Bankir (III- qism) [Lesli Uoller]

Oʻttiz Beshinchi Bob
Mak Bernsning kvartirasida Ist Riverga qaragan deraza oldida turib Palmer, xullas, hech bir narsada Bernsga ishonib boʻlmas ekan deya xayol surardi, ayniqsa uning Olbanida oʻn kun boʻlaman degani gʻirt yolgʻon boʻlib chiqdi.
Dalillarni tekshirishni uzoq mashq qilib oʻrgangan Palmer Bernsning xatda koʻrsatgan oʻn kunlik muddatning tugʻriligiga ishonch hosil qilish uchun qoʻlidan kelgan hamma narsani qildi. Bernsning idorasiga qilgan qoʻngʻirogʻi yordam berdi. Kotiba uni kechi bilan Rojdestvo kuniga kutmoqda edi, ungacha hali oʻn bir kun bor. Qandaydir bir arzimas sabab bilan Palmer Kalxeynga ham qoʻngʻiroq qildi va siyosiy arbob Bernsni N'yu-Yorkda kam deganda oʻn kun mobaynida kutib turmasligini aniqladi.
Hozir Byorns mehmonxona boʻlmasi derazasi yonida avtomobil chiroqlari nuri Ist Riverdrayvning qop-qora fonida sidirgʻa oq-sariq tusda qorishib ketayotganini kuzatar ekan, Palmer Bernsning sotqinligi ehtimolligi haqidagi fikrni nima uchun osongina miyasidan chiqarib yuborganini oʻylar edi. Bu fikrni hisobga olmagani uchun emas, balki Palmer ozgina urinish bilan uni xayolining bir chekkasiga surib qoʻygani uchun.
Aslida, deb oʻylardi hozir Palmer, u nima qilgan va qilmoqchi boʻlgan hamma narsa, Aftidan, uni u qadar tashvishga solmayapti. Bu ham, oʻzicha iqror boʻldi u, undagi xohish boshqa hamma narsaning biron-bir ahamiyatini yoʻqqa chiqarganidan emas. Yoʻq. Boʻlajak ziyofat istiqboli boshqa barcha tuygʻularni boʻgʻib qoʻyishga qodir keskinlik bilan toʻldirmayotgandi. Xullasi kalom, Jerri aytmoqchiday, u, aftidan, oʻzining yangi roliga juda sovuqqonlik bilan qarayapti.
Eshik uch marta yengil tiqilladi.
Palmer eshik oldiga bordi va bir necha santimetr qiya ochdi. Yoʻlakdan unga Virjiniya Kleri kulib turardi. Palmer eshikni katta ochdi, juvonni ichkariga oldi, eshikni yopdi va qulflab qoʻydi. Keyin burildi-da, juvonga qaradi. Juvon nimqorongʻilikda turar, koʻzlari chaqnar edi, boʻrtiq yonoqlarida xiyol qizillik, lablarini hali ham yoqimli tabassum tark etgani yoʻq. Palmer oʻzining ham yuzida ana shunday mamnun, biroz ahmoqona sevinchli tabassum borligini bilib turardi.
— Chopib keldim, — dedi Virjiniya.
— Keragi yoʻq edi.
— Keragi bor edi. Hatto lablarimga qizil surganim ham yoʻq.
— Labboʻyoq deyarli butunlay yoyilib ketgan.
— Har doimgiday kunning oxirida kelib, — dedi juvon.
— Biron narsa ichasizmi?
— Zudlik bilan. — Juvon mehmonxona boʻlmasiga bordi. Palmer barga yoʻl oldi, juvon uni toʻxtatdi va uzun divanni koʻrsatdi. Yigit oʻtirdi va juvonning kokteyl tayyorlashini tomosha qila boshladi.
— Chelakchada muz bor, — bidirlab dedi juvon, — ba’zi erkaklar hamma narsa haqida oʻylaydi.
— Otam buni hamma narsada ehtiyotkorlik uquvi deb atardi.
Juvon stakanlarni divan oldiga olib keldi-da, yigitning yoniga oʻtirdi.
Ular stakanlarini choʻqishtirdilar. Xonani toʻrdagi devor derazasi oldidagi moʻ’jazgina chiroq yoritib turardi. Palmerning gʻoyasi: ular ikkalasi uchun kifoya qiladigan yorugʻlik, koʻchaning narigi tomonidagi derazalardan kuzatuvchilar uchun kifoya qiladigan yorugʻlik. Bundan tashqari, chiroqning joylashuvining oʻzi kuzatishga yoʻl qoʻymas edi. U nimharir pardani yoritib, tashqi kuzatuvchilar va xonadagi odamlar oʻrtasida toʻsiq hosil qilgandi.
— Sovuqqon mulohaza, — ta’kidladi yigit. — Bunday sovuqqonlik qayoqdan paydo boʻldi?
— Sening otang, — dedi Virjiniya, — buni nima deb atagan boʻlardi?
— Borib turgan jinnilik.
Juvon bosh irgʻadi.
— Men unga qoʻshilaman.
— Unda, kel, ichaylik-da, ketaylik. Men Makning Olbanida ekaniga unchalik ishonayotganim yoʻq.
— Men ishonaman.
— Nima uchun?
— Ishdan ketish chogʻida men unga Olbaniga qoʻngʻiroq qilgan edim, — dedi juvon. — Chunki u bilan uchrashishga harakat qilib koʻrishimning aniq sababi bor edi menda. U oʻn kundan keyin qaytaman, degan edi. O.Ye.O.[1]
— Nima uchun sen uni tekshirib koʻrding?
— Bu oqilona koʻringandi.
— Qoʻrqayapsanmi?
Juvon jiddiy bosh irgʻadi:
— Oʻlguday qoʻrqqandim. Tashvishlanishimga sabablar juda koʻp. Men yolgʻizman. Bankda pullarim bor. Agar kerak boʻlsa, men istagan vaqtimda gazetada ish topa olar edim.
Yigit jilmaydi.
— Pullaringni qaysi bankda saqlayapsan?
— Sir. — Juvon stakanidan ikki-uch hoʻpladi. — Sening pullaring koʻpmi, Vuds?
— Nimaydi?
— Katta iflos janjalga bardosh berishga yetadimi?
— Ha.
— Unda ikkalamiz hech narsadan tashvish qilmasak boʻlaverarkan.
Juvon u bilan yana yengil choʻqishtirib qoʻydi. — Lekin kelasi gal ham baribir ikki marta tekshiraman. — Viskini oxirigacha ichdi-da, stakanni kokteyl stolchasining zalvorli oynasi ustiga qoʻydi.
— Bugun kunduzi judayam bir kulgili voqeani boshimdan oʻtkazdim. Qandaydir bir erkak mening ish stolim oldiga kelib toʻxtadi. Biz u bilan nimanidir muhokama qilib turganimizda u menga kalit yopishtirilgan vatman qogʻozini koʻrsatdi. Suhbat davomida u na kalit haqida, na qogʻoz haqida bir ogʻiz gap aytdi, men ham. U nimanidir aytmoqchi boʻlardi deb oʻylaysanmi?
— Oʻylamasdan ha degan boʻlardim.
— U nimani nazarda tutgani haqida fikring qanday?
— Yaxshilikdan nishona emas.
— Xoʻp, bunisi-ku, kulgili voqea boʻldi, — davom etdi juvon, — keyin men mutlaqo gʻayritabiiy bir ish qildim. Men kechqurun birga ovqatlanishga taklif qilgan odamga qoʻngʻiroq qildim va oʻzimni yomon sezayapman, dedim.
— Sen bunday qilmasliging kerak edi. Men jiddiy aytayapman.
— Bilaman, jiddiy aytayapsan.
— Boshqa bunday qilma.
— Nima uchun?
— Bu ... bu unga nisbatan zulm. U kim boʻlishidan qat’i nazar.
— U meni qiziqtirmaydi, — dedi juvon. — Men oʻzim oʻzimga nisbatan hal etishga harakat qilaman.
— Hal qilgansan deb oʻylayman. Nazarimda, sen buni jinnilik deb e’tirof etding, shekilli.
— Ha. — Juvon qaddini rostladi va unga yanada tikilibroq qaradi.
— Va nazarimda, ichib boʻlib, ketaylik deb taklif qildim, shekilli.
— Bu taklifga men e’tibor qilmabman.
— U hamon oʻz kuchida turibdi.
Virjiniya uning qoʻlidan tutdi va yigit uning ingichka barmoqlari taftini his etdi.
— Kel, bu haqda gapirmaylik, — iltimos qildi juvon. — Kel, churq etmay oʻtiramiz. Birpas. — U yigitning qoʻlini aylantirdi, kaftiga qaradi, uni lablariga olib keldi va oʻpdi.
Juvon asta egilib, uning tizzalari ustiga yetgach, yigit uni quchoqladi. Yuzidan oʻpdi, soʻng lablaridan oʻpdi va juvonning lablari uning lablari ostida xiyol ochilganini his qildi. Juvon anglab boʻlmaydigan bir narsa dedi: soʻz yigitning ogʻziga choʻkib ketdi. Juvonning qoʻli toʻsatdan tarang tortdi va u yigitning ogʻzini oʻzining ogʻziga shunday kuch bilan bosdiki, yigitning labi yaralandi. Bir lahzadan keyin juvon qoʻlini boʻsh qoʻydi. Ularning lablari ajraldi.
— Hech narsa gapirma, nafasini chiqarib dedi juvon.
Yigit uning sonidan qoʻlini oldi-da, labiga tekkizdi. Barmogʻiga qaradi — qon yoʻq edi. U qoʻlini juvonning tizzasi tagiga suqdi-da, uning oyogʻini asta silay boshladi. Xonadagi sukunat ichida qoʻlining neylon paypoq boʻylab qilgan harakatidan yengil shitirlash tarqalmoqda edi. Uning qoʻli yuqoriroqqa koʻchdi.
Birmuncha vaqtdan keyin qarasa, u qalin oq gilam ustida koʻzlarini yumib chalqancha yotibdi. Virjiniya qayoqqadir gʻoyib boʻlgandi. U juvonning kokteyl' tayyorlayotganini eshitdi. Koʻzini ochib, juvon uning boshi uzra qoʻlida stakan bilan turganini koʻrdi.
— Sen baribir mallasoch uchun sertuklik qilasan, — dedi juvon.
— Tirishaman.
Virjiniya oyogʻini uning koʻkragiga qoʻydi.
— Ogʻriyaptimi?
— Yoʻq.
— Endi-chi?
— Agar qars etgan ovoz eshitsang, bilginki, qovurgʻam singan.
— Joʻja. — Juvon oyogʻini oldi-da katga tomon ketdi. Palmer uzoqdan juvonning quymichi va sonlari mushaklarining oʻynoqlashini kuzatdi. Juvon ikkita kichkina-kichkina yostiqchani olib qaytib keldi va taklif qildi: — Boshingga qoʻyib ol. Gilam unchalik yumshoq emas.
Erkak yostiqqa yotgach, juvon uning qorni ustiga minib oldi, stakanni uning lablariga olib bordi va to ichib boʻlgunicha asta-asta egib turdi.
— Rahmat, — dedi nihoyat Palmer.
— Agar ogʻirlik qilayotgan boʻlsam...
— Qushday yengilsan.
Juvon jilmaydi va stakanni uning boshi yonidan yerga qoʻydi, bir nima deb gapirmoqchi boʻldi-yu, lekin tutilib qoldi.
— Menga ayt-chi, — dedi juvon oxiri, — qattiq tajribang natijasimi bu? Yoki sen oʻzing shunaqamisan?
— Qanaqaman?
Juvon xiyol oldinga egildi:
— Goʻllikka solma oʻzingni.
— E, buni aytayapsanmi? Yaxshi. — Yigit yuzini shunday qiyshaytirdiki, bundan: “Senga nima ham derdim” — degan ma’noni uqish mumkin edi. — Bu tajriba natijasi emas.
— Sendagi men eng koʻp yaxshi koʻrgan narsa — bu kamtarlik.
— Men iloji boricha kamtarona javob berishga harakat qilaman, — dedi Palmer yon bermay. — Lekin savolning oʻzi u qadar kamtarona emas. Harholda uni ikki xil tushunsa boʻladi. Uni boshqacha qilib ham aytish mumkin: sening aql bovar qilmas muvaffaqiyating siri nimada?
— Javob oʻsha: tajriba natijasi emas.
— Unda nima?
— O, — dedi juvon. — Men senga aytib berishim mumkin. Toʻgʻrisini aytsam, men har ikkala savolga javob bera olaman. Mening yaxshi boʻlishimga sabab — bu sensan va shuning aksi.
— Chakki emas.
— Ustimdan kulish yoʻq, — ogohlantirdi Virjiniya. — Buning uchun sen hozir oʻshanday holatda emassan. — U gilamdan oyoqlarini koʻtardi-da, Palmerning qorni ustida chordona qurib oʻtirib oldi.
— Qalay, ogʻirmi?
— Necha kilogramsan?
— 1 stoun 5 funt.[2] Shuning bari ichak-chavoqlarimga bosib turibdi.
— Menda bir foydali fikr paydo boʻlib qoldi, — dedi yigit. — Qorin mushaklarini mustahkamlaydigan mashqlar. Menga 1 stoun 5 funt ogʻirligidagi bir ayol kerak. Sen bunga qiziqmaysanmi?
— Yoʻq.
Juvon oldinga egildi-da, yigitning ustiga shunday choʻzildiki, yuzi yigitning boʻyniga yopishdi, ularning oyoqlari bir-biriga juftlashdi.
— Nima boʻlganini bilayapsanmi? — soʻradi juvon. — Endi sen meni butunlay sezmayapsan.
— Judayam xato qilayapsan-da!
— Vaznimni nazarda tutib aytayapman.
— E-ha.
— Sen taxta katchalik ham emas ekansan.
— Aybsitavera-a, aybsitaver.
— Qoq suyaksan, — davom etdi juvon, — bundan tashqari, har xil boʻrtiqlar.
— Balki, murvatlar boʻshashib qolgandir?
— Uni mahkamlashning qandaydir usuli boʻlishi kerak.
— Boʻlishi kerak.
— O, — dedi juvon, uning koʻkragidan asta tishlab.
— Qanaqa?
— Qarab tur.
Telefon jiringlaganda soat endigina toʻqqizdan oshgandi. Palmer yuzini gilamga tiqib, qornida uxlab yotardi. U asta qimirladi, soʻng butunlay uygʻondi va Virjiniyaga tikildi. Juvon barmogʻini uning labiga bosdi. Telefon yetti marta jiringlaguncha ular bir-biriga tikilib qarab, kutib turishdi. Sakkizinchi qoʻngʻiroq oʻrtasida u tindi.
— Shahar qoʻngʻirogʻi, — dedi juvon. — Bu uydan emas.
— Soat necha?
— Toʻqqizlar atrofida. Qorning ochdimi?
Yigit boshini chayqadi.
— Men uxlaganimda nima qilding?
— Seni tomosha qildim.
— Xoʻsh?
— Va oʻyladim. — Juvon chekib turgan sigaretasini unga uzatdi. — Seks haqida oʻyladim.
Yigit bir tortdi-da, sigaretani qaytardi.
— Nimani topding?
— Ikkovimizdan bittamiz ham tushunib boʻlmaydigan narsani.
— Juda afsusdaman.
— Afsuslanma. Men shunday xulosaga keldim: Buni tushunish mutlaqo shart emas. Bu yogʻochdan zavq olgan bilan baravar.
— Hamma ham shunday his etavermaydi.
— Men ikkovimizga bir qara, demoqchiman. Agar turli-tuman gunohu ayblar nomi bilan ataluvchi narsalardan oʻtib kelish uchun toʻla ixtiyorga ega boʻlmasak, koʻp oʻtmay hech qanaqa lazzat ololmay qolamiz.
Yigit tirsagiga suyandi.
— Sen asosiy narsani esdan chiqarayapsan.
— Bugun oqshom koʻpam esdan chiqarayotganim yoʻq.
— Asosiysi oʻz kuzatishingda, — oʻjarlik bilan takrorladi Palmer.
— E-ha, mana, gap qayoqda ekan.
— Aynan bizning gunohlarni eslatish va aniq belgilashdan muvaffaqiyat bilan qutilib qolishimiz. Sen buni nima deb izohlagan boʻlar eding?
— Bolalarcha goʻllik. Bir kuni tunda bu barcha yuk ustimizdan bosib tushmasa deb qoʻrqaman.
— Keyin biz lazzatlanish qobiliyatimizni darhol yoʻqotamizmi?
Juvon xoʻrsindi.
— Men boshqa biron narsa haqida gaplashishni istardim.
— Baribir ayollar qiziq-da!
— Ha. Jismlarining yarmi farishta, yarmi qari qiz.
— Qanday dahshatli yolgʻon. Unisi ham, bunisi ham.
— Boʻpti. Jentlmen sifatida oʻz e’tirozingni bildirding. Kel, endi boshqa narsa haqida gaplashaylik.
Yigit boshini bukilgan qoʻli ustiga qoʻyib, yana gilamda yotib oldi.
— Biz oddiygina xufyona jazmanlar boʻlib qolishni oʻlguday xohlayman, — oʻychan dedi juvon. — Ayol uxlab qoladi. Erkak yotoqxona boʻlmada oyoq uchida u yoq-bu yoqqa yuradi va kiyinadi. Uning ketishi va pardoz stolchasida pulni koʻrish uchun ertalab ayol uygʻonadi. Buning oʻrniga sen uxlaysan, mening esa oʻz yogʻimga oʻzim qovrilishdan boshqa ilojim qolmaydi. Nahotki “Virjiniya Kleriga nisbatan jentlmen boʻling” haftasi e’lon qilingan boʻlsa?
— Oh, jim boʻlsang-chi.
Palmer koʻzlarini yumdi.
— Tirnoq ostidan kir qidirishlar.
U hech narsa deb javob bera olmadi va juvonning sigareta tortganini hamda kuch bilan tutunni puflaganini eshitdi. Yigit koʻzlarini yumib yotgancha churq etmasdi.
— Bu adolatdan emas deb oʻylayman, — davom etdi juvon birmuncha muddatdan keyin. — Men tinch, xotirjam yashab kelayotgan edim. Gunohlarim doim nazorat ostida boʻlardi. Eng dahshatlilarini katta tanaffuslardan keyin sodir etardim. Uzoq vaqtgacha tavba-tazarruda[3] boʻlmagandim, oʻzimni uslubiyotchi deb his qilaman. Jinsiy aloqalarini oʻzi yoʻq voqealar sirasiga kiritishimning oʻzi boʻlmagan — qunduz pal'to deysan: boshqalar kiysa chiroyli, mening davramdagilar uchun esa dabdaba. Koʻzlarim senda toʻxtagan dastlabki badbaxt onda tushundimki, sen ayniqsa ehtiyot boʻlib muomala qiladigan odam ekansan. Bu sening tashqi koʻrinishing tufaylidan emasdi. Biron-bir muayyan jismoniy nusxaga koʻnglim sust ketmaydi. Faqat sening menga qarashingdagi bir nima didimga oʻtirib qolgandi, xolos. Sendan signallar kelardi. Mening radarim ularni tutardi. Oʻzimga ham menda qandaydir oʻz signallarim yoki shunga oʻxshagan nimadir bordek tuyulardi. Bu texnikani butunlay tushunishga da’vogarlik qilmayman. Lekin, ey xudo, Vuds, men qiynalgandan qiynalardim, oʻzimni qoʻlga olishga harakat qilardim, men haqiqatan ham harakat qilardim. Sen menga kerak boʻlgan odam emassan, zinhor. Uylangansan. Farzandlaring bor. Mening ishdagi xoʻjayinimsan. Haligi ziyofatda qanday raqs tushganimiz yodingdami? Mening barcha mashqlarim jildirab kanalizatsiya quvuriga oqib ketayotganday his qilardim. Keyin biz shahar boʻylab yurganimizda men sofdil boʻlishga va bular barchasini senga erkalab, ammo astoydil aytib berishga harakat qilgandim. Men hatto kichikroq munoqasha bilan tugatmoqchi ham boʻlgandim. Lekin qoʻlimdan kelmagandi. Esingda yoʻqmi? Endi hammasi unutilgan. Lekin harholda oʻshanda sen mendan minnatdor boʻlib qoʻyganding. Sening birovdan minnatdor boʻlishing oʻlimdan qiyin. Shunchalik ichimdan top edingki, bitta soʻzni ming mashaqqat bilan aytarding. Mana shu ichimdan topliging meni oʻldirdi. U menga sening botinan qandayligingni koʻrsatdi, sening oʻzingni desam ham boʻlaveradi, shu narsa jigar-bagʻrimni ezib, qiyma qilib yubordi. Mana, bu yerda men sen bilan Mak Bernsning moʻ’jizaviy gilami ustida agʻanib yotibman, boshqa bironta idoradan ish qidirib topishim va bu voqeani unutishga harakat qilishim kerak boʻlgan bir vaqtda.
