq Palmer savoli ahmoqona chiqqanini angladi.
— Yoʻq, shunchaki gaplashamiz. Oʻn biru qirqda.
— Yaxshi. Men... — Biroq Lumis goʻshakni ilib qoʻydi.
Qari roʻdapo. Palmer ham goʻshakni qoʻydi va shu zahoti qansharida ogʻriq his qildi, miyasini bir narsa nayzaday teshib oʻtgandek boʻldi. U Virjiniyaga qaradi.
— Kodein, — dedi u, — iltimos.
Juvon chiqib ketishi hamon oʻrindiqda oʻtirgancha Palmer ensasini uqalay boshladi. Qiziq, agar buni uning uchun boshqa birov bajarganida u oʻzini qanday his qilgan boʻlardi? Birovga bogʻliq boʻlib qolishdan yomon narsa yoʻq. Darvoqe, bu shunchalik yomonmi?
Ensasini titrab-qaqshab changallagancha u yana koʻzlarini yumdi va Virjiniya Klerining qaytishini kutgan, ogʻriqqa bardosh bergan holda qimir etmay oʻtirishga harakat qildi.

Yigirma Toʻrtinchi Bob
Uncha katta boʻlmagan “oldsmobil”dan tushar ekan, Palmer ishbilarmonlar tumanidagi lench-klublardan ayrimlarigina mana bunga oʻxshagan faxrli yoshdaligi bilan maqtana olishlari mumkin, deb oʻyladi. Bu tumanga odamlar daryoday oqib kela boshlashi munosabati bilan urushdan keyinoq bu yerda koʻplab shunaqa klublar paydo boʻlgandi. Vaqtinchalik inqirozdan soʻng birjadagi urushdan keyingi savdo-sotiqlar oʻn minglab yangi asalarilarni eski asalari mumiga jalb qila boshladi. Eski firmalar gʻovlab ketdi, yangilari esa axlatxonadagi qurtlarday urchiy boshladi. Barcha restoran va qahvaxonalar, shu jumladan, yaqinda ochilganlari ham toʻda-toʻda bostirib kelayotgan mijozlarni eplayolmay qoldilar, kunduzlari hamma joy liq toʻlgan boʻlardi va firmalar oʻz xodimlarini lenchga navbatma-navbat chiqarishlariga toʻgʻri kelari.
Ammo bu eski klub undan ancha oldin, birja uy bekalari va garajlarning mexaniklari ish-a’mollari maydoni boʻlib qolgan vaqtda tashkil etilgan edi. Ancha oldin, Amerika mablagʻiga asos soluvchilar doirasiga “puldan boshqa yoʻqotadigan hech nimasi yoʻq odamlar” bostirib kirgunga qadar roʻy bergandi bu hol. Vatanparvarlik tuygʻusi ochkoʻzlik tuygʻusi bilan ajoyib tarzda chiqishib ketgan birja sharhlovchilari yuqoridagidek ta’rif berganlar.
Firmaning kichik sheriklari, birja ishbilarmonlari va maslahatchilar roʻparalarida hoziru nozir klerklar va gumashtalarni koʻrmay, tinchgina ovqatlanib olishlari mumkin boʻlgan yangi lench-klublardan farqli oʻlaroq, bu klub mijozlar ixtiyoriga yana barni ham, billiardxonani va qartabozlik xonasini ham taqdim etgandi. Gould va Morgan kabi Filkening oʻzi ham bir vaqtlar shu klubning a’zosi boʻlgan edi. Ammo Barux kabi ham, Otto kabi ham emasdi. Mana shunaqa boʻlgan edi bu klub. Oʻz vaqtida u klub roʻyxatiga dunyoga endigina kelgan toʻngʻich oʻgʻli Xenlini ham bir qadar taraddud bilan kiritib qoʻygandi. Ammo roʻyxatga ikkinchi oʻgʻli Vudsni kiritishga hech shoshmayotgandi.
Palmer ichida klub joylashgan eski bino vestibyuliga kirib keldi va liftning kashtasimon temir panjarasi oldiga kelib toʻxtadi. Bunday eski uy allaqachon buzib tashlanishi kerak edi. Oʻttizinchi yillarda uning oʻrnida toʻybop tortga oʻxshagan didsiz naqshli, granitdan tiklangan hapqat bir inshoot yoki quruq temir-beton quticha yuzaga kelgan boʻlardi. Keyingi besh yil davomida esa bu yerda zamonaviy shisha akvarium-uy barpo etishlari mumkin edi, deb mushohada yuritardi Palmer, erinchoqlik bilan pastga shoʻngʻiyotgan lift shovqiniga quloq solgancha; butun bino, aftidan, klubga kirardi, boshqacha boʻlishi mumkin emasdi. Faqat klub a’zolarining urinib-chiranishlari tufayligina bu uy taraqqiyotning qaqshatqich hujumlariga qarshi turib bera olardi. Hozir ham oʻz umrini yashab boʻlgan davrda oʻziga xos bir yodgorlikka aylangandi.
Daqqiyunusdan qolgan qulf bilan birmuncha olishuvdan keyin kamida yetmishni urib qoʻygan liftchi chol nihoyat lift eshigini ochdi va Palmer xonachaga kirdi.
— Klubga, iltimos.
Palmer liftchining oppoq koʻrkam soqoliga razm soldi. Eshik yopildi va lift qandaydir jangir-jungur va qulq-qulq qilgan ovozlarga joʻr boʻlib tepaga koʻtarila boshladi. Palmer qoshini chimirdi: nahotki, bu bino shu qadar eski boʻlsaki, undagi lift hali ham suv bosqoni bilan ishlasa?
— Qulqullayotgan nima? — soʻradi u liftchi choldan.
Chol asta burilib, unga qulogʻini tutdi:
— Kechirasiz, bir nima dedingizmi?
— Yoʻq, hech nima.
Ular tantanavor sukut saqlab asta koʻtarilib borar edilar, goʻyo lojada filarmoniya joylashgan-u, ular lift shovqinini emas, simfonik kuy tinglayotganday.
Oʻn ikkinchi qavatda liftchi liftni vaqtidan oldin toʻxtatdi, keyin ular kerakli holatdan tepaga oʻtib ketishdi va chol bir qancha shunaqangi murakkab va shovqinli urinishlar qilishiga toʻgʻri keldiki, butun kabina silkinib ketib, Palmerning hatto biroz kayfi ham uchdi.
— Mijozlar oʻzlarining kelganlarini metrdotelga xabar qiladilar, — gʻudrandi liftchi chol nihoyat lift eshigini ocharkan.
Metrdotel joyida yoʻq edi va Palmer baland .stolda turgan qoʻngʻiroqchani chaldi. U bong ovoziday boʻgʻiq va choʻziq sado berdi. Vaqt oʻtib borardi. Palmer u yoq-bu yoqqa qaradi. Ha, hozir bunaqa qilib qurishmaydi. Shiftlarning balandligi kamida oʻn besh fut kelardi. Devorlari mum surtib yaltiratilgan dub baget qoplamasi va usti yashil shishasimon yuqorigi qismi kulrang tusda. Devor yoniga qoʻyilgan oʻrindiqlar oq dubdan yasalgan boʻlib, yon suyanchiqlari gʻoyat zalvorli. Suyanchigʻi va oʻtirgʻich qismlariga qora charm qoplangan. Palmer oʻrindiqlardan birini koʻtarib koʻrdi: u manavi yerda ellik funt kelardi. Qiziq, bu buyumlar qachon yasalgan boʻlsa? Yarim asr oldinmi yo yetmish yilmi? Bundaylarga oʻxshaganini yasattirish uchun hozirgi narxlarda odamning aqli bovar qilmaydi. Darvoqe, bunday oʻrindiqlar sinmaydi ham, shu bois ular hech qachon ta’mir ham talab etmaydi.
— Ser?
U oʻgirilib qaradi va och koʻkrang shim va qora sargʻish pidjakdagi yoshi katta kishini koʻrdi.
— Vude Palmer. Mister Lumis huzuriga.
— Ha, mister Palmer. Mister Lumis sizga muntazirlar. Bu yoqqa marhamat etsinlar.
Palmer xiyla ensiz va haddan tashqari uzun yoʻlakdan unga ergashdi: deyarli uyning yarmini yurib oʻtishga toʻgʻri keldi, nihoyat ular ichiga taxminan yigirmatacha dumaloq stol terib qoʻyilgan keng tanobiy xona eshigi oldida paydo boʻlishdi. Kun yorugʻi bu yerga koʻchaga ochiluvchi koʻtarma derazalardan tushar edi. Bir vaqtlar derazalardan daryo manzarasi koʻrinib turardi, ammo hozir koʻchaning narigi tomonida oyna va alyumindan tiklangan koʻp qavatli binolar boʻy choʻzib, daryoni deyarli butunlay toʻsib qoʻygandi. Uning bostirib kelganini bu yerda qanchalik yoqtirmay qarshi olishlarini tasavvur qilib, Palmer bilinar-bilinmas jilmayib qoʻydi.
Palmer tanobiyning toʻriga, boshqalardan sal narida turgan bir dumaloq stol oldiga borib toʻxtadi va stolda oʻtirgan qotmagina keksa odamga odob bilan ta’zim qildi.
— Mister Lumismisiz?
— Oʻtiring, Palmer. Shoshmang, Genri, hozir aytamiz.
Palmer soatiga qaradi: roppa-rosa oʻn ikki, ularning tanobiyda tanho oʻzlari qolgani sababi bu yoqda ekan-da. Palmer zimdan Lumisni kuzata boshladi. Xuddi binoning oʻziga oʻxshab koʻhnalikning mana bunday hilvirab va dildirab qolgan mumtoz namunasini yaqindan turib koʻrish har doim ham nasib etavermaydi.
Jozef Lumis hosil qilgan dastlabki taassurot, odatda, yaqindan tanishganda ham oʻzgarmas edi. U, ehtimol, umrining keyingi oʻttiz yilida ham shunday koʻrinardi va uning fotoportreti moliya olamidagi voqealarni kuzatib borgan barcha odamlarga yaxshi tanish edi. Qanshari tomon kengayib va iyagi tomon torayib borgan yuzi choʻzinchoq, siyrak sochi oppoq va did bilan tarab bir tomonga tashlab qoʻyilgan. Koʻzlari Virjiniya Klerinikiday deyarli katta-katta, ammo ingichka va yengil ajinlar oʻrimi bilan qurshalgan boʻlib, bamisoli jimjimador gardishga qadalgan bir juft qimmatbaho toshga oʻxshardi. Yankilarga xos burun — faqat fotosuratlardagina uchli boʻlib koʻrinadi. Darvoqe burnining yuqori qismi pichoq tigʻini eslatardi, ammo uchi biroz toʻmtoqlashib, ensiz katta ogʻzi uzra xiyol osilib turardi.
Bir tekis terilgan sun’iy tishlarini koʻrsatib, Lumis unga xotirjam kulib qoʻydi.
— Sizni koʻrganimdan xursandman, — dedi u.
Uncha katta boʻlmagan jilddagi koʻchirib yozilgan va obdon toʻgʻrilangan taomnomani koʻtarib ofitsiant keldi. Palmer noma’lum xattotning mahoratiga ofarin deb qoʻydi ichida. Chiziqlar goh bosib yoʻgʻon, goh qalam uchida qilday ingichka qilib yozilgan edi. Yaxshiroq koʻrish uchun Palmer taomnomani yoruqqa tutdi: ha, u darhaqiqat, qoʻlda va harholda hattoki gʻoz patida yozilgan edi.
— Biqin goʻshti qovurdogʻi oling, — maslahat soldi Lumis, — joʻja — emince faqat menga oʻxshagan qari boboylar uchun pishiriladi.
Parijchasiga emince soʻzining dimogʻdan kuchli talaffuz etilishiga e’tibor qilib, Palmer odob bilan jilmayib qoʻydi.
— Yanglishmasam, bu yerdagi bosh oshpaz naturel sousni quling oʻrgilsin qilib tayyorlaydi, — dedi u Lumisga oʻz navbatida naturel soʻzini fransuzcha talaffuz qilib. Keyin ofitsiantga murojaat qilarkan, dedi: — Bugungi qovurdoq oʻsha sousdanmi?
— Har doimgidek, — javob berdi uning uchun Lumis. — Menimcha, shu yetarli boʻlsa kerak, Genri?
— Xoʻp boʻladi, mister Lumis, — javob berdi ofitsiant.
— Nima ichasiz, Palmer?
— Hech narsa.
— Demak, tamom, Genri, — takrorladi Lumis, ofitsiant ancha nariga ketgach dedi: — Oshxonamiz sizga yoqqanidan xursandman. Bu yerda oxirgi marta qachon boʻlgansiz?.. — Uning qisilib turgan koʻzlari serajin gardish orasidan Palmerga diqqat bilan qarab turardi. — Uch yil oldinmi? Siz oʻshanda otangiz bilan kelgan edingiz. Uning oʻlib ketganidan afsusdaman, uni tez-tez eslab turaman. Aytishlaricha, saratondan oʻlgan ekan, shundaymi? — Lumisning tim-qora koʻzlari katta ochildi. Palmer uning tik boqishlariga chidadi.
— Mutlaqo toʻgʻri.
— Buni u bilarmidi?
— Yoʻq, u...
— Buni undan yashirishganmidi?
— Imkoni boricha.
— Baribir u bunga ishonmagan boʻlar edi. — Lumis boshini chayqab qoʻydi va oʻzining barmoqlari uzun-uzun qoʻllariga qaradi. Ingichka tomirlari qorayib turgan teri uzra keksalik nishonlari — mayda jigarrang dogʻlar tartibsiz sochilgan. — Hech kim ishonmaydi, — qoʻshib qoʻydi u birmuncha muddatdan keyin.
Goʻyo ajalning oʻzi yaltiroq soch oʻramiday ular oraligʻidan sirgʻalib oʻtib ketgan kabi ikkalasi oʻrtasiga gʻalati bir sokinlik choʻkdi. Palmer yelkasidan chumoli oʻrmalagandek his qildi va u, agar oʻlmasa, Lumisning yoshida bu haqda qanday gapirish lozimligini oʻyladi.
Biroq oʻsha zahoti, keksalar bunday fikrlardan toʻyib ketgan, oʻzlarining puturi ketgan badanlariga tiriklay dafn etilganday boʻlib, har kuni ertalab kiyinayotganlarida kechqurun uyga qaytib kelamanmi, yoʻqmi deb oʻzlaridan soʻrab qoʻyadilar, dedi oʻziga-oʻzi. U hali baquvvat va qomati tarang Berkxardt qarshisida oʻtirgan choldan atigi oʻn yoshgina kichik. Uning mushaklari kuchi va chayirligini qachon yoʻqotadi? Teshib yuborgudek boquvchi moviy koʻzlari qachon nursizlanadi-yu, qachon oʻtkirligidan mahrum boʻladi?
Bir lahza u Lumisning koʻzlariga qaradi, biroq ularda oʻzi kutgan boʻm-boʻsh, maqsadsiz ifodani topmadi. Goʻyo oʻz taqdirini bilmoqchi boʻlgandek chol qoʻllarini hamon diqqat bilan oʻrganardi. Soʻng u ohista xoʻrsindi, bu xoʻrsiniq, aftidan, Palmerning eshitishi uchun moʻljallanmagandi.
— Berkxardt siz bilan qanday muomala qiladi? — biroz jimlikdan keyin soʻradi Lumis.
— Odatda u meni oʻziga oʻzi tanishtiradi.
— Hah. — Bu bir boʻgʻinli tovush kulgi emasdi, bu soʻz edi. — Leyn hech kimni oʻziga tanishtirmaydi. Uning meni sizga qanday tavsiya etganini tasavvur qilaman — renegat deganmi? A?
— U bunday soʻzni aytmagandi.
— Oʻlguday boʻshang, a? Xoin-a? Sotqin-a?
— U menga, aftidan, koʻpchilik biladigan narsa haqidagina gapirgandi, — sizning “Merrey Xill” omonat bankiga nisbatan moyilligingiz haqida.
— Toʻgʻri, gap nimadaligini tushunmagandim, — dedi Lumis miyigʻida kulib. — Leyn korporatsiyalar tuzilmasi va hokazolarning ma’nosini biladi, ammo odamlarni bilishga kelganda — gʻirt. Ular bilan qanday muomala qilishga sira aqli yetmaydi. Toʻgʻrirogʻi, buning uchun boshini qotirishni istamaydi.
— Toʻgʻrisini aytsam, buni payqamagan ekanman.
— U sizga juda sinchkovdek boʻlib koʻrinadimi, a? — soʻradi Lumis.
— Ha, — javob berdi Palmer.
— Sizni shuning uchun ham ishga taklif etganmi? — Lumis yana jilmaydi: — Chakki tanlamagan, shunday emasmi? — Chol bosh irgʻab qoʻydi: — Boʻpti, shundoq boʻla qolsin. Ammo shu bilan bir vaqtda u Bernsni ham yolladi. A?
— Nima boʻpti? — Qayirib tashladi Palmer.
— Hah. — Lumis taomnomani qarsillatib shapatiladi-da, uni oʻzidan nari surib qoʻydi. — Siz ham otangizga oʻxshab juda kamgapga oʻxshaysiz. Uning yana bir oʻgʻli bor deb eshitgandimmi?
— Xenli. Mendan ikki yosh katta. U urushda oʻlgan.
Lumis yana qoʻllariga qaradi. Bu gal u kaftlarini oʻrgandi. Qizgʻish va goʻshtdor kaftlar suyakdor, keksalik sepkillari qoplagan orqa tomonidan alohida oʻzi mavjuddek.
— Sizlar Chikago Palmerlarining soʻnggisimisizlar, a?
— Unchalik emas, — javob berdi Palmer. — Mening bolalarim, yana qanaqadir qarindosh-urugʻlarim ham bor. Darvoqe, Chikagoda biz hech qanday qarindoshlik rishtamiz boʻlmagan yana bir Palmerlar sulolasi bor.
— Unday holda siz bankir Palmerlar ichida eng soʻnggisi ekansiz-da?
— Shunday boʻlsa kerak, hoynahoy.
— Ammo sizning ikkita oʻgʻlingiz bor-ku?
— Va qizim ham, — qoʻshimcha qildi Palmer.
— Ularni bankir qilmoqchimisiz? — Lumisning oppoq qoshlari bir narsani tushungandek yuqoriga oʻrladi.
Palmer miyigʻida kuldi.
— Agar bu menga bogʻliq boʻlsa, ikki dunyoda ham unday qilmayman. — U jim boʻlib qoldi, soʻng yoʻtaldi va dedi: — Xoʻsh, endi “Merrey Xill” omonat bankiga kelsak...
— Xoʻsh, xoʻsh, mayli, gapiring.
— Omonat banklari bilan bogʻliq barcha gaplar haqiqatdan xam shunaqa jiddiy tus olib ketganmi?
— “Shunaqa” — kimga? — quruqqina soʻradi Lumis. — Leyn Berkxardtgami yoki boshqa bittasigami?
— Siz meni kechiring, — dedi Palmer, — men baribir qishloqiligimga boraman va bu narsalarga tuzuk-quruq aqlim yetavermaydi.
— Palmer, — uning soʻzini boʻldi chol, — har gal kim menga oʻzini qishloqi qilib koʻrsatib, shaharcha nozik narsalarga aqlim yetmaydi deb aytganda, men oqibatda hamyonsiz qolaman. Ana shunaqa. Xoʻp, mayli. Ochiqchasiga gaplashaylik. Sizga qanday topshiriq berilganini men bilaman. Undan koʻra siz omonat banklari bilan jangni goʻyoki muqaddas salib yurishi hisoblab, ochiqchasiga va aylantirmay javob berganingiz yaxshi emasmidi?
Palmer kuldi:
— Mana bu endi yoqimli kutilmagan narsa.
— Shunaqami? — Lumis unga diqqat bilan qaradi. Keyin uning javob aytishdan qochishni doʻndirishiga qoyil qoldi. Uning katta-katta koʻzlari Palmerdan chetlab oʻtib, tanobiyning toʻriga diqqat bilan tikildi. — Hammamiz shu yerdamiz, — biroz jimlikdan soʻng dedi u, — bilamiz: bu naqd pullar uchun bor-yoʻgʻi mushtlashuv, xolos. Hozirgi vaqtda naqd pullarning katta qismi omonat banklari ixtiyorida turibdi, tijorat banklari esa puldan oʻmarib qolmoqchi boʻldi. Bunday ahvolda hech kim yutolmaydi.
— Ommadan boshqa hech kim, — qoʻshib qoʻydi Palmer.
— Mutlaqo toʻgʻri, — Lumis yana bir necha bor boshini irgʻadi. — Omma har doim sal boʻlmasa oshkora ichiqoralik bilan mushtlashuvni kuzatib turadi. Masalan, chakana narxlar atrofidagi mushtlashuvni. Ommaga esa kim yengilishining mutlaqo farqi yoʻq. U eng arzon narxda hamma narsani sotib olsa boʻladigan paytni kutib turadi, xolos. Maqola uchun a’lo sarlavha: “Bankirlar bir-birning goʻshtini gʻajishga tayyor”. Omma bunday narsalarni koʻziga surtadi. Bankirlar mushtlashib yotganda oʻz mablagʻiga yiliga chorak foiz qoʻshimcha qidirib, mablagʻ qoʻyuvchilarning tit-pitini chiqaradilar, goʻyo bu ularni Qorunga aylantiradigandek. Kim yutib chiqadi? Omma; lekin biz emas. Shu joyda fikrimiz bir joydan chiqar?
— Mutlaqo.
— Sizday tajribasi bor odamga, — tezgina davom etdi Lumis, — boshqa odamlardan farqli oʻlaroq, bankirlar ularning axlatni kulbadan olib chiqishdek dabdabaga yoʻl qoʻya olmasliklarini tushuntirib oʻtirishning aslo hojati boʻlmasa kerak. Gapim toʻgʻrimi, xoʻsh, nima deysiz?
— Ha, ha, siz haqsiz.
— Boshqalar uchun, biz uchun ozuqa boʻladigan narsa zahardir, shunday emasmi? — qoʻshib qoʻydi Lumis.
— Toʻgʻri.
Bunday tuturuqsizlikdan zavqlanib, Palmer oʻzini oʻrindiqqa tashladi. “Qorunga oʻxshagan boy” — kinoyali kuldi u, — “kulbadan chiqqan axlat”, “zahar”. Bunday eski gʻoyalar yordamida Jo Lumis qanday qilib yuksakliklarga yetib olardi? Yuraverib tekislangan temir iz baribir mustahkam boʻlarkan-da.
— ... agar ta’bir joiz boʻlsa, bu voqeani silliqqina yuzdan sidirib tashlash kerak, — davom etdi chol, — to u Olbanigacha yetib borguncha. Qonun bunga qoʻl urishi hamon biz hammamiz mushkil ahvolda qolamiz.
Palmer ehtiromli bosh irgʻab qoʻydi, payt poylab turdi, iloji boricha koʻproq samimiy gapirishga harakat qilib dedi:
— Buni siz filiallar haqidagi qonun loyihangizni qaytarib olishga tayyorsiz degan ma’noda tushunishimiz joizmi?
Lumis oʻrindiqqa ogʻir choʻkdi va bir nafas Palmerga u nishonga urgandek tuyuldi. Uning tub sababini bilgandan keyin endi bu qiziq oʻyinday boʻlib qoldi. Biroq Lumisning chekingandek boʻlib koʻrinishi bor-yoʻgʻi ofitsiantning stolga yaqinlashib kelishi tufayli ekan. Ofitsiant yashin tezligida narsalarni joy-joyiga qoʻydi-da, yashin tezligida gʻoyib boʻldi. Palmer cholning oʻz joʻjasini sanchqi bilan aylantirayotganini kuzatib turardi.
— Siz buni hecham bu ma’noda tushunganingiz yoʻq, — nihoyat sukunatni buzdi Lumis. U Palmerga qarab qoʻydi. — Meni ogohlantirishlaricha, siz gʻoyat qobiliyatli emishsiz, — xotirjam qoʻshib qoʻydi u va yana joʻjani titkilay ketdi.
— Men faqat bir narsani aytmoqchi edim, — davom etdi Palmer, — toki omonat banklari filiallar toʻgʻrisidagi oʻz qonun loyihalarida qattiq turar ekanlar, bu ishni yoʻlga qoʻyish qiyin boʻladi.
— Biz bunga erisholmasak-chi? — Lumisning koʻzlari likobchadan uzilib, Palmerga qadaldi.
— Unda biz hech narsa uchun jang qilmaymiz.
— Bu sizning fikringizmi yo Leynnikimi?
Palmer yelka uchirib qoʻydi-da, oʻz qovurdogʻidan bir boʻlak goʻsht uzdi.
— Menimcha, bunday nuqtai nazar har birimizga ham ma’qul kelsa kerak.
U qovurdoqdan tatib koʻrdi va qayla u klubga dastavval kelganidagidan zarracha kam emasligiga iqror boʻldi.
— Filliallar haqidagi qonun loyihasi boʻlmasa, ular uchun jang ham boʻlmaydi.
Lumis bosh irgʻadi:
— Murosasizlik borasida sizning tasavvuringiz gʻoyatda ajib ekanmi? Bor-yoʻgʻi soʻzsiz taslim-ku! — U ogʻziga joʻja goʻshtidan bir boʻlak soldi-da, uni uzoq chaynadi. — Toʻgʻrisini aytganda, Leyn sizni ishga taklif qilmaganida yaxshi boʻlardi deb oʻylayman, yigitcha. Siz ham unga oʻxshab kamgap ekansiz.
— Juda unchalik emas.
— Oʻzingiz aytgandek, bu masalada siz hali yangi ekanligingizni hatto undan koʻra koʻproq e’tiborga olishingiz mumkindir. Yangi odam avval u yoq-bu yogʻiga qarab olishi va kutib turishi kerak boʻladi.
— Aynan kutib turish — mening fikrim shunday, — dedi Palmer.
— Sizga Leyn Berkxardt haqida ba’zi narsalarni ma’lum qilishimga ijozat bersangiz, — gap boshladi Lumis. — U oʻziga xuddi rahnamoday qaraydi, u aslida ham rahnamodir. Unda yuksak parvozdagi rahbar uchun hamma narsa bor: u oʻzining qadrini yaxshi saqlaydi, hamma narsani did bilan qiladi, uning qad-qomati shamshodday, oʻz uslubi, jilvasi bor, ya’ni barcha zaruriy tashqi fazilatlar muhayyo. Goʻyo u safarga buyruq berib turish uchungina dunyoga kelganday. YuBTK boshligʻi sifatida u oʻzining tugʻma fazilatlariga yana qandaydir jiddiy narsalarni qoʻshdi — bu ulkan moliyaviy qudrat. Mana shu barchasidan kelib chiqib, uni hamma tijorat banklarining rahnamosi deb oʻylashi mumkinmi yoki yoʻqmi, xoʻsh? Ammo bu unday emas. Zero, hech kim rahnamo boʻla olmaydi. Har bir bankning taqdiri oʻzgacha; bular barchasi oʻtaversin-u, xuddi omonat banklari singari ular bir-birlari bilan raqobatlashadilar. “Yunayted benk” uchun yaxshi boʻlgan narsa unga qarindosh boʻlgan tijorat banklari uchun har doim ma’qul kelavermaydi. Bordi-yu, YuBTK uchun biron narsa noma’qul boʻlsa, Leynning rahnamo sifatidagi barcha yetuk fazilatlari unga u bilan raqobatlashayotgan banklarni ular ham shunday aziyat chekayotganlariga ishontira olmaydi. Albatta, bunaqasi ham uchrab turadi, har holda. Bordi-yu, Leynni rahnamo deb tan olishsa, ular yana-da koʻproq aziyat chekadilar, chunki bunday holda ularning qisman oʻz mustaqilligi bilan ish tutishlariga toʻgʻri keladi. Sinchiklab qarab chiqqanda shunday xulosaga kelasizki, barcha tijorat banklari nomidan ish yurituvchi boshliq har doim uncha katta boʻlmagan, iloji boricha allaqayoqdagi chekka joylardan chiqqan odam boʻlishi kerak, u haqiqatan ham ulkanlar ichida mittivoy boʻlib koʻringani tufayli ularning umumiy manfaatlarini namoyon etish uchun saylanadi. Ulkanlar uni qoʻllab-quvvatlaydilar, chunki bu ular uchun hech narsaga arzimaydi. Biroq sahnaga Leyn chiqib kelganida, ular uning ortidan ergashadilar va chekinadilar. Leyn ham saflardan shu qadar oldinga uzoqlab ketadiki, endi musiqa uning qulogʻiga chalinmay ham qoladi.
Fikrning oʻzidan emas, Lumisning oʻz fikrlarini hech bir qiynalmaydigan siyqalikdan xoli qilib bayon eta olishidan Palmer jilmayib qoʻydi.
— Oʻylashimcha, temir kaltak bilan oldinda magʻrur ketib borayotgan va butunlay oʻzi bilan oʻzi andarmon boʻlgan odam, — dedi Palmer, — bu Berkxardt emas. Bu mening oʻzimman.
Ular koʻrishganlaridan buyon birinchi marta Lumisning ogʻzi jilmaygandan uzun choʻzildi.
— Mana buni endi haqiqiy suhbat desa boʻladi, — mamnuniyat bilan dedi u. — Leyn sizni qanday ahvolga solishini tushunasizmi, yoʻqmi, meni shu narsa qiziqtirayotgandi.
— Ammo men hozir aytmoqchi boʻlgan gap sizga yoqmaydi, — dedi Palmer. — Koʻrayapsizmi, menga ajratilgan rol, nima desam ekan, birovlarning jatiga qolgan odam, menimcha, shu toʻgʻri keladi...
— Ishoning, xuddi shuning oʻzginasi, ha, — tasdiqladi chol.
— Lekin bu meni tashvishlantirmaydi ham...
Palmer birmuncha muddat qotib qolgandek tuyulgan Lumisni kuzatib turdi. Keyin Lumis ikki bor boshini irgʻadi.
— Hammasi ravshan, — dedi u, — xuddi shundan choʻchib turgan edim.