Juvon jimib qoldi. Bir lahzadan keyin Palmer boshini koʻtardi:
— Tugatdingmi?
— Butunlay.
— Savolim bor.
— Xoʻsh?
— Shunchalik baxtsiz boʻla turib, shunchalik chiroylik boʻlish qanday qoʻlingdan keladi?
Juvon unga ajabsinib qarab qoʻydi:
— Jahling chiqmasligiga ishonasanmi?
— Bu yoqqa kel-chi.
— Kelayapman.

Oʻttiz Oltinchi Bob
Palmer kechki soat oltida Park avenyu boʻylab “kadillak”da shamolday yelib borar ekan, “Uorld telegram”dagi soʻnggi yettinchi sport boʻlimini moliyaga doir bobigacha varaqlab chiqdi. U mashinadagi mutolaaga moʻljallangan chiroqni yoqdi va birja yopilishi vaqtidagi bank aksiyalari narxini oʻrgana boshladi. YuBTK aksiyasi narxi 25 foizga koʻtarilgan va sotilgan aksiyalar miqdori ortgan edi.
Ularni kim sotib olsa ham nazorat paketini egallab olishi hali amri maholligiga amin boʻlib, Palmer gazetani bukladi-da, oʻzining yoniga oʻrindiqqa tashladi. Birmuncha muddat u haydovchi boshining orqasiga qarab turdi. Soʻng vujudida qandaydir tanholik tuygʻusini his etdi. Garchi haydovchi undan bor-yoʻgʻi bir yarim-ikki metrcha narida oʻtirgan boʻlsa-da, Palmer oʻzini mutlaqo yolgʻiz his qildi. Bunday sezgi qaysidir ma’noda unga yoqardi.
Shuning uchun yoqadiki, oʻyladi u, bu yerda, qubbasimon mayin oq nur ostida, goʻyo doʻkon peshtaxtasidagidek, yolgʻiz va qaysidir darajada sevimli boʻlib oʻtirish maza edi, ayni vaqtda esa qorongʻilik qoʻynida butun shahar koʻzga koʻrinmas suvratlar silsilasiday yoningdan oʻtib turadi. Palmer charaqlagan yangi yil archalari ulugʻvor safining lip-lip uchib oʻtishini tomosha qildi. Oqshomlari Park avenyu har doim yorqin qizil nuqtalar — mashinalarning orqa chiroqlari bilan bezangan boʻladi. Hozir esa archa chiroqlari ortida butun koʻcha bayramona tus olgandi.
Yetmishinchi koʻchalarda haydovchi chapga burilish signalini berdi va Palmer oldinga engashdi.
— Jimmi, buriling-da, meni muyulishda tushirib qoldiring. Bu yogʻiga yayov ketaman.
— Yaxshi, mister Palmer, rahmat.
Palmer qoshini chimirdi. Bu tashakkur nechun? Bu Jimmining qaytar yoʻlini nari borsa besh daqiqaga qisqartirgandir. Nahotki besh daqiqa shunchalik zarur boʻlsa?
— Biron yoqqa shoshayapsizmi? — soʻradi u.
— Uyga. Archa bezatish kerak, mister Palmer. Men galga solganim-solgan, bu yogʻi atigi olti kungina qolibdi. Bolalarim oʻldiradi meni...
Mashina yumshoqqina kichikroq doira yasadi-da, yoʻlka chekkasiga, shaharning ishbilarmonlar mahallasi tomonga kelib toʻxtadi. Jimmi eshikni ochgani chiqib kelguncha Palmer qubbasimon chiroqni oʻchirdi va gazetani oldi.
— “Telli”ni oling, — dedi u gazetani haydovchiga uzata turib; uning bilishicha, haydovchi, odatda, faqat “Jornel amerikan”ni sotib olardi.
— Yana bir marta rahmat. Xayrli tun, ser.
— Xayrli tun.
Hayhotday mashina joʻnab ketdi va Palmer muzdek havodan chuqur nafas oldi, soʻng osmonga qaradi. Osmon shu qadar musaffo ediki, u hatto yakkam-dukkam yulduzni ham koʻra oldi — tutunli Manhetten uchun bu mutlaqo odatdan tashqari hodisa edi. Palmer Park avenyu yoqalab koʻz yugurtirdi va yangi yil archalarini sanashga urinib koʻrdi. Koʻp oʻtmay ular bir-biriga qoʻshilib, yorqin chiziqqa aylandi. U sanashni bas qildi.
Burildi-da, tezgina uyiga qarab ketdi.
Uy tarhi boʻyicha Edisning rejalari qoyilmaqom tarzda ado etilgandi. Asr boshida qurilgan, deyarli butunlay katta-katta, keng-keng uch-toʻrt qavatli binolardan tashkil topgan mahallada Palmerning uyi, shubhasiz, mana men deb turardi. Mahalliy uy egalarining haddi juda deganda tosh devorni qumli favvora bilan obdon tozalashga yoki boʻyashga, bundan tashqari, derazalarga yaxlit oyna qoʻndirishgacha borib yetardi. Faqat bir yuragida oʻti bor ixtirochi rim gʻishtidan yangi devor tikka qilgandi. Biroq Edis boshqa yoʻldan bordi.
Jimjimador old devorli binolarni Palmer oldin ham koʻrgan. Bundaylari, odatda, issiq iqlimli mamlakatlarda quriladi. Hindistondagi Qoʻshma Shtatlar elchixonasi, esladi u, shu texnikaning zamonaviy nusxasidan foydalangan. Manhettenda tropik iqlim sharoiti ahyon-ahyondagina aks etsa-da, Edis shunday jimjimador devorni tanladiki, u halovatni yuzaga keltirardi. U hatto qimmatbaho maydonning bir qismidan voz kechib, uyni koʻcha tomon surishga jazm etdi. Shunday qilib, yoʻlkadan qariyb 3 metrlik masofada panjaraga oʻxshash bir nima bilan birlashtirilgan egma va uchli quyma beton devor tiklangandi.
Nur va havoni oʻtkazib turadigan, ammo ajabtovurgina soya tushiradigan bu begona kungiralar uyni suq koʻzlardan yashirib turishga moʻljallangan edi. Devorning naryogʻida yana ikki metrcha joyda binoning oʻzi savlat toʻkib turardi. Uning toʻrt qavatli frontoni soʻnggi modada 4 ga 6 hajmdagi, alyuminiy jild bilan mahkamlangan yaxlit oynadan yasalgandi. Jimjimador old devorning ichki tomonini Edis, aftidan keyinchalik chirmovuq bilan yepmoqchi boʻlgandir.
Palmer oddiy qora tashqi eshikdan oʻtdi-da, tor tirqishdan osmonga qarab olish uchun toʻxtadi. Ha, yulduz. Bitta.
U xuddi shunday oddiy qora ichki eshikni ochdi va oʻzining yangi uyiga kirdi. Allaqaysi qavat va xonalardan Jerri bilan Tomning aytishayotgani qulogʻiga chalindi.
Palmer paltosini yechdi va yoʻgʻon laklangan kiyim ilgʻichlardan biriga oldi. Shlyapasini olib, kiyimilgʻich ustidan tokchaga qoʻydi. Choqqina vestibyuldan oʻtdi-da, ikki qavatni egallagan asosiy mehmonxona boʻlma eshigi oldida toʻxtadi.
Shubhasiz, uyga gap yoʻq, oʻzicha dedi Palmer. Garchi jimjimador old devorga oʻxshagan narsalarga kulib qarasa-da, xotinining san’at moʻ’jizasi yaratganiga tan berdi.
Bu iboraning endi siyqasi chiqqanini eslab, Palmer qoshini chimirdi. Ikki sergak fotograf bilan qaysidir jurnalning muharriri, zil-zambil keksa xonim koʻp qoʻllashardi bu iborani. Kecha kechqurun uyga kelib Palmer ularni shu yerda koʻrdi, ular hamma joyda hoziru nozir edilar.
— Haqiqiy san’at asari, — derdi suratkashlardan biri. — Bizning zamonda bunaqasi kam uchraydi, ajoyib pieil oi terre[4], — suhbatga qoʻshildi narigisi.
— Bu haqiqiy shaharcha uy, — dedi horgʻin muharrir ayol reportyorlardan biriga. — Odatdagi kamtarona inglizcha uslub.
— Ha, xonim.
Palmer kechagi oqshomni esladi. Fotosuvratlar va maqola, qiziq, qachon jurnalda paydo boʻlarkin-a? U muharrirlik amaliyoti bilan yaxshigina tanish — jurnallarning tahririyatlari olti oy ilgarilab yuradi. Biroq bordi-yu, ularda maqolani qonun chiqaruvchi yigʻilish yopilishigacha chop etishga qaror qilingudek boʻlsa, bu butun qilingan ishlar uchun toʻsiq boʻlishi mumkin.
Senatorlar va mahalliy qonun chiqaruvchi organlar a’zolarining xotinlari maqolani oʻqishadi, suvratlar bilan tanishishadi. Erlariga oʻz uylaridan koʻngillari toʻlmayotganini va shu jurnal xabar qilgan mana bunday uyda yashovchi har qanday oilaga nisbatan oshkora shubhalarini izhor etishning oʻnlab yoqimsiz usullarini topishadi. Oʻtgan oqshomda, esladi Palmer, maqolani bosishga ruxsat bergani uchun Edisdan chaparasta jahli chiqqan edi. Jahli chiqqandi-yu, lekin ichiga yutib qoʻya qolgandi.
Palmer aylanma zinadan asta ikkinchi qavatga koʻtarildi. Musiqa va bahs aniqroq eshitildi. — Salom!
— Salom, azizim. — Edis ularning yotoqxona boʻlmasi ostonasida paydo boʻldi va qoʻl silkidi: — Ovqat 10 daqiqadan keyin boʻladi. Missis Keyjga aytib qoʻy. — Xotini gʻoyib boʻldi.
Palmer yana bir qavat koʻtarildi — ikkala jajji bolalari bilan koʻrishishi kerak. U Jerri yotoqxona boʻlmasi eshigida toʻxtaganida bolalar otalariga qaramadilar va deyarli uzluksiz bahslarini davom ettirishdi.
— Uni olgan boʻlishing mumkin deb aytganim yoʻq, — tonmoqchi boʻlardi Jerri.
— Men olishim mumkin emas deb men ham aytganim yoʻq, — e’tiroz bildirdi Tom.
— Men aytdim-ku, men senga beraman, ammo hozir emas, deb.
— Nega hozir emas?
— Chunki u hozir menga kerak.
— Senga kerak emas.
— Yoʻq, juda kerak.
— Yoʻq, mutlaqo kerak emas, yolgʻonchisan.
— Meni yolgʻonchi dema, sen ahmoqsan.
— Lekin senga oʻxshab yolgʻonchi emasman.
— Undan badtarsan.
— Men...
— Toʻxtanglar! — xirqiroq ovozda dedi Palmer. Yoʻtalib oldi. — Salom, bolajonlarim, — zoʻraki shirin ohangda dedi u. — Oʻynayotganlaringni koʻrib men ham yayrab ketdim, qaqildoqlarim.
— Anovi mittingiz qip-qizil yolgʻonchi.
— Anovi hoʻkizingiz isqirt yolgʻonchi.
— Yaxshi oʻtiribsizmi, sogʻliqlaringiz qalay? — davom etdi Palmer. — Ishdan kelganimda meni qanday kutib olasizlar deb rosa intiq boʻlaman. Buni sizlar judayam qotirib ado etayapsizlar.
Bola va qiz jim boʻlib qolishdi, hiringlashdi va oyoqqa turishdi. Ular Palmerga ikki xilda osilib olishdi. Tom — uning qorni va tizzasida, Jerri esa koʻkragi va qoʻlida. Bir necha soniya davomida Palmerni turtishdi, siqishdi, tepishdi, qattiq quchishdi, tiz choʻkdirishdi, qitiqlashdi, oyogʻidan bosishdi, chimchilashdi, suzishdi va hatto timdalashdi.
— Bas, bas!
To u oʻzini oʻnglab olguncha Jerri uni tanqidiy koʻz bilan qarab chiqdi:
— Tagʻin koʻzingizning tagida mana bu qora narsalar bormi?
— “Tagʻin” deganing nimasi?
— Har doim bor-ku, ular, — dedi Tom.
— Yoʻq, goh-gohda bor boʻlib qoladi, — e’tiroz bildirdi Jerri, — Ba’zan, kunning oxirida.
— Uzun, ogʻir, tinkani quritadigan kun, — tushuntirdi Palmer, — issiq, tinkani quritadigan stolda.
— Ochimdan oʻlaman, — dedi Tom.
— Assalomu alaykum, mister Oʻluvchi, — gap boshladi Jerri. — Men mamnuniyat...
— Boʻldi-boʻldi, — uni toʻxtatdi Palmer. — Bu bechora hazilni chaynayverib jonini sugʻurib olding. Bironta yangirogʻidan olsang-chi.
— Bir devor ikkinchisiga nima deydi? — soʻradi Tom.
— Burchakda uchrashamiz deydi! — Chiyilladi Jerri. Palmer kaftlari bilan quloqlarini bekitib oldi.
— Jerri, — yalindi u, — sekinroq-da!
— Koksga oʻxshagan nima, loksday hid beradigan va uchadigan nima? — soʻradi Jerri.
— Samolyot kabinasidagi koks surtilgan loksli quticha! — qichqirdi Tom.
Palmer koʻzlarini alamli yumdi. Shovqin bosilgach, u koʻzlarini ochdi va soʻradi:
— Loks nima degani?
Jerri yelki qisdi:
— Qandaydir baliq. Dudlangan.
— Yoʻq, — dedi Tom. – Loks — suyuq kislorod. Undan raketa yonilgʻisi uchun foydalanadilar.
— Bu topishmoqni aytgan maktabdagi qizaloq, — tushuntirdi unga opasi, — aytdiki, loks — bu dudlangan baliq, dedi. Dudlangan syomga.
— U — jinni ekan, — dedi Tom.
— Nima boʻlganda ham, — soʻradi Palmer, — bu topishmoqning nimasi kulgili?
Bolalar jim boʻlib qolishdi.
— Sen tushunmaysan, — dedi oxiri Jerri.
Palmer bosh irgʻadi:
— Ovqat yana oʻn daqiqadan keyin.
Vudining xonasiga kirish uchun u tanobiy xonaga tushdi. Oʻpiq eshik oldida toʻxtab, u ichkaridan nogʻoraning asabiy taraqa-turugʻiga hamohang chiyillagan klarnet ovozini eshitdi. Roudining musiqaga qiziqishi yaqqol koʻrinib turardi. Ovozi uyni toʻldirib turgan orkestr chinakamiga yengil orleancha usulda kontrabas oʻrniga trubadan foydalangan edi. Palmer koʻzining teparogʻida, bosh suyagining ichida ogʻriq boshlanayotganini his etdi.
U eshikni chertdi, kutib turdi, yana qattiqroq chertdi. Birpas kutib turib, eshikni ochdi va toʻngʻich oʻgʻlini logarifmik lineyka bilan yozuv stoli uzra engashib turganini koʻrdi. Palmer proigrivatel oldiga bordi va keskin burab ovozini pasaytirdi.
— Barcha avliyolar haqi, bu ahvolda qanday oʻylab, qanday ishlaysan? — soʻradi u.
Vudi unga ma’nosiz qaradi:
— E, salom!
— Ovqat oʻn daqiqadan keyin. Besh daqiqa hatto.
Vudi bosh irgʻadi:
— Dada, foizlar haqida nimani bilasiz?
— Hamma narsani.
Vudi unga ishonqiramay qarab turardi:
— Bilasizmi, nima toʻgʻrisida gapirayapman... Zayomlar foizi va har xil shunga oʻxshagan narsalar.
— Nima toʻgʻrisida gapirayotganingni bilib turibman, — vazminlik bilan gapirdi Palmer. — Nimani bilmoqchisan?
— Men “Muddatli sotuv” mavzuida insho yozishim kerak.
— Matematika boʻyichami?
— Yoʻq, ijtimoiy fanlar boʻyicha.
Palmer bir talay plastinkalarni nari surib qoʻydi-da, oʻgʻlining karavotiga oʻtirdi.
— Ular qanaqa misollar keltirishdi?
— U misol keltirmadi, — shikoyatomuz dedi Vudi. — Men oʻzim oʻylashim kerak.
— Unday boʻlsa, quloq sol.
Bola ogʻir xoʻrsindi va yuzida tund bir koʻrinish zohir boʻldi.
— Bir odam 3000 dollar turadigan mashina sotib olmoqchi, — gap boshladi Vudi bular barchasi qanchalik joniga tegib ketganini bildirmoqchiday choʻzib, bir zaylda. — Oʻzining eski mashinasini 1000 dollarga sotmoqchi. Qolgan ikki mingni ikki yilda toʻlamoqchi. Bu — yetti foizli zayom boʻladi. 2000 dan yetti foizi — 140 dollar boʻladi. Ikki yilga. Demak, 3000 dan tashqari mashina yana unga foizlarda 280 dollar turadi. Toʻgʻrimi?
— Ha.
— Boʻpti, rahmat, dada.
— Bu raqamlarning ijtimoiy fanlarga qanday aloqasi bor?
Vudining yuzidagi tund ifoda oʻrnini endi oʻta malollik ifodasi egalladi.
— Oʻlay agar, bilmayman.
— Bu masalani yechish nimaga kerak boʻlib qoldi? Oddiy arifmetikadan xabardorligingni isbotlash uchunmi?
Bola yelka qisdi.
— Keksa Filmerning koʻnglini olish uchun boʻlsa kerak. Bu gʻoya undan chiqqan, mendan emas.
Palmer keskin javob bermoqchi boʻldi-yu, biroq oʻzini tutdi.
— Yaxshi. Bundoq chiroyingni och-da, quloq sol.
— Xoʻp.
—Sen pul qarz olib, uni oyma-oy toʻlab borsang, — davom etdi Palmer, — asosiy summani nima qiladilar?
— Nimani?
— Asosiy summani, sen qarz olgan pulni. U koʻpayadimi?
— Ozayadi. — Vudi qovogʻini uydi va shu zahoti yuzi yorishib ketdi. — Albatta, ozayadi-da.
— Toʻgʻri. Agar sen mashina sotib olgani 2000 dollarga ikki yillik zayom uchun bankka borsang, sen 2280 dollarga imzo chekasan. Boshqacha aytganda, ular senga naqd 2000 dollar berishadi, uni sen toʻliq ikki yillik foizni qoʻshib toʻlashga majbursan. Tushundingmi?
— Boʻlmasa-chi, axir bu tabiiy-ku.
— Nahotki? — keskin ohangda soʻradi Palmer. — Bu haqda oʻylab koʻr. Ikki yil mobaynida oyiga 10 dollardan koʻproqdan toʻlab borasan. Har toʻlov bilan zayomning asosiy summasini qisqartirasan. Lekin foizlarni avvalgiday 2000 hisobidan toʻlaysan, chunki dastlab shunday belgilab qoʻyilgan edi-da.
— Nima qilibdi?
— Senga bu gʻalati tuyulmaydimi?
Bola yana yelka qisdi:
— Tartib shunaqa boʻlgach, nimasi gʻalati boʻlarkan?
Palmer bosh ogʻrigʻi kuchayganini sezdi. U peshonasini artdi-da, davom etdi:
— Kel, faraz qilaylikki, sen bay puliga oʻxshash zayomning boshqa turini olasan, unda aslida shart boʻlgan foizlarni toʻlab borasan. Birinchi oyda sen 2000 dollar hisobidan toʻlaysan. Biroq har oyga toʻlovlarning bir yilidan keyin sen faqat 1000 dollar hisobidan toʻlashing kerak boʻlib qoladi. Faraz qilaylikki, har oy qarzing summasi kamayib borishi barobarida sen faqat qolgan summa hisobidan foiz toʻlaysan. Xoʻsh, yetti foizli zayomda 2000 dollar uchun qancha toʻlayman deb oʻylaysan?
— 280. Boya aytdim-ku.
— Yoʻq. Sen 70 dollar atrofida toʻlaysan.
— Hazillashmang.
— Jiddiy aytayapman.
Vudi otasiga uzoq qarab qoldi:
— Rostdan shunaqami, dada?
Palmer oʻrnidan turdi.
— Ha, — dedi u gʻoyatda sovuqqonlik bilan, — xuddi shunday.
— Ammo unda... anovisi, dastlabkisida foizlarni toʻrt baravar koʻp toʻlar ekansiz-da?
—Uh! — Palmer yengil xoʻrsindi. — Oʻrugʻlik bor ekan-ku.
— Keksa Filmer shular bariga ishonadi deb oʻylaysizmi?
— Sinab koʻr uni. — Palmer eshik oldiga keldi. — Ovqat bir daqiqadan keyin.
— Xotirjam boʻling, — mingʻirlab dedi Vudi yana logarifmik lineykani qoʻliga olib.
Palmer pastga yoʻl oldi va missis Keyjning oshxonasiga kirdi. Qovurilgan choʻchqa goʻshtining hidi bu yerda kuchliroq edi. 14 yilcha oldin, Vudi tugʻilganida Edisning onasi missis Keyjni Palmerlarga “berish”ni taklif qilgandi. Missis Keyj ozgʻin, yuzlari choʻzinchoq, koʻzlari bir-biriga yaqin va burni uchli, ogʻiz chekkalari osilib tushgan suyagi buzuq beva boʻlib, muttasil kasalvandlarday eshitilar-eshitilmas voy-voylab yurardi. Ogʻzi va iyagi tik ajinlar orasida qavs ichiga olinganday koʻrinardi. Gapirganida yuzining pastki qismi bir yuqoriga, bir pastga harakat qilardi. Ming xil dardi borligidan shikoyat qilishiga qaramay, shuncha yillar mobaynida halol va gʻayrat bilan mehnat qilib kelardi, tejamkor edi, zarurat tugʻilganda, masalan, hozirgidek qoʻshimcha ishlarni ham bajaraverardi.
— Oʻn daqiqa burun, — dedi Palmer, — men sizlarga ovqatga oʻn daqiqa qolganini aytib qoʻyishim kerak edi.
— Hammasi joyida, — hozirjavoblik bilan dedi missis Keyj, — qarashgani Jerrini bu yoqqa yuboring, shu bilan tayyormiz, mister Palmer.
—Yaxshi.
Yosh bolalariga yana bir koʻz solib qoʻyish uchun Palmer Jerrining xonasiga qaytdi.
— Qani, qani, — dedi Jeri, — endi umrim boʻyi sen bilan boshqa gaplashmayman.
— Qoʻrqib ketdim, — piching qildi Tom. — Qara, qoʻrqqanimdan dagʻ-dagʻ titrayapman.
— Yana qoʻrqasan! Agar men...
— Hali ham janjalashayapsizlarmi? — uning gapini boʻldi Palmer, — Jerri, missis Keyjga qarashib yubor. Tom, qoʻllaringni koʻrsat-chi.
Bola kaftlarini pastga qilib choʻzdi.
— Top-toza.
— Kaftingni yuqoriga qil.
— Top-toza dedim-ku, — yozgʻirdi u.
— Bitliqi Merining oʻzginasi, — mingʻirladi Jerri.
Uzoq jimlikdan keyin Tom ogʻir xoʻrsindi va tanobiyning toʻridagi vannaxonaga qarab ketdi. Palmer bir lahza uning ortidan kuzatib turdi-da, ozgʻin ota-onaning oʻgʻli uchun uning dumbasi semizlik qiladi, deya koʻnglidan oʻtkazdi...
Palmer ikkinchi qavatdagi oilaviy oshxonaga yoʻl oldi. Chiroqni yoqib qarasa, dasturxon allaqachon tuzalib qoʻyilibdi. Shamlarni chaqmoqtosh bilan yoqishga behuda urinib koʻrdi, soʻng bufet tortmasidan gugurt topib, ularni yoqib chiqdi.
U qarshidagi devorga, turli kattalikdagi eski gʻishtlardan yasalgan chogʻroq kaminga qarab qoʻydi va Bufe asaridagi erkak yuziga razm sola boshladi. Bu odam ham tuzalmagan yogʻoch stolda oʻtirar, oldida, stolning oʻzida chala yeyilgan baliq bor edi. Nimqorongʻilikda uning chehrasida moviy, ma’yus, och koʻzlaridan boshqa hech nima yoʻq edi. Palmer chiroqni yoqib, erkakning yuzida hech narsa oʻzgarmaganini koʻrdi. Baliqlarni oʻzi yeganmi yoki birovning sarqitiga qarab oʻtiribdimi, bilib boʻlmasdi.
Kaminning yonida yana bir suvrat: pishloq, ikkita olma, pichoq va vino shishasi tasvirlangan natyurmort osigʻliq edi. Palmer yorugʻni asta pasaytirdi va barcha buyumlardan faqat pichoq koʻrinib qolganining shohidi boʻldi. Taajjub. Balki bu suvratlarning qandaydir yangi xossasini kashf qilgandirman, mulohaza qilardi u. Rassomlarning oʻzlari bu haqda bilganmikinlar? Uning qulogʻiga Jerri bilan missis Keyjning qoʻshni xonada idishlarni taraqlatayotganlari eshitildi.
Yuqorigi chiroqni oʻchiriqli qoldirib, u zinapoya maydonchasiga chiqdi va pastdan kiraverishdagi vestibyulga olib chiquvchi zinapoyaning ikki oʻramiga nazar soldi. Har biri 180ga 25 santimetr boʻlgan zinapoyalar 7 santimetrdan qalinroq boʻlmagan dub taxtalaridan yasalgandi. Zinapoyalarni yaxlit tortib turuvchi plastik orasidan yogʻoch xira aks etib turardi. Ular bamisoli havoda muallaq osilib turgandek boʻm-boʻsh edi. Palmer kayfi baland odamning bundan qanday tushib-chiqishini koʻz oldiga keltirishga harakat qildi.
Shularni xayolidan kechirgancha u bir qoʻli bilan panjaradan tutgancha zinapoyadan tusha boshladi. Xuddi oʻylaganidek boʻldi. Bir oyogʻini qoʻyib, ikkinchisi bilan keyingi zinani paypaslagancha oʻz ogʻirligini chamalab koʻrdi – bamisoli havoda parvoz qilayotgandek bir hissiyotni tuydi. U pastgacha tushib oldi-da, u yoq-bu yoqni qarab chiqib, “Zinapoya qafasi” degan lavhachani topdi. Tugmachani bosdi. Ikkinchi qavat shiftiga yashiringan chiroqlarning nuri zinapoyani zamonaviy haykaltaroshlik asariga aylantirdi. Uni tomosha qilar ekan, Palmer jilmayib qoʻydi. Dramatik asar. Ta’sirchan asar. Jozibador asar — gap yoʻq.
U nazorat taxtasi tomonga burildi va gʻildirak koʻrsatkichini asosiy mehmonxonaga surib qoʻydi. Chor-atrofni mayin aks etib turgan yogʻdu chulgʻadi. Bu avvaliga unga yoqmagan yagona xona edi, haddan tashqari kattaligi uchun yoqmagandi. Uning 7,5 ga 18 metr keladigan butun birinchi qavati asosan mehmonxona va mayda-chuyda yordamchi xonalar qilib qoʻyilgandi. Uncha katta boʻlmagan foye mehmonxonaning birgina burchagini egallagan. Zinapoya ham bir chetginasida edi, biroq reja boʻyicha u ham xonaning me’moriy boʻlagi sifatida rejalashtirilgandi. Quyi qavatning toʻrdagi burchagida uyni enlab bir qancha mayda xonalar joylashgan, bular vino saqlanadigan hujracha, vannaxona, yordamchi oshxona boʻlib, taomni tortish uchun yuqoridagi oshxona bilan lift orqali tutashtirilgandi. Mehmonxonaning oʻzi 7,5 ga 15 metr maydonni egallar, shiftning balandligi 7,5 metr, poli dubdan, aralash parket terilgan, old tomondagi sidirgʻa oynavand devorga parda qoqilmagan edi. Alyumin panjara uni toʻgʻriburchaklarga boʻlib turar va orasidan bino old devorining kungiralari koʻzga tashlanardi. Kechqurun oʻtayotganlar mehmonxonaga old devor oraligʻidan moʻralash imkoniyatiga ega boʻladilar. Va, darvoqe, shunday foydalanmoqdalar edi. Chirmovuq oʻsdirilgandan keyin, dedi Palmer oʻzicha, tilla baliqchali akvarium koʻngildagiday zavq bermay qoladi. Lekin ungacha, oʻyladi u, oʻtayotganlar old devordan kirib kelishga oʻrganib qolishadi. Yoki kechqurunlari xonadan foydalanishga hojat ham qolmas?
Zinapoya oldida turganida unga uzunday boʻlib koʻringan orqa devorda asosiy narsa kamin — mustamlakachilik oʻchogʻining zamonaviy kamoloti edi, lekin u shu qadar katta ediki, unga bir nechta odam tik turib ham bemalol sigʻardi. Kami¬nning qoq oʻrtasida oʻtin uchun oddiy qora choʻyan taglik va ikki metrcha enlikdagi panjara joylashgandi. Panjarada bir nechta tarasha, ular yonida kaminga tegishli buyumlar va maroqli koʻrinishdagi qora temir chaqmoqtosh yotardi.
— Shu narsang yomon xavfli-da, — degan edi u xotiniga.
— Uni yuz yildan beri ishlatib kelishadi-ku.
— Bizdagi shu narsani-ya?
— Ha.
— Biron yangiroq xilini oʻylab topisholmabdimi?
Xonaga razm solar ekan, Palmer uning boʻyogʻiga e’tibor berishni esdan chiqarayozibdi. Edisning laklanmagan dubga moyilligini ma’qullagan holda pol chiroyli deb qoʻydi. Devor va kamin oq rangda edi. Chogʻroq orqa xonalarga ochiladigan eshiklar qora, kaminga tegishli narsalar ham shu tusda. Darhaqiqat, dedi u xonaga yana bir bor sinchiklab koʻz yugurtirib chiqib, suvratlar boshqacha jon kiritib turibdi. Ularning har biri oʻz chirogʻining tagidan joy olgan, bu devor oqini yumshatar va moyboʻyoqlar yorqinligini kuchaytirardi. Lekin qolgan narsalar xona koʻrinishiga sira koʻrk bagʻishlamayotgandi. Pastak stul va devorlarga daraxt pustlogʻini eslatuvchi mato qoplangan. Bir nechta yashil oʻsimlik gʻildirali oq va qora koʻchma qutilarda turardi.
Bir gal bilmasdan va gʻoyat xotirjam tusda u Edisga boʻyoqlarning ma’nosizligi haqida aytganida xotini uning tanbehini maqtov deb tushungandi.
— Albatta, — deb javob bergandi xotini, — xonada boʻlgan odamlar uni bezab tursin degan xayolda shunday qilingan.
— Sen ayollarni nazarda tutayapsanmi?
— Balki, — dedi xotini, — men bir necha ixcham-ixcham sidirgʻa rang gilam olarman.
Palmer tepada oila ovqatga yigʻilayotganini eshitdi. U nazorat shchitiga qaytdi, chiroqni oʻchirdi va endi koʻzga koʻrinmay qolgan zinadan koʻtarila boshladi.
Uyiga qaytayotib mashinada his qilgani yolgʻizlik tuygʻusi hozir zinadan koʻtarilib borayotganda ham vujudini qamrab oldi. Edis va missis Keyjning bir-biri bilan gaplashayotgandagi gaplariga emas, balki faqat ovozlariga quloq tutdi. Shu on Palmer toʻsatdan koʻnglida boshqa tuygʻuni, xuddi yolgʻizlikka oʻxshagan kuchli tuygʻuni his etdi.
Avvaliga bu qanaqa tuygʻu ekanini bilolmadi U qandaydir tanholik bilan bogʻliqday edi, lekin baribir bu qandaydir boshqacha edi. Yolgʻizlikni yoqimli, hatto hayajonli qiluvchi oʻshanday kuchli tuygʻu.
U keyin tushundi. Mana shu oylar mobaynida N'yu-Yorkda u tuturuqsiz mehmonxona hayotini kechirdi. Hamma narsa oʻzgardi. Endi u oʻzining yana odatdagi rolini — oʻz uyida oila otasi rolini oʻynamoqda edi, hatto yuridik ma’noda ham uy egasi mas’uliyat va mulkchilikning ola xurjuni boʻyniga tushgan erkak, vassalom.
Uning hech boʻlmaganda Chikagoda oʻynagan bu roli boshqa bir narsani ham koʻzda tutar edi. Uydagilarga yordam berish, garchi sezilmas boʻlsa-da, uy yumushlarining borishi ustidan doimiy nazorat, missis Keyj va bolalarga yoʻl-yoʻriqlar berish.
Boshqacha aytganda, dedi Palmer, endi u pater familias sifatida toʻla tiklangan. Ammo Virjiniya Klerining borligi bular barchasiga qoʻshimcha jihat bagʻishlaganday boʻldi.
Palmer aslida bu rol' qanaqa boʻlganligini birinchi marta koʻrdi. U bu ikkita rol' ekanini endi angladi. Akter kabi u ikkiyoqlama hayot kechirardi. To oʻynashi lozim boʻlgan ikkita Palmer boʻlar ekan, ulardan hech biri haqiqat boʻlolmaydi. Butun hayoti toʻqimadan iborat boʻlib qoladi.
Palmer qorongʻilik qoʻynida miyigʻida kulib qoʻydi. Endi u har ikkala tuygʻusini ajrim qilib olgandi. Aktyorga oʻxshab, alohidalik tuygʻusi bor edi unda. Alohidalik bilan yana senga qarab turganlarini anglash tuygʻusi shunga chambarchas bogʻlanib ketgandi.
Oila otasi. Jazman ota. Bunaqa rollarni har kim ham uddalayvermaydi, oʻyladi u. Har kim ham bir vaqtning oʻzida er va oʻsmir rolini oʻynayolmaydi. Kutilmaganda uning miyasiga bir fikr urildi: oʻzi kimdir — qachondir uddalaganmikan?
— Vud, azizim.
— Kelayapman.
U avvaliga zulmatda koʻzga koʻrinmayotgan zinapoyalardan sekin, hadiksirab yuqoriga koʻtarila boshladi, yorugʻroq boʻlgan joyda esa odimlarini jadallatdi. Oshxona eshigi tagida toʻxtadi. Edis chiroqlarni charaqlatib yoqib qoʻygandi. Xonaga qarab koʻz qamashardi, bolalarning chehralari yoqimli va deyarli begʻubor edi.
— Parda ochildi!

Oʻttiz Yettinchi Bob
Bu vaqtga kelib, poyezd Manhettenning yuz yigirma beshinchi koʻchasidan qoʻzgʻalganida va Olbani tomon shimol sari gumburlab yoʻl olganida vagonda bitta ham boʻsh joy qolmagandi. Biroq, Palmer koʻpchilik qatori chiptani oldindan oldirib qoʻygandi. Qolgan yoʻlovchilar vagonni shoshmay, erinchoqlik bilan toʻldira boshlagan edilar. Ularning chehralaridan: “Modomiki shu joy bizniki ekanmi, qittak-qittak otib olib, keyin bemalol chiqib oʻtiraveramiz-da”, degan qandaydir bamaylixotirlikni alayna oshkor sezish mumkin edi.
Palmer asta-asta viski hoʻplar ekan, stakan tepasidan oʻz hamrohlarini kuzatardi. Hammalari shunchaki oliftalikka ichishayotgani ochiq koʻrinib turibdi, xayolidan oʻtkazdi u. Samolyotning yoʻrigʻi boshqa — asabi boʻsh sayyohlar uchun alkogol — eng yaxshi tinchlantiruvchi vosita. Vagonda esa yoʻlovchilar bir-birlari bilan gurunglashib ham, u yoqdan-bu yoqqa bemalol yurib turib ham vaqtlarini oʻtkazsa boʻladi. Faqat bunday imkoniyat oʻtirib ketiladigan kupelardagina yoʻq. Toʻrt soatlik bekorchilikni amerikaliklar bir joyda qimirlamay oʻtirib oʻtkazishni afzal koʻradilar.
Chunki, oʻy surishda davom etdi Palmer, bir joyda qimir etmay oʻtirganimda atrofdagilardan beixtiyor uzilasan va oʻzing bilan oʻzing qolasan. Shunda xayol surishdan boshqa ishing qolmaydi.
Viskidan hoʻplar ekan, Palmer miyigʻida kulib qoʻydi. Bu yogʻini soʻrasang, amerikaliklar xayol surishdan qochishga oʻrganib qolishgan. Temir yoʻl stansiyalari va aerodromlarning kioskalari buning yaqqol dalili. Yumshoq muqovali jurnal va kitobchalarga tonnalab qogʻozu boʻyoqlar sarflangan — bular bari vaqt oʻgʻrilari boʻlib, shuuring devorini chaqirilmagan oʻylar kelib dukillatadi-da, zerikarli uzoq-uzoq soatlarni toʻldirishga kafolat beradi.
Derazadan boqish uchun Palmer oʻrindigʻida oʻgirildi. Qish quyoshining soʻnggi nurlari tez soʻnib borardi. Yana bir lahzadan keyin manzara butunlay sidirgʻa tus oldi — u yoqdan faqat och-sariq timqora boʻyogʻu zaif pushti tutungina koʻzga tashlanardi. Soʻng ufq osmoni ham qoq tepadagi kabi timqora tusga kirdi. Hammayoq bir xil rangda. Tun tepaliklarni ham tekislab yubordi, hozirgina uy va chorrahalar ayqash-uyqash boʻlib yotgan joyda yorqin chiroqlargina charaqlardi.
Palmer ohista xoʻrsindi — kun botishiga hali bir necha daqiqa bor, deb oʻyladi. Kimdir unga aytgan edi — Virjiniya boʻlsa kerak, Gudzon vohasida yoʻllar juda chiroyli boʻladi deb. Hozir esa bu yoʻl Olbanigacha unda-bunda uchrab turadigan tungi qishloqlar manzarasidan boshqa hech nima taqdim etmayotgandi. U koʻzlarini yumdi va oxiri pinakka ketdi.
Olbani shahrining qadimiy stansiyasida negr haydovchi uning furajkasi chetidan turtdi:
— Mister Palmer, ser?
Palmer unga yagona yuki boʻlmish jomadonni tutqazdi-da, haydovchi ortidan tutunli platforma yoqalab ketdi va keyin peshob hidi urib turgan beton zinapoyadan bir qavat pastga oʻtdi. Yoʻlak chekkasida uzun kulrang “flitdut” turardi. Haydovchi Palmerga mashina eshigini ochdi. Ichkari issiq edi.
— Mister Berns toʻgʻri “Fort Oranj” klubiga borishni tayinlagan edi, ser, — dedi haydovchi mashinani tezlikka solar ekan.
“Fort oranj” klubi bir necha qavatli past-baland qilib qurilgan gotik uslubidagi qop-qora binolar turkumidan iborat edi. Tun qorongʻiligida uning barcha derazalaridan chiroq porlardi. Haydovchi ortidan Palmer binoga kirib keldi. U nima qilishini bilmay foyeda toʻxtab qoldi. Burchakdagi idorachadan bir keksa xizmatkor unga peshvoz oʻrnidan turdi.
— Sizni kutayapti, mister Palmer, — dedi u baland qaltiragan ovozda.
Palmer haydovchiga choychaqa berdi-da, qoʻyib yubordi.
— Mister Berns xona buyurtma qilib qoʻygan boʻlsa kerak?
— Ha, mister Palmer, 2b, — javob berdi port'e. — Yoʻq demasangiz, jomadoningizni yuqoriga olib chiqib beray. Mister Berns sizni hordiq xonasida kutayaptilar.
Palmer burilib zinadan koʻtarila boshladi.
— Borib, kelganimni ayting, — dedi u kulgisini bosib.
— Hozir, ser. Xizmatkor jomadonga yugurdi, biroq birdan toʻxtadi, ogʻirligini goh u, goh bu oyogʻiga solib, nima qilishini bilmay taraddudlandi: avval jomadonni olib kirsinmi yo Bernsga xabar bersinmi. — Hozir, ser, hozir.
Keng zinaning deyarli yarmiga yetganida Palmer orqasiga oʻgirildi va xizmatkorga yomon oʻqrayib qaradi. Xizmatkor darhol angladi-da, oʻqday uchib kelib, uni xonasi tomon boshlab ketdi.
Chamadonni ichkariga qoʻyar ekan, xizmatkor soʻradi:
— Sizni hozir tushadilar deb aytaymi mister Bernsga?
— Kelganimni aytsang, bas.
Port'e ketdi.
Garchi xona katta boʻlsa-da, besoʻnaqay mebeldan torga oʻxshab koʻrinardi. Krovatning endor mis suyanchiqlari oraligʻidagi parqu toʻshakda yotish ulkan iskabtopar qornida yotish bilan barobar, deya koʻnglidan oʻtkazdi Palmer.
Vanna kattalikda yotoq boʻlmasidan qolishmasdi. Jihozlari ham baquvvat-baquvvat edi. Bu yerda faqat vannada choʻmilish mumkin, ammo dushning iloji yoʻq edi.