Yigirma Beshinchi Bob
Lumisning aybi bilan lench ham rasvo boʻldi, shoshayotganini yashirishga ham harakat qilmadi, dedi oʻzicha Palmer bankka yoʻl olar ekan.
Xayrlashuv chogʻida Lumis:
— Shaharga qirq daqiqalarda tushaman, meni kutmasangiz kerak? — deya tashlagan luqmasida va Palmerning:
— Ha, albatta, — degan javobida bu ayniqsa yaqqol sado berdi.
Endi Ist River shohrohidagi mashinalar oqimi ichida chap berib kelayotgan taksida oʻtirarkan, Palmer Lumis bilan suhbatidan olgan gʻarib ma’lumotlar ichidan eng muhimlarini tanlashga harakat qilardi.
Lumis, albatta, haq edi: Palmer haddan tashqari murosasiz nuqtai nazarni band etgandi. Ammo Palmerga boshqa narsa ham ravshan edi: boshqa har qanday yondoshuv zaiflik deb baholanishi mumkin. Hatto agar Berkxardt biron narsani oshirib yuborgan taqdirda ham baribir Lumis uning qarshisida oʻzini bu qadar zaif qilib koʻrsatishi mumkin boʻlgan odam emasdi.
Garchi Lumisdek muvaffaqiyat qozonmagan boʻlsa-da, otasi oʻsha toifadagi odamlar sirasiga kirardi. Xoh tennis kortida boʻlsin, xoh biznesda, ularni birgina xohish — yengish xohishi telba qilib qoʻygandi, bu esa raqib uchun oʻyinni har qanday zavqdan mahrum etar edi. Ularning sharti bitta — qanday oʻynashmasin, yutishsa boʻlgani. Darvoqe, ular haq boʻlishlari ham mumkin. Palmer boshini chayqadi.
Chap tomonda Belvyu binolari koʻzga tashlandi — temir va shisha qutichalar bilan qurshalgan koʻhna, iflos gospital. Bu uchrashuv unga biron narsa berdimi?
Yoʻl-yoʻlakay Berns haqida eslash Palmerning diqqatidan qochib qutulmadi. Lumis hatto koʻrinishdan bu bilan maxsus axborotga ega ekanini ham bilib oldi, shuningdek, undan jiddiyroq ma’lumotlarga ega ekanini-da tushuntirib qoʻydi.
Palmerga qanday topshiriq berilganini aniq bilishga Lumis shama qildi. Bu sinov soqqasimi yoki dalilni roʻkach qilishmi — har ikkala holda ham bunga alohida ahamiyat berishga arzimasdi.
Lumisning Berkxardtga qarshi irod etgan ayblov nutqi Palmerning nazarida ikki maqsadni koʻzda tutardi: uning shefga boʻlgan ishonchini darz ketkazish va ayni vaqtda tijorat banklari oʻrtasida mavjud kelishmovchilar xavfini koʻrsatib qoʻyish. Unisi ham, bunisi ham hozirgi pallada Palmerni tashvishga solmasdi. Nima uchunligini uning oʻzi ham aniq chamalay olmasdi, ammo bu masalani ham hal etishga ulguraman deb ahd qildi.
Biroq Palmer Berkxardt uni qiyin ahvolga solib qoʻyganini tan olgandan keyin ularning suhbatida burilish roʻy berishi gʻoyat qaltis ekanini sezgan edi va suvdan quruq chiqish uchun chol barcha choralarni koʻrib qoʻyganini uning oʻziga bildirdi.
Haydovchi toʻsatdan shartta oʻngga burdi va Palmer charm tutqichdan ushlab qoldi. Qirq ikkinchi koʻchaga chiqaverishda turib qolmaslik uchun mashina boshqa yengil avtomashinalar safiga qoʻshilib oldi. Bir lahza Palmerning koʻz oldida Birlashgan Millatlar binosi namoyon boʻldi, soʻng mashina uning tagidagi yoʻlakka shoʻngʻidi. Palmer kamarni qoʻyib yubordi-da, oʻrindiqqa qulayroq joylashib oldi. Bordi-yu, agar keksa Berkxardt uni takadan sut olishga oʻrgatganida ham, oxir-oqibatda unga baribir emasmi? Nima uchun Lumis bu uning uchun shunchalik ahamiyat kasb etishi kerak deb hisoblaydi? Axir Palmer bank aksiyalarining yangi asosiy tutib turuvchilaridan biri emas, balki bor-yoʻgʻi ombor xodimi edi-ku. Uning moliyaviy ahvolini, shubhasiz, Lumis yaxshi bilardi.
Oʻrtacha Chikago banki aksiyalarining katta miqdorini sotgandan keyin kishida albatta u kundalik xarajatlariga ishlatganidan ancha koʻproq pul qiladi. Palmer maosh uchun emas, balki bu ishdan oladigan zavq uchun ishlayotganini Lumis, shubhasiz, bilardi.
Palmerning bu nuqtai nazaridagi qaltislik ishni uning uchun yana-da maroqliroq qiladigan tavakkal bilan bogʻliqligini nahotki Lumis tushunmadi?
Mashina shohrohga burilib, ular shaharga kirib kelganlarida Palmer hammasini joy-joyiga qoʻyib olganidan mamnun holda bosh irgʻab qoʻydi. Birinchi marta u buning uddasidan chiqib turibdi. Axir u Edisga hech narsani tushuntira olmas edi-da. Endi esa hamma narsa mantiqiy ma’noga ega boʻldi. Xotiniga oʻz fikrini qanday anglata olishini u tasavvur qilishga urinib koʻrdi.
Palmer. Bilasan-ku, men pul uchun ishlamayman. Faqat oʻzim eng yaxshi bilgan ish bilan mashgʻul boʻlish imkoniyatiga duch kelib qolganman. Buning ustiga menga toʻla mustaqillik berib qoʻyilgan.
Edis. Chikagoda otang oʻlganda ham shunday imkoniyatga ega eding.
Palmer. Lekin u yerda men otam arvohlarining butun bir lashkari qurshovida qolib ketgan boʻlardim. Bu yerda esa men bamisoli ilgʻor safda, qattiq jangning eng qizgʻin oʻchogʻidaman. Chikagoda men hech qachon bunday imkoniyatga ega boʻlmasdim. Yoʻq, faqat bu yerdagina bor bunday imkoniyat.
Edis. Bu yerda-ya? Berkxardtning oyogʻi ostida-ya?
Palmer. Yoʻq, uning hokimiyatidan ancha olisda. U istagan paytda aralashishga juda uzoq joyda. Garchi uning shunday niyati yoʻq emasligiga ishonchim komil boʻlsa-da.
Edis. Azizim, ehtiyotkor cholginam.
Palmer. Berkxardtni esdan chiqaraylik. Asosiysi — bu men. Men yoshman, ishga, hokimiyatga, yaratishga chanqoqman.
Edis. Qirq besh — bunda yoshlik qolibdimi?
Palmer. Dekabrdagina qirq beshga kiraman.
Edis. Sugʻurta daftarchasida seni qirq beshga kirgan deb yozib qoʻyilgan.
Palmer koʻzlarini qattiq qisdi va titroq qovoqlari ostidan, koʻzlarining milkidan hatto yosh chiqib ketdi. Nima uchun Edis unga doim shunaqa zaharli rolda namoyon boʻladi? Nima uchun uning haqidagi fikr nafratdan boshqa hech qanaqa tuygʻu uygʻotmaydi? Axir unda ijobiy jihatlar ham bor-ku.
Mashina yurishini sekinlatdi-da, yoʻlkaning naq chetiga kelib toʻxtadi.
Koʻzlarini ochib, Palmer oʻzining bankini koʻrdi, uning shakl-shamoyili bir lahza notekisdek va xira koʻrinib ketdi. Palmer yoshni sidirib tashladi, haydovchi bilan hisob-kitob qildi va bankka kirdi.
Shveysarning salomiga bosh irgʻab javob qilib, Palmer u yoq-bu yoqqa qarab oʻtirmay, lift tomonga oʻtdi. Yuqori qavatda u shift yogʻdusida yoʻlak boʻylab, devorlarda osigʻliq suratlar yonidan odimlab ketdi, zarrin tusli toʻq yashil gilamga bir lahza qarab qoldi, borib sochi oppoq, siynalari gʻoʻch kotibasi yonida toʻxtadi.
— Hammalari xonangizda...
Xonasiga kirgach, Palmer juvonning nima demoqchi boʻlganini shunda angladi. Xona haddan tashqari keng-kovul boʻlishiga qaramay, u odamlarga toʻla edi. Garri Elder Palmerning yozuv stoli qirrasiga qoʻngan, uning siyrak oppoq sochlari oynavand shiftdan tushayotgan nurdan yiltirardi. Stol qarshisidagi oʻrindiqlardan birida Virjiniya oʻtirardi. Aftidan Palmerni birgina u kutmoqda edi. Mak Berns katta deraza oldida Palmerga notanish boʻlgan bir kishiga pastdagi Beshinchi avenyudan allanimani koʻrsatardi. “Rolli” fotoaparati va yelkasiga osib olgan yorituvchi apparat bilan qurollangan boshqa bir notanish odam Xanni Kerd haykalini koʻzdan kechirardi.
— Vu-u-di-i, — choʻzib dedi Mak Berns. Bu soʻz uning san’ati uchun oz joy qoldirganday boʻlib koʻrinishiga qaramay, u baribir unga alohida jarang kasb etmoqchi boʻldi va soʻz yana birmuncha muddat havoda aks sado berib turdi.
— Vudi, “Star” tahririyatidan kelgan Jim Stekkert bilan tanish, bu esa — mister Kessler, uning fotoapparatlari. Jentl'menlar, tanishinglar — Vuds Palmer-kichik.
Palmer oldinga bir necha qadam qoʻydi, kelganlar bilan birma-bir qoʻl berib koʻrisha boshladi. Stekkert ozgʻin, kasalvand chehrali va horgʻin koʻzli odam edi, goʻyo lablari tashqi ta’sir, rele yordamida tabassumdan harakatga keladiganday. Ichimdan top odam, bundaylardan koʻp narsani ololmaysan, oʻyladi Palmer. Fotograf Kessler, koʻp oʻtmay, oʻzi sezgandek, butunlay boshqa tabiatli odam edi.
— Bu sizning ishingizmi? — qiziqsindi fotograf haykalga barmogʻini qoʻyib.
— Bu Xanni Kerdning ishi.
— Unda nima ifoda etilgan?
— Bolalarimning portreti.
— U-u! Sizni boplab shilishganga oʻxshaydi.
— Xato qilmadingiz, — jiddiy javob berdi Palmer.
Haykalni tomosha qilar ekan, Kessler orqasi bilan Palmerga oʻgirilib oldi.
— Yechib boʻlmas rebus. AQShda tayyorlangan, — mingʻillab qoʻydi u.
— Mak, — gap qotdi Palmer, — meni ham mana bu yigʻilish maqsadidan voqif qilish vaqti kelmadimikan? Yoki men oʻzim oʻylab topaymi?
— Nahotki siz... — Berns toʻxtadi, qovogʻini uydi, pastki labini tishladi va xayolga choʻmgancha uni chaynab qoʻydi. — Bu qanaqasi, men hayron qolayapman, — davom etdi u ovozini pasaytirib, — men oʻylovdimki, siz... Oʻylovdimki, men... Jim Strekkert “Star”da moliya boʻlimida ishlaydi, Vudi. U...
— Faraz qilaylikki, men bu shaharda yangi odamman, — uning gapini boʻldi Palmer, — ammo mister Stekkert nima bilan shugʻullanishi menga kunday ayon. — U Virjiniya Kleri va Garri Elder tomon oʻgirildi. — Balki sizlardan birontangiz menga tushuntirib berarsiz?...
— Bernsga murojaat qilavering, — javob berdi Virjiniya jilmaygancha. — Bizning oʻzimiz ham unchalik yaxshi bilmaymiz...
— Boʻldi, tushunarli, — birdaniga dedi Mak Berns va hamma unga burilib qarashi bilan davom etdi: — mister Palmer bugun qanaqangi shonli kun ekanini esdan chiqargan, buni qarang-a, atigi oʻn besh yil oʻtibdi-yu, u boʻlsa esdan chiqarib oʻtiribdi...
— Oʻn besh yil? Nimani aytayapsizlar? — soʻradi Palmer.
— Hoy Vudi, nima qilasiz oʻzingizni hech narsa bilmaganga solib, jin ursin, — uning gapini boʻldi Berns va “Star” reportyori tomon burilib dedi: — Hech shunaqasini koʻrmaganmisiz?
— Boʻlmasa-chi, — qoʻpol ohangda dedi Stekkert. — Har gal mijozlaringiz oʻz vaqtida ogohlantirib qoʻymaganida shunaqa boʻladi. — U Palmerga burildi va yuzida zoʻraki jilmayish paydo boʻldi.
— Agar mana bu nusxaga ishonadigan boʻlsak, — Stekkert boshmaldogʻi bilan Berns tomonni koʻrsatdi, — bugun Penemyundening oʻn besh yilligi.
Uning yuzidagi tabassum sun’iy ravishda gʻoyib boʻldi.
Palmer qovogʻini uydi:
— Nahotki? Jin ursin, rostdanam shunaqaga oʻxshaydi. — U stolga kelib oʻtirdi va takrorladi: — Oʻn besh yil.
— Demak, Berns oʻylab topmagan-a? Shu toʻgʻrimi?
— Oʻn besh yil deganingizga qoʻshilishim mumkin, — javob berdi Palmer, — ammo aniq sanasini ayta olmayman.
— Yoʻq, shuning oʻzi yetarli. — Shunday deb Stekkert Palmerning roʻparasiga kelib joylashdi. Choʻntagidan katta, ikki buklangan va kirlangan yon daftarcha va yoʻgʻon, uchi toʻmtoq qalam oldi-da, yozishga chogʻlandi.
Palmer unga qarab qoʻydi va oʻyladi: nahotki endi hammasi oʻshanday siyqa yoʻl bilan boʻlsa? Yoki u shunchaki qitmirlik qilayaptimi? Tomoshani oxiriga yetkazish uchun Stekkertning hozir shlyapasini boshi orqasiga surib qoʻyishigina qolgandi, xolos. Biroq “Star”da ishlovchi reportyorlarning uyga kirayotganida baribir shlyapalarini oladigan odatlari bor ekan.
— Shunday qilib, nimadan boshlaymiz, mister Palmer? — unga murojaat qildi Stekkert.
— Endi boshidan boshlasa boʻlaveradi.
— Juda yaxshi, marhamat.
— Penemyunde qayerdaligini bilasizmi siz?
— Germaniyada. Allaqayerda, dengiz boʻyida.
— Toʻgʻri. Germaniyaning eng sharqiy qismida. Pol'sha bilan chegarada. Bu Boltiq dengizidagi orol boʻlib, Pene daryosi oʻzaniga yaqin, u dengizga quyiladigan joyda joylashgan. Undan shimoli-gʻarbda Fin qoʻltigʻi bor, qit’ada esa — Greyfsval'd shahri. Janubi-sharq tomonda Shchesin shahri va Svinouyste deb ataladigan polyak shaharchasi joylashgan. Tushunarlimi?
— Tushunarli.
Stekkertning yuzidagi soʻnggi shubha ifodalari gʻoyib boʻlayotganini kuzatarkan, Palmer kulib yuborishidan oʻzini arang tutib turardi. Reportyorning qalami sariq yon daftarida allaqachon qandaydir qaydlar qilardi. Dalillarni qop-qop keltirib qoʻyishi har qanaqangi shubhani bartaraf etishning eng yaxshi usuli. Palmer fotograf ham haykaltarosh san’atini suratga olishni bir chetga qoʻyib, diqqat bilan quloq solayotganini koʻrdi. Hatto Virjiniya Kleri va Garri Elder ham unga diqqat bilan quloq solardi. Mark Berns deraza oldida turar va tashqaridagi manzarani tomosha qilardi. Biroq Palmer uning ingichka lablarida bilinar-bilinmas tabassum oʻynatganini payqadi.
— Bizning TF guruhimiz ikki “jip”dan iborat edi: komandir borayotgan bronevik va piyoda askarlar vzvodi oʻtirgan yuk mashinasi, — dedi Palmer. — Yigitlarda pulemyotlar, koʻzdan yosh oqizuvchi oʻqlar bilan oʻqlangan bir nechta miltiq va bazukalar bor edi. Men unda mayor unvonida edim va men bilan yana bir leytenent va serjant bor edi. Qolgan unter zobitlar bizning tezkor guruhimizga kirmasdi.
— Iltimos, aytib bering-chi, tezkor...
— Ha, ha, — uning gapini boʻldi Palmer, — bu uncha katta boʻlmagan, faqat maxsus vazifalarni bajarishga moʻljallangan gʻoyatda harakatchan guruh. U dushman qismlari bilan toʻqnashmaslikka harakat qiladi, fuqaro mudofaasiga daxl qilmaydi va odatda, josuslik ma’lumotlari toʻplash bilan shugʻullanadi. Bizning guruhimizga kelsak, u oʻzida orqamizdan 12 soat farq bilan kelayotgan asosan koʻpsonli qoʻshilmalardan iborat avangardni oʻzida namoyon etardi. Mening komandirim Eddi Xeygen edi. General Edvard X.Xeygen: ruslarning katta qoʻshilmasi taxminan Penemyunde yonida turardi, bizdan koʻra ancha yaqinroqda edi. Keyin bizdan ilgarilab ketib, u yerga birinchi boʻlib kirib borishlariga ishonardi. Ammo biz agar ular ilgarilab olishga hali jazm etmagan boʻlishsa, bizning bironta tezyurar qoʻshin qismlarimizdan biri ulardan oldinroq yetib borishiga umid qilardik.
— Xoʻsh, nima boʻldi?
— Unchalik emas, — dedi Palmer, — nemis razvedkachi olimlardan bir qanchalari rus qoʻshinlari turgan joyga yoʻl olib boʻlgandi. Boshqalari Amerika qoʻshinlariga peshvoz chiqqani ketishdi va albatta, ularni topib olgunimizcha koʻp ham kutishga toʻgʻri kelmadi. Biz Penemyundega bir kun oldin yetib borishimiz ham mumkin edi, biroq yoʻlda bir necha marta otishmalarga uchradik va bizda yaralangan asirlar bor edi — leytenant — mening mashinam haydovchisi va uch piyoda askar. Biz ularni komandir bronevigida olib borardik, chunki uning ressorlari mustahkam edi-da. Yaradorlarni gospitalga yuboraversa boʻlardi, lekin biz bunday qilolmasdik, chunki Xeygen buyrugʻiga boʻysunardik. Biz Gamburgdan sharqqa, Rostokka qarab bormoqda edik va bu taxminan bir yuz yigirma mil masofani tashkil etardi. Greyfsvaldgacha oltmish mildan oshiqroq yurishimiz kerak edi. Shunda baribir bronevikni qalin daraxtlar orasiga yashirib qoldirishimizga toʻgʻri keldi: yaradorlar tez yurgandagi silkinishlarga bardosh berolmas edilar. Greyfsvalddan Volgastgacha yigirma mil edi, u yerdan Penemyundegacha esa besh mil ham chiqmasdi.
— Qancha nemisni asir ola oldilaringiz?
— Deyarli bitta ham. Bilasizmi, buni qoʻshin qismlarini asirga olish bilan shugʻullanish deb aytib boʻlmasdi. Biz ularga qoʻriqchilik qilardigu, durustroq qoʻriqlash imkoniyatiga ega emas edik, chunki son jihatidan ular bizdan koʻplik qilar edilar. Biz bu ishni ular bizga oʻzlarini qurolsizlantirishga qoʻyib berishlari uchun bajarar edik.
— Taniqli nemis olimlarining ishi qanday edi? Ular nimani moʻljallar edilar? Nimalar deyishdi?
Palmer yelka qisdi.
— Olimlar oʻzlari ancha magʻrur turar edilar, ayniqsa taniqlilari. Darajalari quyiroqlari esa, ayniqsa siyosiy josuslar, picha ayanchli koʻrinar edilar. Biz ularni tutib olganimizdan keyin, ya’ni bu voqea sodir boʻlgandan bir hafta soʻng bir qancha juda taniqli olimlarni qoʻldan boy berganimiz ma’lum boʻldi. Toʻgʻri, bizda fon Braun, Erike va Gausslar bor edi, bu esa chakki narsa emasdi.
— Gaussmi? — qayta soʻradi Stekkert.
— Geyns Gauss. Portlashlar boʻyicha ekspert.
— Keyin u nima boʻldi?
— Gauss shu yerda, Qoʻshma Shtatlarda, — tushuntirdi Palmer, — u boshqalarga qoʻshilib ketgan. U... Men, toʻgʻrisi, bilmayman, u, aftidan, bironta aviatsiya — raketa firmasida ishlayapti. Bir necha oy muqaddam u haqda gazetalarda bir nimalar yozishdi, agar yanglishmasam, bu “Star” edi.
— Jim ayni shu haqda yozadi, — miyigʻida kulib mingʻirladi Berns, — buning uchun u gazetani oʻqib oʻtirmaydi.
— U haqda nima munosabati bilan yozishgan edi? — surishtirishda davom etdi Stekkert.
— Hozir yaxshi esimda qolmagan, — javob berdi Palmer, — bu qanaqadir dvigatel bilan bogʻliq edi, u yangi yonilgʻida ishlardi, sinov chogʻida portlab ketgan. Qolganini oʻzingiz bilib olaverasiz.
— Siz qachon boʻlsa ham oʻzlaringiz asir olgan odamlar bilan hech uchrashganmisiz?
— Biz ularni asir olmaganmiz, — uning gapini tuzatdi Palmer, — bizning vazifamiz shundan iborat ediki, ruslardan oldin bu odamlarni topish. Biz oʻzimiz bilan olib olgan odamlar esa oʻzlari taslim boʻlishga ahd qilishgan.
— Siz ular bilan hech qanaqangi aloqa oʻrnatganmisiz?
— Mutlaqo. Xeygen bilan, oʻz-oʻzidan ma’lumki, oldingiday doʻstona koʻrishib turamiz. — Bernsga qarab qoʻyib va keyin Stekkerga jilmayib, Palmer gapida davom etdi: — Sizlar nemislarning oʻzlari bilan yoki Eddi Xeygen bilan gaplashsalaringiz, koʻproq qiziq boʻlishiga aminman. U hozir fuqarolik xizmatida va yirik kompaniyalardan birida ishlayapti.
— Lekin bu siz aytishingiz mumkin boʻlgan hamma narsa emas, — gapga aralashdi Berns, Palmerning stoli tomon yoʻnalar va ayni vaqtda reportyorga qarab qoʻyar ekan.
— Men endi bir narsani soʻramoqchi boʻlib turuvdim, — dedi Stekker, — shunday faoliyat bilan bogʻliq sizday bir odam qanday qilib bank ishiga tushib qoldingiz?
— Bu mening asosiy kasbim.
— Yaxshi. Unda, ayting-chi, bunday faoliyat bilan qay tariqa shugʻullangansiz? — soʻradi reportyor.
— Bu siz aytganchalik darajada emas... — deb Palmer gap boshlamoqchi boʻluvdi hamki, Berns baland ovozda gapini boʻlib dedi:
— Vatanga har xil yoʻl bilan xizmat qilsa boʻladi. Xalqning qornini toʻydirish uchun ba’zilar bugʻdoy yetishtiradi. Mister Palmer boshqa sohada ixtisoslashgan. U bankir, bu esa u milliy mablagʻni himoya qiladi degani va ... — Berns gapdan toʻxtadi-da, labini yalab qoʻydi.
— Va milliy sanoatni moliya bilan ta’minlaydi, — qoʻshib qoʻydi ta’kidlagannamo asta Virjiniya Kleri Stekkertning yon daftarini nigohlari bilan kuzatar ekan. — Bunda u milliy an’analar doirasida turib amal qiladi, bular erkin ishbilarmonlik va xususiylik. Sizlarning pullaringizni saqlab beradigan muassasalar ozmuncha emas. Biroq faqat tijorat bankigina tashkilotga foyda keltiruvchi sof amerika xususiy mulkini oʻzida namoyon etadi. Boshqa tashkilotlar boshqa gʻoyalar — jamoatchilik mulki, moddiy manfaatdorlik ahamiyatini rad etish gʻoyalari asosida tashkil etilgan. Bu hol, masalan, Rossiyada kuzatiladi, bu yerda...
— ... bu yerda Penemyundening qolgan nemis olimlari turibdi, — uning gapini boʻldi Berns. — Bu yerda qanday aloqa borligini endi koʻrib turgandirsan, Jim? Bankir bu mintaqada Palmer oʻynagan rolni oʻz zimmasiga olgani hech ham ajablanarli hol emas. Biri ikkinchisi bilan uzviy bogʻliq, unisi ham, bunisi ham mutlaqo amerika gʻoyalari muhofazasini ta’minlash maqsadlariga xizmat qiladi.
Qogʻozda tez-tez sirpanayotgan Stekkertning qalami oʻz tezligini pasaytirdi. Stekkert Palmerga qaradi-da, birdan soʻradi:
— Demak, siz oʻz faoliyatingizni aynan shu jihatda koʻrasiz, shundaymi?
— Yoʻq, albatta, yoʻq!
Reportyorning qoʻlidagi qalam qotib qolgandi, u hayron boʻlib, koʻzlarini katta-katta ochdi:
— Bu qanaqasi?
— Mister Berns va miss Kleri aytgan gaplar men Penemyundeda bajargan buyruqlar bilan hech qanaqa umumiylikka ega emas. Urush boʻlib turganda, haqiqiy holat bilan yashaysan. Nima qilish kerak boʻlsa, shuni qilasan. Bu nimaga kerak, degan oʻyni xayolingga keltirmaysan. Shunchaki kerak, vassalom...
— U aytmoqchiki, — shoshib gapga aralashdi Berns, — atrofda snaryadlar portlab turganda, oʻylashga vaqt qolmaydi...
— Bekor gap, — uning soʻzini boʻldi Palmer, — urush vaqtida necha martalab kutishga ham toʻgʻri kelgan. Sizning yoshingizga qarab hukm chiqaradigan boʻlsak, mister Stekkert, siz buni eslashingiz kerak. Shunaqasi ham boʻlardiki, uzoq-uzoq kutardig-u, ammo juda oz oʻylar edik, jin ursin!
— Ha, esimda, — javob berdi reportyor, — toʻgʻri, biz Remagendan nariga oʻtmaganmiz, lekin men hammasini eslayman. — Stekkertning lablari bilinar-bilanmas egildi, koʻzlarida gʻalati uchqun chaqnadi. U koʻzining qiri bilan Bernsga qarab qoʻydi, keyin esa Palmerga tikka boqib jilmaydi. Birinchi marta uning jilmayishi samimiy chiqdi.
Palmer koʻzlarini pastga oldi. Ha, voqea qaltis tus olmoqda edi. Reklama boʻlimidagi uning odamlari reportyorning bejamoqchi boʻlgan jirkanch qalloblik uni barbod etishi hech gap emasdi. “Star” gazetasi muharriri tugul har qanday muharrir bunaqa dagʻal uydirmani rad etgan boʻlardi. Endi esa, uning raddiyasi xatga olinganda, Stekkert loaqal uning raddiyasini tushuntirib berish uchungina bu jirkanch uydirmalarning bir qismini biron-bir joyga tiqishtirsa boʻladi.
(... “Mister Palmer urush davridagi uning faoliyati va hozirgi vaqtdagi tijorat banki vitse-direktori sifatidagi ishi oʻrtasida mavjud har qanaqangi munosabatni sipolik bilan inkor etdi. Bu vazifalarning ba’zi umumiyliklarini e’tirof etish mumkin deb bilasizmi, degan savolga u rad etib turib aytdiki...”).
— Iltimos, sal bundayroq qarab, — Palmerning qulogʻiga fotosuratchining tovushi chalindi.
— Faqat haykalga yaqin boʻlib qolmasin, — ogohlantirdi Palmer.
— Bu yoqqa keling, — dedi Berns yana deraza oldiga kelib turib. — Bu yerdan shahar va ayniqsa park juda goʻzal koʻrinib turibdi.
Shiftdan xonaga tushib turgan yorqin nurdan foydalanib, Kessler oʻn-oʻn beshtacha suvrat oldi. To Stekkert qoniqish hosil qilib bosh irgʻamaguncha Palmer uning savollariga javob berib turdi. Xona eshigi tagiga yetganida Kessler yana bir qur haykallarga razm soldi.
— Yana bir marta kelib, bu narsalarni koʻrishimga monelik qilmaysizmi? — soʻradi u Palmerdan.
— Marhamat, istagan vaqtda kelavering, — taklif qildi Palmer.
— Bilasizmi, bu haykalda nimadir bor-u, sira tushunolmayman. U mening ham gʻashimni keltiradi, ham undan koʻzimni uzolmayman.
— Ommadagi uning muvaffaqiyati siri ham shunda boʻlsa-chi, nima deysiz?
— Sizga nima deyishimni ham bilmayman, — tan olib dedi Kessler va Palmerning qoʻlini qattiq qisdi. — Faqat bir narsaga aminmanki, unga har kuni sakkiz soat davomida tikilib turgan odam mardonalikka ega boʻladi. — Virjiniya Kleri tomon burilib, u dedi: — Xoʻp, hozircha xayr, Jinni. — Soʻng Stekkert bilan izma-iz xonadan chiqib ketdi.
Ular ketgandan keyin hukm surgan skunat ichida Garri Elder eshikni yopdi va oh tortganga oʻxshash qattiq xoʻrsiniq bilan oʻzini Virjiniya yonidagi oʻrindiqqa tashladi.
— Qoʻshilaman, — dedi Virjiniya.
— Eh, sizlar, ijtimoiy fikr ijodchilari, — alam bilan dedi Palmer oʻz stoliga kelib oʻtirarkan, — nahotki biron-bir odam bunaqa narsaga jiddiy tus beradi deb oʻylasangiz?
— Vudi, — ohangdor choʻzib dedi Berns, — Vudi, siz bu hujumni boplab qaytardingiz.
— Sizga shuning uchun pul toʻlashar ekan-da, shundaymi? — soʻradi Palmer. — Ya’ni, menga hujum qilganlarga siz yoʻl ochib berganingz uchun?
— Hazillashayapsiz deb umid qilsam boʻladimi? — Kalovlandi Berns. — Nahotki men hujum qiluvchilarga yoʻl ochib bergan boʻlsam? Bu barcha voqealar sizning ularni rad etishingizga moʻljallab toʻqilgan. Stekkert sizning har bir gapingizni qovurilgan yongʻoqdek yutib turdi, — shunday deya Berns asta pishqirib qoʻydi. — Katta matbuot buni balandparvoz soʻzlar bilan ta’riflashi hech gap emas: “Insoniylikning oliy zuhuri! Mutlaqo yangi jihat! Ohorlangan koʻylak tagidagi jonli, qaynoq qalb!” Koʻrdingizmi? Palmer deganlari — bu xuddi menga oʻxshagan oddiy va halol yigit! Reportaj “Star”da paydo boʻlganida hammaning ogʻzi ochilib qoldi.
— Siz ustamonlik bilan suvdan quruq chiqdingiz, — dedi Palmer. — Sizni bilgan odam bunga qobilligingizni yetti uxlab tushida koʻrmagan boʻlardi.
— Siz meni bepichoq soʻydingiz, — shikoyatomuz dedi Berns. — Jinni, qanday boʻlganini bunga oʻzing ayt.
Virjiniya Kleri bosh irgʻadi:
— Ha, Berns toʻgʻri aytyapti, bu interv'yuni u haqiqatan ham shu tariqa oʻylab qoʻygandi.
Palmer Garri Elderga yuzlandi:
— Siz ham bir narsa desangiz-chi, xudo xayringizni bersin!
Elder yana xoʻrsindi:
— Bu toʻgʻri.
Palmer har uchoviga sinchiklab nazar soldi. Koʻrib turibsizlar-ku, axir, ularga xayolan murojaat etdi u, kishi faoliyat koʻrsatish, nimadir yaratish, oʻz kuchini omma farovonligiga sarf etish ishtiyoqida yonayapti. Nahotki koʻngilchan boʻlganim uchungina boshqalar har doim mendan oʻz maqsadlari yoʻlida, oʻzlarining qanaqadir ikir-chikir ishlari yoʻlida foydalanadilar?
U koʻzini oʻz stoliga oldi, nima uchun u goʻyo uni chinakamiga faqat birgina Virjiniya sotgandek his qilishini tushunolmayotgandi.