Yotoq boʻlmaga qaytib kelib Palmer kiyimlarini yechdi. U yuvinayotganda kimdir eshikni chertdi.
— Kiring.
— Vudi, qoʻzichogʻim?
Palmer artindi-da, Berns bilan koʻrishgani chiqdi. Ular churq etmay turishardi. Berns har ikkala qoʻlida toʻla-toʻla stakan tutib turardi. Ulardan birini Palmerga uzatganida koʻylagi yengidagi tugmatoʻgʻnogʻich jiringlab ketdi.
— Salom, boboy!
Palmer stakanni oldi, asta koʻtardi va mayda-mayda hoʻplay boshladi.
— Shoshma, men avval kiyinib olay, — deya u stakanni qoʻydi-da, jomadonni titkilay ketdi.
— Vu-udi! — choʻzib dedi Berns ataylab koʻngilchanligini bildirmoqchiday. — Vu-ud, chirogʻim! Nega qovogʻing soliq? Yaxshi yetib keldingmi, ishqilib?
Palmer boshini chayqadi:
— Men Sirakuzaga ertaga kunduzi uchishni moʻljallagandim, kechqurun qaytib ketmoqchi edim. Nima, dunyoga oʻt ketdimi?
Berns xoʻrsindi va chuqur oʻrindiqqa choʻkdi.
Koʻylagini kiya turib Bernsga nazar solar ekan, Palmer uning qattiq toliqqanini angladi.
— Koʻrinishim yoqmadi, a, topdimmi? — soʻradi Berns tomoshabin koʻnglini darhol payqagan aktyorlarga xos ziyraklik bilan. — Seni deb men bu yerda oʻzimni oʻtga ham, choʻqqa ham urdim, azizim Vudi. YuBTK uchun jonimni ayamadim, oʻlguday tarmashdim. Soʻnggi sakkiz kunda oʻrtacha uch-toʻrt soatdan uxladim-ov. Mijja qoqmadim desam ham boʻladi.
— Chakki boʻlibdi, — dedi Palmer, koʻylagini shimi ichiga solarkan. — Ammo takror aytaman, mening zudlik bilan bu yerga kelishim shartmidi?
Berns unga qoshini chimirib tikildi:
— Nimadandir xafamisan, joʻrajonginam.
— Yoʻq, shunchaki, qiziqyapman.
— Gap ohangingga qaraganda menga achchiq qilayotganga oʻxshaysan.
— Yoʻq, — aldadi Palmer. — Poyezddan keyin boʻlarim boʻldi. Ayniqsa, nima uchun borib kelganimni tushunmaganimdan keyin.
— Koʻpgina sabablarga koʻra, — javob berdi Berns. — Sen bu yerda shaxsan ishtirok etishing zarur.
— Foydali odamlar jamoasiga oʻzimni koʻrsatamanmi? Shuyam bahona boʻldi-yu.
— Qisman haqsan, Vudi. Dam olish xonasiga tushib, bir nechta demokratik partiyalar rahbarlari bilan valaqlashamiz. Bu yaxshi taassurot qoldiradi. Keyin respublika partiyasi barzangilaridan biri tashkil qilgan “Ten Eyk” yigʻilishiga boramiz. Biroq, bu ishning bir qismi xolos. Sen menga shu yerda, hafta davomida bu arboblarga sotgan narsalarimni mustahkamlash uchun keraksan.
— Hayit arafasida bu yerda arboblar koʻp boʻlmasa kerak.
— Ular ertaga tarqalishadi. Shuning uchun seni zudlik bilan kelishga majburladim. Bugun oqshomda shunday tadbirlarning oxirgisi boʻladi. Ta’til tugagandan keyin esa, hatto oʻylasang koʻngil ayniydi — sessiyalar boshlanadi. Shunday qilib, yo bugun, yo hech qachon.
Palmer jamadonidan yangi boʻyinbogʻ olib, javondagi uzun, tussiz oynaga oʻzini soldi.
— Bu yerda nimalar bilan koʻngil ochding?
— Orzular bilan. Yana nima bilan shugʻullanishim mumkin?
— Qanaqa orzular?
— Berns yelkasini qisdi. Palmer oynada uning bu qiligʻini koʻrib, bir lahza oʻz aksiga emas, unga qaradi.
— Aniqrogʻi?
— Bir nechta shu yerlik yigitlar, asosan, huquqshunoslar bizga foydali boʻlishi mumkin. Ularga qarz soʻragan mijozlar uchun omonat banklari hech vaqo bermasligini, faqat tijorat banklarigina yordam koʻrsatishi mumkinligini aytdim.
— Bironta kafolat berdingmi?
— Ovoz berish masalasidami? Hali juda erta.
— Qarz berish masalasini aytyapman.
— Qarz berish? Men? — Palmer qoʻllarini koʻtardi, birlashtirib, koʻksiga bosdi. — Meni kim deb oʻylayapsan? Birorta ahmoq debmi?
— Shunchaki soʻradim.
— Vudi! — Yana soʻzlari goʻyo boshlari ustida muallaq qolgandek boʻldi. — Vudi, bolakay, — davom etdi Berns. — Mendan jahling chiqayapti, tan ol.
Palmer oʻzini tutolmagani uchun oynaga qarab, aftini bujmaytirdi va Berns ishonmasligini oʻylab, javob berishdan oldin boʻyinbogʻini hafsala bilan bogʻladi.
— Mak, — gap boshladi u. — Aqling rasoligiga shubha qilmayman. Mulohazakorligingga, siyosiy sezgirligingga, sadoqatingga, kuch-quvvatingga tan beraman. Faqat bankirlik qobiliyating borligiga ishonmayman. Bankir sifatida hech narsaga arzimaydigan odam boʻlishing mumkin. Shu bois, qarz masalasida tezkor muzokara olib borayapman deganingda, ajablandim.
Bernsning uzunchoq yuzi tabassumdan yorishib, pastki lablari rohatlanganidan yoyilib ketdi.
— Men bankir emasman, yoʻq. Gapimga ishonaver, bolakay, buni bilaman. Biroq men ahmoq ham emasman. Moliyaviy masalalarni senga qoldiraman.
Palmer oʻgirilib, unga tik qaradi.
— Shuning uchun keldimmi? Qarz haqida gapirish uchun-a?
Bernsning uzun, ozgʻin qoʻllari Palmerga choʻzildi, u oliftalik bilan inkor ma’nosini bildirdi.
— Vudi, azizim, seni hech qachon bunaqa vaziyatda tashlab qoʻymayman. Oʻylab koʻr, Mak Bernsning qarz haqidagi shamalariga kim ham ishonardi? Biroq Mak Berns bilan Vudi Palmer Olbanida birga yurishsa — ishonishadi. Shubhalar hatto million yilda ham amalga oshmasligi mumkin, biroq ularga ishonishadi. Senga orzular ichida yashaganimni aytdim, Vudi.
— Boya aytganimdek, Mak, aynan shuning uchun ham sen hech qachon bankir boʻlolmaysan.
Berns biroz jim qoldi.
— Rahmat, — dedi nihoyat.
— Sen bu gapni maqtov deb tushunmasliging kerak.
— Bunga emas, imlo xatoimni toʻgʻrilaganing uchun rahmat.
— Qanaqa xato?
— Mugʻambirlik qilma, Vudi, “Men shunday dedim”ni sen “Men aytganimdek” deb toʻgʻrilading. Men aytganimdek. Vudi, men ahmoq emasman. Shamang uchun rahmat.
— Bu hatto xayolimda ham yoʻq edi. Endi kimdan koʻproq jahli chiqyapti?
Bernsning sargʻimtil — qoʻngʻir koʻzlarida oʻzgarish koʻrinmas, ular xotirjam boqardi. Keyin bu koʻzlarda masxaraomuz istehzo paydo boʻldi.
— Kechir, qariya, — dedi u. — Seni yaxshiroq bilib olganimdan keyin dastlab nimalarni oʻylaganimni gapirib beraman. — U koʻkragiga urdi. — Ichim-dagi gaplarni...
Palmer boʻyinbogʻini koʻngildagidek qilib bogʻladi. Kutilmaganda xayoliga: Bernsning xonadonida tushirib yuborgan toʻgʻnogʻichimni Virjiniya emas, u topib olganda, nima boʻlardi? — degan fikr keldi. U xayollarini ma’lum bir yoʻnalishga solayotgandek, boshini silkitdi.
— Nima boʻlganda ham menda sen qadrlaydigan ayrim ma’lumotlar bor, — dedi u.
Bernsning yuzida yana befarqlik alomati zohir boʻldi.
— Ha?
— Birja ma’lumotlari. Xohlaysanmi?
Berns kinoyali kulimsiradi.
— Xohlagan paytingda, azizim.
— Ular senga kulgili koʻrinadi, — gap boshladi Palmer. — Balki “kulgili” deganim oʻrinli emas, siyqasi chiqqan gapdir. Men YuBTKning aksiyalari haqida gapiryapman.
Berns kulib yubordi:
— Mana buni yangilik desa boʻladi. Ular bir oydan buyon koʻtarilyapti.
— Biroq juda sekin.
— Sen katta sakrashni koʻzda tutayapsanmi?
— U boshlansa YuBTK aksiyalari ikki kunda 10 bandga koʻtariladi.
Bernsning qoshlari tutashdi.
— Nima uchun?
— Hech qanday izohga oʻrin yoʻq. Shunchaki, ma’lumot.
— Yaxshi. Qachon?
— Bu — men aniq aytolmaydigan yagona narsa.
— Aniq bilmasliging gʻalati.
— Agar bu sakrashni qandaydir yoʻl bilan yakka oʻzim tayyorlaganimda, — tushuntirdi Palmer, — senga “qachon”ligini hozir loʻnda qilib aytib berardim. Biroq bu menga ham, YuBTK dagilarning birortasiga ham bogʻliq emas.
Berns oromkursidan oldinga qarab engashdi:
— Unda, kimga bogʻliq?
Palmer yelkalarini qisdi. U stakanini olib, Bernsning karavotidan narisidagi oromkursiga oʻtirdi.
— Noma’lum valine’matga.
Berns gʻayrishuuriy ravishda stakanini koʻtardi, biroq negadir ichishni unutdi.
— Vudi, bolakay, men bilan oʻyin qilma. Sen bularni qayerdan olding?
Palmer qadahni ichib boʻshatdi. Keyin chamadonini ochib, bir nechta papka oldi.
— Bitimlar roʻyxati, — dedi u. — 30 oktabrdan boshlangan. Kim sotgan. Kim sotib olgan — hammasi shu yerda.
Berns oʻrnidan turib, karavotni aylanib oʻtdi. Palmer uni kuzatib turdi. Berns kutilmaganda uygʻongan qiziqishini yashirish uchun iloji boricha sekin yurib, unga yaqinlashdi.
— Unda nimalar bor ekan? — soʻradi u.
— Kim sotgani, kim sotib olgani.
— Qani-qani? Ulardan nimani anglayapsan?
— Hech narsani.
— Butunlaymi?
— Butunlay hech narsani.
Berns boshini yoniga egdi.
— Sen meni laqillatmoqchimisan, Vudi? — u oromkursi yoniga qaytib, unga oʻgirdi. Palmer roʻyxat uni qiziqtirmay qoʻyganini angladi.
— Tanlashib olish uchun vaqtimiz yetarlimi? — soʻradi Palmer.
— Besh — oʻn daqiqa.
— Sen Robert R. Yang “N'yu-York sentral” ustidan nazoratni qoʻlga olgan paytdagi katta janjalni eslaysanmi?
— Albatta. Kim eslamaydi?
— Mening otam bank vakili emas, yirik aksiyador boʻlgan Uayt ma’muriyatiga sodiq inson sifatida u Yang “Sentral”ni tortib olmasligiga ishonardi. Katta mojaro ochiqchasiga boshlanganda u har bir zarbani kuzatib turdi, hatto u Yangning gʻalabasi bilan tugaganda ham bunga ishonmay yurdi.
— Bu chinakamiga gʻaroyib voqea boʻlgan edi.
— Hayotiy tajribalariga qaramasdan otam rahbariyatga qarshi jang qilib, yuksak gʻalabaga erishish mumkinligini tasavvur qilolmasdi. U janjal va mushtlashuv aksiyalarni xarid qilish borasida Yang talab qilgan ogʻir takliflarga qarshi qilinyapti deb oʻylagan.
— Aslida ham shunday emasmidi? — soʻradi Berns.
Palmer yaxna ichimlik hoʻplaganicha, jilmaydi.
— Biz, chamasi, hech qachon buni bilolmaymiz. Koʻryapsanmi, bizning kunlarimizda ochiq jang boshlangunga qadar faqat shovqin-suron qoladi, boshqa muhim narsalar unutilib ketgan boʻladi. Jang soʻnggi daqiqaga qadar yashirin holda olib boriladi. Kompaniyada rahbarlikni egallagan kimsa, yetilib kelayotgan janjalni fahmlamay oʻz ishi bilan tinchgina shugʻullanib yuraveradi. Vaqt-vaqti bilan ular ham qandaydir shovqin-suronni eshitib qoladilar. Bular albatta, boshqacha fikr yurituvchi aksiyadorlarniki. Ular bir umr shovqin solishadi. Biroq rahbariyat haqiqiy ahvolni tushunmaydi. Juda ehtiyotkorlik bilan hamma yerdan oz-ozdan aksiya sotib olishadi. Yuztasini bu yerdan elliktasini narigi yerdan. Bugun mingta, ertaga yana mingta. Bularning hammasi me’yordagi faollikni bildiradi. Ya’ni, avvaldan oʻylangandek koʻrinadi.
Berns bosh chayqadi:
— Bunaqangi sur’atda kimningdir hayoti faqat nazoratni egallash bilan band boʻladi.
— Ba’zida yashirin harakatlar yillab davom etadi. Uni tezlashtirish mumkin emas. Haddan tashqari faollik shubha tugʻdiradi.
— Tushunarli. — Berns soatiga qaradi.
— Agar yugurishimiz kerak boʻlsa, gapimni boshqa bir kun tugatishim mumkin, — dedi Palmer.
— Yoʻq, yoʻq. Davom ettir.
— Joningga tegmadimmi?
— Men yuqori darajali nayrangbozlar orasidaman. Vudi. Oʻzing tushunasan-ku.
— Garov oʻynaymanki, yetib borasan. — Palmer ozgina viski ichdi. — Xoʻp, mayli. Aksiya sotib olishning zerikarli jarayonini boshqa vositalar bilan ham tezlashtirish mumkin emas: bu birjada narxlarni birdan koʻtarib yuborishi mumkin. Buning hojati yoʻq. Bu barcha jarayonlarni muddatidan avval qimmatlashib ketishiga olib keladi. Muvaffaqiyatlar garovi narxlarni nomigagina koʻtarilib yoki pasayib, turgʻun holda boʻlishi. Shunda siz tortinishni yigʻishtirib, kim sizga aksiyaning yirik paketini sotsa, oʻshanga oʻn band mukofot taklif qilasiz. Siz imkoni boʻlgan hamma narsani bozor narxida sotib olib boʻlgansiz. Endi tayyorgarlik davri tugadi va siz aksiyalarni 5000 dan sotib ola boshlaysiz. Eslashimcha, bunday usul bir necha marta foyda bergan. Biroq birortasi ehtiyotkorlikni yoʻqotsa, yiqilib qolishi ham hech gap emas, yoki narxlar haddan tashqari tez koʻtarilib tursa, yoxud bank ma’muriyati nima boʻlayotganini anglab qolsa, yoki hokimiyatga intilayotgan guruhlarning puli tugab qolgan boʻlsa...
Berns loqaydligini ochiq koʻrsatib, boʻshliqqa tikildi. Oradan bir daqiqadan ortiq vaqt oʻtgandan keyingina u Palmerning gapi tugaganini angladi. Stakanini qoʻliga olib, oʻzini oʻngladi va ishbilarmonlarga xos qiyofada viski icha boshladi. Keyin oʻrnidan turib shkaf oynasi oldiga bordi. Usti-boshini koʻzdan kechirib, koʻz ostida qorayib turgan xaltachalardan birini bosib koʻrdi, xoʻmrayib, kafti bilan sochini silliqladi. Bir soniyadan keyin vannaxonaga yoʻl oldi. Palmer quvurdan sharillab oqayotgan suvning ovozini eshitdi. Keyin hammayoq jimib qoldi. Berns stakan toʻla suv koʻtarib qaytdi. Toʻxtab, shoshilmasdan suvni icha boshladi. U xoʻrsindi.
— Qani, koʻraylik-chi, men seni toʻgʻri tushundimmikin, — dedi nihoyat.
— Marhamat.
— Sen kimdir Berkxardtning ma’muriyatini siqib chiqarishga urinyapti, deyapsanmi? Shuning uchun aksiyalar bahosi oshyaptimi? Shu tufayli yaqin kunlarda birdaniga oʻn bandga koʻtariladimi?
— Toʻgʻri. Agar noma’lum raqibimizning hamma ishi yaxshi ketayotgan boʻlsa.
Berks Palmerning tizzasida yotgan roʻyxatni koʻrsatdi.
— Kim ekanligini fahmlay olmaysanmi?
— Bilolganimda, u gʻirt tentak odam boʻlib chiqardi. Bu yerda hech kim hech qachon eshitmagan ismlar yozilgan. Bu odamlar butun AQSh hududi boʻylab tarqalgan. Ishonching komil boʻlsinki, noma’lum korporatsiyalarning ishonchli hamma omonatchilari nafaqaxoʻrlar, uncha katta boʻlmagan sugʻurta kompaniyalari va aka-ukalar, turmushga chiqmagan xolajonlar, kotibalar va yana kimligini xudo biladigan odamlar boʻlib chiqadi.
— Bu odamlarni aksiya sotib olishga qanday majburlashgan?
— Bu juda oson. Hokimiyatga intiluvchi guruhlar aksiyalarning narxi oshishiga kafolat berishadi. Halol ishlaganda aslida shunday boʻlishi kerak-da. Bu guruhlar tarqoq aksiya egalaridan aksiyalarni qaytarib olishmaydi. Ularga shunchaki, hokimiyatga intilishlarini qoʻllab-quvvatlovchi yuvosh omonatchilar kerak.
— Buni tushunaman, — Berns unga ishonch bildirdi. — Men buni anglab yetgunimcha, Vudi, kimdir YuBTK ustidan nazorat qilishni oʻz qoʻliga olmoqchimi? Bu — kimga kerak? Va asosiysi, nazorat paketini egallash uchun kimda shuncha pul topiladi?
— Gʻalaba aniq boʻlsa, pul hamisha topiladi.
— Berns asta bosh chayqadi.
— Ishlar chatoq, — toʻngʻilladi u. — Ishlar chatoq.
— Uning qancha qismi, Mak? Kimdir... Shunday qilmoqchimi yoki men mohiyatiga shunchalik chuqur kirib bordimmi?
Berns hayron tikildi:
— Bu bilan nima demoqchisan?
— Oʻzimning ham ishonchim komil emas. Balki, hech gap yoʻqdir. Balki, tavakkaliga, oʻq otishdir.
Berns anchagacha Palmerdan nigohini olmadi. Va niyat boshqa tomonga qaradi.
— Ha, mayli, oʻylaymanki, senga oʻxshagan pultopar yigitlar uchun bu — hech gap emas.
— Agar sening xususiy kompaniyangda yuz bersa, hech qachon “hech gap emas” deyolmaysan.
— Toʻgʻri aytding. Nima qilmoqchisan?
— Palmer idishdagini ichib tugatib, oʻrnidan turdi.
— Gap shundaki, menda YuBTK aksiyalari yoʻq. Men oddiy xizmatchiman. Bu — Berkxardtning tashvishi.
— U biladimi?
— Nayranglarnimi? Bilishi kerak. Men aytgandim.
— A? — Berns oʻychanlik bilan peshonasini tirishtirdi. — Mayli, qariya, bu — bizning oqshomgi tashrifimizga oʻzgartish kiritmaydi, shunday emasmi? Biz hali yana bir nechta jamgʻarma banklarini dabdala qilishimiz kerak.
— Shunday qilamiz. — Palmer pidjagini kiyib, eshik tomon yoʻnaldi.
— Albatta. Agar bu vaziyatni oʻzgartirmasa, — ehtiyotkorlik bilan qoʻshib qoʻydi Berns.
— Nega u vaziyatni oʻzgartirishi kerak? — Palmer unga qarash uchun toʻxtadi. — Birining ikkinchisiga aloqasi yoʻq.