Yigirma Oltinchi Bob
— Yoʻq, — dedi Palmer Bernsning katta-katta qoʻlbola qadahlariga kokteylning ikkinchi ulushini tayyorlarkan, — to anovi gʻaddor livanlik kelguncha kutib turishingizga toʻgʻri keladi. Men nasihatnomani ikki bor oʻqimoqchi emasman.
U burildi-da, qadahlarni shakli gʻayrioddiy gilam toʻshalgan Bernsning mehmonxona boʻlmasidan koʻtarib ketdi. Yoʻl-yoʻlakay gilamning qalin pati uning botinkalarini soʻrayotganday his qildi. Palmer Virjiniyaga uning qadahini tutqazdi-da, qarshisiga choʻkdi.
— Suhbatimiz haqida bitta-yarimtaning bilib qolishini istamayman va bu uni kabinetiga tayinlamaganimning yagona sababidir, — davom etdi u. — Boshladim deguncha ovozim koʻtarilib ketadimi deb qoʻrqaman.
Virjiniya oʻz qadahiga tikilib oʻtirardi. Yuqoridan tushayotgan nur kokteylda, undan juvonning katta-katta qora koʻzlarida aks etardi. Oʻynoqi nurlar ichida u loʻli qizlarga haddan tashqari oʻxshab ketardi.
— Sizning hammadan koʻp nimadan jahlingiz chiqadi? — soʻradi Virjiniya oxiri. — Umuman, boʻlib oʻtgan narsami yoki men sizni oldindan ogohlantirmagan narsami?
— Men har ikkovingizga gʻoyat...
— Chunki, — davom etdi juvon, — oʻz majburiyatlariga qanchalik xushlamay munosabatda boʻlganini juda yaxshi bilaman. Mak lenchdan keyinroq “star”lik anovi guruh bilan birga hujum qilgan zahoti men qanday qilib boʻlmasin, sizga qoʻngʻiroq qilishim kerak edi.
— Siz meni topolmadingiz. Men mashinada edim.
— Men sizni bank vestibyulida tutib olgan boʻlardim, — e’tiroz bildirdi juvon.
Palmer oʻzini kulishdan tiyib qoldi. U juvonning afsus qilganini biror marta ham koʻrmagandi. Oʻzining astoydil ta’kidlashicha, faqat ayrim odamlargina bunday iltifotga sazovor etgan.
— Tutib olgan boʻlardingiz, — qandaydir quruq ohangda dedi yigit.
— Lekin oldindan siz bilan kelishib olmay turib, Berns shunday qila olishi mening xayolimga kelgan boʻlsa, oʻlay agar.
— Aslida unga men oʻzim aytgan edim bu haqda, — iqror boʻldi yigit.
— Men oʻylabmanki...
— Shunday suhbat bugun tunda, toʻgʻrirogʻi, soat ikkidan keyin, ikkalamiz ham boʻkib ichib olganimizda boʻlgan edi, — tushuntirdi Palmer. — Men shunchaki Penemyunde haqida eslatgan edim, xolos. Endi koʻrib turibman, Berns bilan juda ehtiyot boʻlib muomala qilishim kerak ekan. Bitta ortiqcha soʻz aytib qoʻysam, N'yu-Yorkning “Star”i boshida tegirmon toshi yurgizar ekan.
— Agar u oʻz gʻoyasini siz bilan baham koʻrmoqchi boʻlsa, siz uni bundan qaytarib qolishingiz mumkinligi haqida oʻylamaganmisiz? — soʻradi Virjiniya hamon kokteyldan koʻz uzmay, bitta-bitta hoʻplay boshlab.
— Oʻylaganman.
— Unda omadingiz bor ekan, siz... — Juvon jimib qoldi va qadahini oʻrindiq yonidagi stolchaga qoʻyib, Palmerga qaradi. Nur tushmaganda uning koʻzlari yanada qora va teran koʻrinar edi. Goʻyo juvon ularning har ikkovini ikkita gʻordan turib kuzatganday. — Menimcha, — deb gapini oʻnglab oldi Virjiniya, — men avval sizlardan soʻrab olishim kerak edi, xoʻsh, sizningcha “Star”dagi maqolaning ishga nafi tegadimi, yoʻqmi deb. Nazarimda, siz bunga aytarli e’tibor bermaysiz.
— Shaxsiy reklama omonat banklari bilan kurashda yordam berolmaydi, urush vaqtida men Penemyuneda boʻldimi yo Timbuktudami, nima farqi bor, la’natini?
— Bu timsol yaratishga yordam beradi.
Palmer aftini burushtirdi:
— Sal tushunarliroq qilib aytsangiz-chi!
— Biz gazetchilarning oʻz lahjamiz boʻladi, — dedi juvon, yana qadahni olib. — Ammo timsol yaratish — bu baribir nimanidir anglatadi. Ommada siz haqingizda bir tasavvur paydo boʻlgan, ya’ni jamoadagi sizning borligingizni biladiganlar ichida. Maqola “Star”da paydo boʻlgandan keyin siz mashhur boʻlib ketasiz, siz haqingizdagi tasavvur yanada mufassal boʻladi, mufassallik esa ijobiy boʻladi: omilkor, aqlli, irodali, oyogʻida mahkam turadigan odam.
— Bunday timsolni siz toʻgʻri deb bilasizmi? — Savolni berishga berdi-yu, Palmer uni qaytarib olish va abadiy yerga koʻmish mumkin emasligini anglab, “attang” deb qoʻydi ichida.
Uning Virjiniya Kleri bilan munosabatlarida nimadir oʻzgarganini va ehtimol abadiy oʻzgarganini u anglay boshlagandi. Bu hol ziyofatda, ular raqs tushishganida va keyin, uyga qaytishganida sodir boʻlgandi. Bu oʻzgarish, Palmer hozir anglaganidek, juvonda sodir boʻlgandi.
Oraga choʻkkan bir oz sukunat ichida Virjiniyaning yuziga qarashga qoʻrqib, Palmer birdan yaqqol va aniq angladiki, ular har doim bir-birlariga qiziqib kelishgan. Bu, nafsilamrini aytganda, mutlaqo tabiiy edi, chunki juvon bevosita uning qoʻl ostida ishlaydi. Shu bilan birga ular Shraftnikida ziyofatda boʻlgan oqshomda Palmer ziyofat oxiriga kelib Virjiniyaning unga nisbatan qiziqishi sovuganini yaqqol his etgandi. Faqat xizmat yuzasidan munosabatlargina qolgandi, lekin bu juda iliq munosabatlar edi. Kechagi tundan keyin bu sovuqlik erib ketdi. Endi oʻzini hech nimani bilmaganday qilib koʻrsatish qiyin. Bu odamlarcha munosabatlardagi eng yomon jihat, oʻyladi u. Bu taxlitdagi manfaatdorlikni uzoq vaqt mensimaslik va ishchan vazminlikni saqlab turishning imkoni yoʻq. Iliq munosabatga javob qaytarsang boʻlgandi, oʻsha zahoti tuzatib boʻlmas xatoga yoʻl qoʻyganini bilasan-qoʻyasan. Masalan, timsolning sadoqati haqida savol berish unga shunchalik zarur kelganmidi?
— Bu sadoqatli timsol, — nihoyat Virjiniya shunchalik jiddiy ohangda javob berdiki, Palmer unga qarashga majbur boʻldi. Juvon xiyol oʻzini orqaga tashlab oʻtirar, koʻzlari chuqur gʻorlar ichidan uni ortiq kuzatmas edi. Shiftdan tushayotgan nur uning boʻrtiq yonoqlarini tekislaganday edi.
— Bu sadoqatli timsol, — takrorladi juvon, — Vudi-Palmer-kichik ismli men koʻrgan odam timsoli.
— Mister Palmer telbalik timsolimi?
Juvon bosh chayqadi:
— Murakkab mister Palmerning timsoli. — Virjiniya xoʻrsinib qoʻydi va oʻz qadahidan ozgina ichdi. — Juda achchiq ekan, — dedi u. Keyin yana ichdi. — Juda yaxshi viski ekan.
— Boʻlmasa-chi!
— Biz Makka toʻlaydigan pullarni nazarda tutganda, — dedi juvon, — u oʻziga eng yaxshisini sotib olishdan qaytmaydi.
Palmer oʻrnidan turdi.
— U beshu oʻttizda kelishi kerak edi. — Telefon qidirib, Palmer atrofga alangladi, uni topdi-da, raqam terdi.
— Aytmoqchi, — dedi Virjiniya, — nazarimda, Mak shu markaning importchisi boʻladi va hoynahoy, viskini bepul oladi.
Palmerning qulogʻiga telefonchi qizning ovozi chalindi:
— Mister Berns oʻzidami? — soʻradi Palmer. — Bu mister Palmer. — U tinglab turdi, tashakkur bildirdi va goʻshakni qoʻydi. — Kommutatordagi qizlar aldashni doʻndirishadi deb oʻylagandim.
— U muhim majlisga ketgan ekanmi? — taxmin qildi Virjiniya.
— Qoʻngʻiroq qilganda telefonchi qiz unga mening telefonogrammamni uzatadi, — gapini tugatdi Palmer, — qiz tushmagar qaysi telefonogramma ekanini bilmaydi-ku.
— Juda ham uzoq gapmidi?
— Bir necha harf, xolos.
Juvon miyigʻida kulib qoʻydi-da, ozgina viski hoʻpladi.
— Oʻylashimcha, siz u bilan juda apoq-chapoqsiz. Siz bilan uning fe’lini e’tiborga olinadigan boʻlsa, bu gʻoyat noyob hodisa.
— Bizning hamma ishimiz joyida.
— Shunaqa deng? Hammasi joyidami?
— Bundan ortiq qanaqasi kerak?
U qoʻlini choʻzib qadahni koʻtardi va aftidan, qadahga jilmayib qoʻydi. Missisipidan sharqqa tomon barcha shakarguftorlar ichidan eng ayyori sifatida bironta mukofotga arziysiz. Siz haqingizda oʻylaganimni eshitmasligingiz uchun birpasning oʻzida ikki marta suvdan quruq chiqdingiz-a.
— Tinglashim kerakmidi?
— Nega endi “yoʻq” ekan?
— Nega endi “ha”?
— Birinchi boʻlib men soʻradim. — Juvon yana viskidan hoʻpladi. — Gap shundaki, men tabiatan bitta aytganida turib oladiganlardanman. Agar e’tiborimni tortgan narsa baholarimga qiziqish bildirmasa, bu menga xuddi benzinga yoqilgan gugurtday ta’sir qiladi. Men oʻz fikrlarimni bayon etish istagida yonaman. Chidab turolmayman.
Palmer oʻz oʻrindigʻida xijolatomuz qimirlab qoʻydi.
— Nima boʻlganida ham men jentl'menman, sizga jabr qilishim haqida oʻylashga ham toqatim yoʻq. Baribir bir narsani bilmoqchiman, bu sizga nima uchun shunchalik zarur?
— Mening nazarimda, — dedi juvon goʻyo ovoz chiqarib oʻylayotganday, — fikrlaringizni bayon etishni yoqtirmasligingiz sababiga oʻxshagan sabab tufayli.
— Nima, men rad etyapmanmi?
— Siz tutqich bermayapsiz.
— Bu qaysidir ma’noda toʻgʻri ham.
— Har bir odamga mening unga nisbatan munosabatim mutlaqo ayonligini ma’lum qilmagunimcha oyoq-qoʻlim bogʻliqday sezaveraman.
— Har bir odamga?
— Mening uchun ahamiyatga molik boʻlgan har bir odamga.
Palmer bosh irgʻab qoʻydi-da, viskidan ogʻzini toʻldirib hoʻpladi. Bir soniyadan soʻng juvonning soʻzlarida paydo boʻlgan gʻalati bosh aylanishini yoʻqotishga muvaffaq boʻldi. Pirovardida, dedi u oʻzicha, koʻplar uning uchun ahamiyatga molik. Men, masalan, uning boshligʻiman. Bunda hech qanday aytarli gap yoʻq.
U yana bir qultum yutdi, qadahni qoʻydi va balkonga ochiluvchi eshik tomon yaqinlashdi. Balkon shu binodagi barcha balkonlar singari binoga qiyalatib qurilgan edi, ularning har biridan daryo manzarasi koʻrinib turishi uchun shunday qilingandi. Palmer bu oqshom tez qorayib ketayotgan suvga qaradi, unda Kuinsboro koʻprigining chiroqlari bamisoli abadiyat qa’riga kirib ketayotgandek jimir-jimir aks etib turardi. Orqadan muz parchasining shishaga urilgan ovozi chalindi. Bir soniya oʻtib, Palmer juvonning qadahni qoʻyganini eshitdi. Mana, juvon deraza oldida u bilan yonma-yon.
— Bu manzarani yanada goʻzalroq qilsa boʻladi, — dedi Virjiniya.
— Qanday qilib?
— Hozir koʻrsataman.
Juvon nari ketdi va bir lahzadan soʻng xona chirogʻi oʻchdi, juvon esa deraza yonida u bilan yonma-yon turardi.
— Chiroq yorugʻi xalaqit bermaganda koʻring, — dedi juvon, — hamma narsa yorqinroq boʻldi. Bir pasdan keyin soʻnggi quyosh nuri ham soʻnadi va osmonda faqat kechki shafaq qoladi. Agar omadimiz chopsa, daryoda kemani ham koʻramiz. Haqiqiy kemani, yukchi yoki shatakchi kemani emas. Agar havo sal iliq boʻlganida biz ularni balkonning oʻzidan tomosha qilgan boʻlardik.
Oʻzining azaliy kunjkovlik odati boʻyicha (darvoqe uning yaxshi bankir boʻlib yetishuviga shu yordam bergan edi) Palmer shunday fikrga keldi: Mak Berns derazasidan koʻrinuvchi bu manzarani u qayoqdan bu qadar yaxshi biladi? Oʻzi ham kutmagan holda quyidagi savolni berganini eshitdi:
— Bu yerda oldin koʻp boʻlganmisiz?
— Koʻp emas. Bir gal boʻlgan edim.
— YuBTKga ishga kirishingizga qadar Bernsni shaxsan bilarsiz deb xayolimga keltirmagandim.
— Bilardim. Koʻplab gazetchilar biladi uni.
— Ishonsam boʻladi.
— U bu yerda Vik Kalxeyn uchun shaxsiy yoʻriqlari yigʻinlarini oʻtkazadi. Bu an’anaga aylanib qolgan. Barcha yigʻilishlar norasmiy boʻlib, hech qayerda e’lon qilinmaydi.
— Tushunaman.
Palmerga qarab olish uchun juvon unga tomon oʻgirildi.
— Tushunasiz?
— Albatta.
— Oʻz-oʻzidan ma’lum, — davom etdi juvon Palmerning oxirigacha aytilmagan savoliga javob qaytararkan, — bunday hollarda men daryodan uzoq zavq ololmas edim. Lekin mening uch-toʻrt doʻstlarim uylarining derazalari daryoga qaragan. Buning ustiga men oʻzim ham atigi bir mahalla narida turaman. Kechqurunlari bu yerda aylanish yoqimli. Bu manzaradan men yil boʻyi zavq olaman.
— Bu... ha-ha... yaxshi.
— Qiziq, — birdan dedi juvon, — men koʻpincha tushunmayman — siz mening javobimdan qoniqasizmi yoki oʻlguday zerikarlimi sizga. Bu qanaqa chehra!
— Sokin va toshday.
— Bankirga... yoki oʻyinchiga xos oliy darajadagi chehra.
Palmer bosh irgʻadi. Soʻng soʻradi:
— E xudoyim, Berns qayerda oʻzi?
— U hozir kelib qoladi.
— Ho-o... hali bu tomoshani birga tuzganmiz deng? — soʻradi Palmer. — Rang-barang manzara, bossning tomogʻini moylab, hayfsanni yumshatish maqsadida achchiq ichimlikmi?
— Ichimliklarni siz tayyorlagandek boʻlib koʻrindi menga.
— Ha, toʻgʻri. Esimdan chiqibdi.
— Mening tagʻin ichgim bor. Sizga ham zarar qilmas, balki.
Palmer bar tomonga yoʻl oldi. Koʻchadan tushib turgan gʻira-shira yorugʻlikda zoʻrgʻa narsalarni ajratoldi.
U aniqlik kiritdi:
— Menga ortiq kerak emas, lekin shunday boʻlsa-da, yana ichaman.
— Xonimning bir oʻzi ichishiga janob yoʻl qoʻymagani uchun.
— Men janob va siz xonim boʻlmaganingiz uchun, — dedi Palmer, yangi kokteyl tayyorlar ekan. — Men bankirman, siz esa jamoatchilik bilan munosabatlar boʻyicha mening yordamchimsiz. — U juvonga qadahni tutdi-da, telefon tomonga ketdi. — Xudo xayringizni bersin, chiroqni yoqib qoʻying. Men diskni mutlaqo koʻrmayapman.
— Makka yana bir telefonogramma yuborishga hozirlanayapsizmi?
— Yoʻq, — u goʻshakni joyiga qoʻydi, — harholda, yoʻq. — Palmer deraza oldiga qaytib keldi. — Qarang, kema! — dedi u.
— Bu nima, yukchi kemami? Qarang, juda bahaybat-ku!
Telefon jiringladi. Virjiniya darhol goʻshakni oldi.
— Mister Bernsning kvartirasi, — dedi juvon. — Hoy pastkash nusxa, qayoqqa tushib qolding?
— Menga bering-chi, — iltimos qildi Palmer. Juvon uning koʻksiga qoʻlini qoʻyib, uni toʻxtatib qoldi. — Uoldorfda? Mak, bu qanaqasi? Sen bu yerda bir soat oldin boʻlishing kerak edi-ku? — Quloq solib turarkan, juvon qoʻlini Palmer pidjagining jiyagiga tekizdi-da, bir nimani qoqib tashladi.
— Toʻqqiz yarimda! — dedi Virjiniya. — Xoʻsh, seningcha biz bu yerda nima qilishimiz kerak ungacha? Oʻtirib olib, bank ishlarini muhokama qilaylikmi?
— Goʻshakni bering, — dedi Palmer.
Juvon boshini qattiq-qattiq chayqadi.
— Mening ham odamlarday jahlim chiqsa kerakdir, — dedi u goʻshakka, — garchi bu mister Palmer gʻazabiga nisbatan hech nima boʻlmasa ham. — Uning qoʻli Palmer koʻksini yumshoq bosib turardi. — Bu qanaqa bema’nilik, — dedi juvon goʻshakka. — Biz asta uyga joʻnavoramiz. Lekin u sening ertaga ertalab toʻqqizda huzurida boʻlishingni talab etayapti, hatto uning huzurida oʻz vaqtida boʻlishing uchun yotib uxlashingga toʻgʻri kelmasa ham.
Palmer uning qoʻlidan tutib, oʻzidan narilatdi va uni Virjiniyaning soni yonida tutgancha telefonga uzaldi.
— Bir daqiqa, — u sen bilan gaplashmoqchi, — dedi Virjiniya.
— Nega hayallab qolding? — soʻradi Palmer bor kuchi bilan oʻzini ushlab.
— Vudi, azizim, — gap boshladi Berns yigʻloqi ohangda. — Koʻkragim osti shunaqangi zirqirayaptiki, nima qilishimni bilmayman. Bu yerda uch nafar yigit turibdi, mening eng muhim savdom shularga bogʻliq. Ayrim eng muhim narxlarning oʻzgarishi xususidagi masala boʻyicha vijdonan mutlaqo yopiq majlis oʻtkazayapmiz. Sizlarga qoʻngʻiroq qilgani boshqa xonaga chiqishga majbur boʻldim. Rost, Vudi, men kechi bilan 9.30 da kelaman.
— Menga ertaga 9 da kelsang boʻlgani, — sovuq ohangda dedi Palmer. — Oʻshanda gaplashamiz. (Virjiniyaga) Menga tushuntirib berasiz, “Yunayted benk” ishidan koʻra qaysi bitim muhim? — U goʻshakni ilgakka asta solib qoʻydi.
— Telefon simida 200 nuldan quyi, — bidirladi Virjiniya.
— Jin ursin uni! Ammo hamma gap shundaki, men unga ishonmayman. Shu nimaga kerak ekan-a?
— Chunki Mak aldamasa turolmaydi. Hozir balki aldayotgani yoʻqdir. Ammo shubhalanib toʻgʻri qilasiz.
Ular oʻyga tolgancha birpas turib qolishdi. Birdan Palmer juvonni qoʻlidan tutib turganini payqadi. U barmoqlarini yoymoqchi boʻlgan edi, biroq harakati haddan tashqari aniqligidan qoʻrqib ketdi.
— Mayli, — uning qulogʻiga kirdi, — qoʻlimni qoʻyib yuboravering.
— Nima?
Yigitni quyuqlashib kelayotgan qorongʻilikda yaxshiroq koʻrish uchun Virjiniya oʻgirilib oldi.
— Hechqisi yoʻq, — dedi u deraza tomonga odim tashlab va shu bilan birga qoʻlini boʻshatib. — Hechqisi yoʻq.
Palmer oqshom osmoni uzra juvon qiyofasining xira shaklini kuzatardi. Zaif nurdan jimir-jimir qilib turgan oqshom koʻlkasi Virjiniyani uning yonida turganidagidan koʻra balandroq qilib koʻrsatardi. Yigit uning yoniga bordi.
— Siz bir narsani bilib qoʻyganingiz yaxshi, — dedi Palmer juvonga emas, balki derazaga qarab, — chikagoliklarga dunyoviy sayqallik yetishmaydi.
— Mening nazarimda, ularda koʻp narsa yetishmaydi.
— Masalan?...
Palmer uning bosiq xoʻrsinganini eshitdi.
— Yurak, — oxiri dedi juvon.
— Bizlarga qancha buyurgan boʻlsa, shuncha berilgan.
— Undan ortiq emas. Lekin sizlarning ba’zingiz, aftidan, shuni ham his etmaysiz.
— Mening Berns bilan sovuq muomala qilganim uchun shunday dedingizmi?
— Zinhor yoʻq. — Juvon oldinga egildi, uning doʻng peshonasi deraza oynasiga tiraldi. — Ba’zida oʻylab qolaman, N'yu-Yorkda muvaffaqiyat qozonish uchun sizlar shunday boʻlishingiz kerakdir ham.
— Endi men mutlaqo hech narsa tushunmayapman.
— Daryoga bir qarang, — dedi juvon. — Bir zaylda yaltirab turadi. Qop-qora, tez, yashirin oqimlar, gʻayur suvosti toshlari va ular oraligʻidagi noma’lum ilonizi yoʻllar. Har zamon-har zamonda menga shunday tuyuladiki, faqat muzdek zirhli yurakka ega boʻlibgina bu shaharda omadli boʻla olasizlar.
— Mening oʻz rentgen suvratlarini koʻrmaganimga ancha boʻldi, biroq...
Ikkovi anchagacha jim qoldi.
— Ammo men koʻrib turibman, — oxiri dedi juvon. — Ichingizda turli odamlarning qandaydir qorishmasi bor. Qoʻshaloq koʻrgazma buyumiga oʻxshash bir nima kelib chiqadi. U yerda qaynoq odam va muzdek odam bor.
— Har kimda shunaqa.
— Rostdanmi?
— Menimcha, ha. — Palmer xiyol u tomonga burildi va juvonning uni zimdan kuzatayotganini koʻrib ajablandi.
— Qaynoq odam seni musibatga giriftor qiladi. Sovuq odam undan chiqib olishga yordam beradi.
— Musibatga?
Yigit noaniq qoʻl silkitib qoʻydi:
— Asoratlar. Ziddiyatlar. Qiyinchiliklar.
— Bu musibat emas, — yumshoq ohangda e’tiroz bildirdi javon, — bu shunchaki hayot.
— Bordi-yu, siz ham boʻlsangiz, unda hayot — ming karra iflos narsa.
— Shundoq ham.
— Tartibsiz hayot, — qoʻshib qoʻydi Palmer.
— Juda.
— Gʻoyatda mungli.
— Har doim.
— Ishongim kelmaydi, — dedi yigit. — Bu... bu... — U yana noaniqlik bilan qoʻl silkib qoʻydi va qorongʻida juvonning qoʻliga tegib ketganini sezdi. Soʻng juvonning barmoqlari uning qoʻlidan tutganini his etdi.
— Sarosimaga solib qoʻyuvchi hayot, — dedi yigit.
“Qoʻlini tutib tursammikan yo qoʻyib yuborsammikan? Xuddi qaynoq kartoshkaday birdan qoʻyib yuboraymi yo asta-sekinmi? Haligi ikkalasi xususida miyamga hech narsa kelmayapti, ammo eng qizigʻi shundaki, bu yerda aql bir pul”, — oʻyladi Palmer.
— Bunga ham ishonish qiyin, — dedi u ovozini chiqarib.
— Siz osonlikcha qizishmaysiz, shunday emasmi?
— Hech qachon qizishib ketmayman, — juvonning gapini toʻgʻriladi yigit.
— Nahotki hech qachon qizishmasangiz?
Palmer asta kulib quydi:
— Men shunday narsa boshimdan kechgan kamdan-kam hollarda juda afsus qilaman.
— Bu endi dahshat.
Hatto qorongʻilikdan ham u juvonning burilganini va uning yuziga tik boqib turganini koʻrdi. Deraza ortidagi koʻprik chiroqlari uning koʻzlarida mayda uchqunlar yoqdi.
— Ehtimol. Ammo bu haqiqat.
— Bunday halokatli e’tirofni men umrimda eshitmaganman.
— Meni umuman har qanday vaqtda quvnoq deb atash qiyin. Hozir esa, ehtimol, oʻzimni eng yomon his qilib turgan vaqtim boʻlsa kerak. Ustimda kimdir turganini hecham yoqtirmayman, ayniqsa Mak Bernsni.
— Nimani yoqtirasiz, xoʻsh? — Kutilmaganda soʻradi juvon.
— Tinchlik va xotirjamlikni. Tartibni.
Juvon bosh irgʻadi: “Qanday zoʻr, qabrda tinch va osuda, ammo unda kim senga ochadi ogʻush?” — oʻzicha iqtibos keltirdi u.
Palmer xoʻrsinib qoʻydi.
— Bugun kun boʻyi muhrlar bilan jonimni sugʻurib olishgandi. Endi siz Marveldan iqtibos keltirayapsiz.
— Men uchun bu hech qachon muhr boʻlmagandi. — Unga juvonning odatdagi past ovozi yana pastroq eshitilganday boʻldi va u oʻzining shafqatsiz boʻlib ketganini angladi.
— Men istamagandim...
— Bilaman, — tasalli berdi unga juvon. — Biroq Marvel nimani nazarda tutgan boʻlsa, men aynan shunday deb oʻylagandim, — Juvon chuqur xoʻrsindi. — Men buni oʻzimga emas, sizga nasihat tarzda iqtibos keltirgandim.
U juvonning qoʻli xiyol titraganini sezdi.
— Lekin mening ishim nasihatlar oʻqish. Gʻoya boʻyicha men ularga quloq solishim kerak, shunday emasmi?
— Ertaga. Soat toʻqqizda. — Yigit uning qoʻlini asta siqib qoʻydi. — Siz u yerda husn boʻlib turasiz. Men haqiqatan ham nasihat oʻqiydigan boʻlsam, bu Bernsga oʻqiganim boʻladi.
— Rahmat. — Juvon bir daqiqa taraddudlandi. — Siz odamlar bilan muomalada shunaqa har doim rasmiyatchimisiz? Xuddi shaxmat taxtachasidagi har bir yurishni biladigan birinchi darajali shaxmatchiday.
— Har doim emas.
— Qizishib ketishdan oʻzimizni tiya olganingizdami? — soʻradi juvon, joʻrttaga gʻashiga tegmoqchiday.
Yigit deyarli uning qoʻlini oʻzidan itarib tashladi.
— Boʻldi, — keskin ohangda dedi u. — Siz oʻzingizni ayollik jozibangizdan foydalanishga harakat qilayapsiz.
— Ha.
— Bir necha daqiqadan buyon.
— Kechirasiz. — Juvon undan oʻzini chetga tortdi. — Kech boʻldi. Uy-uyimizga boraylik.
Xona ichi qorongʻi edi, deraza ortidagi shahar esa juda uzoq koʻrinardi. Yigitni yolgʻizlikning achchiq tuygʻusi qamrab oldi. Juvon uning faqat qoʻlidan ushlab turgan edi, biroq oʻzini tortgach, oʻzini mutlaqo tashlandiq his etdi. Endi boʻlsa ular ketishayapti.
— Yoʻq, — dedi yigit. — Kechiring meni. Buni sovuq odam aytgan edi.
Juvon kiprik qoqmay, joyidan qimir etmay turardi.
— Qaynoq odam nima deydi boʻlmasa?
— U... — Palmer tomogʻi gʻalati tarzda boʻgʻilganini his etdi. — U... — U yoʻtaldi, biroq tomogʻidagi achchiq narsa ketmadi. — U he-hech nima demaydi, — qulogʻiga chalindi uning va oʻz ovozini bazoʻr tanidi. U mashaqqat bilan tutilib aytgan bu soʻzlar nazarida uning tomogʻini yanada qattiqroq boʻgʻdi. U bir lahzada koʻzini yumdi-da, fikrini jamlab oldi. — U hech nima demaydi. — Zoʻrgʻa takrorladi u.
— Hech qachonmi?
— Aftidan, u... — Palmer jimib qoldi va ogʻir xoʻrsindi. Tomogʻidagi zoʻriqish goʻyo oʻpkasiga ham yoyilganday boʻldi: u qiyinchilik bilan kerakli havoni yuta oldi. U asta koʻzini ochdi, xuddi oʻzini rostlab olmoqchiday qaddini tikladi, yana bir marta yutoqib nafas oldi-da, tez qoʻshib qoʻydi:
— Af-aftidan u oʻ-oʻlgan.
— Ho-o!
— Ancha oldin, — soʻzini tugatdi Palmer. Soʻzlar uning ogʻzidan qiyinchilik bilan, xuddi ingraganday chiqdi. Tomogʻiga yana bir narsa kelib tiqilishini sezib, Palmer shosha-pisha juvonga intildi. U juvonning qoʻllaridan tutdi va muzdek barmoqlari uning issiq badanini his etdi. Palmer uni oʻzi tomon tortdi va atirning zaif dudli hidi bamisoli uni yutib yubordi. Juvonning yumshoq lablari xiyol ochildi va yigit viskining kuyindi hidini tuydi. Juvonning qoʻllari uning yon-veridan chirmab oldi. Palmer avvaliga asta-sekin, keyin esa tobora tezroq gʻarq boʻla boshladi.

Yigirma Yettinchi Bob
Mak Berns, aftidan, shoyi choyshabda uxlar ekan — voqelikning birinchi tetik va aniq sezgisini Palmer mana shu ajabtovur kayfiyat bilan tuydi. U bir yoniga yonboshladi-da, choyshabga qaradi. Qorongʻida uning joyimi yoki yoʻqligini aniqlash qiyin edi. Chap tomondan yotoqxona boʻlmasining derazasiga zaif yogʻdu tushib turardi. Yogʻdu manbai yoʻlning narigi yogʻidagi bir necha qavat pastdagi kvartirada edi va shu bois yogʻdu uning boshi uzra shiftda toʻrtburchak shaklda koʻrinardi. Palmer choyshabni silab qoʻydi, barmoqlari ostida asl matoni sezdi, soʻng xoʻrsindi-da, yana oʻzini chalqancha tashladi. Uning boshi gʻijimlangan yostiqda. U oʻz badaniga qaradi. Mana, koʻp yildirki, Palmer boʻsh vaqtida unga razm solmaydi va hozir oyoqlarim haddan tashqari ingichka degan xulosaga keldi. Toʻgʻrirogʻi, agar xolisona aytadigan boʻlsa, u umuman keyingi vaqtda toʻlishdi, oyoqlari esa yoshligida qanday boʻlsa, oʻshandayligicha qolaverdi, — ortiq qiyofasiga mos kelmay qoʻydi. Palmer qorniga, toʻq-mallarang tuklariga, oyoqlariga qaradi, oyoq barmoqlarini asta qisirlatib qoʻydi. Jin ursin oʻsha Bernsni! Axir shoyi choyshabdan bunaqa sharqona hashamga oʻrgansa boʻlarkan-ku.
Juvonning oyoqlari koʻrinmasdi. U Palmerdan oʻngda qorni bilan yuztuban yotar va bir tekis nafas olardi, uning uxlayotganiga Palmer amin edi. Gʻira-shira yogʻduda uning ikkala dumbasi xuddi oq-pushtirang shirinlik paxtaday doʻmpayib turar, shunaqasi beliga oʻtib ketar edi. Uning nigohi yuqoriga oʻrmalagan sari doʻngliklar oraligʻidagi botiqlik sayozlashib borardi. Beldan yuqorida daryo oʻzaniga oʻxshash yana bir pastqamlik paydo boʻldi va yelka mushaklariga yetmaguncha chuqurlashib boraverdi, u yerda yuqoriga qarab ketuvchi yana bir soylik boʻlib, u toʻzib yotgan jingalak sochlar tagiga kirib ketardi.
Palmer tirsagiga suyandi-da, Virjiniyaga boshqa burchakdan qarash uchun keng koʻrpaga oʻtirib oldi.
— M-m-m, — mingʻirladi juvon boshini koʻtarmasdan. — Soat necha boʻldi?
Palmer qoʻliga qaradi va soatini olib qoʻyganini koʻrib, hayron boʻldi. Berns karavoti yonida turgan safar budilnigining siferblatiga tikilib qaradi.
— Sakkiz yarim, — javob berdi u. Uning ovozi goʻyo uzoq tanaffusdan soʻng toʻsatdan bor kuchi bilan yurgizib yuborilgan eski uskunaga oʻxshab gʻoyat boʻgʻiq va titroq chiqdi. Juvon xoʻrsindi va boshini burib, unga qaradi. — U yarim soatda shu yerda boʻladi.
— Hm.
— Jin ursin! — Juvon qoʻlini choʻzdi va kafti bilan uning koʻksini artdi. Palmer tuklarining yengil shitirini eshitdi.
— Ha, topdim, — dedi juvon, endi butunlay uygʻonib.
U Palmerga koʻndalang yotib oldi-da, karavot yonida turgan telefon goʻshagiga choʻzildi. Uning siynalari Palmerning koʻksi ustidan asta sirgʻalib oʻtdi. Juvon goʻshakni oldi.
— Eldorado 5-3110 ni ter.
Raqamni terar ekan, yigit Virjiniyaning goʻshakni uning qulogʻiga qoʻyganini, oʻzi esa boshini uning boshiga yopishtirib olganini sezdi. Goʻshak ikkovining oʻrtasida boʻlib qoldi. — Uoldorf Tauers, — telefonchi qizning ovozini eshitdi Palmer.
— Mister...m-m... mister Karmodi, — iltimos qildi Virjiniya.
Biroz jimlikdan keyin telefonchi qiz javob berdi:
— Mister Karmodi bir oyga bir joyga ketgan.
— Unda menga... m-m... mister Dreshlarni bering.
— Bir daqiqa.
Goʻshakni olgunlaricha talay vaqt oʻtdi.
— Ha, — erkak kishining ovozi keldi.
— Mister Berns shu yerdami?
— Bilmadim, kim soʻrayapti?
— “Yunayted benk”dan miss Kleri.
— Birpas sabr qiling.
Ular yonma-yon yotgancha kuta boshlashdi. To Bernsning ovozini eshitgunlaricha yana ancha vaqt oʻtdi.
— Panja, meni bu yerdan qanday qilib topding?
— Sen hali ham Uoldorfda ekansan-ku. Uyga 9.30 da kelaman deb laqillatishingga balo bormidi?
— Sizlar hali ham oʻsha yerdamisizlar?
— Men bir soatdan beri uydaman, endi butun oqshomga chiqib ketayapman. Faqat odamni ahmoq qilganingni doʻstona aytib qoʻygani telefon qilayotuvdim, xolos.
— Palmerning rosa jahli chiqqandir-a?
— Muzday sovuq. Uning qoʻli tekkan narsa muzga aylanib qolayapti. Ertasiga ertalab uning oldiga kelganingda issiq pal'to kiyib ol.
— Shu qadar sovuqmi?
— Sibir. — Juvonning qoʻli Palmerning koʻkragi boʻylab pastga harakat qildi va kindikkacha yetdi.
— Oʻlguday sovuq nusxa. — U Palmerning qornini siypalay boshladi.
— Hech ilojini topolmadim, izladim, — oʻzini oqladi Berns. — Buning ustiga men unga kerak boʻlganimdan u menga koʻproq kerak.
— Sen nohaqsan. Uning oʻzi qoyil qiladi. — Juvon Palmerning qornini bosdi, biroq erkak ogʻriqni sezgunicha qoʻyib yubordi. — Nima boʻlganda ham kelasi safar butun tunni boshqa mijoz bilan oʻtkazishdan oldin ikki marta oʻylab ol.
— Kim oʻtkazar ekan butun tunni?
— Sen. Palmer seni kutmay qoʻygandan keyin.
— Toʻgʻrisini aytsam, men baribir 9.30 ga ulgurmas edim. Uning uchrashuvni bekor qilganidan boshi osmonga yetdi. Biz bu yerda soat 6 dan beri oʻtiribmiz va endi ishning yarmini qiloldik.
— Menga sening pullaring boʻlsa boʻlgani, Mak.
— Menga sening jamoling boʻlsa boʻlgani, qizaloq.
— Oʻzingga oʻzing xizmat koʻrsataver, — dedi juvon. — Ertaga vaqtida kelgin-da, nohaqligingni boʻyningga ol. Bu hammamizning ahvolimiz yengillashuviga ancha yordam beradi.
— Sen doʻstim, doʻstginam.
— Yaxshi, koʻrishguncha.
Virjiniya goʻshakni endi joyiga qoʻymoqchi boʻlganida Bernsning zaif ovozi eshitildi.
— Ha, Mak?
— Ikkovingiz mening kvartiramda vaqtni qanday oʻtkazdingiz deb soʻrayapman.
Virjiniya barmogʻi bilan Palmerning chap koʻkragiga bosdi. — Men senga uning aniq ta’rifini berdim, — javob berdi juvon. — Sibir.
— Juda yomon.
— Kimga?
— Kimga boʻlardi? — Berns kuldi. — Palmer moʻmaygina luqmani boy berdi, panja.
— Bu haqda sen nimani ham bilarding, kallavaram?
— Aqlim yetadi. Ertaga rosa toʻqqizda koʻrishguncha.
— Xayr.
Juvon Palmerning ustidan choʻzilib, goʻshakni joyiga qoʻydi. Yuzlari yuzlariga toʻgʻri kelganda esa Virjiniya uning pastki labidan asta tishlab qoʻydi.
— Ixtiyorimizda endi yana koʻp vaqt bor, — shivirladi juvon. — U nima deganini eshitdingmi?
Palmer bosh irgʻadi:
— Bunaqa suhbatlarda qachon ishtirok etishimga toʻgʻri kelganini eslay olmayman.
— Bunda aytarlik hech gap boʻlgani yoʻq, — unga qoʻshildi Virjiniya. Boʻsalardan uning ovozi yarmigacha boʻgʻilib qoldi. Juvon oʻtirib oldi-da, unga diqqat bilan razm soldi.
— Charchaganga oʻxshaysan.
— Ammo baxtliman.
— Ammo charchagansan.
— Qoʻysang-chi, — javob berdi yigit. — Judayam ishdan chiqib qolgan darajada emasdirman. Lekin men maxsus mashqdan oʻtmagan edim.
— Bordi-yu, meni uyaltirib qoʻyishga harakat qilganingda ham baribir hech narsa chiqmaydi.
— Ayollar — boshqa gap.
— Sen kuzatuvchansan. — Juvon qoʻlini uning badani boʻylab yurgizdi. — Ha, butunlay qoʻlidan ish kelmaydigan darajadasan deb boʻlmaydi. — Uning qoʻli quloqqacha yetdi. — Mana shu yerda eng yaxshi joylar boshlanadi.
— Hammasi yaxshi ovqatlanishdan.
Qoʻl ohista pastga harakat qildi.
— Oliy nav, — dedi Virjiniya bir soniya oʻtgach. Birmuncha vaqt ular jimib qolishdi. Juvon qoʻlini oldi va uning tomonidagi karavot yonida turgan stolchada yotgan sigaretalarga choʻzildi.
— Beraymi?
— Ber.
Juvon har ikkala sigaretani tutatdi, oʻzinikidan tutunni ichiga tortdi va uni shiftdagi toʻrtburchak yogʻduga qarab pufladi.
— Men hech bir odam koʻzi bilan koʻrolmaydigan narsani koʻra olaman, — dedi juvon.
Palmer bor boʻyicha karavotga choʻzilib, qulayroq yotib oldi. U oyoqlarida yengil, yoqimli ogʻriq va qorin mushaklarida charchoq his etdi.
— Aytib ber-chi.
— Bu sen uchun butunlay yangilik ekanini koʻrib turibman.
— “Bu” deganingni toʻlaroq ta’riflab bera olasanmi?
— Bu... vaziyat. Bu... munosabatlar.
— Yangilik emas, — javob berdi Palmer. — Gʻayriodatiy.
— Qanaqasiga gʻayriodatiy boʻlarkan? Qachondan buyon?
— Axir sen gʻoyibdan koʻruvchisan-ku, — eslatdi Palmer.
— Afsun zarralari xiralashgan. Ammo shakl yaqqolroq koʻrinayapti. Sana hali juda ham xira. Ammo bu uylanishdan ancha oldin roʻy bergan.
Yigit teskari oʻgirildi-da, soatning yashiltob raqamlariga qaradi. Soʻng koʻzlarini yumdi.
— Kechir meni.
— Nima uchun?
— Sening hafsalangni pir qilganim uchun.
— Qaydan bilding?
— Oʻzim bilmayman, — gʻamgin xoʻrsindi juvon va sigaretani oʻchirdi. — Bunday narsalarda men uncha kuchli emasman, — dedi u. — Na tajribam bor, na mashqim. — U choʻzilib sigaretani oldi va kalta tortib qoʻydi.
— Mening tilim achchiq va tik holatda topqirman, ammo toʻshakda zarur chaqqonlikka erishmoq uchun bu bilan koʻp shugʻullanmaganman.
— Ana xolos, — dedi yigit unga qarash uchun burilib yotarkan, — bizning uyatli sirlarimiz endi xatga tushgan.
— Qanaqa uyatli sirlarimiz?
— Qanaqa deysanmi? Bu mening birinchi xiyonatim, bu ushbu masalalarda sening ham yirik mutaxassis emasliging.
Juvon labini burib qoʻydi-da, unga sigaretani qaytardi.
— Siz bankirlar doim yakun yasashga shoshasizlar.
— Albatta.
— Lekin biz ikkovimiz oʻz vazifamizni a’lo darajada bajarganimizga iqror boʻlishing kerak, — oʻychan dedi juvon. — Endi-chi? — U jim qoldi va nimanidir oʻylab, qoshini chimirdi.
Palmer tutunni oyogʻiga pufladi.
— Men hali ham nutq qilish ishtiyoqidaman, — dedi u. — Buning uchun soʻz topolmayman, ammo koʻnglimdagini aytish zarurligini his etib turibman.
— Qanaqa nutq ekan?
— Boʻlib oʻtgan gaplar haqida.
— Menga nutqning hojati yoʻq.
— Lekin menga hojati bor, — soʻzida turib oldi Palmer. — Sen kutib tura olasanmi?
— Istaganingcha.
— Yaxshi. — U sigaretani oʻchirdi va chalqancha yotgancha pastga surildi, uning boshi matrasga tushib qoldi.
— Iltimos, uxlab qolma, — dedi juvon.
— Uxlamayman.
— Hozir uxlab qoladiganga oʻxshayapsan. Hozir shunaqa boʻshang, yalqov va landovursanki.
— Men emas, mening eng yaxshi boʻlagim.
— Oʻlguday kulgili!
— Men oʻylayapman va u tap-tayyor boʻladi, —ishontirdi u juvonni.
— Tarki odat — amri mahol, — Virjiniya uni kuzatish uchun bir yoniga burildi. — Sen oʻylamayapsan, — dedi u, — qiynalayapsan.
— Unchalik emas.
— Gunohkorlik hissi yashirin senda.
— Hali paydo boʻlgani yoʻq.
— Hozir paydo boʻladi.
— Shunaqaga oʻxshaydi, — uning fikriga qoʻshildi Palmer. — Bu har doim shunaqa boʻladimi?
— Ha.
— Nega sen oʻzingni gunohkor deb bilishing kerak ekan? — soʻradi Palmer.
— Bunga sabab koʻp.
U juvonga qaradi va haddan tashqari ichkari yotganidan Virjiniyaning boshi uning boshidan baland boʻlib qolibdi. U juvonning bir koʻtarilib, bir tushayotgan siynasiga qaradi. Jigarrang-pushti tusli mammachalari bilinar-bilinmas titradi. U asta qoʻlini choʻzdi va mammachalardan birini ushladi. Mammacha shishib, uning qoʻliga qadaldi.
— Biz har doim xayol surishni keyinga tashlab qoʻyaversak boʻladi, — dedi juvon.
Yigit keskin harakat bilan kaftini uning siynalariga bosdi va ularning yoqimli iligʻini avval kaftlarida, soʻng barmoqlarida his etdi. Juvon unga tomon surildi.
— Sovuq odam oʻlgan, issiq odam emas, — erkakning qulogʻiga shivirladi u.
Palmerning qoʻllari juvon badani boʻylab sirgʻaldi va ogʻzi bilan yutoqib nafas oldi, soʻng u yana juvon badanining huzurbaxsh ummoniga gʻarq boʻla boshladi.

Yigirma Sakkizinchi Bob
Palmer uygʻonganida soatning yaltiroq millari 9.30 ni koʻrsatib turardi. U Virjiniyani ushlamoqchi boʻlib oʻgirildi, biroq yonida hech kim yoʻq edi.
Toʻshakda oʻtirib olib, u qop-qorongʻi xonaga koʻz yugurtirdi. Shu payt uyning allaqayeridan dushning ochilgan ovozi qulogʻiga chalindi; bir daqiqadan keyin surilma eshik qattiq sharaqladi; sharaqlagan ovoziga qaraganda, bu dushxona eshigi edi. U oyoqlarini karavot qirrasidan oshirib otdi-da, oʻrnidan turdi. Biroq oʻsha zahoti yana oʻtirib oldi.
Miyigʻida kulib, u yana koʻtarila boshladi, bu safar ancha sekin, son va yelka mushaklarini yengil, uzoq ogʻriq qamrab olganini his qilib turardi. Ishtonini qidirib, u u yoq-bu yoqqa qaradi, qarasa u qora kombinatsiyasi ichida ekan, kiyib oldi. Soʻng oyoq yalang mehmonxona boʻlmasidan yurib oʻtdi-da, hammomxonani qidirib topib, eshikni chertdi.
— Yaxshi holatdamisan?
— Har doimgiday.
Palmer eshikni ochdi va artinayotgan juvonning badaniga mahliyo boʻlgancha toʻxtadi. Yotoqxona boʻlmasidan tushib turgan gʻira-shira yorugʻda u gʻoyatda nafis va yumshoq koʻrinardi — ravon qaddi-qomat, maftunkor siyna va sonlar. Bu yerdagi kunduz chiroqlari yogʻdusida juvonning ingichka qobirgʻa izlari, yelka va boldir mushaklari alohida nafosat ila koʻzga tashlanardi.
— Nigohingni shisha ichiga yashirib qoʻymoqchi edim, — dedi juvon bir lahza artinishdan toʻxtab. — Men bu shishani menga ma’naviy koʻmak kerak boʻlgan hollardagina ochishni istar edim.
— Mening koʻnglimda hech qanday ma’naviylik yoʻk.
— Hamma gap shunda. — Juvon oyoqlarini artib boʻldi-da, qaddini rostladi. — Soʻragani biroz kech qoldim-u, — davom etdi u, — ammo men senga yoqaman, shekilli.
— Ha.
Juvonning koʻzlari katta-katta ochildi:
— Tap tortmay aytayapsanmi?
Palmer xoʻmraydi:
— Zaharxandalikni qoʻy. Busiz ham bugun sen menga juda koʻp narsa qilding.
Goʻyo yigitning gaplarini yaxshilab eshitib olmoqchiday juvon boshini xiyol egdi.
— Men esa seni doim men uchun qilasan deb oʻylab yurardim.
— Ha, bilasanmi, — gap boshladi Palmer, — sening hayotingda dastlabki qulay payt topildi deguncha oʻzini oyogʻingga tashlashga tayyor oʻn-oʻn beshtasi uchrasa ehtimol...
— Men haqimda shuncha narsani qayoqdan bilasan? — Uning gapini boʻldi juvon, — hayotimda oʻn-oʻn beshtasi uchrashini?
— Men bilmayman, ammo sen ajoyibsan.
— Rahmat. — Juvon oynaga oʻgirildi va barmoqlari bilan sochlarini savalay boshladi. Oynada ularning koʻzlari toʻqnashdi. — Men seni hayratga solmoqchiman, — dedi juvon.
— Yanami?
— Bilasanmi, — davom etdi Virjiniya, — men... seni nima deb chaqiray? Ishda oʻzim bilaman, lekin bu yerda-chi?
— Uzoq vaqtgacha meni Palmer-kichik deb kelishdi, — javob berdi Palmer. — Hech qachon bunday qilishga urinma.
— Koʻrdingmi... Vuds, — dedi juvon. — Vudimi?
— Qani, qani. Bir qiynal-chi.
Juvon oʻgirildi-da, unga jilmayib qaradi.
— Vuds, men senga hayratomuz e’tirof qilmoqchiman. Nima boʻlganda ham men uchun u hayratomuz. Choʻmilayotib, hisob qilib chiqdim. Menda bunaqa narsa boʻlmaganiga qariyb ikki yil boʻlibdi.
— Sen haqsan, bu taajjub.
— Rostdanmi? Bu shuning uchunki, buni oʻzim xohlamagan edim — bir necha marta.
— N'yu-yorklik erkaklarga rahmim keladi.
Juvon bosh irgʻadi.
— Men senga bir vaqtlar uchrashishimizga toʻgʻri kelgan n'yu-yorklik erkaklar haqida soʻzlab beraman. — Juvon yaqin bordi-da, qoʻlini yigitning yelkasiga qoʻydi. Juvonning badani muzday va gʻoyat tarang edi. — Lekin hozir emas. Biz xonani boʻshatib qoʻyishimiz vaqti kelganini sezayapman.
— Navbati bilan.
— Qat’iy ravishda, — rozi boʻldi juvon. — Men birinchi chiqib ketaman. Lekin ketishdan oldin men bu yerni biroz sarishtalayman.
— Yoʻq, buni oʻzim qilaman, — turib oldi Palmer. — Buni qanday uddalashni men ancha yaxshi bilaman.
Juvon bir lahza unga hayron boʻlib qaradi, soʻng:
— E-ha! Sobiq josuslik zobiti. Nahotki u yerda olgan barcha saboqlarni shundoq esda saqlab qolgan boʻlsang? — dedi.
— Bular saboqlar emasdi, miyani yuvish edi. Bunaqasini unutib boʻlmaydi.
Virjiniyaning barmoqlari uning yelkasini qisdi.
— Bitta boʻsa, mana shunday holatda, — dedi u. — Kiyingandan keyin u qadar boʻlmaydi.
Kirib kelgandagi emas, boshqa eshikdan chiqishni aytib, Virjiniya ketgach, Palmer oʻzi his etayotgan qandaydir gʻalati tuygʻuning tagiga yetishga harakat qilgach, mehmonxona boʻlmasi oʻrtasida bir lahza turib qoldi. Birozdan soʻng u anglab yetdi: yengillashgan ekan.
Visol uchun qulay sharoitga qaramay unda yaqqol notinchlik hukm surmoqda edi. Berns qaytib kelib qolishi va ularni birga koʻrib qolishi mumkin. Xavf oʻtib ketgani uchun emas, balki hech boʻlmaganda Virjiniya ketishi bilan tartib oʻrnatishning birinchi bosqichi nihoyasiga yetdi.
Palmer qadahlarni, muzli chelakni koʻzdan kechirdi va ular hech qanaqangi sirni oshkor qilmaydi degan qarorga keldi. U yotoqxona boʻlmasiga kirdi va chiroqni yoqdi. Karavotning ahvolini koʻrib, uning kayfi uchib ketdi. U oʻz narsalarini hammomxonaga olib borib qoʻydi, qaytib keldi va karavotdagi matratsdan boshqa hamma narsani olib tashladi. Soʻng matratsga toʻshalgan, qattiq gʻijimlanib ketgan choyshab oʻrniga boshqa silliqrogʻini yoyib qoʻydi. Bunda yotadigan navbatdagi odamga matratsdagi choyshabni koʻrib olish qiyin boʻlmasligi uchun shunday qildi, oldingisi esa adyol tagidan deyarli koʻzga tashlanmas edi. Palmer yostiq jildlarining teskarisini agʻdardi, yostiqlarni doʻpposladi va yopqi choyshabni qoʻli bilan tekisladi. Ikkala kuldonni mehmonxona boʻlmaga olib bordi, ichidagilarni oʻsha yerda turgan katta kuldonga toʻkdi, kichkinalarini hoʻl qogʻoz salfetka bilan tozalab artdi va qogʻozni unitazdan oqizib yubordi. Qaytib kelib, kuldonni karavot yonidagi stolchaga qoʻyish uchun u yana bir marta xonaga koʻz yugurtirib chiqdi va hatto tizzasida choʻkib, karavot tagiga koʻz soldi — tagʻin bitta-yarimta sirgʻasi tushib qolmaganmikin?
Josuslarni “musaffo uy” degan bir san’atga oʻrgatar edilar. Bu shulardan iborat boʻlardi: barcha xonalardan yashirin tinglaydigan apparatlar, telefonlar, simlarni olib tashlash, oynadan kuzatish imkoniyatini yoʻqotish. Bu har qanday holatda majburiy narsalar boʻlardi — josus uyni bir soatga, bir haftaga yoki butunlayga tark etadimi, farqi yoʻq. Odatdagi turmushdan ajratib turuvchi biron-bir narsaning borligini bildiradigan hech narsa qolmasligi kerak. Va nihoyat bu san’at yana gʻanim josus uyiga kirib borish texnikasini ham oʻz ichiga olardi, uyni oʻrganish va undan chiqishda maxfiy tintuv izlari qolmasligi kerak. Benuqson avtomatizm san’ati. Palmer shu narsani jonidan ardoqlar edi, chunki u oʻylash zaruratidan xalos qilardi.
U yotoqxona boʻlmasidagi chiroqni oʻchirdi va eslashga harakat qilib bir daqiqacha eshik oldida turib qoldi — bu oqshom boshida u ochiqmidi yo yopiqmidi? Hammasi yashin tezligida sodir boʻldi. Ular divanda emas, qachon yotoqxona boʻlmasida paydo boʻlib qolishganini hatto eslolmasdi ham, biroq endi unga goʻyo u yopiqday tuyulmoqda edi. Demak, kel, shundoq boʻla qolsin.
U hammomxonaga kirdi va Virjiniya artingan sochiqni ushlab koʻrdi. Sochiq u qadar hoʻl emasdi. Demak, Berns yarim tunda qaytib kelganida, u qurib qolgan boʻladi. Lekin bundan tashqari, bu shuni bildirardiki, agar sochiq quruq qolgan desa, Palmer choʻmilmay qoʻya qolishi kerak. U shosha-pisha oʻziga suv sepdi-da, “klineks” yozuvli qogʻoz salfetkalar bilan artindi. Qogʻozning mayda parchalari badaniga yopishib qoldi. U oʻzini shulardan tozaladi-da, tezda kiyindi.
Shoshish zarurligini his etib u yanada tezroq harakat qilishga majbur boʻldi. U bilardi: Berns bundan erta qayta olmasdi. Lekin bilib boʻladimi... Toʻsatdan Palmer oʻzini va nimalar qilayotganini goʻyo tashqaridan koʻrdi. Josuslik xizmatining mushohadalardan xalos etuvchi qoidalarga teskari oʻlaroq bu qiyofa daqiqa sayin yaqqolroq koʻzga tashlanmoqda edi.
Faqat endi, unitaz ustida oʻtirib, botinka bogʻini bogʻlay turib, bugun oqshomgi barcha voqealar nechogʻli moʻ’jizakor ekanini angladi. Josuslikda orttirgan malakasi bir ajoyib kunda unga nafaqat bir chaqaga olmaydigan, balki Palmerni shunday qilishga undagan odam bilan noqonuniy visoli alomatlarini yashirishga yordam berganini ham angladi. Bu haqda obdon oʻylab koʻrganida Palmerning koʻz oʻngida bu holat oʻzining butun bema’niligi bilan namoyon boʻldi.
Sochiqni tekislar ekan, u umuman urinib-chiranishga arziydimi oʻzi, degan xayol miyasiga keldi. Soʻng bu xayolni miyasidan chiqarib tashladi.
U hammomxonadan chiqib, toʻsatdan yana qaytib kirdi. Yuzini burishtirib, u yana bir necha salfetka oldi, surma oyna eshikni qunt bilan artdi, sovun surdi va qoʻlidan kelganicha poldagi halqobchalarni artib chiqdi. Hoʻl qogʻozni unitazga tashlab, suvni qoʻyib yubordi.
“Klineks” salfetkalari. Palmer vannaxonadagi chiroqni oʻchirdi, eshikni yopib qoʻydi, (Shundaymidi? Shunday edi) va mehmonxona boʻlmasining oʻrtasida, oq gilam ustida bir daqiqacha turib qoldi.
U shu holda turar ekan, fikrlashdan oʻzini tiyib turolmadi, albatta.
Shu ishni qilish shartmidi oʻzi?
Palmer otasining axloqiy qoidalari boʻyicha oʻzini uchchiga chiqqan ahmoqdek tutayotganini bilib turardi. Agar otasiga ta’sir qilganida, bunday hol yuz bermas edi, chunki otasi oʻz xizmatkoriga tanbeh bermoqchi boʻlsa, u buni iloji boricha alayna-oshkor qilar edi. Maxfiy, shaxsiy uchrashuv tayinlash haqidagi fikrining oʻzi otamga oliy darajadagi qoʻrqoqlik boʻlib koʻrinardi. Biroq keyin Palmer otasining hech qachon Mak Bernsga oʻxshagan unga tobe odami boʻlmaganini oʻyladi.
Palmerning nigohi kokteyl stolchasida turgan ikki qadahga tushdi. Ulardan birining gardishida labboʻyoqning yoy shaklidagi choʻgʻdek dogʻi bor edi. U dogʻni oʻchirib tashlash niyatida stakanga choʻzildi. “Klineks”. “Klineks”. Palmerning qoʻli havoda muallaq qoldi. U Virjiniyaning bu yerda boʻlish (bu haqda Mak Berns biladi-ku!) izlarini yoʻqotishga urinishida vahima alomatini koʻrdi. Modomiki vahima bor ekan, demak uning sababi ham boʻlishi kerak-ku?
Palmer oʻtirdi va qoʻliga Virjiniyaning qadahini oldi. U yuragida allaqanday bezovtalik his etdi — goʻyo achchiq, suvoʻtlar qoplagan, sariq poʻrtanali xufiya gunoh daryosi tashqariga otilib chiqib, yuragini suv bosib bormoqda edi.
Boʻlmagan gap, oʻyladi u. Nafsilamrini aytganda, men boshqa odamman. Virjiniya nohaq. Sovuq odam oʻlmagan. Hammasini boshqa qaynoq odam qildi, ammo oʻsha qaynoq odam aslida men emas. U labboʻyoq dogʻi qanday paydo boʻlib, qanday yoʻqolayotganini kuzatar ekan, qoʻlida qadahni asta aylantirdi.
“Seni nima deb chaqiray? — soʻradi u. — Ishda-ku oʻzim bilaman. Ammo bu yerda nima dey?”
Bu yerda nima deydi? Ularning bu yerga yana kelishlari mumkinligini oʻylashga nima izn berdi? Sovuq odam nima qilishi mumkinligini juvon tasavvur ham qilolmaydi. Har narsa qila oladi. Ishdan hayday oladi. Har narsa qila oladi. Undan qutulish, boʻlgan gaplarni xotiradan oʻchirish unga qiyin emas. Tasodifiy hodisadan, sof jismoniy aloqadan, shunchaki bilib-bilmay qilingan yaqinlikdan tashqari, pirovardida, bu nima boʻlishi mumkin?
Qadahni aylantirar ekan, Palmer yorqin izning qayta-qayta paydo boʻlayotganini kuzatdi. Qadahni biroz koʻtarib va sinchiklab oʻrganarkan, u gʻoyatda zaif xushboʻy hidni, juvon atirining, uning labboʻyogʻining qorishiq iforini tuydi. U qadahni burniga olib keldi-da, havoni asta va chuqur ichiga tortdi. Birdan oʻzi kutmagan holda qadahning qirrasini tili bilan yalayotganini his etdi. U koʻzlarini yumdi-da, oʻzini oʻrindiq suyanchigʻiga tashladi.
U endigina yorqin eslagan iliqlik, ha, iliqlik uning vujudini yayrat¬moqda edi. Tilidagi juvon labboʻyogʻining ta’mi tomogʻini ehtirosli ishtiyoq ila kuydira boshlagandi. Uzoqdan avtomashina tezligining almashgandagi ovozi qulogʻiga chalindi. U istamaygina koʻzlarini ochdi-da, qadahni stolga qoʻydi. Uydan shoshib chiqar ekan, u tilining uchini tanglayiga qattiq surdi.
Palmer liftdan eng pastki qavatga tushdi va bir-biriga ulanib ketgan yoʻlaklarni oralab oʻtib xizmatchi eshikka yetib keldi.
Yana koʻp martalab foydalanishni bilib, u qaysi yoʻlaklardan oʻtib kelganini esida saqlab qolishga harakat qildi.

Yigirma Toʻqqizinchi Bob
Palmer oʻz mehmonxonasi yonida taksidan tushdi va shveysarga e’tibor bermasdan tezgina moʻ’jaz vestibyuldan lift tomonga oʻtdi. Oʻzlarining bu muvaqqat oshiyonlariga koʻchib oʻtgan dastlabki kundanoq u Palmerga yoqmagandi, Lift oldida eshik ustidagi soʻnggi qavatning yoyi boʻylab asta harakat qilayotgan milni kuzatib turar ekan, u bu la’nati mehmonxonaga nisbatan yuragida nafrat hissini tuydi. Bu oʻzining koʻhnaligi, boshqalardan ajralib qolganligini, hayotdagidan koʻra bu yerda koʻproq boʻlgan mungli jigarrang tusi bilan bosib turuvchi tangu tor xona edi.
Hozir ham bu yaramas liftning yuqoriga ahmoqona qatnovini nihoyasiga yetkazishini betoqat kutar ekan, uni yashashga majbur etishgan bu didsiz, kulgili, besoʻnaqay binoga nisbatan alohida adovat hissini sezib turardi. U bu yerda istiqomat qiluvchi chollarni yomon koʻrardi va xizmat qiluvchi xodimlarning malaylarcha surbetliklariga nisbatan koʻnglida chuqur nafrat tuyadi. U qariyb shu narsaga amin ediki, yoʻlka chekkasiga kelib toʻxtagan taksini koʻrib, shveysar oʻsha zahoti keraksiz topshiriq bilan liftchini yuqoriga joʻnatib yuborgan.
Qavatlarni koʻrsatguvchi mil yuqorigi “12” raqamiga yetganini, chayqalganini va ehtimol, butunlay toʻxtaganini Palmer kuzatib turardi va bu uning jonini chiqarmay qoʻymasdi. Toʻgʻri, boshqa lift ham bor edi, biroq, odatda, u vestibyul qavatda ochiq, boʻm-boʻsh va qop-qorongʻi boʻlib turaverardi.
Palmer liftdan teskari oʻgirildi-da, yuzaga kelgan vaziyatga mutlaqo beparvodek koʻrinishga harakat qildi, chunki xizmatchilarning barchasi bundan maza qilish niyatida koʻzlarini uzmay qarab turishardi. Soatiga qarab yubormaslik uchun u sigareta olishga qoʻlini choʻntagiga suqdi, biroq bitta ham sigareta qolmabdi. Koʻzining qiri bilan qarab, u mil yana qimirlaganini va yoy boʻylab yana iziga qaytayotganini koʻrdi.
Demak, qulay payt keldi, birdan fikri yorishdi Palmerning. Tutilib qol¬gani¬dan minnatdor boʻlish oʻrniga u uning yaqinlashib kelishiga intiq edi. Endi esa, bu narsa sodir boʻlay-boʻlay deb turgandi, uning yuragi shuvillay boshladi.
U Virjiniyaning deyarli haq ekani haqida oʻyladi. Oʻzining butun oilaviy umri davomida bunaqasi boʻlmagandi, ya’ni hech boʻlmaganda shunga oʻxshaganrogʻi boʻlmagandi, oʻzining gapini oʻzi toʻgʻriladi Palmer. Toʻgʻri, oʻn yilcha muqaddam Los-Anjelesda bir voqea sodir boʻlgandi, oʻshanda Eddi Xeyin tungi soat uchda boʻkib ichib olgandan keyin Palmerning xonasiga ikki nafar uchiga chiqqan fohishani olib kirishdi. Hatto oʻshandan keyin ham Palmer nima boʻlganini aniq-tiniq eslay olmagandi. Shu oqshomning klinik, deyarli muolajalik muhitini u juda yaxshi eslaydi: goʻyoki u me’daning kuchli ifloslanishidan aziyat chekayapti; shunda qiz tantanavor tusda uning oshqozonini yaxshilab yuvgandi. Endi Palmerning eslashicha, oʻsha qiz juda ham chiroyli edi. “Bu yerda dunyodagi eng goʻzal fohishalar ishlashadi,” — deb uni ishontirgandi Xeygen. Bundan tashqari qiz sabr-bardoshli va oqkoʻngil edi. Shungacha bironta ham ayol zoti uning uchun, toʻgʻrirogʻi, unga bu qadar gʻamxoʻrlik koʻrsatmagandi. Avvaliga bu Palmerga qandaydir taajjubli boʻlib tuyulgandi. Ketar chogʻda Xeygenning qizlarga yuz-yuz dollardan tutqazganini koʻrgach, uning taajjubi biroz susaygandi. Ilgarigi bilan hozirgisining oʻrtasidagi farq shundan iboratki, deb oʻyladi Palmer, erinibgina kelayotgan liftning qaysidir qavatda toʻxtagan ovoziga quloq solarkan, Los-Anjelesda u jismoniy lazzat olmagandi — hammasi deyarli uning ishtirokisiz sodir boʻlgandi. U bilan qiz oʻrtasida faqat mutaxassis tabib va bemorning halol munosabatlarigina bor edi, xolos va nihoyat, Chikagoga qaytib kelishidan avval butun bir hafta oʻtgandi, bu hafta davomida gʻira-shira xotiralar goʻyo gʻilof tagiga yashirib tashlangandi. U Edisni bokira, dilbar va vafodor bir holatda uchratishga muvaffaq boʻlgandi.
Bugungi ish boshqacha edi.
Lift eshigi ochildi va undan iljaygan liftchidan boshqa hech kim chiqmadi:
— Ha, mister Palmer, ser.
Bugungi ish boshqacha edi, mushohada qildi Palmer lift xonasi yuqorilab borar ekan. Hislarini tartibga solib olishi uchun esa uning vaqti yoʻq edi.
Ular kerakli qavatga juda tez yetib borishdi.
— Marhamat, ser.
Palmer oʻz kvartirasiga qarab ketdi. Eshikka yaqinlashganda qadamlarini sekinlatishga sira odatlanmagan edi, bu gal ham shunday boʻldi. Biroq uning fikrlari goʻyo eng quyi tezlikka tushirib qoʻyilganday edi. Bogʻlamdan kerakli kalitni topguniga qadar Palmerning fikrlari vazmin va jiddiy tus oldi. Bu hol quyi tezlikka solayotib “jip” haydovchisi loyga botgan mashinani chiqarib olish uchun gʻildiraklarning aylanishiga zoʻr berganiga oʻxshab ketardi.
— Kim u?
— Xayrli kech, Edis, — dedi u eshikni ichkaridan zichlab yoparkan.
— Men Edismas, Jerriman.
Palmer orqasi bilan eshikka suyandi-da, bir lahza koʻzlarini yumdi.
— Oying qani?
— Ular sizni rosa kutdilar, — dedi qizi yoʻlakdan unga tomon yurib kelarkan. U yalang oyoqlarning har doimgiday polga ogʻir-ogʻir shapillab urilganini eshitib turardi. — Keyin ketdilar.
Palmer koʻzini ochdi-da, qiziga qaradi. Endi 11 yoshga kirsa ham yalang oyogʻi bilan boʻyi 167 smga yetgandi. Dahlizdagi gʻira-shira yorugʻda uning yaltiroq sochlari odatdagidan koʻra qoraroq boʻlib koʻrinardi. Tikka farq qoq ikkiga boʻlib turgan sochlari rafaelcha usulda yelkasiga tushib turardi, soʻnggi vaqtda yoshlar orasida bu ancha keng urf boʻlgandi. Modomiki, 11 yoshga toʻlibdimi, oʻyladi Palmer, Jerri oʻzini boʻy yetgan qiz deb hisoblasa boʻlaveradi. Uning oqish chehrasi onasiga tortgan, yoz paytlarda yengil sepkil qoplaydi. Biroq yuz tuzilishi esa Palmerning oʻzi — choʻzinchoq, ensiz va yonoqlari chiqiq. Koʻzlarining, oʻzicha dedi Palmer, ilgari ham bir necha marta payqaganimdek, bir-biridan uzoqligi mening oʻzimday, tiniq va tim-qoralikni esa Edisdan olganday, biroq yuqorigi koʻz milkining gʻalati tarzda salqi tortib turishi uning chehrasiga sharqona tus berib turadi.
— Soat 10 dan oshib ketibdi-ku, — dedi u.
Jerri terlagan burni uchini otasining iyagiga surtib oldi, ingichka qoʻllari bilan belidan quchoqladi va uni shunaqangi qisdiki, Palmer nafas ololmay qoldi.
— Vudi hali ham uxlagani yoʻq, — dedi qiz boʻgʻiq ovozda.
— Top-chi?
— Uxlayapti.
— Baxtiyor Jerri esa uyqusirab yuribdi-yu, uxlamayapti.
— Hecham uyqusiraganim yoʻq-da, — e’tiroz bildirdi Jerri, otasiga qarash uchun orqasiga tisarilib. — Galstugingizga nima boʻldi?
Palmer boshini egib qaradi — galstugi bir tomonga ogʻib ketibdi. U toʻgʻnogʻich qadashni esidan chiqargandi. Koʻngilsiz bir sezgi bilan u darhol galstuk toʻgʻnogʻichi Berns uyining allaqayerida qolganini esladi. Biroq shu zahoti anglab yetdiki, hatto Berns uni topib olganida ham bu unga hech narsani fosh etmaydi: bor-yoʻgʻi bitta toʻgʻnogʻich-da — tikuv ignasidan biroz uzunroq, mittigina oq dumaloq boshchasi bor. Berns uni Palmerda hech qachon koʻrmagan, chunki uni doim koʻylak ichkarisidan toʻgʻnab olardi, shunda galstukning qadab qoʻyilgani sezilmaydi. Bunday toʻgʻnogʻichlar idora buyumlari sotiladigan har qanday doʻkonda qutilab yotadi.
— Toʻgʻnogʻich tushib qolgan boʻlsa kerak, — izoh berdi Palmer.
— Boshqasini toʻgʻnang-da, joʻnang. Berkxardtnikida bir soat burun boʻlishingiz kerak edi, — dedi Jerri.
— Nima?
— Menga qichqirmang.
— Ey xudoyim! — Dahlizda turgan toshoynaga oʻzini solish uchun Palmer oʻgirildi. Unda yuzidagi ifodani anglab boʻlmas bir ozgʻin odamni koʻrdi. Kostyumi joyidaligiga e’tibor qildi. Pidjakni uloqtirdi-da, u yotoqxona boʻlmasiga otilib kirdi, yoʻl-yoʻlakay galstugi va koʻylagini yechdi.
— Voy dadajon-ey! — yozgʻurdi Jerri uning izidan chopib. — Hech yetib boʻlmaydi-ya sizga!
Yangi koʻylagini kiyar ekan, Palmer uni yana kimdir kuzatayotgandek his qildi. U qayrilib yotoqxona boʻlmasi eshigiga qaradi va ostonada oʻychan va sarosima bir holda turgan toʻngʻich oʻgʻli Vudini koʻrdi.
— Dadamning hech bunaqa oʻzlarini urganlarini koʻrganmisan? — qichqirdi Jerri ukasiga.
— Dada, — gap qotdi oʻgʻli, — tijorat gazetasi nima degani?
Palmer qoshini chimirdi.
— Juda paytini topib gapiradigan ma’sum qobiliyating bor-da, — dedi u tugmani yangi, epaqaga kelmagan ilmoqdan oʻtkazishga chiranar ekan. — Balki hafta oxirigacha kutib turarsan?
— Hm-m? — hayron boʻlib ovoz chiqarib qoʻydi Vudi.
— Avval tushuntirib bering-chi, “ma’sum” nima degani oʻzi? — taklif kiritdi Jerri.
— Vaqtim yoʻq. — Palmer galstuklar osigʻliq turadigan ilgʻichga qaradi, biroq shu zahoti Berkxardtnikiga kunduzgi galstugimda borganim ma’qul degan xayolga bordi. Bu ancha tabiiy koʻrinadi. Ikkiyoqlama hayotning boshlanishi.
— Ma’sum, — derdi bu orada Jerri, — gunohlardan xoli degani.
Palmer qiziga koʻz tashladi va uning ukasiga qarab turganini koʻrdi. U galstukni taqdi-da, bugunning oʻzida uchinchi marta bogʻlayotganini esladi. Qani endi, oʻgʻillarimdan loaqal bittasi shu Jerriday aqlli boʻlsaydi, degan xayol dilidan oʻtdi. Bu ularga juda zarur edi. Qizning oʻziga bir vaqt kelib oʻtkir aqli halaqit berishi ham mumkin. Oʻgʻillariga uning ziyrakligidan ozgina yuqqanida edi. Bu fazilat ham qizida keragidan ortiq darajada kuchli. Kim bilsin, balki bunday xatarli alomatlar haddan ortiq boʻrtib qolmasligi uchun qizi yaxshi tarbiya olib voyaga yetar. Chiroy oldida hammasi kechiriladi.
Palmer galstugini taqdi, uning ingichka uchini koʻylak ostiga tiqdi va yana pidjakni kiydi.
— Janjal boʻlmasligi uchun, — dedi u eshikka yoʻnalarkan, — men Jerriga yana yarim soat uxlamay turishga ruxsat beraman, seni esa, Vudi, shu yarim soatdan mahrum etaman. Boshqacha aytganda, siz ikkovingiz karavotingizga rosa 10.30 da yoʻl olishingiz kerak. Tushundingizmi?
— Angladim, — dedi javoban Jerri.
— Men esa yoʻk, — qaysarlik bilan dedi oʻgʻil.
— Jiddiy aytayapman, — dedi Palmer.
— Ishlar qalay, mister Jiddiy? — gap qotdi Jerri. — Sizga mister Shubhani tanishtirishga ruxsat bering, Mister Shubha, mister Jiddiy bilan tanishing. Mister Jiddiy, tanishing...
— Bas qil-e, — uning gapini boʻldi Vudi. — Senga kechroq yotishga ruxsat tegdi, men esa bundan qiynalishim kerak. — U Palmerga norozi qiyofada qarab qoʻydi. — Bu adolatdan emas, dada. Siz doim uning tarafini olasiz.
Palmer oʻgʻliga qaradi; boʻyi deyarli uning boʻyi bilan teng — 180 sm. Agar bryunet boʻlganida, allaqachon qalinlashib qolgan murtlarini qirdirgan boʻlardi; ovozi ham otasidek bosiq, salmoqdor boʻlib qolgandi. Qiziq, agar peshonasiga yozilgan boʻlsa, Vudining kap-katta odam boʻlishi uchun qancha vaqt kerak boʻlarkan? Shu zahoti u yana notoʻgʻri yoʻldan borayotganini anglab qoldi: Jerri aqlli, jasur, dangalchi edi, Palmer esa oʻgʻlining undan qolishmasligini istaydi, chunki u opasidan uch yosh katta edi-da. Palmer yana bir karra, oʻgʻlim bilan qizimga bir andazadan qaramasligim kerak, deb eslatib qoʻydi.
U oʻgʻliga jilmaydi-da, uning qoʻlidan siladi.
— Men singlingga yarim soat berayotganim sababi shundaki, u baribir bermaganimga qoʻymaydi.
— Bilaman, — rozi boʻldi Vudi. — Nega yangi koʻylak kiyib oldingiz?
— Bossnikiga mehmonga ketayapman.
— Anovisi ham top-toza edi-ku?
— Uh, — dedi Jerri, — bunaqa gaplarni eshitgandan koʻra borib yotganim afzal.
Bolalari uni eshikkacha kuzatib qoʻyishdi. U yerda Jerri otasini yana bir marta quchoqladi va oʻpish uchun qoq miyasini tutdi. Soʻnggi yillardagidek, Palmer bir tunga Vudini oʻpishga jur’at qilmadi. Ehtimol, u oʻsmirdagi izhor etib boʻlmas hadikni his qilgani uchundir — birdan u bir kun kelib parishonxotirlik tufayli uni yosh boladay oʻpib qoʻysa-chi? Ular qizning boshi osha bir-biriga bosh irgʻab qoʻydilar va Palmer umuman qoʻlidan kelgan darajada oʻzini nosamimiy his qilib, oʻgʻliga koʻz qisib qoʻydi. Bu tuygʻu oʻrnini qoplash maqsadida u Jerrini yana bir bor mahkam bagʻriga bosdi.
Qiz oʻzini orqaga oldi-da, jilmaydi.
— Bugun sal gʻalatiroqmisiz, — dedi Jerri. — Nima gap? Nima boʻldi?
Lift tomon yoʻl olarkan, u soatiga qaradi. Berkxardtnikiga rosa bir soat kechikayapti. Taksida Palmer baribir omadi kelganini angladi. U oʻzining yangi, bevafo er holatiga koʻnikishi uchun ortiqcha vaqtga ega boʻlgandi. Shuncha ziyrak boʻlganiga qaramay, Edis bu borada qizi bilan tenglasha olmasdi. Ziyofat oxiriga kelib, dedi oʻziga-oʻzi Palmer, Jerri payqagan bu gʻalati koʻrinishim, hech shubhasiz, beiz yoʻqoladi.