U Berns sustkashlik qilayotganini koʻrib, tund basharasidan biror narsa uqishga urindi. Axir u Bernsga ataylab birja ahvolini mohirona uyushtirilgan nayrang deb tushuntirdi. Va YuBTK nazoratini qoʻlga olish ustida ketayotgan jangni jamgʻarma banklar uchun boʻlayotgan urinishlarga aloqasi yoʻqligini aniq ta’kidladi. Aslida, mulohaza qildi Palmer, ikkovi ham bitta nishonga urishyapti. Oddiygina aksiya sotib olish bilan YuBTKda katta korparatsiya ustidan nazorat qilishni qoʻlga kiritib boʻladimi? Berns bir narsada haq — hammada shunaqa pullar bor. Biroq bunday jangda pul yagona vosita boʻlmaydi, oʻyladi Palmer. Bank direksiyasini obroʻsizlantirib, koʻpchilik aksiyadorlarni oʻz atrofiga yigʻishi mumkin. Oqibatda aksiyalar sonining ahamiyati boʻlmaydi. Asosiysi, yirik aksiyalar kimni yoqlashida. Agar Leyk Bernxadtni ruhiy kasal, shuning uchun talvasada jamgʻarma banklari bilan hisob-kitob qilyapti deb gap tarqatilib, sharmandalarcha magʻlub qilinsa, ana shundagina puldan koʻra qimmatroq qurol paydo boʻladi.
— Ketdik pastga, siyosat bilan shugʻullanamiz, — nihoyat taklif qildi Palmer.
— Ketdik. — Berns zoʻr berib xonadan nimanidir qidira boshladi. Vannaga kirdi, bir daqiqacha oʻtgach, u yerdan yuzida taajjub bilan chiqdi.
— Tumovga qarshi doring bormi?
— Boʻlsa kerak.
— Jinday tumov boʻlibman, dorim tugab qolibdi.
— Sigaret sotiladigan dokonchada kichik qutichalari boʻladi.
— Toʻgʻri. — Berns eshik yonida turgan Palmerning yoniga bordi. Shirin jilmaydi. Qandaydir lahzada yoʻlbars koʻzlaridek oʻtkir koʻzlari muloyim boqdi. — Senda kerakli dori boʻlishini bilardim, bolakay.
— Nega aynan menda?
— Bilmadim. — Tabassum kulguga aylandi. — Shunchaki, xayolimda bu doridan tez-tez foydalanib turasan, deb oʻyladim.
Berns eshikni ochib, tashqariga chiqdi.

Oʻttiz Sakkizinchi Bob
Palmer ertasi kuni soat oʻnda uygʻotishlarini soʻragan boʻlsa-da, soat oʻn birda ham hamon oʻrinda yotardi. Navbatchi soat oʻnda qoʻngʻiroq qildi va Palmer unga barcha soʻraganlarga kechroq qayta qoʻngʻiroq qilinglar, deb tayinlashni iltimos qildi. Palmer yana bir soat uzuq-yuliq tushlar koʻrib uxladi.
Ana shunday tushlarning birida Palmer Berkxardt bilan nonushta qildi. Suhbat oʻrtasida u sochiqchasini koʻtardi va Berns qidirayotgan dori turganligini koʻrdi.
Palmer uygʻonib, yonboshiga agʻdarildi va yana uyqu elitmaguncha, qimirlamay yotdi. Oxirgi tushi juda uzoq davom etdim... U oynadan qarab turgan ayolga quvonch bilan qoʻl siltadi. Ular quchoqlashdilar. Ayolning qoʻllari yoʻq edi.
Palmer uygʻonib ketdi va tushidagi koʻrgan “tumov dorisi”ning magʻzini chaqishga urindi. Qoʻlsiz ayolni koʻz oldiga keltirib, yuragi ezildi. Soʻng faqat dorini oʻylab, boshqa tushlarini unutdi.
Nihoyat, batamom uygʻonib, karavot chetiga oʻtirdi va bunchalik uyqu bosganiga hayron qoldi. Berns uni soat ikkida, shaharning ishbilarmonlar qismida oʻtkazilgan zerikarli oqshomdan keyin tungi soat ikkilarda “Ford Oranj”ga qaytarib olib keldi. Keyin, klub salonida uncha katta boʻlmagan jamoa yigʻildi. Bu yerda Palmer biroz ichdi. U soat uchga yaqin, balki hatto ertaroq uxlagani yotganini esladi.
Palmer oʻtgan oqshomda yuz bergan voqealardan eng yaxshisi — mehmonxonada oʻtkazilgan kichkina oʻtirish deb hisobladi. Unda asosan erkaklar boʻlgandi, bir-ikkitasigina xotinlari bilan kelgan, shuningdek, bir necha ayol ishtirok etgandi. Palmer bu ayollarning gaplarini deyarli eshitmadi. Suhbatni faqat erkaklar olib borishdi: keksalar, oʻrta yoshlilar, ozgʻin, semiz — umuman, har xil toifadagi, shtatlarning hamma chekkasidan, Oʻrta Gʻarbdan kelgan, qiyofasi ham, maqsadi ham turli-tuman odamlar yigʻilgan edilar.
Bu jamoa mening tengim emas, deb oʻyladi u...
Nihoyat, oʻrnidan turib, deraza oldiga bordi. Nima uchun u Berkxardtga oʻzini mana bu siyosatchi hayvonlar bilan bitta sahnaga chiqarib qoʻyishiga yoʻl berdi?..
Albatta, deb oʻyladi Palmer derazadan boqib, ayrim arboblar juda ham band. Masalan, Kalxeyn xilidagi odamlar qoʻl yetmas hokimiyatlari bilan oʻzlariga jalb qilishadi. Ular bilan ish olib borish mumkin...
Palmer keskin oʻgirilib, telefon yoniga keldi.
— Janob Bernsni, iltimos, u qayerda boʻlsa ham...
Navbatchi shaharning qayeridadir yurgan Bernsni topishiga kamida besh daqiqa vaqt ketdi.
— Vudi, bolakay, uygʻondingmi?
— Mak, meni Sirakuzaga olib borishga hojat yoʻq. Men shu yerdan ijaraga mashina olaman-da, bugungi nutqdan keyin N'yu-Yorkdan toʻgʻri Sirakuzaga uchib ketaman.
— Azizim, bu — men uchun faqat huzur bagʻishlaydi. Seni olib borib qoʻyish menga rohat-ku.
— Hojati yoʻq. Bu yerda, Olbanida mendan nimani kutgan boʻlsang — bajardim.
— Nega bunday deyapsan?
— Men toʻgʻrisini aytyapman. Sen, shunday qilib, N'yu-Yorkka joʻnashing mumkin, men ham. Aks holda bugun oqshomda mashinada orqaga, Olbanigacha qaytishingga toʻgʻri keladi. Biz N'yu-Yorkka faqat ertaga yetib boramiz.
— Hm. Aqlli gap. Biroq men sen bilan yana ba’zi narsalar haqida gaplashib olmoqchi edim.
— Bayramdan keyin vaqtimiz koʻp boʻladi.
— Bizga kelganda topilmay qoladi-da. Uch-uchini bogʻlash zarur boʻlgan ishlar koʻpayib qoldi. Sen boʻlsang nutq soʻzlab, shtatlar boʻylab aylanib yurasan.
— Uchrashish uchun vaqt topamiz.
Berns jim boʻldi.
— Tasavvur qila olmayman: YuBTKning vitse-prezidenti ijaraga olingan shaloq aravada yursa.
— Aljirama.
— Toʻgʻri gap, Vudi. Hech boʻlmasa mashinam bilan haydovchimni berib turay, rozi boʻl. U seni Sirakuzaga olib borib qoʻyib, keyin meni olib ketgani Olbaniga qaytadi. Maylimi?
Palmer oʻylanib qoldi. U Bernsga qarashli mashinadagi “8” belgisini koʻrgan, bu mashina ijaraga olinganini bildirardi. Berns uni aldamoqchimi?
— Mak, ortiqcha vaqt uchun limuzin yollash oʻzim mashina haydaganimdan koʻra qimmatga tushadi, — dedi Palmer.
— A? — Berns bir lahza jim qolib, beparvolik bilan soʻzladi:
— Vudi, bankir menga iqtisod qilish haqida maslahat bersa, amal qilganim yaxshi.
— Durust. Men seni haftaning oxirida, N'yu-Yorkdan topib olaman.
— Mayli, Sirakuzadagilarning ta’zirini ber.
Palmer mahalliy ijara idorasiga qoʻngʻiroq qilib, kredit kartochkasi va N'yu-Yorkdagi yashash manzilini bildirdi.
— Sirakuzadagi mehmonxonadan joy ajratib qoʻyaylikmi?
— Buning keragi yoʻq, — javob berdi Palmer xodimga. — Bugun oqshomdayoq uyimga uchib ketaman.
— Unday boʻlsa, samolyot uchun joy bron qilib qoʻyaman.
— Shundaymi? Juda yaxshi. Yarim tundagisiga boʻlsin.
— Bu — 53-reys boʻladi. U N'yu-Yorkkacha hech qayerga qoʻnmay uchib boradi.
— Sirakuzaga qancha vaqtda yetib boriladi?
— Ikki soatda.
— Yaxshisi, mehmonxonadan joy buyurtiring. Ancha vaqtim qolarkan.
— Mashinani mehmonxona yonidagi idoraga qoldirasiz. Ular bungacha sizga samolyotga chipta buyurib qoʻyishadi.
— Palmer goʻshakni ilib, yuvinib, kostyumini almashtirish uchun yechina boshladi. Safar davomida Bernsni koʻrmasligidan xursand boʻlib, hatto yengil hushtak chalgani holda yuvindi. Berns bilan uzoq vaqt birga yurib boʻlmasdi. Biroq hozir, Palmer uni YuBTK ustidan nazoratni qoʻlga olishni moʻljallayapti degan shubhaga borib, koʻrgani koʻzi boʻlmay qoldi.
U nima boʻlganda ham Palmerning gaplariga sovuq munosabatda boʻldi. Butun oqshom bu haqda eslatmadi ham. Palmer uning dori haqidagi shamasini qulogʻiga quyib oldi, albatta.
Artinib boʻlgan Palmer xayolchan turib qoldi. Nima boʻlganda ham tumov dorisi haqidagi shamaning ma’nosi nima edi? Yo Berns Palmerdan biror narsada gumon qilayaptimi?
Palmer vanna chetiga oʻtirib, oʻzini Bernsning oʻrniga qoʻyishga urindi. Palmer bilan Virjiniya uning uyidan birinchi marta foydalangan oʻsha tun haqida Bernsda qanday dalillar boʻlishi mumkin? Berns ikkovi oʻsha yerda bir muddat boʻlishganini biladi, albatta. Uyiga qaytib, tuvom dorilarining yoʻq boʻlib qolganini payqagandir. Shuningdek, Palmer ham, Virjiniya ham tumov boʻlmaganlarini eslagan. Shunday ekan, nima uchun ular shunchalik koʻp sochiq ishlatishganiga hayron qolmaydimi?
Palmer oʻrnidan turib, kiyindi. Shkaf oynasiga qarab boʻyinbogʻini bogʻladi. Shumshaygan aksini koʻrib jilmayishga urindi. Berns nima deb gumon qilmasin, isboti yoʻq.
Palmer buyumlarini kichkina jomadonga solib, xonaga bir qur koʻz yugurtirgach, tashqariga chiqdi.

Oʻttiz Toʻqqizinchi Bob
— Men toʻla aniqlik kiritmoqchiman, — dedi Palmer. ovozi ziyofat zaliga oʻrnatilgan mikrofon tufayli gumburlab chiqdi. — Jamgʻarma banklar oila va jamiyat hayotida ijobiy kuch hisoblanadi. Uni hech kim shubha ostida qoldira olmaydi. Biroq... men bu gapni aytish uchungina Sirakuzadan kelganim yoʻq. — U yigʻilganlar kularmikan deb gapini toʻxtatdi. Kulgi oʻrniga birdaniga qahqaha koʻtarildi. Mana bunisi zoʻr boʻldi! U gʻovur toʻxtaguncha kutib turdi.
— Biroq, — davom etdi u, — Mas’uliyatli fuqarolar, millat tijoratchilari sifatida sizlar, shu yerga yigʻilganlar, AQSh iqtisodiga bir maqsad bilan qaraysizlar. Hammamiz ham iqtisodiyotni uzoq vaqt sustlashtiruvchi har qanday harakat millatimizning ravnaqi uchun xavf soladi deb hisoblaymiz.
Men shuni ishonch bilan ta’kidlaymanki, jamgʻarma banklar mamlakatning oʻsib borayotgan iqtisodiyotiga ana shunday xavf solib kelgan va shundayligicha qoladi. Fikrimni aniqroq ifodalashga ruxsat bering. Amerikaliklar uchun oʻz jamgʻarmalarini asraydigan juda koʻp vositalar mavjud. Jamgʻarma banklari ana shunday vositalardan biri. Men jamgʻarma banklarga emas, bu banklarning hamma pullarini oʻz omborlariga yigʻishga urinayotganlarga qarshi gapirayapman.
— Jamgʻarma bankiga qoʻyilgan dollarlar nima boʻlishini oʻylab koʻringlar. Qonun bu banklarga davlat obligatsiyalari, cheklangan miqdorda qimmatbaho qogʻozlar va garovdan boshqa narsaga ruxsat etmaydi. Oʻz navbatida bunday holat omonat banklari oʻz zahiralarining ma’lum bir qismini naqd pul hisobida ushlab turishga majbur qiladi. Yana ta’kidlayman: bunday omonat turida hech qanday qonunbuzarlik yoʻq. Agar ozgina miqdordagi pullarni saqlab turgan bunday banklar soni cheklangan boʻlsa, ularning iqtisodiyotiga ta’siri uncha sezilmasdi. Ammo...
Palmer nutq boshlaganidan bir necha daqiqa oʻtgach, atrofga qarab, ziyofat zali odamlar bilan toʻlganini koʻrdi. Yaxshi belgi.
Quvnoq sharoitda oʻtgan tushlikdan keyin tinglovchilar xayrixohlik kayfiyatida edilar. Palmer bu odamlar butunlay oʻzi tomoniga oʻtganini sezgunga qadar jamgʻarmalar haqidagi gapni toʻxtatmadi. Endi alohida jamgʻarma banklardagi bill1ga qarshi chiqish orqali YuBTK ham, tijorat banklari ham shaxsiyatparastlarcha yoʻl tutmayotganiga ishontirishgina qoldi, xolos.
— Men koʻcha karnavalidagi sotuvchilardan biri boʻlganimda, — davom etdi Palmer, — bu minbardan qoʻlimda ilon zahari solingan shisha idish ushlab, u hatto billiard soqqasida ham soch oʻstira olishini kafolatlayman deb gap sotgan boʻlardim.
Nomiga boʻlsa ham bir-ikki joyda kulgi eshitildi:
— Afsuski, janoblar, meni sotadigan narsam yoʻq. Sirakuzada mening banklarim, sizlarning mahalliy banklaringiz bilan bilvosita operatsiyalar oʻtkazishini hisobga olmaganda, tijorat ishlari bilan shugʻullanmaydi. Biz hatto yigitlaringizdan birortasini aldab, N'yu-Yorkka chaqirib olishni orzu ham qilmaymiz. — Kulgi sal koʻpaydi.
— Sizlarning mahalliy tijorat banklaringiz nomidan gapirolmayman, — davom etdi u. — Lekin ishonamanki, ular shugʻullanishlari zarur boʻlgan hamma ishni qoʻllariga olganlar. — Sirakuza — bu gullab-oʻsayotgan jamoa. Bu yerda koʻpgina banklar faoliyati uchun maydon keng. Sizlar oʻz xususiy zayomlaringizni koʻrsatasizlar, kredit ma’lumotlarini yigʻasizlar, jamgʻarmalarni boshqarib, mashina, uylar sotib olish, muhim ishlarni bajarish uchun qarz olasizlar. Buning uchun sizlarga faqat tijorat banklari yordam beradi.
Biroq men sizlarni faqat Sirakuzaning iqtisodiga qarashdan tashqari boshqa narsalarga ham...
Palmer minbardan tushib, qarsaklarga quloq soldi. U hali gulduros qarsaklarning farqiga boradigan darajada koʻp nutq soʻzlagani yoʻq. Biroq qarsaklar qattiq yangrab, bir necha daqiqa davom etdi. U rasmiy qoʻl olishish uchun raisga oʻgirildi.
Palmer yonboshdagi eshikdan chiqib ketayotib, soatiga qaradi. Oxirgi oʻn besh daqiqa ichida soatga bir lahza koʻz tashlab olishni koʻp moʻljalladi, lekin bu auditoriyada yomon taassurot qoldirishi mumkin edi. Soat oʻn bir boʻlganini endi bildi. Samolyot uchishiga bir soat vaqt qolibdi. U yoʻlakda komitetning bir necha a’zosi, ikkita mahalliy tijorat bankirlari va otasini taniydigan oʻrta yoshlardagi kishining tabrigini qabul qildi. Keyin ijaraga olgan xonasiga kirdi. Telefon goʻshagini koʻtarib, soʻradi:
— Aeroportga qachon mashina ketishini aytolmaysizmi?
— Soat oʻn biru oʻn beshda. Iltimos, bir daqiqa toʻxtang. — Telefon jim boʻlib qoldi. Palmer toqatsizlik bilan kutib turdi.
— Janob Palmer, — yana gapga tushdi telefonchi qiz, — ziyofat zalida boʻlgan paytingizda sizga kimdir qoʻngʻiroq qildi. — U Palmerga mahalliy telefon raqamini berdi. Palmer qoʻngʻiroq qiluvchi kimligini bilmas edi. Goʻshakni ilib, jomadonini yopdi, pal'tosini olib, xonadan chiqdi. Qoʻngʻiroq qilgan kim boʻlsa ham Sirakuzaga yanagi gal kelishini kutadigan boʻldi.
Palmer pastga tushib, aerokampaniya mashinasi turadigan joyga yoʻl oldi. Oʻziga oʻxshab horgʻin koʻrinuvchi bir nechta kishi eshik oldida turardi. Yonidan yugurdak gʻuldiraganicha oʻtib ketdi.
— Janob Marmer, janob Marmer.
Palmer toʻxtadi:
— Palmer?
Yugurdak sekingina bosh irgʻadi:
— Marhamat qilib, hov anavi telefon goʻshagini oling. — U nimanidir kutib turdi, — Rahmat, janob Marmer.
Palmer hayron boʻlib unga qaradi, soʻng choʻntagini kavlab, 25 sent oldi va yugurdakka uzatdi.
— Janob Marm... Palmer eshitadi.
— Bir daqiqa, iltimos.
Goʻshakda nimadir shitirladi.
— Xayrli tun, janob Palmer, — Virjiniya Klerining ovozi eshitildi. — Nafis toʻrlar toʻqish va yigirish birodarlari tijorat bankining Sirakuza boʻlinmasidan gapiryapmiz.
— Avval ham sen qoʻngʻiroq qilganmiding?
— Toʻgʻri, men oʻylovdimki, sen...
— Sen nima qilayapsan ... da?
— Balki, Sirakuzadagi bironta moʻ’jizani koʻrmoqchidirsan, rost, sen...
— Jin ursin, — dedi u.
— Aeroportda emasligingdan xursandman, — dedi ayol. — U yerda radio orqali seni chaqirtirish gʻirt bema’nilik boʻlardi.
— Bu gaping yaxshi, ammo notoʻgʻri.
— Aviakompaniyaning mashinasidan koʻra taksi olganing ma’qul, — Taklif qildi ayol.
— Qimmatroq boʻlgani uchunmi? Pulni hamisha muomalaga solib turish yoʻlimi bu?
— Sababi, taksi seni Xill-aven'yu va Vestern- xayveyning chorrahasigacha olib borishi mumkin. Bu ham yettinchi raqam.
— Qanaqa raqam?
— Koʻrasan.
— Nazarimda shu tufayli samolyotga kech qoladigandayman.
— Sen bundan boshqa yana koʻp ishlarni hal qila olasan.
— Hm-m. Biz — odat qulimiz, rejalarimizning oʻzgarishiga toqatimiz yoʻq. — Aloqa uzildi. — Allo, allo? — Palmer birortasi kuzatmayotganmikin degan xayolda atrofga alangladi. Hech kim qaramayotganiga ishonch hosil qilgach, goʻshakni qoʻydi, chamadonni koʻtarib, foyeni kesib oʻtdi.
— Iltimos, taksi, — dedi u eshik ogʻasiga...
— Yettinchi nomer, — dedi haydovchi manzilga yetib kelgach. U Palmer uzatgan besh dollarlikni olib, qaytimini bermoqchi boʻldi. Palmer bosh irgʻab, qaytimni rad etdi.
— Kerak emas. Yaxshi oʻynab-kuling.
Mashina shahar tomon gʻizillab ketdi.