Oʻttizinchi Bob
Berkxardtning Sentral-parkdan janubda joylashgan shahar qarorgohi ichki zinapoyali ikki qavatli odmigina uydan iborat edi. Bino eski va ancha tor edi; unda bir vaqtlar rassomlar va mashshoqlar studiyasi boʻlar edi. Bank bu uyni 1939 yillarda, uning sohibi bay puli sotib olish huquqidan mahrum etilganda olgan edi. Butun qavatni egallagan uzun-uzun xonalar kichik-kichik boʻlaklarga boʻlinib, qayta ta’mir qilingandi — faqat eng yuqorigi, ikki qavat balandlikdagi, parkka qarab ochiladigan egik derazalari boʻlgan xonagina bundan mustasno edi. Avtomatik liftda Palmer pastak, ozgʻin, qorachadan kelgan 55-57 yoshlardagi bir odam bilan roʻpara boʻlib qoldi — u qandaydir tanishdek koʻrindi. Tashqi koʻrinishiga qaraganda, bu sochi haddan tashqari qora, egnidagi pidjagi rangi jiletiga sira mos kelmagan odamning kim boʻlishidan qat’i nazar, ammo bankir emasligi aniq koʻrinib turardi: suvratfurushmi, impressoriomi-ey... Ikkovlari ham yuqorigi qavatdagi xonaga borishayotgani ma’lum boʻlgach, ular bir-birlariga bosh irgʻab qoʻyishdi.
— Mister Palmersiz, shunday emasmi? — soʻradi haligi kishi past ovozda kuchli britan lahjasida. Uning katta-katta qora koʻzlari Palmerga odatdan tashqari tikilib qarar edi.
— Ha, — qoʻlini uzatdi Palmer. — Mister...
— Nikos. — Ular qoʻl siqishib qoʻyishdi.
— Endi esladim, — dedi Palmer. — Besh yilcha burun, ha?
— Chikagoda... — toʻldirdi Nikos.
— Garris Trast bilan boʻlgan uchrashuvda, — davom etdi Palmer.
Demak, oʻsha ekan, oʻyladi u, Archibald Nikos, ikki aka-ukaning kichigi, ular “Lionel Nikos va oʻgʻillari” nomli haddan tashqari murakkab investitsion bank rahbarlari boʻlgan, ular besh yil muqaddam Chikagodagi Garris Trast va bir qancha mahalliy banklar bilan bitim tuzishgan, sanoatga yirik zayom taqdim etish maqsadida Palmer otasining bankini ham oʻz ichiga olgan edi. Shu bitim yana nima bilandir bogʻliq edi. Bu narsaning nima ekanini Palmer eslashga harakat qildi-yu, biroq lift toʻxtab, uning fikrini boʻlib qoʻydi.
Uning Nikos bilan birgalikda kelishi, Palmerning payqashicha, ayni vaqtdagi kechikishini oqlayotgandek boʻldi. Bundan tashqari, bu Edisning ular ikkalasi birgina ish bilan mashgʻul ekan degan fikrga kelishiga yordam berardi. Nima boʻlganda ham Edisning salomlashuvi Palmerga ancha samimiy boʻlib koʻrindi. U xotinining yoniga borib turdi va kelganlarning har biriga navbati bilan bosh irgʻab chiqdi. Palmer ularning barchasini bilar va ular ham Palmerni bilar edilar — harholda unga shunday tuyuldi.
Shifti juda ham baland bu xonaning eng toʻrida, burchakka surib qoʻyilgan oʻrindiq bilan yonma-yon bir-biriga taqalgan ikkita javon baqamti turgan joyda Garri Elder oʻtirardi. Garrining oldida YuBTKning uchinchi odami, qandaydir uzun suhbatga kirishib ketgan Kliff Mergendal turardi. Uning ixtisosi mablagʻ jamgʻarish edi. Palmer Nikosning toʻgʻri Kliff Margendal tomon yoʻl olganini koʻrdi.
Qarshidagi burchakda, baland egma deraza tagida fransuzcha usuldagi uzun kat boʻlib, chekkalari kashtali yopqisi qat-qatlanib yerga tushib turardi. Katda qalin malla sochli, eridan oʻn besh yoshlar kichik missis Mergendal oʻtirardi. U baland boʻyli Uintrop Skipuort bilan gap sotardi, daroz boʻyli bu odamning ikki oʻziga xos fazilati bor edi: u shahardagi eng eski va eng kichik banklardan birining direktori va Palmerning barcha tanishlari ichida Vinni va Skippi deb erkalab chiqariladigan yagona kishi edi. Har ikkala nom ham qandaydir salbiy ma’no kasb etardi, ammo bundan Skipuort zarracha xafa boʻlmasdi. Edisning yonida Greys Berkxardtning oʻzi oʻtirardi; uning yorugʻ olamga chiqishi munosabati bilan Palmer bir kuni ramzli qilib ifodalaganidek, bugun uning “xalqqa koʻrinish”laridan biri edi.
Palmer Missis Berkxardtning Edis va u bilan olib borayotgan yengil suhbati rishtasini uzmagan holda uy sohibasiga zimdan razm sola boshladi. Greys Berkxardt haqidagi ma’lumotlar gʻoyat gʻaribona edi. Borlari ham gʻiybatdan xoli edi. Qariyb barcha vaqtini, hatto eng yomon yoz oylarini ham u Konnektikut shtatidagi oʻz uyida oʻtkazardi; shaharga esa koʻp deganda yiliga olti martagina chiqardi. Olamga namoyon boʻlish uchun uning aynan nega bugunni tanlagani sababini Palmer ayta olmasdi.
Greys Berkxardt eri bilan deyarli bir xil — 65-66 yoshdagi jikkakkina, qotma ayol edi. Chehrasidan qon tomib turuvchi eridan farqli oʻlaroq, uning yuzi kasalvand va rangpar koʻrinardi. Palmer uning sochini xiyol boʻyaganini payqadi, bu ayol kutganchalik natija bermagandi: oppoq sochi deyarli uning yuzi rangi bilan bir xil boʻlib qolgandi. Aftidan, Greys Berkxardt qandaydir kasalga chalingan, oʻyladi Palmer, yoʻqsa bu qadar zahillashib ketarmidi? Keyin baribir bu zahillik daf’atan qaraganda uncha sezilmaydi-ku, degan toʻxtamga keldi. Harholda Greysning zahilligi uning kasalvandligini bildirmasdi. U dadil va yengil, jagʻi-jagʻiga tegmay gapirar, bir qarasang bolalar tarbiyasiga oid goh u, goh bu muammolarni tilga olar, yana bir qarasang soʻnggi kiyim modalari, doʻstlari boshiga tushgan musibatlar va erining sogʻligʻidan soʻz ochar edi.
— ...uning yoshidagi erkaklar uchun bu gʻalati-ku, — dedi u.
— Har qanday yoshdagi erkaklar uchun ham, — quvvatladi Palmer; soʻng bu xushomadni u nechogʻli notabiiy yengillik bilan aytganini payqab, hushyor tortdi.
— Juda toʻgʻri aytdingiz, — uni ma’qulladi Greys Berkxardt. — Sizlarning tilingizda nima deydi oʻshani, zoʻr berishmi, nimaydi? Uning zoʻr berganini oʻz koʻzim bilan koʻrdim. Yoʻq, u buni ortda qolmaslik deb atagandi. Ha, nazarimda shunaqaydi, ortda qolmaslik. U oʻzidan naq 20 yosh kichik erkakka baravar kelaman deydi-da, lekin oʻsha yosh odam ham Leyn charchashidan ancha oldinroq halloslab qoldi.
— Men koʻpincha Vuds ham atletika klubiga borib tursa yaxshi boʻlardi deb oʻylardim, — dedi Edis. — Chikagoda u yugurish desa balodan qochganday qochardi. Loaqal bir necha kilogrammga toʻlishganida ham men uni koʻndirardim. Lekin...
Har ikkala ayol burilib, Palmerning boshidan oyogʻiga razm solib qaradi.
— Judayam ozgʻin, — qat’iy ohangda dedi Berkxardt. — Qiltiriq va och erkaklar haqida nima deyilardi bu? Bunday erkaklar xavfli boʻladi. — Qoshini chimirib, ayol Palmerga qarab qoʻydi. — Lekin shunday boʻlsa ham uning yuzi ajabtovar — havas qilsa arziydi, — qoʻshib qoʻydi u jilmayib.
— Xonim, — soʻz qotdi Palmer, — meni juda maqtab yubordingiz. — U xiyol egilib qoʻydi-da, ulugʻ yoshdagi, smoking kiygan va galstuk taqqan negr yumshoq oq sochiq bilan stakanlarni artib turgan barga yoʻnaldi.
— Nima ichadilar, mister Palmer?
— Viski. Muz bilan, faqat maydalab soling, iltimos.
— “Skotch mist”mi? — soʻradi barmen.
— Zoʻr.
— Limonli boʻlsinmi?
— Zoʻr.
Hayot murakkabliklaridan paydo boʻlgan gʻazabini bildirmaslik uchun Palmer nafasini ichiga yutishga urindi. Barmenga qilgan joʻngina buyurtmasi sal boʻlmasa katta tomoshaga aylanib ketayozdi. Ish yuzasidan chaqirilgan yigʻilish xotinlar bilan toʻldirilgan dunyoviy ziyofatga aylantirib yuborilgandi. Bu yerda oʻynalayotgan oʻyin boshdan-oyoq soxta edi. Palmer stakanni oldi-da, aslida nima boʻlayotganini anglashga harakat qilgancha bar oldida birpas turdi.
Oldilariga Nikos yurib kelganidan keyin Garri Elder va Kliff Mergendal yana birmuncha vaqt suhbatni davom etdirishdi; qandaydir ichki quvvat bilan ta’minlanganday, suhbat choʻzilgandan choʻzildi va uni toʻxtatish qiyin edi. Biroq YuBTK vakillari oxiri Nikos ularning oldiga bekorga kelmaganini fahmlashgach, ular oʻsha zahoti jimib qolishdi va goʻyo oʻzlarini uning ixtiyoriga topshirgan boʻlishdi. Shu asnoda Berkxardtning nigohi shu guruhda toʻxtadi va u garchi oʻzi xona oʻrtasida, koʻrinmas chiroqning koʻzni oluvchi nuri ostida oʻtirgan boʻlsa-da, ularni bir lahza ham koʻzdan qochirmayotgan edi. Oʻzini Archer ismli, Palmerning yoshidagi, YuBTKning deyarli barcha ishlarini yurituvchi yuridik firma sohiblaridan biri bilan gaplashayotgandek qilib koʻrsatmoqda edi.
Archer koʻp jihatdan Palmerga oʻxshab ketardi. Ikkovi ham qirqdan sal oshgan, ikkovi ham xiyla novcha va qotmadan kelgan, yuzlaridan oʻqimishliliklari koʻrinib turgan va sochlari kalta qilib olingan odamlar edi. Archerning otasi asr boshida yuridik firmaga asos solganda, Archer sherik boʻlgandi, bu ham uni Palmer bilan yaqinlashtirgan edi. Oʻxshashlik shu yerda tugardi. Archerning rangi judayam qoracha, deyarli zaytun tusida edi, qora sochidan ham koʻkish rang aks berib turardi. Bu odamni kuzatar ekan, Palmer uning chehrasidagi ziyolilik faqat yuzaki koʻrinish, xolos, deb oʻyladi. Archerning zehni yuridik fakul'tetni bir amallab bitirib olish va advokatlikka imtihon topshirishgagina yetardi. Uning qudrati oilaviy va ish munosabatlaridagina namoyon boʻlar edi.
Men ham, deb dilidan kechirardi Palmer, Berkxardtning nogʻorasiga oʻynaydigan maymundan u qadar farq qilmayman.
Viskidan ogʻzini toʻldirib hoʻpladi-da, Palmer joʻrttaga Berkxardtning yonidan yurib oʻtdi va xona toʻrida gaplashib turgan uchala kishi tomon yoʻl olayotib boshliq uni toʻxtatib qolishi mumkinligini koʻngli sezdi.
— Vudi, — dedi Berkxardt xiyol xirillagan, boʻgʻiq ovozda, — Jimmi Archer esingdami? — Uning katta-katta boʻgʻimdor barmoqlari Palmerning qoʻlini tirsagi yuqorirogʻidan qisib turardi.
— Jimmi, koʻrinishing chakki emas.
— Hozirgina Buenos-Ayresdan keldim.
— Qoyil — dedi Palmer. U oʻz boshligʻiga qaradi. — Koʻrinishingiz hayron qolarli darajada yaxshi. Turnikda chaqqon harakatlar qilishingiz bilan yigitlarni dogʻda qoldirishingizni xotiningiz soʻzlab bergandi.
— Yoʻq, bu ilgari shunday edi, — guldirab dedi Berkxardt. — Bir lahza u Palmerning qoʻlini qattiqroq qisdi. — Endi oldingi valdirashlarim yoʻq, Vudi. Oʻlguday jonimga tekkan.
Palmer uning chap yonidan koʻksini ushlab qoʻydi:
— Soatday haliyam bir tekis urib turibdimi, axir?
— Hah. Mana bu yogʻidan xavotir olmasam boʻladi. — Berkxardtning mitti oqish koʻzlari suzildi. Aftidan, u koʻzlarini oʻtkir oftob nuridan qisgandi. U Palmerning qoʻlini qoʻyib yubordi, mushtumini tugdi-da, uning koʻkragi ustidan turtib qoʻydi. Harakat qisqa boʻldi va aftidan, Berkxardt unga hech qanday kuch sarflamagan edi. Shunday boʻlsa ham yaxshigina ogʻriq berdi.
— Sekinroq-da, — gʻudrandi Palmer. — Oʻrdamchilarga yomon muomala qilib boʻlmaydi.
Berkxardt Palmerga yuzma-yuz tursa-da, koʻzlarini Archerdan uzmasdi.
— Sezdingizmi, — soʻradi u, — ikki raqamli shaxs har doim sizning sogʻligʻingiz gʻamida yuradi?
— Men vaqtni isrof qilishning eng yaxshi usulini oʻylab topishim mumkin, — dedi Palmer, — bu sizning ajalni kutganingizdan koʻra durustroq.
— Bu qoʻlingizdan keladi, — ma’qulladi Berkxardt haddan tashqari lutf bilan; harholda Palmerga shunday tuyuldi. — Buni qanday uddalashni ham bilasiz.
— Nechta vitse-prezidentni dafn etdingiz, Leyn?
— Shunga munosib boʻlganlarnigina.
Palmer yumshoq kulib qoʻydi.
— Touche[10] . — U burchakdagi uchala erkak tomonga bosh irgʻab qoʻydi. — Borib bank ishlarimiz haqida gaplashay.
Berkxardtning kuchli barmoqlari ayni boya musht tushgan joyda yana tugildi. Palmerning qoʻli zirqiraganday boʻldi.
— Biz sen bilan qanaqa gaplashar edik, esingdami oʻzi? — soʻradi Berkxardt.
— Bir narsa esimda qolgan boʻlsa oʻlay agar, — javob berdi Palmer, — sizni bankda juda kam koʻrganimdan siz bilan qanday gaplashish ham esimdan chiqib ketibdi.
— Mening sening ortingda turishim senga aslo kerak emas, Vudi. Tushunishimcha, sen oʻzing qoyilmaqom qilib eplaysan.
— Kim aytdi buni sizga?
— Mening tonggi gazetalarim. Sen ularda har uch kunda bir, goho undan koʻproq chiqib turasan.
— Agar siz har rasmiy ziyofatda prezidiumda pashsha qoʻrib oʻtirishlarim haqidagi xabarlarni nazarda tutayotgan boʻlsangiz, unda siz haqsiz.
— Faqat shugina sening tez-tez chiqishingga sabab boʻlmayotgandir?
— Sirakuzada kelasi haftada ma’ruzam bor. Oʻylaymanki, prezidiumda pashsha qoʻrib oʻtirganimga nisbatan bu olgʻa siljish boʻladi.
— Yana qayerda nutq soʻzlaysan?
Palmer peshonasini tirishtirdi:
— Bir haftadan keyin Buffaloda. Keyin oʻn kun davomida Bruklinda, Utikda va Rochesterda. — Palmer boshliqning oʻz qoʻlini qoʻyib yuborishini kutardi.
— Jimmi, hech mening nutqlarimni eshitganmisan? — soʻradi u.
— Bu nima deganing, Vudi?
— Bank vakili sifatidagi nutqlarimni eshitganmisan?
— Aytolmayman.
— Bu kichikkina, gʻoyatda gʻalati tomosha, — tushuntirdi Palmer. — Debocha sifatida, haliginday, olamning paydo boʻlishidan boshlab banklar tarixining maroqli manzarasini qoralayapman. Bobil don omborlari. Misr tijorat birlashmalari. Barcha asrlar osha. Bunga, hazil qilib aytganda, rosa besh daqiqa vaqt ketadi. Qarabsizki, men oʻz davrimizda paydo boʻlib qolibman — qand poʻstlogʻli achchiq hapdori va biz omonat banklariga shafqatsizlarcha hujum boshlab yuboramiz. Eshitib qulogʻingizga ishonmaysiz.
— Sening ma’ruzalar yozishingni bilmas edim, Vudi.
— Men hecham yozmayman. Ularni yozib berishadi... — Toʻsatdan Berkxardt uning qoʻlini juda qattiq qisib yubordi. Palmerning yuzi bujmayib, qoʻlini boʻshatish uchun bir chetga chekildi. — Shaharda nutq soʻzlaydigan boʻlsam senga xabar qilaman, Jimmi. Bu zoʻr boʻladi, sen nutqimni bir eshitib qoʻyishing kerak.
— Tushunishimcha, — dedi Berkxardt salmoq bilan, — bank ishbilarmonlari oldida nutq soʻzlashdan oldin sen oʻz tomoshangni obdon pishitib olar ekansan.
— Juda topib aytingiz.
— Lekin oldindan maqtanishga arzimaydi, — deb gapni tugalladi Berkxardt Archerga kulib qoʻyarkan.
Palmer bossning mitti koʻzlari yana xona burchagida turgan uchala kishiga qadalganini payqadi. Uzr soʻrab oʻtirmay Palmer Berkxardtning oldidan ketdi va oʻsha guruhga yaqinlashganda Archibald Nikosning soʻzlari qulogʻiga chalindi:
— ... bugungi iqtisodiyotning ayni mohiyati.
— Siz haqsiz, albatta, — dedi Kliff Mergendal, — biroq bozorning hozirgi holatida bunday past foizli, bunday hajmdagi ta’minlanmagan zayom bir oqshomda hal qilish mumkin boʻlgan masala hisoblanmaydi.
— Bundan tashqari ham, — gap qoʻshdi Garri Elder, — zayomni toʻlashga berilgan mutlaqo uzoq muddatni hisobga olganda, amalga oshishi qiyin reja kelib chiqadi.
Bahsga tortmoqchi boʻlganday Nikos oʻsha iljaygancha Palmerga oʻgirildi.
— Boʻlmasa-chi, — dedi u, — bunday bitimning jamoatchilikka ta’siri qaysidir darajada oʻzidan-oʻzi qoʻshimcha ta’minot boʻlib hisoblanadi.
— Bu qanaqa bitim boʻlishi kerak? — soʻradi Palmer.
— Bu... — Nikos tilini tishladi. Uning chaqchaygan koʻzlarida besaranjomlik paydo boʻldi.
— Vudi zayom muammolari bilan shugʻullanmaydi, — dedi Garri Elder oʻzining baland xirildoq ovozida. — Bular bank ishlarini muhokama qilgan qisqa maslahatlashuvlarimizga vaqt topishi uchun u omonat banklarining mana bu mashmashalari bilan qattiq band.
— Tushunaman, — javob berdi Nikos. U bir daqiqa jimib qoldi, keyin jilmaydi... — Judayam maftunkor xotiningiz bor-da, mister Palmer.
Suhbatning bu yoʻsinda oʻzgarishi uning chakkasiga tarsaki tortganday boʻldi. Palmer javob tariqasida lablarini tikkasiga choʻzib jilmaydi.
— Rahmat. Hech shunga e’tibor qilmagan ekanman, — dedi u suhbatning avvalgi mavzusiga qaytar ekan, — lekin men tafsilotlarni hozir eshitganlarim bilan taqqoslab koʻrishga harakat qilaman. Mening aqlim yetmay turgan yagona narsa — bu hajm haqidagi gap edi.
— Yarim milliard, — dedi Mergendal, goʻyo pulning haddan tashqari kattaligi uni tashvishga solgandek, biroz asabiy holda.
— Qanaqa foiz me’yori boʻyicha? — astoydil soʻradi Palmer. — Oltimi? Beshmi?
Garri Elder chiyillab kuldi va Nikosga koʻz qisib qoʻydi.
— U har birimizning joyimizni solib qoʻyadi, Archi.
— Besh yarim, — javob berdi Mergendal taklifning oshkora bema’niligidan shikoyat qilgan ohangda. — Bu me’yor faxriylar uchun imtiyozli bay puli, jin ursin.
— Tagʻin yigirma yildan koʻproq muddatga, — taxmin qilib dedi Palmer.
— Roppa-rosa yigirma yilga, — uning gapini toʻgʻriladi Mergendal. — Sizga hech qanday yoʻriqnomaning hojati yoʻq.
Palmer yelka uchirdi va Nikosga murojaat qildi:
— Siz bir narsada haqsiz. Gazetalarning birinchi sahifalariga tushish uchun bu hiyla gʻayriodatiy hol. Lekin men YuBTKning reklamani qoʻshimcha ta’minot sifatida baholashiga ishonmayman.
— Bu omadsiz mubolagʻadan boshqa narsa emas, — shoshib gap qotdi Nikos. — Aslida bunday holda yuzaga kelishi mumkin boʻlgan ijtimoiy munosabat gazetalar uchun shov-shuvli gap emas. U bor-yoʻgʻi oʻziga xos ishonchsizlik ovozi, xolos. Aynan mana shu palla ayniqsa qulay...
— Menga qarang, — gumbirlab dedi Berkxardt xona oʻrtasidan. — Biz hammamiz allaqachon Uoldorfda boʻlishimiz kerak edi. Tomosha yana 15 daqiqadan keyin boshlanadi.
Palmerga barcha ovozlar haddan tashqari tarmoqlanib ketganday tuyuldi — bu uning ortidagi mehmonlarning oʻrnidan koʻzgʻalgani edi. U oʻz stakaniga qarab qoʻydi va yana ogʻzini toʻldirib hoʻpladi.
— Men tushunmay turgan narsam shundaki, — murojaat qildi u Nikosga, yaxshiroq eshitishi uchun ovozini koʻtarib, — bunday iltifotni biz kimga koʻrsatishimiz kerak?
— Boshni qotirmasang-chi, Vudi, — dedi Garri Elder. — Yaqinda meni imtihondan oʻtkazganingdan keyin ham senga ishonishimni istaysanmi?
Gap qanday imtihon haqida ketayotganini darhol anglagan Palmer Elderga qaradi.
— Yoʻq, toʻgʻrisini aytayapman, — dedi u, — gapim mutlaqo jiddiy.
— ... Mashinalar boʻlishi uchun pastga qoʻngʻiroq ham qilib qoʻying, — dedi Berkxardt uning gapiga ulab.
Nikos, aftidan, Berkxardtning e’lonini suhbat mavzuidan qochish uchun qulay bahona oʻrnida qoʻllaganidan xursand edi. U jilmaydi va Palmerga bosh irgʻab qoʻyib, yoni bilan undan nari keta boshladi.
— Ayting-chi, — dedi u, — Fors tanobiysida bugun biz nimani koʻramiz? Belafontnimi?
Palmer yelka qisib qoʻydi-da, Garri Elderga yuzlandi:
— Qanaqa firma bu, Garri?
— Seni bilarsan deb oʻylagandim, Vudi.
— Yoʻq, bilmayman.
— “Jet-Tex interneshnl”.
Shu oqshom kechroq Palmer Garri tilga kirganida nima uchun xonada birdan jimjit boʻlib qolganini anglashga harakat qildi. Kiyinishga yordam berayotganlarida mehmonlar suhbatni toʻxtatib turganlaridandir? Ehtimol, ulardan bir qanchasi allaqachon eshik tomon yura boshlagandir? Nima boʻlganda ham, Garrining soʻzlari deyarli toʻla jimjitlikda sado bergandi.
Palmer qoʻlidagi stakanning sovugʻini his etdi. Sovuq yelka kuragigacha zirqiratib yubordi.
— Jet-Tex? — takror soʻradi u.
Ancha keyin, ular fors tanobiysida raqs maydonchasi yonginasidagi stolchada oʻtirganlarida Palmer bu sahnani miyasida qayta va qayta koʻrib chiqayotganini, uning botiniy ma’nosini anglashga qaysarlik bilan harakat qilayotganini, bundan badani sovuq jimirlab ketayotganini sezdi. U soʻzlariga quloq solmay qoʻshiqchini kuzatayotir, baribir anavi yoqda, Berkxardtning uyida nima uchun bosh aylanishiga oʻxshash bir nimani his etganini anglashga urindi. Nimagadir oyoqlari ostidagi yer oʻyilib, chohga tushib ketayotganday boʻlganini elas-elas esladi.

Oʻttiz Birinchi Bob
Kun ertasi koʻngilsiz boshlandi. Palmer uyqudan ogʻir uygʻondi. Qisman bu xumordan boʻlsa, qisman shuurida kecha oqshom tugʻilgan noaniq shubhaning oʻzidan edi. Edisning Berkxardtnikidagi ziyofatda sodir boʻlgan ahmoqona qiliqlarini miridan-sirigacha nonushta chogʻida muhokama qilamiz deb oyoq tirab turib olishi ishning badtar pachavasini chiqarmoqda edi.
Endi oʻz xonasidagi stolda charogʻon qish oftobi tufayli bahaybat yuqorigi deraza qopqogʻini yopib oʻtirar ekan, Palmer Jo Lumis va “Jet-Tex interneshnl” haqida Virjiniya Kleri toʻplagan ma’lumotni yana bir karra batafsil oʻrganib chiqdi. Kallayi sahardan bankka kelib, Palmer Virjiniya bilan gaplashishdan oʻzini bazoʻr tiyib turardi. U hatto Virjiniya va Mak Bernsga va’da qilgan farqni ham keyinga qoldirdi. Shunday boʻlsa-da, u oʻzi ishongan bironta odam bilan Nikosning taklifini muhokama qilmasa boʻlmas edi.
Qogʻozni bir chetga qoʻyib va ma’nosiz nigohini qarshidagi devorga tikib, Palmer Virjiniyani koʻrishni xohlamayotganini, chunki uning oʻzini qanday tutishini tasavvur qilolmasligini angladi. Ayni vaqtda u shu juvondan boshqa Nikosning taklifi haqida hech kim bilan gaplasha olmasligini ham bilib turardi, ayniqsa hozir, qaysidir tushuncha tomon olib boruvchi yoʻlni paypaslab topib olmagunga qadar.
Palmer ichki aloqa tugmachasi tomon choʻzilgan qoʻliga razm soldi. Barmogʻi “Skrtr” tugmachasini bosganini darhol angladi. Kotiba javob bergach, u hayajonlanayotganimni bilib qolmasin deya asta yoʻtalib oldi va dedi:
— Ayting, miss Kleri huzurimga kirsin.
Juvonni kutar ekan, Palmer barcha odatdagi ma’muriy xatti-harakatlar unga pand berganini sezdi. Stol ustida u koʻrib chiqishi, saralashi, qovogʻini uyib barmoqlari bilan chertishi, oʻqishi, ustida fikr yuritishi, bir joydan boshqa joyga olib qoʻyishi, qistirishi, sugʻurishi, ustiga qandaydir belgilar qoʻyib chiqishi va h.k.lar qilishi kerak boʻlgan koʻpdan-koʻp qogʻozlar yotar edi. Moliya va bank ishlariga oid sahifalari ochib va kotiba tartib bilan taxlab qoʻygan tonggi gazetalar uning qoʻli ostida. Bundan tashqari bu yerda “Uoll-strit jornel”ning oʻqilmagan soni ham bor edi. Biroq Palmer koʻzlarini yopiq eshikka qadagancha qimir etmay oʻtirardi. Eshik ochildi-yu, u beixtiyor oʻrnidan turdi.
Uning roʻparasiga kelib oʻtirarkan, Virjiniya iyak irgʻab qoʻydi:
— Xayrli tong.
Palmer uning qanday joylashib olishini kuzatdi: ikkala oyogʻini yonma-yon qoʻydi, qoʻllari tizzalari ustida, kaftlarini tepaga qilib qovushtirib oldi. Bir lahza oʻtgach, u juvonning salomiga alik olmaganini anglab qoldi.
— Xayrli tong, — shoshib dedi u. — Ayting-chi... — Omonat banklariga doir mana bu gaplar boshlanganda siz YuBTKda ishlar edingizmi?
Juvon boshini chayqadi:
— Bu hangoma bundan oʻn yil muqaddam boshlangan. Men qanday boʻlganini eslayman-u, ammo YuBTK nuqtai nazaridan emas.
Ularning nigohlari toʻqnashdi. Palmer juvonning yonoqlari boʻrtiq va katta-katta qora koʻzli chehrasiga razm soldi.
— Siz bugun haddan tashqari jozibali koʻrinasiz, — gʻudrandi yigit.
Juvon yelkasi osha yopiq eshikka qaradi va juvonga tomon yuzlanib dedi:
— Siz esa unday emassiz.
Yigit bosh irgʻab qoʻydi-da, unga sigareta uzatdi.
— Asabiy boʻlganimda, tun boʻyi mijja qoqmagan boʻlardim.
— Lekin siz, baribir, uxlagansiz, — dedi Virjiniya sigaretani rad etarkan.
Yigit yana bosh irgʻidi.
— Notinch.
— Vijdoningizmi? — Juvon xiyol qoshini chimirdi. — Juda afsusdaman.
— Yoʻq. — Yigit ular butunlay boshqa-boshqa narsalar haqida gaplashishayotganlarini anglab qoldi. Boz ustiga, buni juvonga tushuntirish uni haqorat qilish ekanini ham angladi.
Albatta, deb mushohada qilardi Palmer, Virjiniya uning asabiylashuvini gunoh tuygʻusi natijasi deb hisoblashi kerak. Uning vijdoni qiynalishidan ham jiddiyroq asabiylashuviga boshqa sabablar bor ekanini juvon tushida koʻribdimi. Buning ustiga ular kecha oqshom ajrashganlaridan keyin nimalar boʻlganini Virjiniya bilmasdi.
— Vijdoningiz qiynalmadimi?
— Siz oʻzingizni aybdor deb bilmasligingiz kerak deb aytmoqchi edim.
— Mening qoʻlimdan hech narsa kelmaydi.
— Modomiki men oʻzimni aybdor, deb his qilmabmanmi, demak siz ham shunday boʻlishingiz kerak.
— Yaxshi, — rozi boʻldi Virjiniya, — toʻgʻrisini aytsam, xursandman, — toʻsatdan uning koʻzlari yanada kattalashib ketdi. — Harholda, — davom etdi juvon, uning ovozi deyarli shivirlab chiqmoqda, koʻzlari esa yigitga tik qarab turardi. — Shu paytgacha mening bironta ishim menga bunday huzur bagʻishlamagandi. Endi boʻlsa, — uning ovozi yana jaranglab chiqa boshladi va deyarli ishchan ohang kasb etgandi, — omonat banklari xususida siz yana nimalar bilishni istar edingiz?
Goʻyo yelkasidan togʻ agʻdarilganday oʻzini yengil his qilib, Palmer oʻrindiq orqasiga yotib oldi; nazarida bir mehribon qoʻl badanini silab, vujudini yayratayotganday his qildi.
— Bilasizmi, — dedi yigit, — men sizga bir nechta noqulay savol bermoqchiman, chunki menga sizning tayyor boʻlmagan javoblaringiz kerak. Anigʻini ayting-chi, omonat banklariga doir mana bu jang dastavval qachon boshlangandi?
— Bu 10 yil muqaddam Olbanidagi qonun chiqaruvchi majlis taklifidan boshlangandi. Oʻshanda omonat banklariga ularning bosh boshqarmasi joylashgan okrugdan tashqarida boʻlimga ega boʻlish huquqi berilgandi.
— Taklifni kim ilgari surgandi?
Juvon yelkalarini qisdi:
— Shtat markazidan majlisning bir necha a’zosi. Menimcha, N'yu-Yorkdan edi.
— Taklif nima boʻldi?
— U jimgina jon berdi-qoʻydi.
— Shundayicha-ya? Hech qanday kurash-purashsiz-a?
— Hech qanday kurash-purashsiz. — Juvon bir daqiqa oʻylanib oldi. — Agar omonat banklari oʻshandan buyon boʻlimlar haqidagi qonun loyihalariga sarflagan barcha pullardan birinchi yiliyoq foydalanganlarida edi, dastlabki urinishdayoq gʻalaba qozonilgan boʻlardi. Ammo bunday qadam qoʻyishga hech kimning yuragi dov bermadi.
Palmer bosh irgʻadi:
— Buni menga Berns tushuntirib berdi. U bu yillar ichida omonat banklarining boʻlimlari haqidagi taklif barcha nusxalarida qonun chiqaruvchilar uchun ortiqcha yuk boʻlib kelgan. Ayting-chi, ochiq kurash qachon boshlangan? Qaysi yilda?
— Kurash bir necha marta avj olgan. Sakkiz yil burun ham. Besh yil burun ham. Shubhasiz, oʻtgan yili yuqori nuqtaga borib yetdi. Siz bugun butunlay boshqacha koʻrinayapsiz.
Palmer qovogʻini uydi.
— Nega boshqacha koʻrinarkanman? Qaysi ma’noda?
— Biroz asabiylashgandaysiz. — Juvon gapidan toʻxtadi-da, boshini saraklatdi. — Mavzuga aloqador emas. Men oʻzimga qarashim kerak. Boʻpti, endi omonat banklari kurashiga qaytaylik.
— Ha. Nima uchun aynan oʻtgan yili kurash bu qadar keskin boʻldi?
— Qisman shundanki, omonat banklari oldingilardan koʻproq tazyiq oʻtkaza boshlashdi, — tushuntirdi juvon. — Qisman yana shundanki, ular har qanday odob-axloqni bir chetga qoʻyib, YuBTKga oʻxshagan yirik shahar banklariga hujum boshladilar. Yana qisman shundanki, Leyn Berkxardtning fikricha, ular hujumni endi shaxsan uning oʻziga qarshi olib bora boshladilar. U ham mushtlashuvga bosh qoʻshgandan keyin chinakamiga toʻs-toʻpolon boshlanib ketdi.
— Toʻgʻri. Hamma gap shunda, — dedi Palmer. — Nima uchun oxiri Berkxardt jangga kirishishga qaror qildi?
Juvon yana yelka qisdi:
— Bu yilning boshida nima boʻlgan boʻlsa, oʻshanda ham shunday boʻlgandi. Jo Lumis “Merrey Xil” omonat banki nomidan undan kurashdan tiyilib turishini iltimos qildi. Shuning uchun Berkxardt aynan shuning teskarisini qilishga ahd etdi.
— U bilan Lumis eski doʻstlar, qil oʻtmas ulfatlar, qon dushmanlar emas. Nima uchun Berkxardt shunday qilishi kerak boʻlib qolgan?
— Aynan shuning uchunki, — dedi Virjiniya, — u doʻstlikning oqibati nimaga olib kelishini angladi. Berkxardt kurashda dushman uning asosiy omili boʻladi degan qarorga keldi, raqibining qoʻllarini bogʻlab qoʻymoqchi boʻldi, Lumis bilan doʻstliklaridan qingʻir yoʻlda foydalanishni oʻyladi.
— Tushunarli, — davom etdi Palmer. — Bular barini siz qayoqdan bilasiz?
— Berkxardtning oʻzi ba’zi gaplarga ishora qilar edi, boshqa gaplarni esa mening oʻzimga yoki men borimda ochiq-oshkor aytar edi. Qolganlarini men gazetchilardan bilib olar edim.
Palmer bitta sigareta olmoqchi boʻldi, biroq oʻylab, pachkani yana Virjiniyaga tutdi. Juvon rad etgandan keyin u sigareta tutatdi.
— Endi ayting, Berkxardtning qaysarligini hamma biladimi? Sanoatchilar ichidan bitta-yarimtasining bundan xabari bormi?
— Agar ular bilishmaydi desalar, men hayratdan yoqa ushlagan boʻlardim.
Palmer bosh irgʻadi.
— Navbatdagi savol: oʻtgan sessiyada boʻlimlar haqidagi taklif qanday barbod boʻlgandi? Bu gʻalabani Berkxardtning shaxsiy gʻalabasi deb qay darajada hisoblash mumkin?
— Obbo! Siz juda nozik savollar berdingiz-ku.
— Men judayam bir chigal kalavaning uchini topmoqchiman.
— Men aytardimki... hm-hm... nima derdim? — oʻzidan soʻradi juvon. — Oʻtgan yili qonun chiqaruvchi majlis taklifga deyarli bab-baravar munosabatda edi. Ovoz berish har ikki tomonga ogʻib ketishi mumkin edi. Kelishmovchiliklar partiyaviy belgi boʻyicha yuzaga kelmagandi, biroq muxolifat asosan chekka shtatlardan boʻlgani uchun respublikachilar edi; omonat banklari tarafdorlari asosan shtat markazidan boʻlib, demakki, demokratlar edi. Keyin esa... — Juvon jimib oʻyga toldi.
— Keyin-chi?
— Kelganlardan biri oʻrnidan turdi-da, partiyaviy yagonalikka chorladi. U omonat banklari — mayda odamlar banki, demokratik partiya — ularning partiyasi boʻlgani bois, xudo haqi, kelinglar, respublikachilar va tijorat bankirlarining iblisona ittifoqiga qarshi birlashaylik va taklifni ilgari suraylik, deb ta’kidladi.
— Bu ma’ruzaning biron ta’siri sezildimi?
— U kutilmaganda mojaroli masalani partiyadan tashqaridagi partiyaga aylantirib yubordi. Taklifda soʻzga chiqqan ozgina respublikachilar dumlarini qisib qolishdi va birlashgan respublikachilar qanotida unga qarshi ovoz berdilar; bu nutqdan keyin ularda boshqa yoʻl qolmagandi.
— Demak siz, — oʻsmoqchiladi Palmer, — ma’ruza u qadar ta’sirchan boʻlmadi demoqchisiz, shundaymi?
— Haddan tashqari bema’ni nutq boʻldi.
— Uni tagʻin sal boshqacharoq qilib tavsiflab berolmaysizmi? — soʻradi Palmer.
— Oʻta oʻziga xos.
— Siz bu taklif tarafdorining nomi uchun uning imkoniyatlarini bu qadar gustoxona barbod etayotganidan hayron boʻlgandirsiz?
— Juda topib aytdingiz, shef.
Palmer yuzini tirishtirdi.
— Shu “shef” degan soʻzni boshqa eshitmay sizdan.
— Yaxshi, boss.
— Davom eting.
— Kechirasiz. — Juvon kulib qoʻymoqchi edi-yu, biroq darhol oʻzini qoʻlga oldi. — Uzr. Azbaroyi qiziqayotganim uchun, iltimos, sizga malol kelmasin-u, bir narsani soʻramoqchiman, siz nimaga ishora qilayapsiz... mister Palmer?
— Oʻzingizni bosing, — dedi yigit nasihatomuz. — Yana bir nechta qutquli savollarim bor. Bu yil Jo Lumis oʻzining Berkxardtga nisbatan navbatdagi murojaati bilan yana hamma narsani harakatga keltirganini qayoqdan bilasiz?
— Berkxardt buni hech kimdan yashirmas edi. Siz bizning baxtiyor davramizga kelib qoʻshilgan paytdayoq u gʻazabdan oʻzini qoʻygani joy topolmay qolgan edi.
— Gʻazabga ham kelgandi, kurashni oxiriga yetkazishga ont ham ichgandi, shundaymi?
— Xuddi shunday.
— Bultur partiyaviy yakdillik sari bu gʻalati da’vat e’lon qilinganida YuBTKdan bironta odam nima uchun qonun chiqaruvchilardan biri butun safarbarlikni barbod etishga toʻsatdan jazm qilib qoldi degan gapni aytmaganmi?
— Menimcha, u gʻirt mast degan yagona fikrga kelishgandi.
— Rostdanmi?
— Uning bay puli qoʻyayotgani kunday ravshan edi. Lekin u bu ishni bunaqa loʻttibozlikka yoʻl qoʻymasdan koʻp yillardan beri ado etib kelardi.
— Yana qandaydir taxminlar bormi?
— Biznikilardan biri unga bir dasta pul koʻrsatganmish.
— Shunday boʻlishi mumkinmi? — tinib-tinchimasdi Palmer.
— Bilasizmi, men reklama boʻlimining kichik bir odamiman, folbin emasman.
— Men esa sizni chinakam kel't jodugari deb yurardim.
— Faqat qorongʻi tushgandan keyin.
— Ha. Endi esladim.
— M-m...
Ular jimib qolishdi.
— Nima ham derdik, — dedi soʻngra Palmer. U xoʻrsindi-da, juvonga qarab jilmayib qoʻydi. — Kalavaning uchi qoʻlimga kirdi desam boʻlaveradi. Bordi-yu, bir siltasam, xuddi koʻzboylogʻichning sehrli tayoqchasiday butun kalavani chiyratib yuboradi.
— Marhamat, maestro.
Yigit ichki aloqa telefoniga uzandi-da, “Elder” tugmachasini bosdi. Bir soniyadan soʻng interkomda Garrining xirildoq ovozi yangradi:
— Nima gap, Vudi?
— Tafsilotlarni chetlab oʻtishga majburman, Garri. Kecha tilga olingan ajoyib bitim bizga dastavval qachon taklif etilganini ayta olasanmi?
— Yigirma yillik...
— Tafsilotlarsiz, — uning soʻzini boʻldi Palmer.
— Ha. Yaxshi. Oʻylab olishim kerak. Tagʻin kelib-kelib tong sahardan-a.
— Tortinmay oʻylayver.
— Oʻylayapman, oʻyladimam, — tishining orasidan dedi Elder. — Topdim.
— Xoʻsh?
— Bu qaysidir korxonani moliya bilan ta’minlash haqidagi muzokaralarni qayta boshlash munosabati bilan oʻn sakkiz oylar muqaddam sodir boʻlgandi-yov. Oʻshanda, menimcha, hech kim bu taklifga jiddiy e’tibor bermagandi.
— Leyn Berkxardt hammadan kam qiziqqanmidi?
— Ayniqsa Leyn. U bu taklifni juda ham ahmoqona, bunaqasini umrimda koʻrmaganman degandi.
— Hamma ham bunga hazilga oʻxshagan bir narsa deb qaraganmidi? — soʻradi Palmer.
— Faqat kechagi uzun sochli doʻstimizdan tashqari hamma.
— Albatta. U bu bitimni hozirgi shaklida qachon taqdim qilgandi?
— Bir yilcha avval. Balki, undan kamroqmi-ey.
— Leyn hamon buni hazil deb yurarmidi?
— Endi unday deb oʻylamayotgandi, — dedi Elder. — Bundoq oʻylab qarasaki, bu jiddiy narsa ekan. Jiddiyligi shunchalikki, u shartta rad etdi uni. Bunk idorasi roziligini olib, albatta.
— Hozir bu taklif yana koʻtarilayaptimi?
— Barra bodringday begʻubor. Faqat bu gal puli koʻproq.
— Xoʻsh? — Palmer sukutga choʻmdi. — Ular oʻz takliflarini yangidan barbod boʻlishiga zamin tayyorlashmoqchi desa boʻladimi?
— Yoʻq, bunday emas, — dedi Elder. — Shunchaki yil oʻtib ketdi. Ularning rejalari kengaydi, ularga koʻproq shu kerak. Men buni tushuna olaman. Nahotki sen tushunmayotgan boʻlsang?
— Nega tushunmay? Boʻpti, rahmat, Garri.
— Kecha kabaredagi tomosha haqida nima deysan? — soʻradi Elder.
— Menga stolda — dasturxon ustidagi tomosha koʻproq yoqdi.
— Vudi, sen tuturuqsiz yigitchaga oʻxshab qolayapsan asta-sekin. Bu, bilasanmi, tuturuqsiz choldan koʻra yomon.
— Men tuturuqsiz emasman. Shunchaki qiziquvchanman.
— Men bilmaydigan biron narsani bilasanmi? — qiziqsindi Elder.
— Dangal aytaman: hech narsani.
— Tuturuqsiz cholning boshini qotirma, Vudi.
— Xayolimga ham kelgani yoʻq.
— Kelasi safar valaqlash kasaling xuruj qilib qolganida, menga xabar qil. — Ichki aloqa oʻchirib qoʻyildi.
Virjiniya Kleri jimib qolgan interkomga qarab turardi.
— Bular bari nimani anglatadi?
— Yana bir dunyo qaltis savollar.
— Siz bilan Elder kecha oqshom bir joyda boʻlganmidingiz?
— Berkxardt va Mergendal, xotinlarimiz va yana bir nechta mehmonlar bilan birga edik.
Juvon interkomdan nigohini olmayotgandi, biroq uning koʻzlari xiyol toraydi.
— Hayotingiz hodisalarga haddan tashqari toʻlib-toshgan, mister Palmer, — dedi u.
— Men bu ziyofatga kechikib bordim. Butunlay esimdan chiqib ketibdi.
— Rostdan esingizdan chiqqanmidi?
— Rostdan. Ziyofatgacha bir ish boʻldiyu kallamga hech narsa kelmabdi.
Juvonning jim turganini koʻrib, Palmer stol osha unga egildi-da, qogʻozlarni bir chetga surib, dedi:
— Bir nima desangiz-chi.
— Avval oʻylab olay, keyin aytaman. — Oxiri juvon koʻzlarini koʻtarib, unga qaradi. Palmer uning xijolatda qolganidan koʻra koʻproq jahli burni uchida turganini koʻrdi.
— Toʻgʻrisi ham shu-da. Ziyofat butunlay esimdan chiqib ketibdi.
Bir soniyadan soʻng juvonning chehrasi xijolatdan qizardi. U teskari oʻgirilib, xoʻrsinib qoʻydi.
— Jinniman, — dedi Virjiniya — Hatto nega jahlim chiqqanini ham bilmayman. Bu ahmoqlik boʻlmay nima? — U koʻzining qiri bilan yigitga qarab qoʻydi-da, yana undan nigohini olib qochdi: — Iltimos, bunga e’tibor qilmang.
— Siz-chi?
— Unutaman, — va’da berdi juvon.
Ular uzoq jim qolishdi.
— Jin ursin, kechiring meni, — birdaniga dedi yigit oxiri. Juvon qaddini rostladi va jilmayishga harakat qildi. — Hammasi joyida. — Soʻng nafasini oʻnglab, boshini keskin siltadi: — Endi yaxshi. Qani, bering oʻsha qaltis savollaringizni. — Juvon yana boshini dadil silkib qoʻydi, goʻyo bu bilan unda endi haqiqatan ham hammasi joyida ekanini tasdiqlagandek.
— Boʻpti. — Yigit stolning oʻzi qogʻozlardan xoli qilib qoʻygan joyga qaradi. Xoli joy hozir Palmerning shuurini band etgan fikrning oʻzi kabi mungli va yakrang koʻrinar edi. Boʻshliqni toʻldirish uchun u beixtiyor bir qancha duch kelgan qogʻozni oʻsha joyga surib qoʻydi.
— Gʻoyam shu qadar oqilona va shu qadar ahmoqonaki, shunday narsani oʻylagan kallam kallami yo oshqovoqmi, oʻzim bilmayman.
— Menda sinab koʻra qoling.
— Siz, rostdanam, bu gʻoyam toʻgʻriligini sinab koʻrishdan choʻchimaydiganim yagona odamsiz! — U qoʻli bilan yuzini asta silab qoʻydi. — “Jet-Tex” bizdagi haddan tashqari katta va past foizli, juda uzoq muddatli me’yordagi pul zayomi toʻgʻrisida muzokaralar olib borishga urinayotganini eshitsangiz, bilmadim, qanday ahvolga tushasiz?
— Qancha ekan oʻsha pul?
— Sizning oʻzingizni deb men na pul miqdorini, na me’yor foizini sizga ayta olaman. Tushungandirsiz?
— Ha. Meni oʻzim bilmagan narsa haqida valaqlashda ayblash mumkin emas.
— Hamma gap shunda.
— Unda, sizning Garri Elder bilan qilgan suhbatingizdan kelib chiqadigan boʻlsak, ular bu zayomni olishmoqchi emaslar deb oʻylasam boʻlarkan-da?
— Siz bunga qanday qaragan boʻlar edingiz?
— Menmi... — Juvon sarosimaga tushganday yigitga qaradi. Uning koʻzlari asta kengaya borib, ogʻzi yarim ochildi. — Men soʻragan boʻlardimki... — Juvon boshini chayqadi: — Yoʻq.
— Davom eting.
— Men oʻz-oʻzimdan Jo Lumis haqida soʻragan boʻlardim, — dedi nihoyat Virjiniya hayratli ohangda baland ovoz bilan. — Soʻragan boʻlardimki, Lumisning bir vaqtning oʻzida ham Jet-Tex tarafini, ham omonat banklarning boʻlimlari haqidagi taklif tarafini olishi nimani anglatadi, deb.
— Shunda nima deb javob bergan boʻlardingiz? — soʻradi Palmer.
— Men... men bilmayman. Haqiqatan ham bilmayman.
— Men ham. — Hayhotday xonada Palmerning ovozi ma’yus jarangladi. U yoʻtalib qoʻydi. — Hozircha bilmayman, — qoʻshimcha qildi u.
Soʻzlar katta xonaning toʻrida boʻgʻiq aks sado berdi. Uzoq jimlikdan keyin Virjiniya turdi. Uning yuzida, goʻyo hech gap aytilmaganday, hech qanaqangi ma’no yoʻq edi. Shunday boʻlsa-da, Palmer bunda qandaydir boshqa narsani, goʻyo hech narsa boʻlmaganini namoyishkorona tasdiqlovchi yasama betaraflikni payqadi. Jarohatga malhamni angladi. U xiyol jilmayib qoʻydi va bu harakat uning lablarini deyarli ogʻritib choʻzgandek boʻldi.
— Demak, — dedi u, — shunchaki nimadir aytish joiz boʻlganidan.
— Oʻz javoblarim bilan sizga yordam bera olamanmi? — soʻradi juvon.
— Hozircha yoʻq. Siz, harholda, yordam berib boʻldingiz.
— Men sizga yordam bermoqchiman.
— Men ham sizdan iltimos qilaman. Xotirjam boʻling.
— Ishonsam boʻladimi?
— Ha, — qat’iy dedi yigit.
— Unda men mashinkam oldiga qaytay, — dedi juvon. — E, ha...
— Nimaydi?
Juvon qoʻlini oʻz koʻylagining yoqasiga suqdi.
— Bu yerda bir nima bor, — dedi u. — Mana. Bu sizniki. — Juvon uning yoʻqolgan toʻgʻnogʻichini oldi va yigitga uzatdi.
— Eh xudoyim-ey! — U toʻgʻnogʻichni oldi. — Rahmat.
Juvon bosh irgʻab qoʻydi.
— Men uni oʻzimda olib qolmoqchi boʻlgan edim.
— Lekin u yerda emas. Biron joyingizga sanchilishi mumkin.
Juvon yana bosh irgʻadi: — Bilaman. — Juvon asta oʻgirildi-da, eshik tomon yoʻnaldi. — Sanchib olish mumkin, shunda toʻgʻriroq boʻladi. — U eshikni ochdi-da, chiqib ketdi.

Oʻttiz Ikkinchi Bob
Palmerning kotibasi tushga yaqingina oxiri Berkxardtni topishga muvaf¬faq boʻldi.
— Leyn, — dedi Palmer goʻshakka, — keling, birga nonushta qilaylik.
— Men shaharning boshqa chekkasidaman, Vudi.
— Men siz bilan oʻsha yerda koʻrishaman.
— Seni shuncha uzoqqa ovora boʻlib kelib yurishingni istamayman, Vudi.
— Hechqisi yoʻq. — Palmer chap qoʻlining galstuk toʻgʻnogʻichini oldinga va orqaga aylantirib oʻynayotgan barmoqlariga qaradi. — Yarim soatdan keyin, xoʻpmi?
Berkxardt bir lahza ikkilandi.
— Unda oʻzim kelaman.
— Ixtiyoringiz.
— 12.40. “Yunion lig”da.
— Yoʻq, — e’tiroz bildirdi Palmer, — moliyaviy nusxalarga toʻlib-toshmagan biron joy boʻlsa.
— Maxfiy gaping bormi?
— Juda unaqa emas, — ishontirib dedi Palmer. — Joriy ishlar haqidagi hisobotlarga oʻxshash bir narsa. Yaqin bir necha hafta ichi men ish bilan u yoq-bu yoqlarda boʻlaman, siz bilan ba’zi narsalarni maslahatlashib olmoqchi edim.
— Vudi, sen mening hech qanaqangi maslahatimga muhtoj emassan, buni oʻzing bilasan-ku.
— Keling, siyqasi chiqqan yoʻldan sal chetroqda koʻrishaylik. Ikkinchi avenyuda, menimcha, qirqinchi koʻcha atrofida tamaddi qilib olsa boʻladigan bir restorancha bor.
— Bu aytganing siyqasi chiqqan yoʻllardan shu qadar uzoqki, naq tupkaning tubida, — dedi Berkxardt. — Boʻpti, Vudi. Sening, aftidan, oldi-qochdi kitoblardagi sarguzashtlarga ishqibozliging hali ham qolmabdi.
— Ishqiboz boʻlmagan bormi oʻzi? — soʻradi Palmer.
Berkxardt javob berishga ulgurmay, u goʻshakni ildi. Shahar telefoni tugmachasini bosdi, ma’lumotlar xonasidan restoran telefonini aniqladi, u yoqqa qoʻngʻiroq qilib, chogʻroq dasturxonga buyurtma berdi.
Soatiga qaradi, hali vaqti juda koʻp ekanini koʻrdi va oʻrindiqqa chalqa yotdi. Hali vaqt koʻp ekan, oʻyladi u. U oʻzida jang oldidagi keskinlikni, ayniqsa, chuqur his qilmoqda edi — atrofdagi odamlarga qattiq ta’sir, qator maqsadsiz, bir chaqaga qimmat harakatlar — ishqilib, fikrni oldinga oʻqday otilib ketishdan saqlab qolish uchun qilinadigan har qanaqangi chalgʻituvchi nayrang. U toʻgʻnogʻichni stol ustiga tashladi va oppoq boshcha tez aylanib, keng yoy hosil qilayotganini kuzatib turdi. Keyin uni yana turtdi va boshchaning aylanishini yana tomosha qila boshladi.
Ertalabdan beri Palmerning miyasida shu fikr aylangani-aylangan: agar oʻz shubhalarini Berkxardtga ochiqdan-ochiq aytib solsa, toʻgʻri qilgan boʻlarmikan? Bu oʻq koʻrgan chumchuq rostdan ham koʻp narsani bilarmikan? Agar u hech nimadan boxabar boʻlmasa, uning gʻazabi kutilmagan yangilik taqdim etarmikan? Ishga faqat zarar yetkazishi mumkin boʻlgan biron harakat qilishi uchun yoʻl ochib berarmikan? Bordi-yu, Berkxardt biron narsani bilsa yo his etsa, uning ishtiroklari Palmerning shubhalariga chek qoʻya olarmikan? Yoki ular unga almisoqdan qolgan gaplarday boʻlib koʻrinib, Berkxardtni Palmerga qarshi tish qayratib qoʻyarmikan?
Albatta, ular haqiqatdan yiroqqa oʻxshab koʻrinadi, shu qadar yiroqki, kishining aqli bovar qilmaydi, shunday boʻlsa-da, ularda qandaydir ma’no bor, oʻzicha qat’iy fikrga keldi Palmer. Ha, eng yomoni shundaki, ularda baribir qandaydir ma’no bor.
Palmer toʻgʻnogʻichni oldi va uni nima qilsam ekan deb oʻylanib qoldi. Galstugiga toʻgʻnab olgani ham xuddi shunaqa edi. Ortiqchasini stol tortmasiga yoki choʻntagiga solib qoʻysa boʻladi. Yoki axlat savatiga qarab uloqtirsinmi? Uloqtirsa nima boʻlibdi? Moshdekkina sopol boshli bir boʻlak temir-da. Nahotki, u bu toʻgʻnogʻichni xotira sifatida asraydigan darajada ahmoq boʻlsa? Ey xudo! U boshqa toʻgʻnogʻichlarga qoʻshilib ketadi-da, bori ham, yoʻgʻi ham bir goʻr boʻladi-qoʻyadi.
Virjiniya boʻlsa uni asrab qoʻymoqchi. Bu unga nega kerak ekan?
Palmer toʻgʻnogʻichni koʻkrak choʻntagiga solib qoʻydi-da, oʻrnidan qoʻzgʻaldi. U tez yurib katta deraza oldiga keldi va quyoshli qish manzarasiga razm soldi. Garchi daraxtlari qip-yalangʻoch boʻlsa-da, Sentral-park tinch va osuda, inson qoʻli bilangina yaratilgan oliy darajadagi san’at asaridek koʻrinar edi. Birmuncha muddat Palmer choʻgʻdek qizil pal'to kiygan boʻydor mallasoch ayolni kuzatib turdi, u “Bokvit” doʻkonidan chiqdi-da, “Plaza” tomon yurib ketdi. Shu masofadan ham ayolning boʻyi rosa 180 sm kelishligi bilinib turardi. Agar pal'tosi rangini aytmasa, bu Edis ham boʻlishi mumkin edi. Bu ham Edisga oʻxshab katta-katta odimlar bilan shaxdam yurib borar, sochi ham Edisdaqa yaltiroq va qoʻlini ham shunaqa burchaksimon qilib siltar edi. Ayol oliy darajada maftunkor koʻrinardi.
Qiziq, bordi-yu, agar bu yangi pal'to olgan Edisning oʻzi boʻlib chiqsa, men oʻzimni qanday his etgan boʻlardim, deb oʻyladi Palmer. U ayolning poshnasi balandligini chamalab koʻrmoqchi boʻldi. Koʻzi oʻtkir boʻlgani bilan shuncha yerdan turib buni hatto chamalashning ham iloji yoʻq edi. Biroq uning hozirgi yurishi hech boʻlmaganda Virjiniya Kleri tuflisiga oʻxshash juda baland poshnali tufli kiyib olganiga Palmerning imoni komil edi. Edis esa juda nari borganda besh santimetrcha keladigan poshnali tufli kiyadi. Demak, bu Edis emas. Lekin u juda ham jozibador edi.
Qurib ketsin bu gaplarning bari, oʻyladi Palmer derazadan shartta oʻgirilar ekan. U birdaniga haddan tashqari koʻp narsalar haqida xayol suradigan boʻlib qolibdi oʻziyam.
Palmer pal'tosini kiydi-da, bankdan chiqib, sharq tomon yoʻl oldi. Ikkinchi avenyuga yetib bordi va restorangacha shu yoʻldan ancha yurdi — bungacha uni birov zimdan kuzatayotibdimi yo yoʻqmi, bemalol bilib olsa boʻlardi.
Kun uncha sovuq boʻlmasa-da, izgʻirinli shamol yuzga urardi va Palmerning koʻzi yoshlana boshladi. Peshtaxtaga qaramoqchi boʻlgan odamday u mahalla oʻrtasida toʻxtadi. Bir mahalla oʻtib, bu usulni yana takrorladi.
Kun sovuq, ammo quyoshli boʻlganidan odamlar koʻchada serob edi. Ular lenchga borar yoki oʻsha yoqdan qaytar edilar, musaffo osmon, yoʻlak asfal'tining jimir-jimir yogʻdusi, oʻtib ketayotgan mashinalar oynasidan hammayoqqa tashlanayotgan quyosh shu’lalarining oʻynoqi aksidan zavqlangancha tez va shaxdam qadam tashlar; kiyimlarini hilpiratgan shamoldan zavqlanib yurib borar edilar. Palmer bunday zavqni tuymayotgan edi.
Lekin u oʻziga nisbatan ishonchsizlikni his etmoqda edi. Oʻz shubhalarini ming bir taroziga solib, ulardan xatolar topib, xulosalar chiqarib, oʻzini gʻirt ahmoq sanab va hatto jinni hisoblab, u shu narsani anglay boshlagan ediki, oʻzining asosiy fikrini tasdiqlash uchun haddan tashqari kam isbotga ega ekan. Modomiki shunday ekan, buni Berkxardtga izhor qilishning nima keragi bor? Hech boʻlmaganda birgina keskin isbot boʻlishi shart. Shunday xayollar bilan u burchakdagi telefon budkasiga kirdi va oʻz makleriga qoʻngʻiroq qildi. Ularning suhbati qisqagina boʻlsa-da, biroq Palmer uchun nimanidir oydinlashtirganday boʻldi.
Restorangacha yarim mahallalik yoʻl qolganda u ortidan hech kim kuzatmayotibdimikan degan oʻyda yana bir tekshirib oldi va hech qanday gʻayriodatiy narsa payqamadi. Shu top miyasiga uning shubhasi adolatlimi yo yoʻq, bundan qat’i nazar, oʻzimni muttahamlarcha tutayotibman, degan oʻy keldi. U restoranga ta’bi tirriq bir holda kirib keldi, oʻz stolchasini topdi-da, viski buyurdi.
Berkxardt kirib kelganida Palmer allaqachon ikkinchi stakanga oʻtib ulgurgandi. Garchi kechikkani uchun choldan gʻijinib oʻtirgan boʻlsa-da, u baribir dastlabki yengil va mazmunsiz suhbatni ochilibgina oʻtkazdi. Restoran kambargina xonada joylashgan boʻlib, “N” harfining ikkala oyogʻiga oʻxshash ikkita xonaga ajratilgandi. Qachonlardir ilgari devorlarga manavi yerda yuztacha odamning kulgili basharalari chizib tashlangandi. Suvratlar tagidagi aji-buji imzolar ulardan birontasining kimligini bilishga xalal bermasdi. Asl qahramonlari kimligidan bexabar Palmer suvratlarning kimligini bilish uchun N'yu-York ahli boʻlish kerak deb behuda taxmin qilmoqda edi.
— ... Biqin goʻshtiga gap yoʻq, — der edi bu orada Berkxardt.
— Bu joy haqida menga Garri Elder aytgandi, — izoh berdi Palmer. — Men sizni bu yerda boʻlgansiz deb oʻylovdim.
— Bu yerda-ya? Bu yerda hech ham boʻlmaganman ilgari, — Berkxardt goʻshtdan katta boʻlak kesib oldi-da, sanchqi bilan uni ikki bukladi va likobchadagi tiniq qizil sharbatga botirib olib, yeya boshladi. — Oʻ-oʻ, mazaligini qarang.
Berkxardt tez-tez chaynab, tez-tez yutar edi. Soʻng sanchqini qoʻydi-da, Palmerga qaradi. Uning mitti toʻgʻnogʻich boshi sanchib qoʻyilgandek qorachiqli och moviy koʻzlari hozir kattalashganday tuyulib ketdi. Mana, nechanchi martaki, oʻyladi Palmer, qiziq, nima uchundir Berkxardt har doim charaqlagan quyosh va qattiq shamolga betkay turib yurib kelayotgan odamni eslatardi.
— Boshla, Vudi. 1.30 da men shaharda boʻlishim kerak.
— Jadvalingiz shunaqa tigʻiz paytda sizni bu yerga sudrab kelganim uchun uzr soʻrayman.
— Qoʻyaver. Nimani ham yashirardik. Gapir.
Palmer endi uchinchi stakan viskini mayda-mayda hoʻplardi.
— Oldin aytganimday, bunda hech qanaqa sir-asror yoʻq deb oʻylayman, — tushuntirdi u. — Faqat miyamga kelib qoldi-da, biz har doim bir xil restoranlarda ovqatlanib oʻrganganmiz va... — U yelka qisib qoʻydi. — Men sizga oʻzimning notiqlik safarim istiqboli haqida gapirib bermoqchi edim. Men uni Mak Berns istiqboli degim keladi.
— U bilan munosabatlaringiz qanday?
— Zoʻr.
— Xursandman. — Berkxardt ovqatga ogʻzini toʻldirib gapirardi. — Bu mitti yunon bilan birga ishlab keta olish uchun sening muomala qilish qobiliyating borligini bilardim.
Palmer bir boʻlak goʻshtni indamay chaynab yedi. Soʻng:
— Livanlik bilan, — dedi. — Madomiki, siz uni shunday deb oʻylar ekansiz, jin ursin, siz uni nega yolladingiz?
— Majburlikdan. U demokratlarga kalit.
— Demokratlar butunlay omonat banklari tarafdorlari va bizlarga qarshi-ku. Ularga hech qanday kalit toʻgʻri kelmaydi.
Berkxardt boshini chayqadi-da, yaxshi chaynalmagan luqmani yutib yubordi.
— Ishonmayman bunga. Shunday boʻlganida Jo Lumis Bernsni oʻzi yollashga harakat qilmasdi.
— Bu qachon boʻlgan edi?
Berkxardt qoʻlini keng yoyib siltadi:
— Mish-mishlar qulogʻimga oʻtgan bahorda chalingandi. Jo Bernsni omonat banklari uchun yollamoqchi edi. Agar demokratlar shunchalik yakdil boʻlsalar, ularning jipslashuvlari uchun shuncha pulni isrof qilishning nima hojati bor edi? Bundan tashqari, Berns bizning reklama agentligimizda jamoatchilik bilan munosabatlar boʻyicha boʻlimni boshqaradi. Bundan ham aniqroq nima boʻlishi mumkin?
— Lumis Bernsni yollamoqchi boʻlgan deb kim aytdi sizga?
— Ahamiyati yoʻq. — Berkxardt yana bir boʻlak goʻsht kesib ogʻziga soldi-da, chaynay boshladi. — Jin ursin, buni oʻzing ham bilib olaversang boʻladi. Archi Nikos oʻshanga shama qilgandi.
Palmer oldinga engashdi-da, oʻz boshligʻiga yanada tikilibroq qaray boshladi.
— Nikos shunaqa axborotlarning ishonchli manbasi ekanmi?
— E xudoyim-ey, boʻlmasa-chi. Xuddi Gibralarday ishonchli.
— U Lumisga sizga yaqin boʻlganday yaqinmi?
— Men faqat bir narsani nazarda tutayapman, — uqdirib dedi Berkxardt. — U biron narsani xabar qilganida, bu gʻoyatda aniq boʻladi. — Berkxardt chaynashdan toʻxtadi. — Senga nima boʻldi, Vudi?
— Shunchaki qiziqish.
— Koʻnglingda boshqa gap borga oʻxshayapti. — Berkxardt asta bosh chayqab qoʻydi. — Xalqaro bank ishlari bilan shugʻullanuvchi bu arboblar taklif uchun faqat bittagina dastakni topib olishgan: kafolat. Agar ular YuBTKday katta banklarning qulogʻiga lagʻmon ila boshlasalar, oʻzlarining navbatdagi bank ishlari uchun pulni qayerdan oladilar?
— Boshqa banklar ham bor. Sugʻurta kompaniyalari ham bor, xayriya jamgʻarmalari ham bor. Mamlakatda oqilona foydalanishni kutib yotgan pullar toʻlib-toshib yotibdi.
— Vudi, qachon esing kiradi? Agar oʻzining asosiy pul manbalariga pand berib ketganida, Archi Nikosni shuncha uzoq saqlab turgan boʻlarmidi? Nima boʻlganda ham, jin ursin, sen nimaga shama qilayapsan oʻzi?
— Men sizga aytdim. Oddiy qiziquvchanlik. Nima uchun Bernsni yollaganingizga qiziqayotuvdim-da.
— Eng avvalo, uni Lumis yollab olmasligi uchun.
— Oʻzidan keyin oʻrniga qoʻyish uchunmi?
Berkxardt bosh irgʻadi.
— Koʻngling toʻldimi?
— Haddan tashqari. Umrimda birinchi marta. Quloq soling, — davom etdi Palmer. — Mening notiqlik safarimda ortiq markiz Kvinzberri1 ning qat’iy qoidalari boʻlmaydi. Men omonat banklariga qoʻlimga tushgan har qanday narsani, agar u ancha zalvorli boʻlsa, otishga tayyorman. Ammo boshlashdan oldin men sizdan qanchalik chuqur kirib borish mumkinligini aniqlashim kerak.
— Istagan chuqurlikkacha kirib boraver. — Berkxardtning oqish moviy koʻzlari qisildi, tabassumdan tishlari tirjayib koʻrindi. — Oxir-oqibatda men seni har doim ishdan haydashim mumkin:
— Jumladan, — davom etdi Palmer goʻyo eshitmaganday, — direktorlaringiz va ularning departamentlari faoliyat doirasi qanchalik chuqurlikka ega oʻzi? Agar bir gʻisht tashlasam, odamlarimizdan birining boshiga borib tegishi mumkin-ku?
— Ehtimol. Menga, masalan, buning farqi yoʻq.
— Hissadorlarimizga nisbatan qanaqa? — tinib-tinchimasdi Palmer. — Direktorlarga nisbatan sizning sanksiyangizni oldim, bizning aksiyalarimizga egalik qilgan soxta bevalaru yetimlarga nisbatan qanday?
— Hech qanday muammo yoʻq.
— Sizning munosabatingiz menga yoqadi. General jang arafasida oʻz askarlariga deydi: “Ular sizga zarar yetkaza olmaydilar”. Nima boʻlganda ham aksiyalarning yirik xaltalarini kim ushlab turganini tushuntirib berganingizda yaxshi boʻlardi.
Berkxardt goʻshtini yeb tugatdi va asta-asta chaynalgancha huzur qilib oʻzini stul suyanchigʻiga tashladi.
— Buni hamma biladi, Vudi. Oʻzingni hech narsadan xabari yoʻqday qilib koʻrsatib nima qilasan?
— Sizningcha, bunga vaqtim musoida etadimi?
Berkxardt yelka uchirib qoʻydi.
— YuBTK aksiyalarini har kim ham ola biladi. Har kimning oʻz ulushi bor. Menda 90.000 aksiya bor, xuddi shunchadan Garrida ham, Kliffda ham, boshqa vitse-prezidentlarda ham bor. Oʻzaro yordamning yirik jamgʻarmalari va investitsiya banklarida ham koʻp aksiyalar bor. Men nima deyishim mumkin, Vudi? Bunday aksiyalar oʻzini munosib deb topgan har qanday odamda bor. Boshqa banklar YuBTK aksiyalarini ushlab turibdilar, sugʻurta kompaniyalari ham. Maklerlar YuBTK aksiyalarini oʻz mijozlariga sotmoqdalar, chunki mijozlar YuBTKni talab qilmoqdalar. Grestlarning jamgʻarmalari. Nafaqaxoʻrlarning jamgʻarmalari. Mubashshirlar bevalarining allaqanday dafn jamgʻarmasi 20.000 aksiyaga ega ekan. YuBTK aksiyalari haddan tashqari mustahkam. 1933 yildan buyon biz dividendlarning bitta ham toʻlovini oʻtkazib yuborganimiz yoʻq. Ikkinchi jahon urushidan keyin esa dividendlar qariyb 60 foizga oʻsdi. 1954 yilda biz hatto aksiyalarni maydalab yubordik. Agar 1945 yilda aksioner YuBTKning 100 dollarlik aksiyalariga ega boʻlsa, bugungi kunda uning mablagʻi 240 dollarni tashkil etayapti. Hamma YuBTKni sotib olmoqda. Birjada bizning aksiyalarimiz eng barqarori. Gʻishtlarni uloqtirganingda kimni moʻljalga olganingni men qayoqdan bilay? Takror aytamanki, bu haqiqatan ham bir chaqaga qimmat. Bizning mulklarimiz shu qadar kengki, bizga zarar keltirmoq uchun koʻnglingdagiday katta boʻlakni ushatib ololmaysan.
— Siz tavakkal qilish va bundan nima chiqarkin, deb qarab turish kerak demoqchimisiz?
— Boʻpti. Faraz qilaylikki, shunday. Lekin men bir narsani tushunmay turibman, bu seni nega tashvishga solmoqda? Nega aynan hozir? Nega birdaniga?
Berkxardtning koʻzlari katta-katta ochildi, bu ham bir lahzagina, qorachiqlar nurdan qisilguncha davom etdi, xolos. Palmerga bu koʻzlarda namoyishkorona takabburlikdan boshqa yana nimadir yilt etgandek boʻldi. Balki, u buni eshitdimikan yo? Berkxardt haddan ortiq qizishib ketmadimikan? Yoki Palmerning oʻzi isbotlarni qidirib, ularni aslida yoʻq joydan topmadimikan?
Javob oʻrniga Palmer likobchani surib qoʻydi, oʻzini orqaga tashladi va sigareta tutatdi.
— Coʻnggi vaqtlarda men birjadagi ahvolni kuzatdim, — yolgʻonladi u, hozirgina makleridan olgan ma’lumotlarga tayanib. — Bilasizmi, — davom etdi u, — YuBTK aksiyalari ahvoli bilan qiziqish uchun bir amallab vaqt topishga harakat qilayapman. Men har kuni sotuvga qancha aksiya kelib tushishini tekshirayapman. Asta-sekinlik bilan boʻlsa ham, ammo aktivlar muntazam oʻsib bormoqda.
— Sening koʻzlaring menikidan oʻtkirroq, — keskin ohangda javob berdi Berkxardt.
— Siz hech narsani koʻrmadingizmi?
— Men odatdagi aktiv talabi va taklifini koʻrganman, xolos. YuBTK aksiyalari boshqa aksiyalar qatori jadal sotilmoqda va sotib olinmoqda. Ammo jadallik umumiy. Bu bevosita YuBTKga daxl qilmaydi.
— Men bunga ishonmayman.
— Vudi. — Berkxardt sanchqini shunday keskin qoʻydiki, Palmer choʻchib tushdi. — Bu oʻzi, jin ursin, gapni qayoqqa burayapsan?
— Modomiki siz bu faollik risoladagiday dedingizmi, men sizning soʻzingizga ishonishim kerak.
— Ishonaver, jin ursin, — shartta dedi Berkxardt.
— Yaxshi, — yon berdi Palmer. — Keling, soʻnggi bir necha oyni olaylik. Aksiya baholari biroz tushdi. Uning birjadagi narxlari tebranib turibdi. Shunday kun va haftalar boʻladiki, YuBTK aksiyalari koʻpayib ketadi, shunday kun va haftalar boʻladiki, ular ozayib qoladi. Bu beqaror bozor. Vaqti-vaqti bilan narx koʻtarilishi kuzatiladi, chunki ularda koʻplab tajribasiz havaskorlar ishtirok etadilar. Ammo narxni tushirib oʻynaydigan chayqovchilar hamon faol va vaqtinchalik vaziyatdan oʻz manfaatlariga foydalanib qoladilar. Agar siz hisobotlarni oʻrgangan boʻlsangiz, koʻplab tarqoq bank ishlarini payqagan boʻlishingiz kerak. Men sizga aytgan haligi ikkitasini istisno qilganda yorqin tendensiyalarning yoʻqligi. Birjada nima qilinayotganidan, u yoki bu haftaning umumiy yoʻnalishi qandayligidan qat’i nazar, siz YuBTKning sotilgan aksiyalari miqdorining birmuncha ortganini albatta, koʻrasiz. Bir necha oy muqaddam kunduzgi me’yor taxminan soat uchlarga teng kelgan edi. Kecha olti mingtasi sotilgandi. Bu bitta tendensiya. Ikkinchisi — bu narx. Bir necha oy muqaddam u yetmish ikkida muqim turgan edi. Kecha, birja yopilganda, yetmish sakkiz edi.
Berkxardt qoʻllarini ikki tomonga yoydi.
— Men senga hozirgina aytdim, bizlar — birjaning asosiy ustunimiz, deb. Oʻzing ayt-chi, nima uchun bizning aksiyalarimiz shunchalik koʻp jamgʻarmalarning portfellarida bor? Agar jiladigan boʻlsak, yuqoriga qarab jilamiz. Asta-sekinu ammo bir tekis jilamiz. Endi bunaqa safsatalaringga balo bormi? Undan koʻra muddaoga oʻtib qoʻya qol.
Palmer lablarini qimtidi.
— Meni gapdan chalgʻitishga urinmang, — sovuq ohangda dedi u. — Bu qoʻlingizdan kelmaydi.
Berkxardt unga uzoq qarab qoldi. Soʻng YuBTK Prezidentining yuzida qandaydir oʻzgarish yuz berdi. Koʻzlari atrofidagi qoramtir ajinlar chuqurlashdi. Palmer suhbatdoshining qansharidagi tomirlar boʻrtganini, pastki jagʻi oldinga turtib chiqqanini payqadi.
— Gapir, — dedi Berkxardt muzdek sovuq ohangda. — Davom et. Gapir.
— Men aytadiganimni aytib boʻldim, endi navbat sizga.
— Mening nima deyishimni istaysan? — soʻradi Berkxardt. Endi uning ovozida boʻgʻiq shikoyat ohangi bor edi. — Sen haqsan deyishim kerakmi? Ha, ehtimol, sen haqdirsan.
— Unda tushuntirib bering, bu nimani anglatadi? — iltimos qildi Palmer.
¬— Agar bilganimda... — Berkxardt xoʻrsinigʻini bosdi. — Boʻpti. Men buni uch haftacha ilgari payqagan edim. Sen ham, aftidan, payqagan koʻrinasan, men oldingi oylarni tekshirib chiqdim va bu ancha vaqtdan beri sodir boʻlib kelayotganini koʻrdim. Men tushuntirib bersin deb darhol Kliffni chaqirdim. U bunday ishlardan doim xabardor boʻlib turishi va u biron narsani sezgan zahoti menga ma’lum qilishi shart. Xuddi menga oʻxshab, Kliff ham hayron edi.
— Axir bu yaxshi emas-ku. U bilishi kerak edi!
— Nazariy jihatdan shunday. Lekin u bu narsaning oddiy hol ekaniga ishonib qoʻygandi.
— Bir daqiqa siz bayon etgan keng mulohaza — bu Kliff Mergendalning izohi edimi? — oʻsmoqchiladi Palmer.
— Ozmi, koʻpmi darajada. Lekin bu unaqa bema’ni narsa emas-da.
— Albatta, — uni quvvatladi Palmer, — agar men kabi sizning ham orqa miyangizda ilgarigiday noxush sezgi qolib ketayotganini hisobga olmaganda.
Berkxardt miyigʻida kulib qoʻydi.
— Seni nima tashvishga solayapti, shuni ayt, men senga oʻz tashvishlarim haqida soʻzlab beraman.
— Birinchi bilmoqchi boʻlgan narsam shuki, nima uchun Kliffda bunday tashvish yoʻq?
— Kliffni esdan chiqar! — qoʻlini siltadi Berkxardt. — Bular ortidan sen nimani koʻrib turibsan, meni shu qiziqtiradi.
— Ehtimol, u yerda biror narsa bordir, ehtimol, u yerda aytarli hech nima yoʻqdir. Bordi-yu, mana shu nimadir bor boʻlsa, demakki, kimdir ham bor. Mantiq meni mana shu nuqtaga olib kelib qoʻydi. Bu yogʻiga menga oʻzimda yoʻq dalillar kerak. Lekin ular sizda bor.
— Menda?
— Boʻlmasa-chi, — dedi Palmer qat’iy va sipolik bilan. — Siz mana shu “kimdir”ga ism qoʻyishingiz mumkin. Juda boʻlmaganda ichidan bittasini tanlab olish uchun ismlar roʻyxatini berishingiz mumkin. Men bunday qilolmayman. Siz esa qila olasiz.
— Kimdan boshlashimni ham bilmay qoldim. — Berkxardt oʻzini stul suyanchigʻiga tashladi-da, yonidagi devorga chizilgan qizil suvratlardan biriga tikildi. Suvratda simyogʻochga tirmashib chiqayotgan, tepada oʻtirgan Jenni degan qiz tomon talpinayotgan qandaydir Charli tasvirlangan edi.
— Qoʻlingizdan kelmaydimi, — zoʻr berardi Palmer, — yoki xohishingiz yoʻqmi?
Berkxardt zimdan unga yeb qoʻyguday boʻlib qaradi. Koʻzlari chaqnadi, qansharidagi tomir boʻrtdi.
— Oʻzingni bos, Vudi. Nima deyayotganingni oʻylab koʻr, bolakay.
— Men sizni haqorat qilmoqchi emasman, — endi Palmerniki ham tutib ketdi. — Men sizga yordam bermoqchiman.
— Sendan yordam soʻramagandim, shekilli?
— Nega soʻrashlarini kutib turar ekanman?
— Sen har doimgiday sertakalluf va haqsan, oʻlay agar. — Tishining orasidan dedi Berkxardt. — Menga yordam kerak boʻlganida, oʻzim soʻrayman. Ammo qachondir yangi kelgan odam menga yordam bermoqchi boʻlsa, bilayki boshimga musibatning zoʻri tushadi. — Aftidan, oʻzini jamoatchilik joyida talab etilgandek tutishga harakat qilgancha u asta oʻrnidan turdi. — Endi quloq sol, — davom etdi u. — Ajoyib lenchni rasvo qilding. Lekin men sendan xafa boʻlmayman. Koʻp boʻlmagʻur gaplarni gapirding. Buni ham esimdan chiqaraman. Faqat bir narsani tushunishingni istardim: koʻchani kesib oʻtishda Berkxardtga hech kimning yordami kerak emas. Yetaklovchi kerak boʻlib qolganida, oʻzim chaqiraman. Hozir esa, bor, ma’ruzangni oʻqi, qolganini menga qoʻyib ber. Tushundingmi?
Palmer oʻrnidan turdi.
— Bu sizning bankingiz.
— Mana endi sen qandaydir chigal gapni aytding, — dedi boss. — Yaxshisi, buni esingdan chiqarma. — U qoʻlini uzatdi. — Gap oramizda qolsin, xafa boʻlish yoʻq, Vudi.
Palmer uning qoʻlini oldi va qoʻpol va yoʻgʻon barmoqlarning qattiq qisganini sezdi.
— Siz nima desangiz — shu.
— Boʻpti, — dedi boss. — Shoshmasak boʻlmaydi. Sen bilan keyin gaplashamiz. Yoki ertaga. — U qoʻlini siltab qoʻydi, garderobdagi kiyim ilgichdan pal'tosini oldi va restorandan chiqib ketayotib hayron qarab turgan qizga 25 sent tashlab ketdi.
Palmer derazaga qaragancha ancha turib qoldi. Koʻchadan Berkxardtning chorpahil qomatini, pal'tosini kiyayotganini naridan-beri koʻrdi. U kimgadir qoʻl siltab qoʻydi. Soʻng Palmer bossning transportdan ilgarilab koʻchani kesib oʻtganini, narigi tomonda turgan oʻzining “rolls”i tomon yoʻl olganini koʻrdi. Berkxardt mashinaga chaqqon oʻtirdi, eshikni yopdi va yelib ketdi. Palmer oʻzicha to Berkxardt uning qoʻlini qisib xayrlashganidan hozir gʻoyib boʻlganiga qadar taxminan 30 soniyacha oʻtgandir-ov deb chama qildi.
Shiddatli. Qaysar. Oʻziga ishongan. Kuydi-pishdi.
Shu bilan birga, dilidan oʻtkazdi Palmer, birjadagi YuBTK aksiyalari nima boʻlayotganini kimdir sezib qolganidan xabar topib, oyogʻi kuygan tovuqday pitillab ham qoldi.
Ofitsiantni qidirib, Palmer u yoq-bu yoqqa alangladi. U yoʻq edi. Palmer oʻtirdi, yana chekdi va sigareta uchiga tikildi. Hech kimning yordamiga muhtoj boʻlmagan qaysar va besoʻnaqay chollar uning me’dasiga tega boshlagandi. Ilgarilari bunday hollarda u har doim otasiga yon berardi va bahsli oʻrinlarga boshqa qaytmasdi. Lekin bu ilgari shunday edi, hozir esa — boshqa zamon. Bu gal u boshlagan ishini tashlamoqchi emas.