Palmer yettinchi nomerli xona eshigiga kelib, taqillatdi.
— Ochiq.
Palmer qorongʻu xonaga kirdi.
— Kim boʻlsang ham, salom.
— Eshit. — U Virjiniyani koʻrdi. Ayol tashqaridagi chiroq yorugʻi xiragina tushayotgan xona oʻrtasida turardi. — Men, chamasi, ahdimdan qaytganga oʻxshayman.
Palmer u tomonga qadam qoʻydi:
— Ayni payti.
— Avvaliga bu menga juda yoqimli gʻoya boʻlib tuyuldi. U yoqda, N'yu-Yorkda. Shuning uchun samolyotga yugurdim. Biroq yoʻlga chiqqanimdan keyin oʻylab qoldim. — Palmer unga qarab yana bir qadam qoʻydi. — Yoʻq. Oʻsha yerda tur. Biz aeroportdan bor-yoʻgʻi bir chaqirim naridamiz. Samolyotga bemalol ulgurishing mumkin.
— Seni shu yerda qoldirib-a?
— Sen meni chorlaganing yoʻq. Oʻzim keldim.
— Bunisi toʻgʻri. — U yana bir qadam yurdi. Endi ayol undan atigi yarim qadam narida turardi. Qorongʻilikda uning koʻzlari haddan tashqari yiriklashib ketgandek koʻrinardi.
— Nima kiyib olding?
— Betayin, tasqara pen'yuar. N'yu-Yorkka qaytib ketaver.
— Chamamda, ilgari seni bu kiyimda koʻrmagandim. Pardani yopib, tungi chiroqni yoqsam boʻladimi?
— Iltimos, Vudi, haqiqatan ham bunday qilmasligim kerak edi. Uchib ketsang ham menga baribir. Samolyotga ulgurasan.
— Behuda takrorlayapsan. — U jomadonni yerga qoʻydi.
— Kerak emas. Sen haqsan, kutilmaganda rejalarni buzishdan yomoni yoʻq. Bu — xavfli.
— Shu yerda-ya? Taksi haydovchisidan boshqa hech kim bilmaydi.
— Agar xohlasa har qanday odam bilishi mumkin.
U ayolning qoʻllaridan ushladi. Uning barmoqlari muzdek edi.
— Ertaga peshingacha meni N'yu-Yorkda hech kim kutmaydi. Oʻsha paytda Berns meni oʻz mashinasida olib kelmoqchi edi.
— U qayerda?
— Bugun kunduzi N'yu-Yorkka uchib ketgan boʻlsa kerak.
— U senga ertaga qoʻngʻiroq qilmaydimi?
— Ertaga — shanba. U uyimga qoʻngʻiroq qilishiga toʻgʻri keladi.
— Bunisi chatoq. Aeroportga boraver.
— Berns uyimga qoʻngʻiroq qilmaydi.
— Nima uchun?
— Keyin tushuntiraman.
Palmer uni oʻziga tortdi. Ayol qarshilik koʻrsatdi. Palmer uning qoʻlini qoʻyib yubordi va belidan ohista quchoqladi. Yupqa kiyimlari ustidan barmoqlari va kafti muloyim sirgʻalib oʻtdi. U asta yuzini koʻtardi. Issiq sonlarini silab, uni bagʻriga tortdi. Lablar bir-biriga yopishdi. Ayolning qoʻli uni quchoqlash oʻrniga beixtiyor oraliqda qolib, pal'to tugmalarini yecha boshladi.
— Mana shunaqa tentakman-da, — dedi u goʻyo oʻziga oʻzi gapirayotgandek. — U pal'toni polga tashladi va pidjak tugmalarini yechishga kirishdi. — Samolyotda bu yoqqa uchib kelar ekanman, butun badanimni qoʻrquv bosdi.
Ayol pidjakni pal'to ustiga tashlab, galstukka qoʻl choʻzdi.
— Bu yerga kelganimdan keyin oʻzimni qoʻlga oldim. Mehmonxonaga qoʻngʻiroq qildim. Javob bermaganingdan keyin, seni qoʻldan chiqardim, xoynahoy, yoʻlda ketayotgandir, deb oʻyladim. Hatto shularni oʻylab, yengillashgandek boʻldim.
— Mana, — u galstukni uzatdi. — Bu yer juda issiq, — davom etdi u. — Jomadoningda xalatga oʻxshagan biron narsang bormi? — Yigit tasdiq ishorasini qilgach, u koʻylak tugmalarini yechishga tutindi. — Yana oʻzimga-oʻzim, mayli, tagʻin bir marta, faqat bir marta qoʻngʻiroq qilib koʻray dedim. Ular seni topib berishdi. Hamma narsa joyiga tushdi. Dastakni joyiga ilib, yana qoʻrqib ketdim. Shunaqa tentakman-da.
— Meni topib olganingdan xursandman.
— Rostdanmi? Menga shunchaki koʻngil uchun gapirayotganga oʻxshaysan.
— Ha, mutlaqo toʻgʻri.
— Bunday qilma, toʻgʻrisini aytaver.
— Toʻgʻri yoʻlni tanladim, — dedi u. — Boshqasi menga yoqmaydi.
— Men bu haqda N'yu-Yorkda oʻylagandim. La Gardia aerodromida, shunchaki, oʻzim borib, senga osiladigan boʻlsam, qanaqa odam boʻldim, deb oʻyladim. Shu tariqa ayol kishining bema’ni yoʻlga kirib ketishi ham oson-da. Nima boʻlganda ham. Keyin bunaqa xayollarning mavridi emas, deb oʻyladim. Yarimta sevgi munosabatlari degan gap yoʻq. Shunday emasmi? Bu narsa boshlangan, u mavjud, davom etyapti, kim-kimning oldiga boradi, u qayerda boʻladi — ahamiyati yoʻq deb oʻyladim. Hatto, oʻylab turib, bu menga shunchalik kerakmi degan xayolga ham bordim.
Samolyotga oʻtirish oldidan men ana shunday har xil, qarama-qarshi xayollar qurshovida edim. Menga zarurmidi shu narsalar? Rosti bilan, nimani xohlayman oʻzi? Shunga qaramay...
Qisqa jimlik choʻkdi. Palmer kulimsiradi:
— Ayt-chi, nima gap oʻzi?
— Bilasanmi, nimaga qaror qildim. Bu menga hech qachon yaxshilik olib kelmasligini bilaman. Lekin bu menga kerak! Xuddi shunday! Yaxshi emas, ammo kerak! Mantiqsizlik-a?
— Hech qanday mantiqning keragi yoʻq.
— Albatta. Yana bir marta shunday quchoqla, marhamat.
— Shundaymi?
— Ha.
— Nega jim boʻlib qolding? — oradan bir necha daqiqa oʻtgach, Palmer gap qotdi.
— Koʻlni qara, — ayol uning qoʻlidan ushlab, deraza yoniga olib keldi. Daraxtlardagi bayram chiroqlari oʻchirilgan. Oyning ojiz yorugʻida daraxtlarning suvdagi aksi afsonaviy bir koʻrinish zohir etgandi.
Palmer uning xalati bogʻichini yechib, silliq, yumshoq qornini silashga tushdi. Tashqarida issiq shamol turdi, ammo deraza oynalari sovuq edi... Palmer Virjiniyani deraza tagidan bir necha qadam beriga olib keldi. Kaftlari bilan yalangʻoch koʻkragini ushladi va uning siynasi uchlari boʻrtib, qattiqlashib borayotganini his qildi. Ayol nimalardir deb pichirladi va uni xonada osilgan parda tarafga qarab tortdi. Nur oʻtkazmaydigan parda surildi va koʻlni, daraxtlarni, tirqishlardan kirayotgan kuchsiz shamol yoʻlini toʻsib qoʻydi. Yoqimli harorat badanini chulgʻab oldi. Palmer bir qoʻli bilan Virjiniyaning qoʻltigʻidan, ikkinchi qoʻli bilan tizzasi ostidan ushlab, yerdan koʻtardi va uning koʻkraklari oʻrtasidagi chuqur joyga yuzini qoʻydi. Virjiniya yengillashib qolgandek tuyuldi.
— Umrimda men koʻrgan toʻshaklarning eng kattasi shundoq toʻgʻrimizda, ochiq deraza orqasida, — deb qulogʻiga shivirladi Virjiniya.
Palmer uni oʻsha xonaga olib chiqdi...

Qirqinchi Bob
Avvaliga Palmerga noma’lum sabablarga koʻra Vik Kalxeynning idorasi shahar markazidagi kichkina mehmonxonadagi koʻrimsiz bir xonaga joylashgandi. Uning huquqiy idoralari N'yu-Yorkdagi ishbilarmonlar mahallasida, Broud-stritda boʻlib, u yerga haftada bir martadan ortiq bormasdi. Siyosiy qarorgohi esa Sharqiy bir yuz oʻn oltinchi koʻchada oʻzi yashaydigan binoda joylashgan edi. Kalxeynga qarashli bu xonadonni bir vaqtlar — asr boshida yirik partiya rahnamolaridan boʻlgan otasi egallagandi. Biroq Palmerning bilishicha, Kalxeynni koʻproq mehmonxonadagi manzilidan topish mumkin edi. U siyosat bilan ham, huquqshunoslik amaliyoti bilan ham deyarli qiziqmasdi.
Berns bir gal unga vaziyatni tushuntirishga uringan, lekin foydasi boʻlmagandi.
— Bularning hammasi rejalashtirilgan oʻyin, — dedi Berns. — Ishbilarmonlar mahallasi Kalxeyn mijozlariga huquqshunos sifatida, yashaydigan joyida esa saylovchilariga xizmat qiladi. U bu ikki toifani aralashtirib yubormaydi, tushunasizlarmi? Shahar markazidagi idorasi esa ana shu tarzda puxta ish yuritishga imkon beradi.
Palmer biroz bosh qotirib, Berns nimani nazarda tutayotganini angladi: Kalxeyn, chamasi, bu mehmonxonada siyosiy tijorat bilan shugʻullanadi...
Bayramdan ikki kun oʻtgach, Kalxeynning xonasiga zinalardan koʻtarilib borayotganda Palmer shubhasi oʻrinli ekanligini angladi. Hatto uning xonasiga boriladigan yoʻlak ham turli-tuman qiyofadagi, sabr-toqati yuzidan sezilib turgan odamlarga toʻla edi. Palmer ularning yonidan oʻtayotganda bu odamlar xavotir bilan qaradilar. Parmerning xayolida ular “Bu kim boʻldi? Siyosiy arbobmi? Uni tanimaymiz. U kimni taniydi? Bu yerda nima qilib yuribdi?” —deyishayotganga oʻxshaydi. Palmer ochiq turgan eshikdan qarab navbat kutib tik turgan yoki oʻtirgan oʻn ikkitacha odamni ilgʻadi. Stol ortida oʻtkir nigohlardan qayerga qochishni bilmay oʻtirgan koʻhlikkina qizni koʻrdi. Palmerga koʻzi tushgan qiz bilinar-bilinmas ta’zim qilib:
— Oʻngdan navbatdagi eshik, — dedi.
Palmer nari yurdi. Orqasidan kimningdir: — Azizam, u meni qabul qiladimi-yoʻqmi? — degan ovozi eshitildi.
Palmer keyingi eshikni taqillatib, biroz muddat kutib turdi, keyin tutqichni buradi. Eshik yopiq edi. U tutqichni qattiqroq burab, eshikni itargan edi, ochilib ketdi. Palmer xonaning ostonasida Kalxeynga roʻbaroʻ boʻldi.
— Tezroq kirib, eshikni yoping, doʻstim, — dedi u oʻrnidan turayotib, — Boʻlmasa, hozir bu yerga mehmonxonaning yarmi yopirilib keladi.
Erkaklar qoʻl siqib soʻrashishdi. Palmer Kalxeynning oldida oʻzini pakana odamdek his qildi. Uning boʻyi bor-yoʻgʻi besh santimetrcha baland boʻlsa ham bahaybat gavdasida bironta ortiqcha muskul yoʻq edi. Siyosiy arbob yana qogʻozlar qalashib yotgan stol ortiga oʻtirdi. Oromkursi suyanchigʻiga suyanib, kulimsiradi:
— Mak qani?
— Shu yerda boʻlishi kerak. — Palmer soatiga qaradi. — Men hozir yigʻilishga borishim kerak. Ixtiyoringizda nimalar borligini menga ayting, zarur boʻlsa men Makka yetkazaman.
Kalxeyn goʻyo “hamma narsa shu yerda” degandek, qoʻlini uzatib, kaftlarini ochdi.
— Yaxshi xabarlardan boshqa hech narsa yoʻq. Mening Sirakuzadagi xodimim juma kuni kechqurun qoʻngʻiroq qilib, oʻzingizni yaxshi koʻrsatganingizni aytdi. Nutqingiz, mulohazalaringiz yoqibdi. Demak, keyingi hafta Buffaloda yanada yaxshi boʻladi. Bunday narsalar zanjirli reaksiyaga oʻxshaydi. Ogʻizdan-ogʻizga oʻtib ketaveradi.
— Bunisi yaxshi. Lekin xodimingiz ularning jamgʻarma banklari boʻlinmalaridagi billarini aniqlab olishiga ishonmayman.
— Toʻppa-toʻgʻri! Lekin ular siz tomonda tursa, demak, billga qarshi boʻladi-da!
— Hamisha shunday boʻlavermaydi. Mening nutqimda qoʻllab-quvvatlash haqida gap yoʻq edi. Menimcha, biz umuman, bunday yoʻl tutmasligimiz kerak. Ayniqsa, bu noma’lum shaxs tomonidan qilinmasligi kerak.
Kalxeyn bosh irgʻadi:
— Bir necha kundan keyin mening xodimim ayrim ma’lumotlarni toʻplaydi. Aytaylik, bir haftadan keyin. Oʻshanda Sirakuzadagi imkoniyatlarimizni bilamiz. Yana zanjirli reaksiya. Sirakuzadagilar Bingamjon, Utiki va Rochesterning fikrini bilmaguncha, betaraf boʻlib turishadi.
Palmer sigaret chekdi.
— Chekka oʻlkalardagi tijoratchilarda yashirin ma’lumotlar almashish tizimi borligiga shubha qilmasdim.
— Buni tizim deb atab boʻlmaydi. Lekin xohlagancha keng ma’lumot almashish mumkin. “Kivanis”, “Rotari”, “Layonz” klublari, turli savdo palatalari, cherkov guruhlari, telegraf agentligi, ishbilarmonlar jamiyati tijoratchilar ixtiyorida. Kuz va qishda siyosiy arboblarning faolligi oshadi, Olbaniga ketishdan oldin okruglarda yurib, odamlarning kayfiyatini bilishga urinishadi. Yozda bu faoliyat toʻxtaydi. Odamlar ta’til va boshqa narsalar payida boʻladi. Biroq qishda, bayram kunlarida, majlislar arafasida hamma tomondagi simsiz telegraflar ishga tushadi.
— Mayli, — dedi Palmer. — Endi oʻz okrugimiz haqida gapirib bering.
Kalxeyn kaftlariga tikilib, yelkasini qisdi. U kalta kesilgan sochlarini barmoqlari bilan tarab, kinoyali iljaydi.
— Bilasiz-ku, shtatning chekka oʻlkalari haqida hech qachon gumon boʻlgan emas. Ular u yoqda tijorat banklarini qattiq qoʻllab-quvvatlashadi. Markaz — boshqa gap. Biroq bu yerda ham biz gʻalaba qozonamiz. Mak ikkovlaring Olbanida biroz siyosat bilan shugʻullanganlaringni gapirib berdi.
— Toʻgʻri. Birinchi galda shtat markazi vakillari bilan.
— Unda mendan koʻra siz koʻproq gapirishingiz kerak.
Palmer javobga chogʻlandi-yu, fikridan qaytdi. Unga hamma narsani bila turib, oʻzini bilmaslikka soladigan Kalxeynga oʻxshagan mugʻambirlar yoqmasdi.
— Boshqa ishlar bilan ovora boʻlib, toʻgʻrisini aytsam, bu narsaga uncha ahamiyat berolmadim, — javob berdi Palmer.
Kalxeyn oʻzini hayron boʻlgan odamga oʻxshatdi.
— Sizning yagona vazifangiz — jamgʻarma banklari bilan ishlash deb oʻylabman.
— Bizda hamma gap bankning ichida, — dedi Palmer. — Aksiyalarimizga nimadir boʻlyapti.
Kalxeyn oldinga siljidi.
— Yaxshi gapmi?
— Doimiy mijozlar uchun — ha. Darvoqe, buni siz hisobga olib qoʻyishingiz mumkin. Menimcha, tez kunda aksiyalarimizning narxi oshib ketadi.
Kalxeyn yoniga yon daftarchasini tortib, qoʻliga qalam oldi.
— Qanday qilib oshadi? Tez oradami?
Palmer hamsuhbatining avzoyini bilish uchun javob berishga oshiqmadi. Nima bu —oʻyinmi?
— Oʻn band meni hayron qoldirmaydi, — dedi u nihoyat. — Vaqt masalasiga kelganda esa, uni umuman bilmayman. Biror oy atrofidamikin? Aniq aytolmayman.
— Qachon bilasiz? — soʻradi Kalxeyn yon daftarchasiga belgi qoʻyarkan.
— Aytolmayman. Makdan soʻrab bilishingiz mumkin.
— Makdan? Jin ursin, u sizning aksiyalaringiz haqidagi gapni qayerdan bilishi mumkin?
— U mendan ham koʻp narsani biladi.
Kalxeyn oʻychanlik bilan qalamni sekingina, qoʻydi. keyin stolga engashib boshini changalladi.
— Tushunmadim.
— Men ham, — tasdiqladi Palmer, — lekin aniq ishonamanki, u qandaydir tashqi guruhlar vositasida bu ishga aralashgan.
— Boʻlmagan gap. Bank aksiyalari bilan oʻyin qilishga kimning qurbi yetarkan? Ichagi ingichkalik qiladi.
— Qoʻshilaman. Biroq shunday boʻladi.
Kalxeyn xayolchan bosh chayqadi.
— Men koʻpdan beri Makning birja haqidagi maslahatlariga quloq solmay qoʻyganman. U doim xato qiladi, demoqchi emasman. Shunchaki, oʻz xulosalarini ochiq aytguncha yuzma-yuz turib, diqqat-e’tibor bilan muloqot qilish kerak. Men oʻziga qarashli bir mijozi haqida bergan maslahatini hech qachon unutmayman. Asbob-uskuna ishlab chiqaradigan bir korxona oʻz mahsulotini sotish oʻrniga ijaraga bermoqchi ekan. Bu — ularning siyosatida katta siljish edi. Vaholanki, boshqa ishlab chiqaruvchilar ulardan oʻtib ketgandi. Mak bu korxonaning aksiyasi besh bandga koʻpayadi, deb hisoblagandi. U haq boʻlib chiqdi. Ular besh band kamaydi. Jihozlarni qarzga berilishi haqidagi e’lon bu korxona qoʻllagan siyosat hech narsaga arzimasligini koʻrsatdi. Shunday qilib, bu qadam aksiyalarni oshirish oʻrniga kamayishiga olib keldi. — Kalxeyn bamaylixotir kuldi. — Bechora Mak oʻz qarmogʻiga oʻzi ilindi.
— Sizga YuBTK haqida gapirmaganiga hayronman, — dedi Palmer.
— Men esa hayron boʻlmayman. Oʻtgan yili unga quruq safsatalaringni boshqa joyda sotgin deb maslahat berganman. Men boy emasman. Biroq uning bashoratlariga quloq solaversam, allaqachon qashshoqqa aylanib qolardim. Agar u aksiyalaringiz haqida biror gap aytsa, e’tibor bermagan boʻlardim.
— Maslahat boshqa manbadan keldi, — Palmer sigaretini oʻchirdi. Mak keyingi paytlarda sizga yana boshqa bir birja haqidagi yangiliklarni ham gapirdimi?
— Bu borada ham u tahsinga loyiq emas. Birjaga qiziqmayman. Avval qancha yutqazib, qancha yutganingni hisoblashing kerak. Soliq yigʻuvchi amaldorlar uchun bu juda qulay. Agar koʻrgan zararingizga qarab soliqlar kamayishini xohlasangiz, daromadlaringizni hisob-kitob qilishingiz kerak. Men buni ham yomon koʻraman. — Kalxeyn stul suyanchigʻiga yaslanib, koʻzini qisdi.
Palmer jilmaydi:
— Siz operatsiyalarni faqat naqdi bilan amalga oshirasizmi?
— Doim emas. Toʻgʻri kelib qolsa, aksiyalarni ham olaveraman. Biroq, xudo haqqi, zahiralarim tilxatlardagi soxta ismlarga toʻlib ketdi.
Ikkovlari ham kulishdi. Palmer bu insonning oʻz sotqinligini tan olayotgani Olbanidagi siyosatchilar qilmishini eslatganiga qaramay, gʻazabini qoʻzgʻatmayotganiga hayron edi. Balki, Vik xalq saylagan xizmatkor boʻlmagani uchundir? Toʻgʻri, bu odamning hududda egallab oʻtirgan oʻrni saylovga bogʻliq. Biroq ovoz berish natijasi hamisha oldindan ma’lum boʻlgan. Hatto ba’zi radikal guruhlar Kalxeynga qarshi chiqqanda ham u koʻpchilik ovoz bilan qayta saylanishga muvaffaq boʻlgan. Har doim oʻz hududidagi kambagʻallarni toʻydiradi. Hatto ozgina yordami ham kattakon samara beradi. Birorta ishsizni ish bilan ta’minlash, har kungi yengil ovqatlanishlar, bayram kunlari tarqatiladigan sovgʻa-salomlar, iqtidorli bolalar uchun nafaqalar — toʻlov juda kam, qaytim esa toʻliq boʻladi.
Umuman olganda, saylovchilar oʻz siyosiy rahnamolaridan bundan ortiq yana nimani kutadi, xayolidan oʻtkazdi Palmer. U oʻz hududidagi nafaqalar hamma yerdagidan yuqori boʻlishini doim nazorat qiladi. Haftada uch oqshom qabul oʻtkazadi. U ispancha, ital'yancha va gel tillarida gaplashar va shu bilan tumandagi irland aholisining koʻnglini olar edi. Palmer u negrlar mahallasini ham mahorat bilan boshqarishini bilardi. Koʻp yillardan buyon yaqin yordamchisi negr edi. Kalxeyn unga butun boshqaruvni, ish yuritish va taqsimlashni topshirib qoʻygandi. Koʻpchilik negr yordamchi Kalxeynning oʻzidan qimmatliroq deb gapirar edi. Bunga asos bor, albatta. Bernsning aytishicha, bir kompaniya ishga faqat oqtanlilarni qabul qilgani uchun, negr xaridorlaridan ajrab qolgan va bankrotga uchragan ekan. Kompaniya Berns orqali Kalxeyn bilan aloqa bogʻlabdi. Oradan uch hafta oʻtib, shimoliy Bir yuz oʻninchi koʻcha hamda oqtanli aholini qoʻshib hisoblaganda, faqat ana shu kompaniyagina negr sotuvchilari bilan muomala qiladigan boʻlibdi. Savdo yaxshilanib, hatto avj olib ketibdi. Bu — oʻziga xos san’at deb fikr yuritdi Palmer, rangli aholini rivojlanishiga ta’sir etuvchi milliy assotsiatsiya imillab yurgan bir paytda fuqarolar korrupsiyasi naqadar avj olib ketishi mumkin. Ijtimoiy yuksalish yoʻllari koʻp, lekin Kalxeynning hududida unga aylanma yoʻllar orqali boriladi.
Kalxeynning kotibasi dumaloqlangan qogʻoz sumkacha koʻtarib kirdi va uni stolga qoʻydi.
— Ularning allaqachon toqatlari toq boʻlgan, — dedi u. — Endi qorinlari ham ochibdi. Ayrimlari nonushtadan oldin kelishgandi.
— Hozir tugatamiz, — dedi Kalxeyn qogʻoz sochiqlarni ochib, fol'gaga oʻralgan sandvichlarni olarkan. — Xohlaysizmi?
— Rahmat, men ovqatlandim, — Palmer soatiga qaradi. — Ikki? Ikki-yu oʻttizda yigʻilishim bor. Maksiz amallashimizga toʻgʻri keladi.
Kalxeyn astoydil ovqat chaynashga tushdi.
— Bilmayman, anavi, yoʻlakdagi odamlar nega buncha erta kelisharkin? Ular soat toʻqqizgacha uyqudan turmasligimni, demak, bu yerda soat oʻndan oldin boʻlmasligimni bilishadi. Allaqanday jinnilar.
— Va ochlar. — Kotiba ularni qoldirib, chiqib ketdi.
— Makga kelganda esa, — dedi Kelxeyn ovqat chaynashdan toʻxtamay, — u sizu menga koʻp haftalardan buyon kerak boʻlgani yoʻq. “U vazifasini bajarib boʻldi”, toʻgʻrimi?
— U ikkimizni birdek tushurib ketdi, shuni nazarda tutyapsizmi?
Kalxeyn sandvichlardan birini ikki tishlashdayoq yeb tugatdi va boshqasini qoʻliga oldi.
— Bu — siz bilan tuzilgan shartnoma edi, — tushuntirdi u ogʻzi boʻshagach. — Biz esa hozir boshqacha shartnoma tuzamiz. Men hech qachon sizga natija kafolatlanadi deb hisoblashga izn bermaganman.
— Shunday.
— Endi, oʻsha gap aytildi deb hisoblang. Ayrim narsalarni kafolatlay olaman. Lekin buni emas. Bizda, shtatning markazida bir dunyo primadonnalar bor. Men sizni ishbilarmonlar bilan ta’minlay olaman, biroq biz islohot deb yonib turgan guruhlar va bunga yanada mushtoq guruhlarga egamiz. Hatto million yilda ham men bu kimsalar hamma narsani yamlayotgan tijorat banklari, ularning saylovchilari uchun, oʻzimiz uchun ham foydali ish qiladi deb shaxsan ishontira olmayman. Fikrimni tushundingizmi?
— Unda bironta yangilik yoʻq. Bizga hamisha sotuvchilar, sugʻurta agentlari, koʻchmas mulklarni sotish boʻyicha agentlarning boshliqlari kerak.
— Bularning hammasi mayda sadaqalar, — dedi Kalxeyn ovqatini yeb boʻlib. — Siz buni yaxshi bilasiz.
— Albatta, har bitta mayda agent aytarli katta kuch emas, lekin ular birlashsa, qudratli kuchga aylanadi. Bizning ixtiyorimizda bunday agentlardan anchaginasi bor. Jamgʻarma banklaridan kattarogʻini ham taklif qilish mumkin.
— Markazdagi senatorlar mana shunday boʻlmagʻur narsalarga aralashadi deb oʻylaysizmi?
— Balki siz uchun boʻlmagʻur narsadir, — dedi Palmer, eski maqolni biroz oʻzgartirib, — ularga bu non bilan moydek yoqadi.
Kalxeynning yuzi tabassumdan qizarib ketdi. Biroq shu zahoti yana jiddiy tus oldi.
— Men hazillashayotganim yoʻq.
Palmer suhbatdoshiga xafa boʻlgandek qaradi.
— Nima deyishimni ham bilmayman, — dedi u. — Gap shunchalikka borgan ekan, unda sizni nima qiziqtiradi?
— Bu ikkimizning oʻrtamizdagi boshqa shartnoma, Mak.
— Haligi, ochishni xohlamayotganingizmi?
— Bilganimda, sizga shu zahoti aytardim. — Kalxeyn sumkaga qoʻl tiqib, qahvali termos va shirin kulcha oldi. — Chin soʻzim, men hozircha bilmayman.
— Shunday boʻlishi mumkinmi? Men oʻylovdimki...
— Shartnomaning ikki tomoni ham aniq boʻlishi kerak, — deb uning gapini yakunladi Kalxeyn. — Yoʻq. Biz Mak bilan koʻp narsalarni boshdan kechirganmiz. Agar u arziydigan ish desa, men olaman. Boshqa birovga, balki, ishonmasdim. Biroq Makga mutlaqo ishonaman.
— Faqat uning birja boʻyicha maslahatlariga emas.
— Birja boʻyicha maslahatlaridan tashqari, — Kalxeyn kulchadan tishlab, qahva hoʻpladi. — Biz birgalikda katta yoʻlni bosib oʻtdik. Siyosatda yigit kishining boshiga nimalar tushishi mumkin boʻlsa, barini koʻrdik. Kutilmagan narsalar kam qolgan chiqar. Mak siyosiy faoliyatimdagi yagona doʻstim. Bu koʻp narsani anglatsa kerak.
Oraga uzoq jimlik choʻkdi. Mak Bernsning sadoqati haqida gap ketganda ham Kalxeyn koʻnglini shunchalik ochib qoʻyarmikin, deb oʻyladi Palmer. Yoʻq, unday boʻlmaydi. Lekin bir gapga solib koʻrish kerak.
— U sizga oʻxshamaydi. Sizlar butunlay boshqa-boshqa odamsizlar.
— Qanaqasiga boshqa? Har qanday odam ham hayot taqozosiga koʻra bir-biridan farqlanadi-da. Ikkalamiz bir-birimizdan katta farq qilmaymizmi?
— Farq qilmaymizmi? — Kalxeyn kulchasini yeb tugatdi. — Shunaqangi farq qilamizki...
— Menimcha unday emas, — gapida turib oldi Palmer.
— Bilasizmi, — Kalxeyn yana sumkaga qoʻl solib, bu gal muzqaymoq oldi. — Hammasi kelib chiqishda. Pulda. Mening qariyam yomon yashamagan, hamma narsaga ulgurgan. Uning bolalari koʻp edi, hammasi kollejlarni bitirgan. Balki shuning uchun siz ikkalamizning oramizdagi farqni bilmayotgandirsiz. Makning otasi esa, bilishimcha, Bayrutda tovuq sotish bilan shugʻullangan. Siz bu ish nimaligini bilmaysiz. Butun umr tovuq tozalab, oʻzingiz kabi kambagʻallar bilan savdolashasiz, yoningizda oʻgʻlingiz ham shu ish bilan ovora, u ham qashshoqlikning nonini yeydi. Nihoyat, oila jam boʻlib, shtatlarga koʻchib oʻtadi. Mak hech qachon kollejni bitirmagan. Uning Garvard haqidagi gaplarini eslashingiz mumkin. Bu gaplarning ostida Koliforniya universitetidagi ikki yillik kechki mashgʻulotlar turibdi. U oʻqishni tashlashga majbur boʻlgan, kunduzgi ishidan tashqari, kechqurun studiyalardan biriga qorovul boʻlib yollangan. Keyin, sochini boʻyab, oʻz ishining ustasi boʻlib olganidan keyin Mak shaxsiy kompaniyasini tashkil qilib, Garvarddagi uch kunlik yozgi seminarda qatnashdi. Endi esa hamma narsa joyiga tushdi. Mana, shuning uchun ham men Mak bilan siz boshqa-boshqa toifa odamlarsiz, deyman. Mana, nima uchun siz unga ishonmaysiz.
— Men bunday deganim yoʻq.
— Toʻgʻri, siz emas, men shunday dedim. — Kalxeyn yogʻoch qoshiqchada muzqaymoq yeb, gapida davom etdi. — Balki unga ishonmasdan toʻgʻri qilarsiz ham.
— Meni butunlay dovdiratib qoʻydingiz.
— Unga oʻxshab oʻsmagan boʻlsam ham, Makka ancha yaqinman. Men shu yerda tugʻilganman, lekin men bilgan koʻp bolalar eski qit’adan kelgan. Uning ichki kechinmalarini tasavvur qilaman. Unga oʻxshagan odam boshqalarni koʻrgani koʻzi yoʻqligini ham bilaman.
— Meni yomon koʻradimi?
Kalxeyn indamay qoldi, nimadir demoqchi boʻldi-yu, noiloj Palmerga qaradi.
— Siz aqlli odamsiz. Biror marta sizni nima uchun yollaganlarini oʻylab koʻrganmisiz?
Palmer bosh irgʻadi:
— Bir nechta sabab boʻlgan. Rostini aytganda, gap Mak haqida ketayaptimi, asosiy sabab — Berkxardt uni yoqtirmaydi.
— Aqlli gap. Endi oʻzingizni Makning oʻrniga qoʻyib koʻring. U, sizningcha, Berkxardt yoki otasi intilgan bu buyuk kattakon mamlakatdagi boshqa har qanday Berkxardtlarga qanday munosabatda boʻladi?
— Tushunaman.
— Tushunganingizga sabab, men manzarani toʻgʻri chizib berdim, — Kalxeyn oldinga intildi. — Lekin siz his qilolmaysiz. His qilolmaysiz ham, chunki siz men yoki Makga nisbatan Berkxardtlar dunyosiga yaqinroqsiz.
— Demak, gap bu yoqda ekan-da, — oʻychanlik bilan dedi Palmer.
— Men uning eng yaxshi doʻstiman, — javob berdi Kalxeyn, — lekin uning koʻnglidagi har bir qorongʻi puchmoq uchun javob berolmayman. Mening boshimni ham koʻplab berkkxardtlar aylantirishdi. Bilasizmi, ikki irqning qoʻshilishi hamisha qiyin kechadi. Biroq bu ikki, ya’ni irland va italyanning qoni qoʻshilsa bormi, ehtiyot boʻlavering! Bunday odam deyarli bitta livanlikka teng.
— Hm, — Palmer soatiga qaradi. — Garvardni bitirgan doʻstimiz bizni koʻrishni xohlamayapti, shekilli.
Kalxeyn yayrab kuldi:
— Bu gaplarni unga aytib oʻtirmang, — u oʻrnidan turdi.
— Tashvishlanmang. — Palmer ham oʻrnidan turdi. — YuBTK aksiyalari haqidagi gaplarimni ham birovga aytmang. Biroq bir nechtasini sotib oling.
Palmer chiqib ketishi bilan Kalxeyn qaytib oʻtirib, sumkasidan konfet oldi.

Qirq Birinchi Bob
Palmer yigʻilish boshlanishiga bir daqiqa qolganda bankga yetib keldi. Ochiq taklif qilinmagani uchun majlis boshlangandan keyin kirishni moʻljalladi. Shuning uchun zaldagi reklama varaqalarini koʻzdan kechirib, mijozlarni erinmay kuzatib, to kassirlar payqab qolmagunlaricha oʻzini sezdirmay aylanib yurdi. YuBTKda xizmat qiluvchi har bir xodim ma’lum axloq-odob qoidasiga amal qilishi zarur. Biroq bank peshtaxtalari orqasida turib xizmat qiladiganlar uchun maxsus talablar joriy etilgan. Birinchi navbatda ularning tashqi jozibadorligi e’tiborga olinardi. Ikkinchidan, ovozlari yoqimli boʻlishi, ziyoli koʻrinishi, xullas, ayollar haftasiga oladigan sakson dollarlarga, erkaklar bir yuz oʻn dollarga munosib boʻlishlari lozim edi. Ular oʻz ishxonalari — banklarining namunasiga aylanishlari shart hisoblanardi.
Soat ikkiyu qirqda Palmer liftdan koʻtarilib, Garri Elderning xonasi tomon yoʻl oldi. U bugungi yigʻilishdagi kun tartibiga qoʻshimcha band — Jet Texning iltimosiga nisbatan qoʻllaniladigan oʻzaro suhbat chogʻida “Buyuk Koinot qarzi” sifatida eslatib oʻtgandi.
Palmer Bufaloda nutq soʻzlashga tayyorgarlik koʻrayotgani sabablimi yoki Mak Berns bilan ish haqida gaplashishi zarurligi uchunmi yoki boshqa biron ish bilan band boʻladimi, xullas, Berkxardt: “Bu yigʻilishga borma, Vudi, vaqtingni bekorga oʻtkazma” deb taklif qilgan edi. Shu sababli boʻlsa kerak, Palmer xonaga kirib, oʻtirganlarga salom berib, oʻzi ham oʻtirishi bilanoq, Berkxardtning gapi ogʻzida qolib, kalavasining uchini yoʻqotib qoʻydi. Nihoyat, u oʻzini qoʻlga olib, tilga kirganda Palmer Jet-Texning iltimosi kun tartibiga birinchi qoʻyilganini, boshqa bandlar koʻrilmay qolishi ham mumkinligini tushundi.
— Aytib oʻtganimdek, — dedi Berkxardt, — salom Vudi! — Jet-Texning maxsus vazifalarini bajaruvchi boʻlimi ertaga shaharga zarba beradi. Biz ularga katta zalda tushlik beramiz. — Irma, hozircha hech narsa yozish kerak emas va bu tushlik shoʻrvadan tortib, shirinlikkacha, chamasi, toshdek botadi.
Kotiba qalamni joyiga qoʻydi...
Bankning vitse-prezidenti va kotibi boʻlgan Klifson Mergendalga birja an’analarini sun’iy yuksaltirish kabi qator majburiyatlar berilgandi. Maxsus tadqiqotchilar guruhi bilan u YuBTK boshqaruvidagi fondlardan birortasi ham xatoga yoʻl qoʻymasligini tekshirib borishi kerak edi. Kliff Mergendal Palmerdan birmuncha yosh boʻlib, YuBTKga ham urushdan keyin Uolt-Stritdagi dallollik idorasidan ishga oʻtgandi. Berkxardt, u va Elder navbati bilan bankka direktorlik qilishgan va Mergendal, Berkxardtni hisobga olmaganda, YuBTKning koʻpgina aksiyalariga egalik qilishardi. Palmer ularni kuzatib oʻtirib, Klifferning kuchi nimadaligini va muvaffaqiyati sabablarini angladi. Yumshoq, och rangli bakenbard bilan qoplangan kichkina va uzunchoq yuzi unga ishonish mumkinligini bildirardi. Kliffning koʻzlari toʻq kulrang boʻlib, kiprik qoqmas va sokin boqardi. Unga sizlar pulingizni ham, hayotingizni ham ishonasizlar deb oʻyladi Palmer.
Qisqasi, u juda yaxshi odam boʻlib, unga toʻla ishonish mumkin edi.
— Uni bunday yoqimsiz boʻlishiga hojat ham yoʻq edi, — derdi Kliff sokin, yumshoq ovozda. — Hammasi oʻzaro ishonch asosida yuz beradi. Biz iltimoslarni oʻta sinchiklab koʻrib chiqdik, afsuski, iqtisodiy vaziyatning ayrim noaniqliklari tufayli va havo kosmik sektordagi oʻziga xos xususiyatlar va boshqalar tufayli...
— Mayli, — davom etdi Berkxardt, — endi qay yoʻsinda ishlashimizni kelishib olaylik. — U Mergendalga oʻgirildi: — Klifton, Archi Nikosning bugungi kayfiyati qanday?
Mergendal javob berishga ogʻiz juftlayotgandi, Palmer xoʻjayinning savolini ichida takrorladi. Bu bilan Berkxardt Mergendalga ortiqcha ishonmasligini bildirmoqchimi? Balki shu bahonada Berkxardt Palmerga rahbarlik uchun boʻlajak kurashda birga boʻlamiz deb ishora qilmoqchimi? Bu pati yulingan chumchuq Palmer bilan bitimga kelishmoqchimi? Unday boʻlsa, nega u Palmerni yigʻilishga taklif etmadi? — ... Mening bilishimcha, — gap boshladi Mergendal, — u batamom betaraf qoladi, ikki tomon bilan doʻstona aloqalarini uzmaydi, zayom masalasi ijobiy hal boʻlishiga umid qiladi, agar zayom berilmaydigan boʻlsa, uni ham toʻgʻri tushunishga tayyor.
— “Agar”ga balo bormi? — poʻngʻilladi Berkxardt. — javob salbiy boʻlishini Archi yaxshi bilardi-ku. Bu haqda unga xabar berilgan.
— Barcha eshiklarni ochib qoʻymasa, u Archi Nikos boʻla olarmidi?
Garri Elderning ovozi hammanikidan kuchli jarangladi:
— Zayom masalasining ijobiy yechimi Archi uchun nihoyatda zarur. U har qanday ishni qilishi mumkin, ammo betaraf turolmaydi. U boshqa daromad manbalarini izlamaydi deb meni ishontirib oʻtirmanglar.
— U shunga oʻxshagan gaplarni valdiragan edi, — tasdiqladi Mergendal.
— Qanday daromad manbalarini? — soʻradi Palmer. — Bunaqa pullarni kim beradi?
Berkxardt kulgidan oʻzini ancha vaqt toʻxtata olmadi.
— Aniq bilamanki, Archining Yevropadagi hamkorlari foydali takliflarga har doim tayyor.
— Yevropaning qaysi burchagidan shunchalik boʻsh mablagʻni topa olasiz? — qiziqsindi Palmer.
— Topish mumkin, — uni ishontirishga urindi Berkxardt. — Archi umumiy bozorga qoʻshilgan mamlakatlar sindikatini jalb eta oladi. Ular bizning biznesimizdan kichik bir luqmani xohlagan paytda uzib olishga qodir. Yevropa tomonidan boshqarilayotgan Jet-Texni koʻz oldingizga keltiring. — U yana kuldi. Ularni yutib yuborishdan boshqa iloji qolmagan Jo Lumis va Barni Kinchni tasavvur qilib koʻring.