Oʻttiz Uchinchi Bob
Palmer oteldagilar kutubxona deb ataydigan choqqina bir xonada oʻtirardi. Bolalarning uxlaganiga ham bir soatlar boʻlib qolgandi. Olti xonali kvartiraning allaqaysi bir chekkasida xotinining nimalar bilandir kuymanib yurgani qulogʻiga chalindi. Hozir “kutubxona” boʻm-boʻsh edi. N'yu-Yorkka koʻchib oʻtishlarida Edis Chikagoda saqlagani qoldirishga koʻnmagan sonsiz suvratlaru kitoblarga toʻla qutilar gʻoyib boʻlgan. Bugun kunduzi, hoynahoy, yukchilar kelgan va Palmerlarning bor bud-shudini kvartiradan olib ketgan. Faqat almashtirilgan toza choyshabu yostiqpoʻshlargina qolgandi. Edis bilan otel oqsochi barcha kastyumlar, koʻylaklar, mayda-chuyda kiyim-kechaklarni plastik jomadonlarga joylashdi, shkaf va yozuv stoli tortmasida ertangi kunga asqotishi mumkin boʻlgan narsalarnigina qoldirishdi. Oteldagilar “mutolaa chirogʻi” deb ataydigan chiroqning xira yogʻdusida oʻtirib, Palmer ertangi kunga xotini qaysi kostyumni tayyorlab qoʻygani ustida bosh qotirardi.
U, albatta, Chikagodan N'yu-Yorkka, endi esa oteldan ularning yangi uyga koʻchib oʻtishlarida tashabbus koʻrsatgan Edisdan minnatdor. Uyni epaqaga keltirish esa uning sira-sira qoʻlidan kelmasligi aniq edi. Shuncha ishlarni Edisdek qoyilmaqom qilib uddalash har qanday ayolning qoʻlidan kelavermasligini ham tushunardi Palmer.
Soʻng uning fikrlari asta yoʻnalishini oʻzgartirdi-da, oʻzining gunoh va xatolari haqida oʻylay boshladi.
Uning oʻzi, deylik, mana, bir oy boʻldiki, qurilishda qorasini koʻrsatgani yoʻq. Aylantirib kelganda, u uyni bor-yoʻgʻi ikki martagina koʻrgan: Edis bilan ular uyni sotib olishga qaror qilgan kuni va ikkinchi gal ichki devorchalarni qurib boʻlishgan kuni. Boshqacha aytganda, — dedi u oʻziga-oʻzi, — qurilish ishlari boshlab yuborilgandan keyin u uyga mutlaqo e’tibor bermay qoʻygandi. Agar Edisning chizmalari bilan apil-tapil tanishib chiqqanini hisobga olmasa, u yoqda nima qurilayapti yoki qanday koʻrinishga ega va unga yoqadimi, yoʻqmi — hech baloni bilmas edi.
Mana shuning oʻzi, endi bilishicha, uyga nisbatan loqaydlik va hatto Edisga nisbatan shafqatsizlikdir.
Darvoqe, Edis hech buni uning yuziga solmasdi. Asosiy ishlar qilib boʻlingan soʻnggi bir necha haftada hali talay ishlar qarab yotardi, masalan, oshxonadagi plintus yongʻoq yogʻochidan boʻlsinmi yo tik yogʻochidanmi? Oqshomlari eridan uning xohishini aniqlab olish uchun Edisning vaqti bemalol boʻlardi: ha, katta mehmonxona boʻlmaning poli sidirgʻasiga dub taxtalardan boʻlgani ma’qul. Qoplamalar fabrika matosidan emas, qoʻlda toʻqilganidan boʻlsin. Oshxonadagi esa zarang yaprogʻi shaklidagi plastikdan qoplansin; bolalar xonasiga esa hech qanaqangi vinil-asbes taxtachalari ketmaydi (yalang oyoqlar uchun juda sovuqlik qiladi, yaxshisi, eman yogʻochidan boʻlsin). Liftning oʻzi ochilar eshiklari uchun oʻn soniya ochiq turish yetarlimi? Yetarli. Ha.
Kutubxonada oʻtirar ekan, Palmer, mana, ikki oydirki, Edis oddiy pudratchi, chizmakash-ixtirochilik ishini, shuningdek, me’mor ishining bir qismini oʻz zimmasiga olgani haqida fikr yuritar edi. Bular barchasi uchun men undan minnatdor boʻlishim kerak, deb oʻy surardi Palmer.
Biroq, astoydil oʻylab koʻrsa, aslida u xotinidan minnatdor emas ekan, balki shunday tuygʻuning joizligini e’tirof etar ekan, xolos. U endi tan berdiki, Edis boshidan suv oʻgirib ichsa arziydigan xotin, tamom.
Shunday xayollar bilan Palmer zaif nurdan koʻzini xiyol qisgancha yana hujjatlarni oʻqishga tutindi. Uning oldida xromli qisqichlar qadalgan va koʻk jildga solingan taxlam-taxlam qogʻozlar yotardi. Birmuncha muddat Palmer ularni varaqladi, biroq keyin uning xayoli yana chalgʻib keta boshladi. Soʻngsiz ismlar va manzillar silsilasida qandaydir umidsizlik bor edi. Berkxardt haq: uncha-muncha qoʻr-quti bor odamlar koʻproq YuBTK aksiyalarini sotib olmoqda. Hozir Palmerning qoʻlidagi aksionerlar roʻyxati manavi yerda yarim kilocha keladi.
Aniqrogʻi, bu yerda bitta qilib qistirilgan ikkita roʻyxat bor edi. Biri olti oy burungi ahvolni batafsil izohlab turardi. Ikkinchisi hozirgi vaqtni aks ettirardi — bu, albatta, Garri Elder qanchalik ulgurganiga qarab belgilanadi, ya’ni nari borganda oʻttiz kun avvalgi muddatni qamrab olgan.
Birjada gʻayrioddiy faollik boshlanganda Palmer buning sababini anglab yetdi — har kuni aylanmada YuBTKning tobora koʻproq aksiyalari miqdori boʻlar edi. Aksiyalarning bir qancha yirik egalardan koʻplab mayda egalarga tabiiy oʻtishi sodir boʻlmoqda deb taxmin qilish mumkin edi. Deylik, oʻn minglab aksiyalarning egasi, qandaydir oʻzaro yordam jamgʻarmasi yilning soʻnggi choragida oʻz portfeli yukini birmuncha yengillatishga qaror qila oladi. Bu minglar oxir-oqibatda bir necha yuz xususiy xaridorlarga yoʻl topishi mumkin. Bunday taxminda goʻyo mantiq borga oʻxshaydi. Biroq roʻyxatlarni taqqoslab chiqib, Palmer koʻrdiki, soʻnggi olti oyda aksiyalarning koʻpi aksionerlarning oz miqdori qoʻlida ekan. Bu kutilmagan hol edi.
U “uh-h” deb qoʻydi va ogʻir qogʻozlar bogʻlamini tizzasiga tushirib yubordi. Soʻnggi yarim soatni u eski roʻyxatda uchramagan ismlarni yangi roʻyxatga qayd etib qoʻyishga sarfladi. U ahvolni bor-boʻyicha aniq koʻz oldiga keltira olardi: yarim yil ichida YuBTKning yaqin 200 ming aksiyasi sotuv yoʻli bilan uch ming odamdan taxminan 25 nafar odamga oʻtgan. U bu yigirma besh nafar yangi odamdan bittasini ham bilmasdi va ularda hech qanday ma’lum tendensiyani koʻzda tutmasdi. Hatto ularning manzillari ham deyarli butun mamlakat boʻylab sochib yuborilgandi.
Palmer esnadi va koʻzlarini yumdi. Qulogʻiga Edisning xonalardan biridagi shaxdam odimlari chalindi.
Edis. Palmer uyqusiragancha qachondir ishi uchun xotinini maqtaganini eslashga harakat qilib, ikki oy orqaga qaytishga urinib koʻrdi. Shunga oʻxshagan biron ogʻiz gapni unga gapirganmikan hech? Nima degandi? U yoki bu bahona bilan sof shartli manfaat ifodasidan tashqari umuman biron-bir tanbeh qilganmi? Mana bu katta qurilish borasida qachondir oʻz fikrini xotiniga bayon qilganmi? Aslida savol va javoblardan tashqari umuman biron gap gapirganmi?
Uyqu qochdi. Palmer oʻrnidan turdi va aksionerlar roʻyxatini stulga qoʻydi. Xotinini izlab, xonama-xona yura boshladi. Uni oshxonadan topdi. Edis ochiq muzlatgichga tikilib qarab turardi. Pastdan tushib turgan yogʻduda uning ingichka yuzi, choʻzinchoq, uchli iyagi yanada yaqqolroq koʻzga tashlanardi. Pardozsiz, yengi kalta keng oq bluzka va xokiyrang shim kiygan Edis, bankirning xotiniga ham oʻxshamasdi, oʻyladi Palmer. U nigohini xotini shimning uzun chizigʻidan yuqoriga, bolalarcha sonidan olib oʻtib, qora charm kamar taqqan beliga koʻtardi.
— Muzxonaga hech qanday tajovuz oʻtkazilmasin, — hazillashdi Palmer.
Xotini burilib qaradi.
— Azizim, — dedi u, — keksayganingni oʻzing bildirib qoʻyayapsan. Rostdanam bu “muzxona”-ku! — U muzlatkichdan nimanidir sugʻurib olgani engashdi va Palmer hatto shu holatida ham xotinining dumbalari yassi, kesimsiz ekanini koʻrdi. — Buzilmaydigan narsalar boʻlsa, bugunoq oʻrab-chirmab qoʻya qolsam deb oʻylayotuvdim.
— Qolgan buyumlarga qachon kelishadi?
— Ertaga ertalab, sen bilan bolalar ketishgandan besh daqiqa oʻtib.
— Hammasi shunga hisob-kitob qilinganmi?
— Hali bu holva, — dedi xotini gavdasini rostlarkan. — Mana, kunduzgi ishlar soniyama-soniya haqiqatan ham hayratomuz darajada hisob-kitob qilingan. Bolalar xonasi soat uchga tayyor boʻlishi kerak. Biznikilar sabr qilib turishadi.
— Oʻzing bolalardan ortmasang ham kerak.
— Turgan gap. — U yarim burildi, lekin eriga qaramadi. Muzlatgich ichidan chiqib turgan nurda uning qomati maftunkor aks etib turardi — moʻ’jazgina siynalari doʻppaygan, qorni shu qadar yassiki, belidagi kamar toʻgʻasi ortiqcha buyumday koʻrinib qolgan.
— Boshqalarning ishlashlarini tomosha qilamiz deb oyoq ostida oʻralashib yurishlarini xohlamayman — busiz ham ular deyarli hech narsa qilishmayapti, — qoʻshimcha qildi Palmer.
— Ular band boʻlishadi. — Xotini jimib qoldi. — Ertaga soat nechada kutay seni?
— Soat... —Palmer ham jimib qoldi. — Anigʻini bilmayman. Agar istasang, ertaroq kelishim mumkin, bir amallab.
— Bir amallab kelsang, yaxshi boʻlardi, harqalay.
Palmer bosh irgʻadi va shu zahoti xotini uning harakatini payqay olmasligini angladi, chunki u hamon unga qaramayotgan edi.
— Menga biron-bir maxsus topshiriq bormi?
— Bilasan-ku, ertaga ertalab missis Keyj keladi.
— Ertaga keladimi?
— Soat 12 da u Aydluayldda boʻlishi kerak. Men unga toʻgʻri uyga taksi ol deb aytdim. Agar uchalamiz oqshomni shunga bagʻishlasak, kitoblarni taxlar, suvratlarni osar va koʻrimli boʻlishi uchun turli uslubdagi mebelni joylashtirar edik.
Palmer asta oh tortib qoʻydi:
— Butun oqshom suvratlarni osish. Zoʻr-ku.
— Osmaymiz. Nahotki osish ustasi boʻlmagan odamga men bu ishni shundoq ishonib topshirib qoʻyaversam.
— Sening mutaxassislarcha ishlab chiqqan rejang barcha san’at asarlarini osishni koʻzda tutmaganmi hali? — soʻradi Palmer. Gapini oxiriga yetkazmayoq u soʻzlaridagi oshkora sarkashlikni oʻzi ham aniq his etdi. — Aytmoqchi edimki, — shoshib gapini toʻgʻriladi Palmer, — shift chiroqlari nahotki oʻrnatilmagan boʻlsa?
Bu gal ayol burilib unga qaradi. Yorugʻ uning orqasidan tushib turgani bois, Palmer xotinining yuzidagi ifodani oʻqib ololmayotgandi.
— Vuds, — xotirjam ohangda dedi Edis, — chiroqlar koʻchma, ularni istagan vaqtda istagan joyga toʻgʻrilasa boʻlaveradi.
— Men, men unday...
— Hechqisi yoʻq, — uning soʻzini boʻldi xotini. Qandaydir chorasiz harakatni boshlab, ayolning qoʻllari yuqoriga koʻtarildi va oʻsha zahoti qotib qoldi. — Hechqisi yoʻq. — Edis orqasi bilan unga oʻgirildi va tagʻin muzlatkichga tikildi. — Lekin iltimos, uyga tushlikka kelishga harakat qil. Bu bizning yangi uyimizdagi birinchi tushligimiz boʻladi.
— Albatta.
Yana biron narsa aytar deb oʻylab, Palmer kutib turdi. Lekin xotini jim edi. Shunda Palmer bironta joʻyali gap topib, suhbatlariga koʻngilli xotima yasashni oʻylay boshladi. Xotiniga qarab turib, u birdaniga Edisning qattiq jahli chiqqanini angladi, aks holda uning muzlatkich eshigini bu taxlit uzoq ochiq tutib turishini boshqa nima bilan izohlash mumkin? Edisning bilmagan narsasi yoʻq desa boʻlardi; onasi va oqsoch xotindan ham u odatdagi, Uellesli kollejidan ham odatdagi bilim va uquvlarni olgan edi. Biroq Palmer uning oʻziga xos va mos boʻlmagan ma’lumotlarni qayerdan olganligini bilolmay boshi qotgani-qotgan edi. Edis, masalan, elektrga oid haddan tashqari koʻp narsalarni bilardi. Oʻziga tanish boʻlgan ayollar ichida elektr pechkasi, changyutkich va torsherni bitta rozetkaga tiqib boʻlmasligini, aks holda qisqa tutashuv roʻy berishini birgina u bilar edi. Muzlatkichda haroratning muayyan darajasini tiklash uchun qancha vaqt ketishini ham bilardi. Shunday boʻlishiga qaramay, mana, necha daqiqadirki, muzlatkich hamon ochiq turardi.
— Borib ishimni tugatib qoʻyay, — dedi Palmer.
— Yaxshi. — Xotini soatiga qaradi. — Birozdan keyin yotsak ham boʻladi.
— Men tezroq boʻlishga harakat qilaman.
— Durust.
Palmer burildi-da, bu yerga nega kelganini eslab, toʻxtadi.
— Menga qara, — asta dedi u, — sen rosa charchagan boʻlishing kerak. Hozir borib yotsang nima qilibdi?
— Hozir yotaman.
— Oxirgi ikki oy rostdanam ogʻir boʻldi.
Yupqa oq bluzka ostidan Palmer salqi taqilgan kamar uzra uning belini koʻrdi. Goʻyo umurtqasi bir xil holatda mahkamlanib qoʻyganday Edis qiyshiq harakat bilan xiyol oʻgirildi.
— Ha, — bosiq ohangda javob berdi u pastga, yerga qaraganicha.
— Men sening rejang va sening rahbarliging ostida nimalar qilingan boʻlsa, hammasini nazarda tutayapman, — davom etdi Palmer. — Bu katta ish edi. Hammasi deyarli oxiriga yetib, sening qanchalik baxtiyor ekaningni tasavvur qilayapman.
— Ha.
— Bu yoqqa qara, men... — Palmer jim boʻlib qoldi va xotini koʻrmayotganidan xursand boʻlib, pastki labini yalab qoʻydi. — Men ilgari sira aytmagandim. Ammo hammasi uchun sendan juda-juda minnatdorman.
Ayol bosh irgʻab qoʻydi. Uning nigohi hamon yerda edi.
— Men buni bilaman, — dedi nihoyat u.
— Buni qayerdan bilishingga aqlim yetmaydi, — dedi er yarim hazil tariqasida gapirishga urinib, — axir oʻz minnatdorligimni izhor etishga juda noʻnoqman-da.
Edis boshini chayqab qoʻydi:
— Bunday emas. Faqat sen mantiqan fikrlovchi odamsan. Har qanday mantiqan fikrlovchi odam esa sen nimani koʻrsang shuni koʻrib turadi. Va minnatdorlikni ham... — Ayol jim boʻlib qoldi. Palmer uning lablari bir lahzada unsiz qimirlaganini koʻrdi, — his qiladi, — gapini tugatdi Edis.
— Men his qilaman, juda chuqur minnatdorlik tuygʻusini his qilaman va men... — oʻz fikrini soʻzlarsiz ifoda etishga harakat qilib, u qoʻlini siltab qoʻydi.
— Va bu moddani oʻz hisobotingga kiritmoqchi boʻlgansan, — dedi ayol eri uchun.
— Taxminan shunday.
Edisning nigohi yuqoriga va biroz chetga, Palmerning yuziga sirpanib bordi.
— Hisobot berish sen uchun juda ham muhim, Vuds. Bankir uchun bu eng asosiy narsa, shunday emasmi?
— Qaysidir darajada, ha.
— Hisobot, — takrorladi xotini unga qarashda davom etarkan, — bu, aslida, yakun chiqarish. Men, haligi... yillik balansni nazarda tutayapman. Sizlarda buni nima deydi? Yakuniy chiziqmi?
— Yakuniy chiziq. Ha.
— Yakuniy chiziqdan tashqari deyarli hech qanday ahamiyatga ega emas, — xotini shu qadar past ovozda gapirar ediki, yaxshiroq eshitish uchun Palmer hatto engashishga majbur boʻldi. — U ishga xotima yasaydi. Bungacha hamma narsa boʻlishi mumkin: yaxshi ham, yomon ham, ajoyibi ham, azob-uqubati ham — har qanaqasi. Yakuniy chiziq qora siyohda tortildimi, demak hammasi joyida.
— Ana, xolos... — Palmer hissiyotining birmuncha muddat havoda osilib turishiga izn berdi, chunki garchi xotinining adovatini yaqqol his etib turgan boʻlsa-da, uning nimaga shama qilayotgani tagiga yetolmayotgandi. — Men hech qachon debet va kreditni bu qadar zavq bilan izohlashganini eshitmaganman, ammo sen haqsan deb qoʻrqaman. Yakuniy chiziq — faqat shu ahamiyatga ega.
— Bundan ham muhimrogʻi shundaki, u kreditni koʻrsatib tursa.
— Ha.
Xotini bosh irgʻab qoʻydi:
— Yaxshi. Sen qora yakuniy chiziq tortding, azizim. Omading bor ekan.
— Edis. — Palmer xotinining gavdasi rostlanganini va oʻzini yaqinlashib kelayotgan hujumdan saqlashga chogʻlayotgandek yana ham tarang tortilganini koʻrdi. — Men senga nimani his qilayotganimni aytmoqchi edim, xolos.
— Aytding ham.
— Xoʻsh?
— Rahmat, azizim. — Ayol yana yerga tikildi. — Jiddiy aytayapman. Rahmat.
— Sen menga rahmat aytma, men aytishim kerak senga.
Xotini qisqa, keskin kulib qoʻydi:
— Alfons va Gaston joʻmardlarcha bir-birini hurmat qilganlaridaymi?
— Tagʻin meni keksaligingni bildirib qoʻyayapsan deysan-a.
Ayoldagi taranglik yoʻqolganday boʻldi va u eriga burildi. Palmerga hatto xotini chehrasida tabassum jilva qilganday tuyuldi.
— Bizlar nimadan iztirob chekishimizni topmoqchi boʻlgandim, xolos, — dedi Edis. — N'yu-York kasalligidan ekan. Alomatlari — boshqalar bilan munosabatning mutlaqo yoʻqligi. Sababi esa — qattiq toliqish.
— Ehtimol, sen haqdirsan.
— Lekin indin, — davom etdi xotini, — yoki hech boʻlmaganda, haftaning oxirida, batamom oʻrnashib olganimizdan keyin, men dam olmoqchiman. Shunchaki dam. Sen-chi?
— Hozircha yoʻq. Ma’ruzali kichikroq safarim qarab turibdi.
— Uh!
— Olbanidagi qonun chiqaruvchi yigʻilish majlislarining tanaffusigacha yana shunaqa safarlar bor.
— Qaysisi qachon boʻladi?
— Martmi. Aprelmi. Anigʻini bilmayman.
— Azizim, bu toʻrt oydan koʻproqqa choʻziladigan koʻrinadi-ku.
— Iloj qancha...
Ayol jimgina turaverdi, soʻng qoshini chimirdi, orqaga choʻzildi-da, muzlatkich eshigini yopdi.
— Uzr, — dedi u shu zahoti. — Balki, yakshanba va bayram kunlari biroz dam olarsan?
— Xudo xohlasa.
— Durust. Ishingni tugat-da, uxlagani kel.
Palmer jilmayishga harakat qildi:
— Boʻpti, birozdan keyin koʻrishamiz.
— Judayam hayallama.
Palmer kutubxonaga qaytdi va yana oʻrindiqqa choʻkdi. Qiziq, xotini ataylab keskinlik yaratdi-da, keyin oʻzi uni yumshatdi, goʻyo u eriga gʻanim emas, balki uning tarafida — ittifoqdoshday.
Palmer YuBTK aksionerlari roʻyxatini varaqlay boshladi va oʻzi qandaydir hisob-kitoblar qilgan shaldiroq qogʻozga yetib keldi. Hech boʻlmaganda, deb oʻyladi Palmer, oʻz minnatdorligimni qayd etib qoʻydim-ku. Biroq bu minnatdorlikni qabul qilgan xotinining shamasi uni bir pulga chiqarmoqda edi.
U oʻrindiqqa joylashibroq oʻtirib oldi-da, sahifa raqamlarini koʻchira boshladi. Ertaga ertalab u kotibasini YuBTK aksiyalarining soʻnggi yigirma beshtasi ism-sharifi va manzillarini qayta yozishga majbur qiladi. Biroq bu ishni unga topshirib qoʻyib, bu haqda Berkxardt voqif boʻlmasligiga ishonish mumkinmikan?
Palmer bankdagi biron-bir kishiga, albatta, Virjiniya Kleridan boshqa, ishonib boʻlmasligini tushunardi.
U Edisning muzlatkichni yana ochganini eshitdi. Palmer qogʻozlardan bosh koʻtardi va kutilmagan zoʻriqishni his etgan qandaydir noma’lum narsaga shay boʻlgan holda atrofidagi zulmatga tikildi. Mana shu keskin muntazirlikda u uzoq oʻtirdi. Ammo nima ekanligidan qat’i nazar, oʻsha narsa kelmadi. Hozircha.

Oʻttiz Toʻrtinchi Bob
Palmer Gʻarbiy Qirq beshinchi koʻchadagi baliq restoranining toʻrida toʻrt kishilik stolda oʻtirardi. U soatiga qaradi, soʻng farqini bilish uchun devordagi soatga qaradi. Unisi ham, bunisi ham kunduzgi birni koʻrsatib turardi, bu esa Mak Berns va uning mehmoni, gazeta muxbiri, yarim soat kechikayotganini bildirardi.
Palmer ofitsiantning qoʻshni stolda oʻtirgan ikkala kishiga viqor bilan qogʻoz oshxoʻrak — salfetka taqishini kuzatdi. Ularga hozirgina lench uchun haddan tashqari ulugʻlik qiladigan omar baligʻi tortilgandi. Bor-yoʻgʻi oʻn besh daqiqa muqaddam bu baliqlar tirik edi va ofitsiant ularni buyurtmachilarga koʻrsatgani olib kelganida, baliqning panjalari jon talvasasida titrab turgandi. Endi esa harakatsiz qizil omarlar turli-tuman oʻlim qurollari hamlasiga duchor boʻlgandi.
AQSh Oʻrta Gʻarbining koʻpgina aholisi kabi Palmer ham dengiz tubi jonivorlaridan tayyorlangan taomni xush koʻrmasdi. Chigʻanogʻi boʻlgan har qanday jonivorga uning tob-toqati yoʻq edi. Omarlar, krevetkalar va krablar unga jahannamdan chiqqan ulkan hasharotlarga oʻxshab koʻrinardi. Chigʻanoqning bir pallasida tortiladigan ustritsa va mollyuskalar unga kuydirib pishirilgan shilliqqurtning oʻzidek tuyulardi. Bundan tashqari, Oʻrta Gʻarbning koʻpgina aholisi kabi, u bir narsaga sira koʻnikolmayotgandi, ya’ni N'yu-Yorkda koʻrishuvga belgilangan vaqtdan juda ham nisbiy darajada foydalanadilar, ayniqsa koʻrishuvda jamoatchilik faoliyatining, deylik, lench kabi turi koʻzda tutilganda. Soat 8 ga moʻljallangan uchrashuv hech qachon toʻqqizdan oldin boshlanmasdi. Soat 12.30 ga tayinlangan lench esa, oʻziga oʻzi derdi Palmer, soat birdan keyingi har qanday vaqtni bildiraveradi.
Shu asnoda uning koʻzi qandaydir erkak hamrohligida restoranga uchib kirgan Virjiniya Kleriga tushdi. Juvon tezgina ichkariga koʻz yugurtirdi va Palmerni koʻrib, uning stoli tomon oshiqdi.
— Uzr, kechikib qoldik, — dedi u nafasini bazoʻr rostlagancha. — Mak menga oʻn besh daqiqa oldin qoʻngʻiroq qilib, kelolmasligini aytdi. Shuning uchun “Star”ga chopdim-da, Jorjni oʻzim olib keldim, — Jorjni koʻrsatish uchun u bir chetga oʻtdi.
Palmer oʻrnidan turdi.
— Mister Mollettmisiz? — dedi u qoʻlini uzatib.
Jorj Mollett Palmerning qoʻlini olib, uni qattiq va betakalluflarcha qisdi. U atrofga koʻz yugurtirdi, pal'tosini yechdi va oʻtirishidan oldin uni stulga ildi.
Mollett koʻrinishi yosh bir kishi edi — qirqlarda boʻlsa kerak, oʻyladi Palmer. Boʻyi oʻrtacha, chorpahildan kelgan, boshi dum-dumaloq. Yuzi notabiiy darajada qizil. Oʻzi shunaqami yo dekabr sovugʻi natijasimi, Palmer tushunolmadi. Mollettning koʻzlari xuddi Berkxardtga oʻxshab oqishtob moviy rangda boʻlib, oʻynab turardi, shu bilan birga sinchkov ham edi. Aftidan, narsadan narsaga koʻchganida ular qisqa, oʻtli nigohlar bilan tasavvurlarni qamrab olayotganday boʻlardi. Xoh Virjiniyaning stolidagi qovushtirilgan qoʻllari boʻlsin, xoh tuzdon yoki qoʻshni stolda omarxoʻrlik qilgan, koʻkraklariga oshxoʻrak taqqan odamlar boʻlsin va hattoki Palmer koʻylagining yoqasi boʻlsin — hech bir narsa bu oʻziga xos koʻzlar hamlasidan chetdan qolmayotganini Palmer payqadi. Koʻzlaridagi bu sinchkovlik, Palmerning fikricha, Mollettning aniq bir shaklga ega boʻlmagan, koʻproq ildizpiyozga oʻxshab ketadigan burniga sira hamohang emasdi. Bu noyob burun sinchkov koʻzlarni xaspoʻshlab turish uchun maxsus yaratilgan, deb oʻyladi Palmer. Mehmonning ogʻzi kichkina, lablari doʻrdoqqina edi. Oʻsha ogʻizni ochib, Mollett chiyildoqgina dadil ovozda soʻradi:
— Nima ichamiz biz?
Palmer kulib yubordi va ofitsiantga qoʻl siltadi.
— Bemavrid sovuqni qarang-a, — dedi u. — Bironta antifriz buyuraylik boʻlmasa, xoʻpmi?
— Viski. Har qanaqasi. — Mollett Virjiniyaga oʻgirildi: — Mak juftakni rostlatdi-da, a? Xuddi oʻylaganiday boʻlib chiqdi, men bilan nonushta qilishga uning beti chidarmidi.
— Nimaga unday deysiz?
Yoqimsiz hidni haydaganday, Mollett qoʻlini sermadi.
— Oʻtgan hafta bu yigitcha yolgʻon birja ma’lumotlari bilan meni yomon tuzladi. — U oldinga engashdi, tirsaklarini stolga qoʻydi, ovozini pasaytirdi: — Jinnining ham xayoliga kelmaydigan gaplar. Emishki, dividendlar oshishi e’lon qilinarmish, aksiyalar qoʻlma-qoʻl boʻlib ketarmish. Emishki, ikki hafta ichida daromadlar ikki baravar koʻpayarmish. Halizamon 80 million dollarga hukumat shartnomasi e’lon qilinarmish va shunga oʻxshagan safsatalar. Eshitib, soching tikka boʻldi.
— Sen sotib olmagandirsan? — soʻradi Virjiniya.
Mollett boshini chayqadi va jilmaydi:
— Azizam, agar men umuman qachondir aksiya sotib oladigan boʻlsam, har qanday odamdan maslahat soʻrasam ham Mak Bernsdan soʻramasman. U buni gazetamizda yozib chiqishimga umid qilgandi. Maqola esa aksiyalar narxini koʻtarish uchun kerak edi. Oddiy oʻyin. Bundan kulgili narsa boʻlmasa kerak. — U basharasini burishtirdi.
— Bunaqasi hech qachon boʻlmagan, — juda jiddiy ohangda dedi Virjiniya, — N'yu-York jurnalizmi tarixida uchramagan voqea.
— Hah! Ammo biz “Star”doshlar bunaqa voqealarga ilakishmaslikka harakat qilamiz.
— Boshqa gazetalardagi ucharlar shunaqa narsalar bilan shugʻullanadilar, toʻgʻrimi, Jorj?
Jorj juvonga qovogʻi ostidan qarab qoʻydi-da, Palmerga yuzlandi:
— Siz ajabtovur bir narsaga ega boʻldingiz. U bankni egallamasdan qoʻymaydi.
Palmer ofitsiantga ichimliklar buyurdi.
— Kimdir baribir shuni qiladi, — dedi u. Mollettning koʻzlari birdaniga dum-dumaloq boʻlib qoldi va Palmerga tikildi:
— Tushunmadim.
Palmer boshini chayqadi va Virjiniyaga murojaat qildi:
— Mak nima deb ta’riflagandi? Qoʻrqoqlikmi?
— Soat birda u Olbaniga uchib ketayapti.
— Makning boʻlgani shu, — tasdiqladi Mollett. — Aerodromga yetib olish, ikki motorli shaloq mashinada uchish, keyin esa aerodromdan shahar markaziga yetib olish uchun ketadigan vaqtiga, oʻsha yoqqa poyezdda ham yetib olsa boʻlardi-ku. Lekin Mak oʻlaqolsa bunday qilmaydi.
— Tezlikning oʻzi, — dedi Palmer, — goho tezlik haqidagi xayolchalik boʻlmaydi.
— Xayol esa, — qoʻshimcha qildi Mollett, — agar siz Mak Berns boʻlsangiz, voqelikdan koʻra ancha muhimroq.
Oraga chuqur sukunat choʻkdi. Sukunatga gʻarq boʻlib ketayotganini his qilgan Palmer dedi:
— Qiziq, modomiki siz Mak haqida shunday fikrda ekansiz, u siz bilan bugun qanday qilib ham birga ovqatlanardi?
Mollett toʻrtburchak barmogʻi bilan Palmerni koʻrsatib, oʻzining chiyildoq dadil ovozida dedi:
— Mening bu yerdaligim — sizni koʻrish uchun, bas. Toʻgʻrisini aytsam, Mekki Nojning Olbaniga uchib ketganidan oʻzimda yoʻq xursandman.
Viski keltirishdi. Palmer oʻz stakanini koʻtardi.
— Dushman oʻrdasidagi sarosimalik uchun!
Mollett shirin jilmaydi:
— U kim boʻlishidan qat’i nazar!
— Sizga nimani soʻzlab berishim mumkin? — soʻradi Palmer.
— Siz bir narsani hisobga olishingiz kerak, — gap boshladi Mollett, — bank ishlari bilan shugʻullanadigan yigitchamiz ta’tilda. Mening soham boshqa. Hozir men sizdan interv'yu olish vazifasini bajarayapman, xolos. Yonimda bir necha ming savoldan iborat uncha katta boʻlmagan roʻyxat bor.
— Qaysi mavzuda?
— Omonat banklari boʻlimlari haqidagi taklifni qanday qilib barbod qilmoqchisiz?
— Matbuot uchunmi?
Mollett kaftini yuqoriga qilib, ikkala qoʻlini oldinga choʻzdi.
— Buning uchun menga haq toʻlaydilar.
— Lekin menga buning uchun haq toʻlashmaydi-da, — eslatdi Palmer. — Bir qancha shunday masalalar boʻyicha norasmiy gaplashib olganimizda mendan baxtli odam boʻlmasdi. Ammo matbuot uchun men sizga aytmoqchi boʻlgan gaplardan bir abzats narsa chiqsa ham katta gap.
— Keling, shundan boshlay qolaylik.
Palmer biroz viski ichib oldi.
— Biz qoʻlimizdan kelgancha tez va gʻayrat bilan odamlar ongiga shuni yetkazmoqchimizki, milliy iqtisodiyotimizning hozirgi bosqichida omonat banklari pullarning boshi berk koʻchasi boʻlib qolgan; shaxsiy omonatlar — yaxshi narsa, ammo bunday omonatlar koʻpayib ketaversa, albatta, yaxshi boʻlishi shart boʻlmay qoladi; omonatlarning muntazam oʻsishi aslida iqtisodiyotning tabiiy rivojlanishini qiyinlashtiradi; shunday qilib, omonat banklarining bosqinchilik talablari jamiyat manfaatiga ziddir.
Mollett biroz oʻylanib qoldi, soʻng stakanni koʻtardi.
— Men siltab tashlamoqchi emasman, — dedi u muzli viskiga qarab, — ammo siz aytgan gaplardan birontasini shov-shuvli yangilik deb atay olmasdim.
— Bilaman, — unga qoʻshildi Palmer, — biroq matbuot uchun boshqa hech narsa aytolmayman.
Mollett xoʻrsindi.
— Unda, keling, norasmiy gaplashaylik. Agar men arziydigan bir narsa koʻra olsam, biz buni boshqatdan yozib chiqamiz-da, rasmiy tus beramiz. Maylimi?
— Har holda, bir sinab koʻrsak yomon boʻlmasdi.
Mollett bosh irgʻadi-da, Virjiniyaga qaradi:
— Bankir uchun yomon emas. — Oʻsha-oʻsha shirin jilmaygancha u yana Palmer tomonga oʻgirildi. — Matbuot uchun emas. Hozirgina bayon etgan boʻlmagʻur gaplaringizdan hech boʻlmasa bittasiga oʻzingiz ishonasizmi?
Palmer kinoyali jilmaydi:
— Matbuot uchun emas, “boʻlmagʻur” — bu topib aytilgan soʻz emas. Bu yerda “zaharlash” soʻzi koʻproq mos keladi. Biroq — hamon matbuot uchun emas — men aytgan narsalar iqtisodiy siyosat yasaladigan Vashingtonda va boshqa oliy doiralarda muqaddas haqiqat sanaladi.
— Bankir boʻlishingiz oʻlaroq siz shaxsiy kreditni cheksiz ravishda kengaytirishga qanday qaraysiz?
— Uni inkor etish uchun bankir boʻlmoq mutlaqo shart emas, — javob berdi Palmer. — Oʻz mamlakatining farovonligini qadrlovchi har qanday odam buning telbalik ekanini biladi. Boshqa tomondan, bu odam shuni ham biladiki, — qoʻshimcha qildi u, — kreditni qisib qoʻyib, biz shunday iqtisodiy iskanja ichiga kirib qolamizki, buning oldida 1929 yilgi boʻhron sekin chalinuvchi val'sga oʻxshab qoladi. Juda-juda kech boʻladi. Yoʻlbarsni dumidan tutdingmi, endi uni qoʻyib yuborib boʻlmaydi.
— Juda yaxshi, — dedi Mollett. — Iqtibos keltirsam maylimi?
— Arzimaydi.
— Yoʻlbarsning dumi borasidagi ta’rifni har kim har xil tushunishi mumkin, — davom etdi reportyor. — Masalan, Tammani yoʻlbarsi[11] oldida raqs tushadigan bankka nisbatan. Hatto vositachi sifatidagi Mak Bernsga ega boʻlib turib ham.
Palmer qoshini chimirdi:
— “Raqs tushadigan” iborasini aniqroq izohlab bera olmaysizmi?
— Uni qaytib oldim. Keling, boshqacha aytaylik — Tammani ta’siridan oʻz iqtisodiy maqsadlarida foydalanadigan bank.
— Bu haqda mister Berkxardtdan soʻrashingizga toʻgʻri kelmasmikan deb qoʻrqaman. Mak Berns mening sahnada paydo boʻlishimdan ancha oldin yollab olingan.
— Agar men Berkxardtdan iltimos qilgudek boʻlsam, — e’tiroz bildirdi Mollett, — u menga oʻshqirib berishi tayin. Men sizdan soʻrayotganim sababi shundaki, siz sogʻlom fikrli odamga oʻxshayapsiz. Siz bankirning zamonaviy namunasini oʻzingizda namoyon qilgansiz, — qoʻshib qoʻydi u Virjiniyaga koʻz qisib, — hamkorlik qilishga hoziru nozirsiz va umuman oliy darajadagi zakovat sohibisiz.
— Maqtov soʻzlaringiz maqoladan boshqa siz uchun hamma narsa qilib bera oladi, — javob berdi Palmer. — Yana oʻshanday matbuot uchun emas — men Berns va Tammani bilan aloqani meros qilib olganman. Bunda qandaydir mantiq bor. YuBTK sizning savollaringizga oʻxshagan savollarga oʻrin qoldirmaydigan qilib ish koʻrmogʻi lozim, xolos.
— Boshqacha aytganda, Tammani bilan hamkorlik qilish sizga yoqmaydi, shundaymi?
— Men qarshi emasman, faqat men uni oʻyinning asosiy qoidalaridan biri deb bilaman, xolos.
— Uh-h, — dedi Mollett. U yana Virjiniya tomon oʻgirildi: — Kelasi safar men undan interv'yu olganimda qalamni xonada qoldirishimni eslatib qoʻy.
— Bunaqa tikka savollar bermagin-da, — maslahat soldi Virjiniya.
— Biz norasmiy gaplashayapmiz. Chegara — osmon bilan yercha, xoʻpmi? — dedi u Palmer tomonga oʻgirilib.
— Soʻrang.
— Ha, albatta-da, — kuldi Mollett, — yana qanaqa yoʻl bilan biron narsa bilib olardim? — U stolga shunchalik chuqur engashib oldiki, viskili stakan uning koʻkragiga qisilib qoldi. — Bunga nima deb javob bergan boʻlardingiz: siz Mak Bernsga ishonasizmi?
— Ishonmasligim kerakmi? — uni qayirib tashladi Palmer.
— Kasodgarchilik borasidagi ishlarni olib boruvchi sudlar unga ishonadigan odamlarga liq toʻla.
— Tushunishimcha, uning mijozlaridan koʻpchiligi ancha boy odamlar boʻlgan.
— Men aynan ana shundaylar haqida gapirayotibman hozir, Makning siyosiy ta’siridan foydalanish niyatida uning oldiga tanda qoʻyuvchi chakana-chukanalar haqida emas. U bunday odamlarning ayamay siqib suvini ichdi va agar ulardan loaqal bir foizginasi qachonlardir hukumat shartnomasini olgan boʻlsa, hayratdan yoqa ushlagan boʻlardim.
— Bunday odamlarga koʻzingiz tushganida yuragingiz qonga toʻlmaydi, shunday emasmi? — soʻradi Palmer. — Bunday oʻyinning mohiyati shundan iboratki, yurakni siqib, qonini ichuvchi odamning yuragi toshdan boʻlishi kerak.
— Toʻgʻri. YuBTK ga nisbatan meni xuddi shu narsa tashvishga soladi.
Palmer yana ofitsiantni chaqirdi.
— Qaytaring.
— Zoʻr, — rozi boʻldi Mollett.
— Meniki — bas, — dedi Virjiniya.
— Aytmoqchi, yeyishga u-bu buyursak qalay boʻlarkin? — qoʻshimcha qildi Mollett. — Men ozroq omar olaman, qovurilganidan va yangi sabzavotdan salat ham. Sen-chi, Jinniy?
— N'yuburgcha omar.
— Pushti magʻiz bifshteksi, chala qovurilganidan, — dedi Palmer. — Qanaqa gazak boʻlsin?
— Menga hech narsa. — Mollett boshini bir yonga solintirdi. — Bilasizmi, u buyurtma olib ketganida men sizga yana oʻsha savolni beraman?
— Xuddi shundan qoʻrqib turuvdim, Virjiniya!
— Rahmat, omardan boshqa hech narsa kerak emas.
— Boʻldi. — Palmer ofitsiantning uzoqlashayotganini kuzatib turdi. — Siz, — deb davom etdi u, — YuBTKning koʻnglida oʻgʻirlikka moyillik bor ekan, deb oʻylayapsizmi?
— Koʻnglida shunday moyillik borga oʻxshab ish tutilyapti deyapman.
— Sizning bank haqida bunday oʻylashingizdan hayronman. Bank biznesi — bu insoniyatga ma’lum yagona qonunlashtirilgan oʻgʻrilik ekanini nahotki bilmaysiz?
Mollett tugmadekkina semiz lablarini bujmaytirib, bosiq jilmaydi.
— Siz mening savolimga hazil bilan chap berib ketmoqchimisiz?
— Boʻpti. Buni boshqacha ifoda qilib berishimga ijozat bering: oʻtgan yillarda Olbanida shtat chekkalaridagi qonun chiqaruvchilar tijorat banklarini homiylikka oldilar. N'yu-York qonun chiqaruvchilar omonat banklarini afzal deb topdilar. Agar biz Tammani yordamida bir qancha n'yuyorklikni oʻz oʻrdamizga avrab kiritib olsak, bu oʻgʻrilik boʻladimi?
— Bu Tammanining qaysi yoʻl bilan sizga yordam koʻrsatishiga bogʻliq.
— Bu endi Tammanining ishi.
— Ana-ana, — tilidan tutdi uni Mollett, — mening bir qora tanli doʻstim aytganiday, ayni ilmoqli joyga keldik. Siz qanday yoʻl bilan foydalanishingizga javobgar emassiz deb Tammanini pul bilan ta’minlayapsiz.
— Bunga pulning nima daxli bor? Biz Bernsga durustgina gonorar toʻlayapmiz. Biroq bu gonorar bitta-yarimta qonun chiqaruvchini sotib olishga yetishi amri mahol.
— Siz hech qachon... — Mollett jim boʻlib qoldi va boshini chayqadi. — Albatta, yoʻq. Boshqa hech kim ham. Men bir narsani soʻramoqchi edim: siz qachon boʻlsa ham Makning shaxsiy kirim-chiqim daftarini koʻrganmisiz? Oʻylashimcha, u uni hatto onasiga ham koʻrsatmasa kerak. Biroq bordi-yu, agar unga koʻzingiz tushgudek boʻlganda, Makning baliqday sukut saqlashga qodir sherigi bor ekanidan xabardor boʻlgan boʻlar edingiz. Bu indamas, koʻrinmas, mavjud emas sherik Makning daromadlaridan kattagina boʻlakni oʻziga oladi. Hech kim hech qachon buni isbotlay olmaydi, biroq ismi boru jismi yoʻq bu sherik — Viktor Sal'vatore Kalxeyndir.
Palmer yelka qisib qoʻydi.
— Sizning shunday oʻylashga haqqingiz bor. Biroq bu narsa nima uchun Mak Bernsdan boshqa biron odamni tashvishga solishi kerak?
— Sizni hayron qoldirishning oʻzi boʻlmaydi, a? — hayajon bilan dedi Mollett. — Siz xalq saylagan vakillar ovozini sotib ola bilishi uchun kimga pul berish gʻoyasida nojoʻya hech qanaqa narsa topmaysizmi?
— Albatta, — unga qoʻshildi Palmer. — Bunda ham, urushda ham, ocharchilikda ham, vaboda ham qandaydir juda ham nojoʻya bir narsa bor. Lekin bular bari hayotiy hodisalardir. Nojoʻya, ammo bor narsalar.
— YuBTK soʻnggi vaqtlarda, — kuruq javob qildi Mollett, — biron-bir urushni, ocharchilikni yoki oʻlatni moliya bilan ta’minlaganini eshitmaganman.
— Tammanini ham moliya bilan ta’minlamaymiz. Agar bilishni xohlasangiz, — davom etdi Palmer bir tekis va hayajonsiz gapirishga harakat qilib, — omonat banklari Mak Bernsni yollamoqchi boʻlishgan, lekin biz uni ushlab qoldik.
Mollett jim edi. U ofitsiantdan viskili yangi stakan oldi va oʻzining toʻmtoq koʻrsatkich barmogʻi bilan uni dasturxonda oldinga va orqaga sura boshladi. Oxiri u koʻzini koʻtardi — uning sinchkov nigohi bir necha marta Virjiniyadan Palmerga sakradi.
— Bu juda qiziq, — past ovozda dedi u oxiri.
— Nima uchun?
Mollett bir necha bor boshini chayqadi:
— Interv'yu olishga izn bering.
— Aftidan, bu yangilik sizni lol qoldirdi, shekilli?
— Yoʻq, shunchaki qiziqtirib qoʻydi. — Mollett qoʻlini Virjiniya qoʻlining ustiga qoʻydi. — Seni ham bu narsa nahotki qiziqtirmasa, Jinniy?
— Xoʻp, davom et, Jorj, aylantirma. — U ikkinchi qoʻlini Mollettning qoʻli ustiga tashladi. — Agar biron narsa biladigan boʻlsang, doʻst boʻl.
Reportyor yana boshini bir yonga solintirdi.
— Eshitdingiz-a, — dedi u Palmerga, — “Biron narsa biladigan boʻlsang, boʻl. Men bundan durustrogʻini topib aytolmagan boʻlardim”.
Palmer uzoq sukutga choʻmdi. U bir taxminni aytish va shu bilan Mollettning ishonchini qozonish uchun eng qulay payt kelganini tushunib turardi. Biroq taxmin shaklida boʻlsa hamki, bunday izhor xavfli edi. Qulay payt kelganda u birinchi boʻlib e’lon qilmasligi sharti bilangina bunday sirni Mollettga ishonsa boʻlardi. Biroq Palmer bunday shart qoʻyish uchun vaziyatni yaxshi bilmasligini tushunardi. Bundan tashqari, nima uchun gapirish kerak ekan, deb mulohaza ham qilmoqda edi. Suhbatlar nuqul koʻngilsizliklardan boshqa nima keltirardi? Bu yerda esa ular busiz ham oshib-toshib yotibdi.
— Men sizga yordam berishni istardim, — dedi Mollett. — Ammo siz bilan ishlash oson emas.
Virjiniya yoʻtalib qoʻydi.
— Bu noiloj odam, — Palmerga murojaat qildi juvon, — haqiqatan ham yordam berish qoʻlidan keladigan oz sonli odamlardan bittasi.
Palmer stakanni koʻtardi, biroq ichmay uni qayta joyiga qoʻydi. Keyin oʻz qarorini mustahkamlayotgandek, stakanni bir chetga surib qoʻydi.
— Avvalo men quyidagilarni bilishim kerak, — gap boshladi u. — Keling, faraz qilaylik, men sizga qandaydir sirni aytdim, ehtimol, u hech qachon matbuot uchun ashyo boʻlmas. Keling, yana faraz qilaylik, buni isbot qilish mumkin emas yoki men mutlaqo nohaqman, keling, yana bir faraz qilaylik, mening ma’lumotlarim chala va sizning tomoningizdan ishlov berilishiga muhtoj. Bu ishni bajara turib va sizda qachonlardir maqola chop etish imkoniyati boʻladimi, yoʻqmi, bilmay turib, qoniqish hosil qilasizmi?
Mollettning kichkinagina ogʻzi yasama shirin tabassumdan ikki tomonga choʻzildi.
— Men chop etilmaydigan narsa ustida ishlashni jonimdan yaxshi koʻraman. — Soʻng jiddiy ohangda davom etdi: — Keling, ishning mohiyatiga qaytaylik. Agar u chindan ham muhim boʻlsa, unda men unga oʻz vaqtimni sarf qilish istagimni izhor etaman.
— Matbuot uchun emas.
— Shoʻrlik matbuot uchun emas, — unga qoʻshildi Mollett.
— Shubha qilishga menda asos bor, — tez gap boshladi Palmer, agar sherigi soʻzlarni terishga kirishgudek boʻlsa, ularni hech qachon aytib ulgurmasligini bilib, — YuBTK ustidan nazorat oʻrnatishga intilayotgan qandaydir, tashqi guruhlar yoʻq emas.
Mollett tovushsiz hushtak chaldi. Uning nigohi darhol Virjiniyaga sakrab oʻtdi.
— Rostdanmi? — mingʻirladi u.
— Sen bu odamni eshitgansan, — javob berdi juvon.
Reportyor oʻzini asta stul suyanchigʻiga tashladi va joylashibroq oʻtirdi.
— Mak Bernsning Olbaniga borishiga toʻgʻri kelib qolganidan xursandman.
— Nimaga bunday deysiz? — soʻradi Palmer.
— Chunki u bu yerda boʻlganida, siz menga buni sira ham aytmagan boʻlardingiz.
— Toʻgʻri. Ammo nega siz shunday oʻylaysiz?
— Davom eting. Mak Berns oʻzining bashang ikki yuz dollarlik kostyumini kiyib yuraverishi mumkin, lekin men uchun u Troya oti boʻlib qolaveradi.
— Bu, — asta dedi Palmer, — bugun men eshitgan eng qiziq narsa boʻldi. — Birmuncha vaqt hamma jim boʻlib qoldi. Sukunat choʻzilib ketdi. Ofitsiant stolga uchta likobcha qoʻydi va marmitdan[12] Virjiniyaning likobchasiga n'yuburgcha omarlarni olib qoʻya boshladi, qoʻlida qisqich kabi ushlab turgan sanchqi va qoshiqlarni stol ustiga avaylab terar ekan, har bir harakati bilan oliy darajali restoranda xizmat qilishini ta’kidlayotgandek va taomnomada chop etilgan yirik dollarli narxlarni isbotlayotgandek boʻlar edi.
Mollett uh tortdi, uning koʻzlari ofitsiant sanchqilari va qoshiqlari harakatini kuzatar edi.
— Soʻnggi vaqtlarda biron qiziq kitob oʻqidingizmi? — soʻradi u hech kimga bevosita murojaat qilmasdan. Mollettning barmoqlari oq dasturxonni betoqat chertayotganini Palmer koʻrib turardi.
Hammaga xizmat qilib boʻlib, ofitsiant uzoqlashar ekan, Mollettning barmoqlari tinchidi.
— Biz nima haqdadir gaplashayotuvdikmi?
— Biz “Star”ning jonboz chalamulla yozuvchisi bu yangilikni muhim deb hisoblarmikan yo yoʻqmi, shundan gaplashayotuvdik, — javob berdi Virjiniya.
— Agar bular bari qumga yozilgan boʻlsa ham, — qoʻshib qoʻydi Palmer.
— Oʻzing hozirgina Mak Berns bilan odamning umurtqasiga oʻtmas xanjarni sanchib olding-ku, — davom etdi Virjiniya.
— Menmi? — Mollett ofitsiant unga taqmoqchi boʻlgan oshxoʻrakni yulib tashladi. — Halol Makka shunday qilar ekanmanmi? — U ofitsiantning uzoqlashuvini kuzatib turardi. — Turli-tuman shubhali tadbirlarning siyosiy tashkilotchisi ishonchini qozonuvchi sifatida, — dedi u omarga chaqqon va dadil hujum qilar ekan, — men uning ikki jabhaga ishlashni qoyilmaqom qilib oʻrganganini koʻrdim, xolos. — Mollett omarning uzun bir boʻlagini koʻtardi, uni qizdirilgan yoqqa buladi va ogʻziga joʻnatdi. Uning nigohi tezgina Palmerning yuziga sapchidi. — Siz bir narsa dedingizmi? — soʻradi u.
— Ezilib ketdim, xolos, — javob berdi Palmer oʻzining bifshteksiga pichoq urar ekan. Chala qovurilish oʻrniga goʻsht tashqi tomonidan bukib qoʻya qolingan, ichi esa xomligicha qolavergandi. — Mana sizga kerak boʻlsa, — shikoyatomuz dedi u.
— Yeb boʻlmaydiganga oʻxshaydi, — dedi Virjiniya. — Bugun juma, men baliq taomlari tartibiga rioya qilaman.
— Aqli joyida boʻlgan odam buni chala qovurilgan deb ayta oladimi?
— Judayam chala qovurishibdi-da, — unga qoʻshildi Mollett. — Qaytarib yubora qoling.
Palmer boshini chayqadi va bifshteksning yesa boʻladigan qismlarini kovlashtira ketdi.
— Siz bizga javob bermadingiz hali, yangilik ustida ishlash uchun u sizni koʻngildagidek qiziqtiradimi?
Mollett luqmani chaynashda davom etardi.
— Buni tushuntirish qiyinroq. Aslida, padariga qusur, deyarli iloji yoʻq.
— Hech qiziqib koʻrmaganmisiz?
— Unda...
Omarning navbatdagi boʻlagini ajratar ekan, Mollett lablarini qattiq qimtidi.
— Buni tushuntirish kerakligiga unchalik ishonmay turibman, — javob berdi u.
Virjiniya sanchqini qoʻydi.
— E, yoʻq. Boʻlishi mumkin emas.
Mollett bosh irgʻadi:
— Mumkin.
Virjiniya Palmerga yuzlandi.
— Bu nusxaning gapiga qaraganda, — juvon ovozini pasaytirdi, — kimdir unga bu yangilikni allaqachon yetkazgan. Boshqa tomondan birov.
Palmer kavshanishdan toʻxtadi. U oʻzini stul suyanchigʻiga tashladi, koʻzlari reportyorga tikildi. Bir lahza oʻtib u goʻsht luqmasini yutdi, biroq boshqasini kesib olishga shoshilmadi.
— Unda, — dedi u oxiri, — nima uchun buni mendan eshitganingizda siz hayratdan yoqa ushladingiz?
— Meni ishontirib aytishgandiki, birinchidan, YuBTK da hech kim hech narsadan shubhalanmaydi va, ikkinchidan, to oybolta tushmaguncha... ular hech nimadan shubhalanishmaydi.
— Men oʻzim haqimdagi birovlarning fikriga unchalik mazaxoʻrak boʻlganim yoʻq.
— Bu ikki oyoqda yuradigan hasharot bor-ku, Berkxardt, shu odam haqidagi ularning fikri, — javob berdi Mollett. — Koʻrayapsizmi, men bu ma’lumotlarni siz N'yu-Yorkka kelmasingizdan avval olgan edim.
Palmer bosh irgʻadi:
— Ish anchadan beri davom etib kelayotganini bilardim. Nima deb oʻylaysiz, ular nechta aksiya toʻplashdi ekan?
Mollett qoshini chimirdi va omarni yoqqa buladi.
— Yana esingizdan chiqdi. Menga sir qilib aytishgan.
— Jorj, — dedi Virjiniya, — sen qanaqa doʻstsan oʻzi? — Reportyor indamay ovqat yeyotgani uchun u gapida davom etdi: — Mening bir narsaga hech aqlim yetmayapti, nega hamma narsa shu qadar sirli, a? Rahbarlik kursisi uchun boshqa janglar ochiq-oshkora boʻladi. Vakolat uchun kurash. Gazetalardagi shov-shuvli sirlavhalar. Bu esa shunchalik maxfiylashtirilganki, haligacha uning borligiga ishonmayman.
— Ishon, — dedi Mollett.
— Bank shunchaki odatdagi korporatsiya emas, — tushuntirdi Palmer. — Qachondir — kimdir bank ustidan nazorat oʻrnatish uchun zarba berishga harakat qilsa, u bu ishni ochiqchasiga qilishni oʻziga ep koʻrmaydi. Oʻrta biznesga-ku bunday oshkoralik zarar yetkazmasligi mumkin. Ammo uning bankka hujum boshlanishiga qanchalik xalaqit berishini hamma biladi.
— Oshkora kurash, — tasdiqladi Mollett, — bankni shu qadar xonavayron qilishi mumkinki, yangi rahbarga bosh ogʻrigʻidan boshqa hech narsa qolmaydi.
Soʻng yana oraga sukunat choʻkdi. Hech kim ularning suhbatiga quloq solmayotganiga ishonch hosil qilish uchun Palmer xonaga yana bir bor koʻz yugurtirib chiqdi. Kassir peshtaxtasi oldida charm kurtka kiygan bir yosh yigit metrdotel bilan gaplashib turardi. Keyin yigit metrdotelga bir konvert tutqazdi.
— Demak, — keskin ohangda dedi Mollett, — nima bor sizda?
Palmer uning koʻziga qaradi:
— Rivojlantirish va toʻldirishda siz yordam berolmaydigan axborot.
— Toʻgʻri. Agar siz oldimga birinchi boʻlib kelganingizda, men bir nima qila olishim mumkin boʻlardi. Endi esa mening qoʻllarim bogʻliq.
— Lekin tiling emas, — pisanda qilda Virjiniya. — Odob, harqalay, sening zudlik bilan orqaga, oʻsha dastlabki manbangga yugurib borishingni va unga YuBTKning ishlari besh ekan deb xabar qilishingni talab etadi.
Yoqqa bulangan omarni maza qilib chaynayotgan odam birdan achinarli holga tushib qolsa, qanday boʻladi? Mollett ham xuddi shu holga tushgandi.
— Boshim qotib qoldi, — dedi u oxiri. — Siz men bilan xufyona gaplashdingiz.
— Rahmat, — javob berdi Palmer. U metrdotelning ular stoli tomon kelayotganini koʻrdi. — Sizni YuBTK tomonga ogʻdirishning biron usuli bormikan?
— “Star”ning odamini-ya? — soʻradi Virjiniya chuqur hayrat ohangida.
— Bunga bir boshqacha qarab koʻring, — dedi Palmer. — Biz qanchalik koʻp narsa bilsak, kurash shuncha keskinroq va sizning maqolangiz shuncha qiziqroq boʻladi.
— Makiavelli, — dedi Mollett. — Siz, chikagoliklar, qotilning oʻzginasi- sizlar — odam oʻldirmay turolmaysizlar.
Metrdotel stol oldiga keldi.
— Mister Palmer kim edi? — soʻradi u Palmerni taniyolmay. Palmer bosh irgʻagach: — E-ha, siz edingiz-ku. Marhamat, — dedi-da, konvertni unga tutdi.
Bu oppoq skotch bilan bir necha joyidan yelimlab tashlangan konvert boʻlib, ustida hech qanaqa yozuv-pozuv yoʻq edi. Palmer uni aylantirib koʻrdi-da, kimdan kelganini va kimga yuborilganini aniqlay olmadi. U konvertni ochdi va ichida yassi kalit yopishtirib qoʻyilgan qalin oq qogʻozni koʻrdi. Qogʻozga qizil qalamda bunday deb yozib qoʻyilgandi: “Olbanida 10 kun. Mehmonim boʻl”. Palmer koʻzini koʻtardi va Mollett bilan Virjiniya uni kuzatib turishganini koʻrdi Baxtiga u qogʻozni kalit koʻrinmaydigan qilib ushlab turgan ekan. U xat bilan kalitni choʻntagiga tiqdi, bu oqilona boʻldimi yo yoʻqmi, oʻylagani ham yoʻq, ishqilib ularni koʻzdan yashirsa boʻlgani edi. Xatdagi gaplardan na joʻnatuvchini, na oluvchini bilib boʻlardi.
Palmerning koʻnglidan beixtiyor shunday oʻy kechdi: Mak Berns josuslikda ishlasa qalay boʻlarkin? Hoynahoy, yomon boʻlmasdi.
U suhbatdoshlariga jilmayib qoʻydi.
— Qotil tabiatli odamlar, — asta dedi u, — jugʻrofiy chegarani bilmaydilar.
— Ya’ni? — soʻradi Mollett.
— Kelib chiqishi qayerdanligining ahamiyati yoʻq. Bu yogʻini soʻrasangiz, Jo Lumis, agar yanglishmasam, Ogayodan.
Mollettning tugmadekkina ogʻzi xiyol titradi:
— Oʻ-ha.
— Archi Nikos esa, Londondan boʻlsa kerak.
— Hm.
— Mak Berns esa, menga aytishlaricha, Bayrut bilan Gollivud mahsuloti sanaladi.
— Obbo.
— Inglizchalab bir nima desang-chi, Jorj, — iltimos qildi Virjiniya.
Mollett kovshandi-da, ogʻzidagini yutdi.
— Aytadigan birgina gapim shuki, — tantanavor dedi u, — ularning kelib chiqishi kim va qayerdan boʻlmasin, chikagolik bir qishloqi lapashangni uchratib qolgan ayni paytda ularga achinib ketayapman.

AvvalgiII- qism Keyingi

↑ Metrdotel' — bosh oshpaz.

↑ Anglikan — protestant dinining Angliyada tarqalgan mazhabi.

↑ Koʻzingga qara! (isp.)

↑ Lotin Amerikasida Shimoliy amerikaliklarni shunday atashadi.

↑ Brextning “Uch liralik opera” pyesasi qahramoni.

↑ Siz xafamisiz? (nem.)

↑ Nemischa gaplashayapsanmi? (nem.)

↑ Eski urush. (nem.)

↑ Ikkinchi. (nem.)

↑ Markiz Kvinzberri XVIII asrda havaskor bokschilar jamiyatiga asos solgan va sportning bu turiga qat’iy qoidalar ishlab chiqqandi.

↑ Tammani — N'yu-Yorkdagi demokratik partiya tashkiloti. “Yoʻlbars” — shu tashkilot laqabi.

↑ Ofitsiantlarning ovqat va idish-tovoq tashiydigan qutisimon aravachasi. (Tarj.)

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Bankir (I- qism) [Lesli Uoller] 1255
2	Bankir (III- qism) [Lesli Uoller] 2448
3	Банкир (I- қисм) [Lesli Uoller] 485
4	Банкир (II- қисм) [Lesli Uoller] 621
5	Банкир (III- қисм) [Lesli Uoller] 874

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 60939
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 45015
3	Gʻazallar [Nodira] 39141
4	Guliston [Sa’diy] 34148
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 21414
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 20728
7	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 16557
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 16435
9	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 13511
10	Alkimyogar (roman) [Paulo Koelo] 13199