— Toʻgʻri, — dedi Palmer. — Ularga Qoʻshma Shtatlarning pullari kerak. Bizning pullarimiz.
— Ularga beradigan pulimiz yoʻq, — e’tiroz bildirdi Berkxardt. — Hammasi ravshan. Yuz minglab hojatmandlarga yarim milliardni qarzga berib yuborsak, qancha daromad koʻrishimizni oʻylab koʻringlar.
— Aqlga sigʻmaydigan gʻoya.
— Faqat Kinchga emas, — dedi Mergendal. — Unga bu pullar zarur. Juda zarur.
— Yonib ketayaptimi? — soʻradi Garri Elder. — Qanday falokat yuz berdi?
— Mendagi ma’lumotlarga koʻra — hech qanday, — tez javob berdi Mergendal.
— Zarur boʻlsa, — gap qoʻshdi Palmer, — foiz stavkasi yuqori boʻlishiga koʻnadimi?
— Qancha miqdorda? — Baqirdi Berkxardt. — Olti foizmi? Yettimi? Bekorga tavakkal qilmasligimiz uchun biz uni oʻn ikki foizga koʻtarishimiz kerak. Lumis yoki Kinch oʻn ikki foiz toʻlashini tasavvur qila olasizlarmi? Sudxoʻrlik-ku, bu.
Mergendal qalamni olib, boshmaldogʻi tirnogʻiga ura boshladi.
— Ish uslubi sizni qiziqtiradigan boʻlsa, — dedi u, — asosiy narsa shuki, Kinchning chekinib, chiqib ketishi va borgan joyida muzokaralarni davom ettirishi uchun boshpana berish lozim.
— Barni muzokara olib bormaydi, siz... — Berkxardt kotiba oldida soʻkinib yubormaslik uchun toʻxtab qoldi. — Muzokaralarni Lumis olib boradi. Barni oʻz kartalari, chizmalari va yana allanimabalolari bilan xoʻrak vazifasini bajaradi. Nega men, onasini emsin, Lumis uchun chekinadigan teshik topay deb qaygʻurishim kerak?
Garri Elder gapga qoʻshildi:
— Chamamda, biz bir joyda depsinib qoldik. Sizning usulingiz — “Yoʻq!” deb baqirish va joʻnab qolish. Shundaymi?..
— Quloq solinglar, — iltijo qildi Mergendal, — halol ish olib borish uchun bunaqa gaplar toʻgʻri kelmaydi. Jet-Texning yordami bilan kattagina mablagʻ olish imkoniga egamiz. Ularning tumshugʻi tagida eshikni yopishimizga hojat bormi?
— Agar shunday qilsam, — dedi Berkxardt ham sekin va qat’iy, — ishonchingiz komil boʻlsinki, ular eshik orqasida kutib turishadi. Ularga katta mablagʻ kerak...
Mergendal qalamini olib, ochiq turgan portfeliga tashladi. Nimadir demoqchi boʻldi-yu, ammo oʻylab qoldi va sigareta chiqardi. U chekar ekan, Palmer bu kishi qandaydir bir qarorga kelish uchun ikkilanayotganini ilgʻab oldi.
— Qani eshitib koʻringlar-chi, — nihoyat oʻychanlik bilan gapirdi Mergendal, — oʻzinglarni Kinchning oʻrniga qoʻyib koʻringlar-chi, yoki Lumisning oʻrniga. Rad javobini olsangiz, nima qilgan boʻlardingiz?
Noqulay jimlik choʻkdi. Kotiba Irma oʻrindiqdan egilib, Mergendalga kuldon uzatdi. Qaydlar daftarchasiga hech narsa yozilmagan edi...
— Bir daqiqa, Kliff, — uning gapini boʻldi Palmer. Hamma, hatto Irma ham oʻziga qaraganini koʻrib turardi. — Fikrimni aytish uchun bir soniya ijozat bering.
— Faqat bir minut, — xoʻmrayib ruxsat berdi Berkxardt.
— Bu yerda shuncha bildirilgan fikrlarga qaramay, men baribir qarz berilishini yoqlayman. Men dastlab, “ha” deb rozi boʻlib, soʻng moʻmay foyda olish yoʻllarini oʻylagan boʻlardim. Foiz stavkasini yettigacha koʻtarar yoki muddatini oʻn besh yilga qisqartirar edim yoki yana bir foydali yoʻl izlab topardim. Men baribir, qarz berishimiz kerak, deb hisoblayman.
— Bu, ta’bir uchun meni kechirasizlar, — hiqilladi Berkxardt, — Qoʻrqoqlar topgan eng yaxshi yoʻl.
— Masala biz oʻylagandan koʻra ancha jiddiy, — e’tibor bermay davom etdi Palmer. — Va... — Yana bir lahza toʻxtab, hammaning diqqati oʻziga qaratilganini his qildi. — Jet-Tex, fabrikalar, ixtirochilar, moddiy buyumlar ishlab chiqaruvchilarning biznesi uchun qarz ajratish butunlay boshqa narsa. Bunday qarz ish haqi yuqori darajada saqlanib qolishiga koʻmak beradi. Bu oʻz navbatida pul aylanishiga imkon yaratadi. Bunday usul mamlakatni rivojlantiradi, bu...
— Aqli ojizlarga sotish uchun koʻp miqdorda yangidan-yangi yaltiroq buyumlar ishlab chiqishga imkon beradi. — Gapini kesdi Berkxardt.
— Vudi, ezmalikni yigʻishtir, onangni emgur. Hali qiladigan ishlarimiz koʻp.
— Agar takliflarimni eshitishni istamasanglar, — dedi Palmer, — agar yetarli pulimiz boʻlsa, kelinglar, uni arziydigan ishlarga sarflaylik.
— Biz kimmiz oʻzi? — dargʻazab boʻldi Berkxardt. — Sen oʻzi kimsan? Nega bu ishlarga tumshugʻingni tiqayapsan? Irma, xudo haqqi, bu bema’ni gaplarni yozib oʻtirmang, milliy iqtisodiyotimiz yoʻliga qarshi chiqishga kim huquq berdi senga? Kim senga iste’molchilar huquqi himoyasini topshirdi? Agar bu tentaklar borgan sari yana qarzga botishni xohlayotgan boʻlsa, ularga yordam qoʻlini choʻzish kerak, oʻgʻlim! Ularni majbur qila olmaymiz. Mutlaqo! Biz ularning talabini bajarib, pul ishlaymiz. Ularning oʻzi cheklanmagan shaxsiy qarz olmoqchi boʻlsa, bunga yordam beramiz.
— Aynan sizning mana shunday munosabatingiz. — Javob berdi Palmer, — ularga oʻzi uchun har kuni yanada chuqurroq goʻr qazishga yordam beradi. Bu baxti qaro tentaklar qarzlarini toʻlash uchun pulni qayerdan oladi?
— Bema’ni safsata, — dedi Berkxardt. — Vudi, agar seni bilmaganimda, kechirasiz, Irma, bankka qanday kelib qolganingga hayron boʻlardim...
— Bankirlik — sharafli kasb, — e’tiroz bildirdi Palmer. — Buning ustiga, juda qadimiy kasb.
Garri Elder xavotirlanib kuldi.
— Reglament. Oʻz ishlarimizga qaytaylik, janoblar. Sirasini aytganda, koʻp jihatdan Vudi haq. Agar qarzga bogʻliq ehtiyot choralarini ishlab chiqa olsak, men uni yoqlagan boʻlardim.
— Hali shundaymi? — Berkxardt sakrab turdi. — Sen ham u tomondamisan, Garri? Siz ham yoʻlini qilib, kurashdan sirgʻalib chiqmoqchimisan?
— Tinchlaning, — gʻoʻngʻilladi Elder, — oʻtiring, Leyn. Berkxardtning yuzi qizardi. Och-koʻkish koʻzlari qisildi.

Qirq Ikkinchi Bob
Tun yarmida Palmer oxirgi juftlarni — Jeyn, Edisning xolasi va Tima Kervini uchinchi eri bilan eshikkacha kuzatib keldi. Keyingi ayol Edisdan sal kattaroq, ammo baland boʻyli edi. Ular N'yu-Yorkdan ellik chaqirim uzoqlikda yashar, yarim kechada qiynalmaslik uchun. “Muqaddas Reyjis” mehmonxonasidan bir xona olishgan ekan. Xayrli tun tilab, xayrlashayotgan chogʻida Palmerning esida qolgani faqat shu edi. U tashqaridan kirib, xonaga kirayotgan sovuq havodan nafas olib, yoʻlakda turar ekan, fikri tiniqlashib borayotganini his qildi. Keyin u ikki qavatni egallagan mehmonxonaga kirib, olov yonib turgan kamin oldiga oʻtirdi.
— Natija ravshan emas, — dedi xonaning narigi burchagida turgan Edis.
— Nima?
— Bu oʻziga xos tajriba boʻldi, azizim. Sakkiz kishidan iborat guruh binoni toʻldira oladimi? Javobi ma’lum: yoʻq.
— Achinaman, — gʻoʻngʻilladi Palmer.
— Bu sening aybing emas. — Javob berdi Edis kulib. — Endi bilib oldim. Hali ham sakkizta quvnoq odam buni yaxshiroq uddalay olardi deb oʻylayman.
— Ularning oltitasi bankir va ikkitasi xotini boʻlsa, — oʻychanlik bilan javob berdi olovga tikilib oʻtirgan Palmer, — rosa oʻynab-kulish qiyin.
— Yanagi safar oʻn ikki kishini taklif qilamiz. Shunda hammasi ajoyib oʻtadi deb oʻylayman.
Palmer boshini koʻtarib qaradi va Edis kichkina sharob stakanini maydalangan muz ustiga qoʻyayotganini koʻrdi. Hozir u drambun yoki benediktin quyadi-da, sovutib ichadi.
— Menga ham tayyorlab ber, — iltimos qildi u.
— Hozir.
— Gaplaringga qaraganda, — davom etdi u, — bugun zerikarli boʻldimi?
— Zerikarlimi? Bilmadim. Balki bunga xonamiz sababchidir?
Palmer bosh chayqadi.
— Oʻzlari aybdor. Hammasidan oldin men. Sen Jeyn bilan eridan boshqa hech kimni tanimas eding. Men esa bilardim. Tushlik koʻngildagidek oʻtdi. Berkxardt ish yuzasidan gaplashib olaylik deb meni deraza yoniga chorlagandan keyin sovuqchilik boshlandi.
— Nimani muhokama qildinglar oʻzi? — soʻradi u muz ustiga yana bitta stakan qoʻyaturib. — Ish yuzasidan suhbatdan koʻra falsafiy bahsga oʻxshab tuyuldi.
— Menimcha, — dedi Palmer stakanlar qanday toʻldirilayotganini kuzatar ekan, — ayni shu narsa bu qari kalxatga yoqmadi. Falsafiy bahslarga uning toqati yoʻq.
— Chamamda u seni qoloq odam deb hisoblasa kerak.
— U meni zamon bilan birga yurolmaysan, deb ayblaydi.
Bir muddat jim qolishdi. Ularning uyidan ancha uzoqlikdagi cherkov qoʻngʻirogʻi oʻn ikki marta bong urdi.
— Haliyam sovumadimi? — soʻradi Palmer.
Edis bosh chayqadi.
— Men biladigan bankirlar ichida, — dedi u, — faqat seni qoloqlikda ayblab boʻlmaydi. Qachondan beri zamondan orqada qolib ketding?
— O, bu juda murakkab, chalkash masala, chamasi, buning javobi, mening taxminimcha, ellik yillardan keyin aniqlansa kerak. Bundan tashqari, bu muammo batamom akademik tadqiqotlar doirasida qoladi, chunki e’tirozlarimga mutlaqo e’tibor berishmayapti.
— Shamol tegirmoni bilan jang qilishyaptimi?
U bar oldidagi baland oʻrindiqqa oʻtirdi.
— Bu borada kim bilan gaplashgan boʻlsam, hammasi sen nohaqsan deyishmoqda. — U muz solingan idishga koʻz tashladi. Qirov bosgan stakanchalar ham unga qarab turishgandek tuyular edi.
— Oʻzing ham ishonmaysan-ku.
— Haqligimga toʻla ishonaman. — U istehzo bilan jilmaydi. — Balki amaliy jihatdan nohaq boʻlishim mumkin. Nari borganda, men bu yil yoki keyingi yil hisobiga adashayotgandirman.
— Bemalol gaplashib olishni xohlaysanmi? Yoki hammasi tugagandan keyin nima gap boʻlganini aytib berasanmi?
— Qari Berkxardtdan eshitgansan deb oʻylagandim?
Uning ovozi xonaning barcha burchaklariga tarqalib ketgandek tuyuldi.
— Men boshqalar bilan halol gaplashganman.
— Mayli. Gap cheklanmagan iste’mol qarzlari ustida ketmoqda. — U xoʻrsindi. — Sovib boʻldimikin?
Edis bir stakanni olib, Palmerga uzatdi:
— Iliq drambun ichishni xohlasang...
Palmer ozgina ichib, liker sovib boʻlgan deb hisobladi.
— Koʻryapsanmi? — deb gap boshladi u, — vaqti kelib, hamma qarzdorlar qarzini toʻlab bitiradi — bu amalga oshmaydigan narsa; yoki iqtisod shishirilgan shardek yorilib ketadi. Qarz toʻlash muddatlari qattiq siqib qoʻyilgan, berilgan qarzlar naqd pul bilan qoplanmagan, vaqti kelib fabrikachilar koʻtara savdo firmalaridan haq talab qilishga majbur boʻladi, ular esa mayda savdogarlardan talab qiladi, bunisi ichte’molchilarni qisadi.
— Nahotki iste’molchilar toʻlashga qodir boʻlmasa?
— Ular qarz muddati uzaytirilgan fabrikachilarga qarashli korxonalarda xizmat qiladilar, sogʻlom aql egasi bunday sharoitda zarur mollarni ishlab chiqarishga qodir emas. Ular ishlab chiqarishni rivojlantirish uchun ishchilarni qisqartirishga majbur. Ishsiz qolgan odam qarzlarini toʻlay olmaydi. Tushunasanmi?
Edis boshini liqillatdi va oʻz stakanchasini muz orasidan ohista oldi.
— Men hammasi avtomatlashtirishga bogʻliq deb oʻylar ekanman.
Palmer Berkxardtga oʻxshab achchiq istehzo bilan kulib qoʻydi, soʻng bu qiliqni qachon oʻzlashtirib oldim degan xayolga borib, bir lahza toʻxtab qoldi.
— Mahsulot ishlab chiqarish usuli qarz silsilasini oʻzgartira olmaydi. — tushuntirdi u nihoyat.
— Unda tamom boʻlamiz.
— Men bu bema’ni muammoga shunchalik oʻralashib qolganimdan qoloq odam degan nom orttirdim, — Palmer xoʻrsinib, likyor hoʻpladi. — Ikki narsagina vaziyatni qutqara oladi. Federal zahira tizimi bankirlarga tazyiq oʻtkazadi. Oqibatda banklar savdogarlarga qarz berishni kamaytiradi, ular ham oʻz navbatida iste’molchilarga nasiya mol bermay qoʻyadi yoki iste’molchilar, ochkoʻz bolalarga oʻxshamasdan, oʻzlarini katta odamday tutib, atrofga jiddiy qaraydigan boʻladilar.
Edis oʻz stakanini chiroq nuriga solib sinchiklab koʻzdan kechirar ekan:
— Demak, — deb xitob qildi. — Hammasi iste’molchilarga bogʻliq ekan-da?
— Shubhasiz.
— Ularga bugun boʻlmasa ertaga kechqurun yoki boshqa ajoyib kunlardan birida, — davom etdi Edis, — parcha-parcha boʻlib ketish xavfidan qutulmasdan turib, oʻzlarini katta odamlardek tuta olmaydilar.
Ular likyorni jimgina ichishga tutindilar. Katta bir palyon kamin ichida chirsillab yorildi, moʻridan mayda uchqunlar yopirilib chiqdi.
— Chamamda, tayyorgarligi yoʻq odam uchun bu mavzuda bahs yuritish ancha ogʻir kechadi.
— Ammo u bankda bugungi majlis mavzusiga aylandi. Endi hamkasabalarim meni bu masalalardan yaxshi xabardor deb hisoblaydigan boʻlishadi.
— Ularning fikri qanday?
— Rostini aytsam, bunday masalalarni muhokama qilmaganmiz.
— Kim bilan gaplashgansizlar?
— Hay, men bilmayman. Men reklama va axborot boʻlimidagi xodimlarimiz bilan gaplashgan edim.
— Mak Berns bilanmi? — soʻradi u.
— Ha, shundayroq. U va miss Kleri bank ishlarida hech narsani tushunmaydilar...
— U reklama va axborot bilan shugʻullanadimi?
“Koʻrayapsanmi, — dedi ichida Palmer, — koʻrayapsanmi?” Ammo ovoz chiqarib: — U Berns bilan munosabatlarimga vositachilik qiladi, — dedi va chuqur nafas olib, gapni chalgʻitishga urindi. — Ularning biri ham bank ishlarini tushunmaydi...
— Miss Klerini ishga kim yollagan? — soʻradi Edis boʻlinib qolgan mavzuga qaytib.
Palmer yelkasini siqdi.
— Men kelganimda ishlar edi.
— U chiroylimi?
Palmer asta kulib qoʻydi...
— Har kim oʻz imkoniyatiga qarab hayot kechiradi, — dedi u. Ovozi kattakon xonada gʻalati aks sado berib jarangladi. — Yaxshi ta’minlangan oilaning oʻgʻillari ham. Hatto, — qoʻli bilan uni koʻrsatib, qoʻshib qoʻydi, — qizlari ham. Mening qoʻlimda bank xoʻjaligi bor. Men u bilan shugʻullanaman. Ochiqchasiga ayta olaman: bu sharafli kasb. Men ishonamanki, u ayol ham kerakli ijtimoiy vazifasini bajaradi. Agar, vazifani bajarmay qoʻysa, u men uchun yoʻq narsaga aylanadi. Nima haqida gapirayotganimni tushunasanmi?
— Tushunaman. Bu juda qaygʻuli.
— Ha, qaygʻuli, — qoʻshildi u, — chunki bank ishlari ba’zi zarur vazifalardan ozod qiladi, xuddi ilon ham oʻzini siqib turgan terisini tashlaganga oʻxshab. Bank kuch bagʻishlashi, qoʻllab-quvvatlashi, himoya qilishi lozim. Bankning asosiy vazifasi — jamgʻarish.
— Shunday edi, — dedi Edis, — endi oʻzgarib bormoqda.
— Oʻpkasi ishlayapti. Yuragi qonni haydayapti. Ba’zi vazifalar oʻzgarmaydi. Agar oʻzgarib ketsa, oqibati oʻlim.
— Xudoyim-ey, Vuds, men hatto tasavvur ham qilolmagan edim, sen...
— Men ham tasavvur qilmaganman, — gapini boʻldi u. — Faqat munosabatim qandayligini bilardim.
— Bu darajada qattiq kuyunishimni bilmagan edim. Ammo bugungi majlis meni butunlay maydalab tashladi. Mayli, nima boʻlayotganini senga aytib beraqolay.
— Nima boʻlayapti?
— “Jet-Tex interneshnl”. Ularga nihoyatda past foizlar bilan koʻp miqdorda qarz kerak. Biz ularni rad etdik, sababi, bu pullarni kichik qarzdorlarga boʻlib bersak, katta daromadga ega boʻlamiz, ular esa yanada qarzga botib qolaveradi. Agar Jet-Tex bizdan qarz ololmasa, bankni butunlay qoʻlga kiritishga harakat qiladi.
— Jiddiy gapirayapsanmi?
— Ularning niyati jiddiy. Omonat banklari jangi deymizmi? Yoʻq. Bu hayot-mamot jangi. Ammo Jet-Tex qasdma-qasdiga bosimni kuchaytirib bormoqda. Berkxardtni bunga tortib, magʻlubiyat sari sudrab, aksiyadorlar koʻzi oʻngida obroʻsini yerga urmoqda. Oʻzlari esa qoʻlga tushgan aksiyalarni mutlaqo xotirjam sotib olishmoqda.
— Gʻalati.
Edis jim boʻldi.
— Aksiya bahosi koʻtarilyaptimi?
— Ular koʻtarilib bormoqda.
— Sira oʻylab koʻrmadingmi, — sekin va xayolchan ohangda gapirdi ayol, — Berkxardt qimmatli qogʻozlarini pullab, yaxshigina daromad olishi mumkin-ku.
— Shunday. Men buni oʻylab koʻrganman. Voz kechishga toʻgʻri keldi. Bu ishni boshqa biron odam qilishi mumkin, ammo Berkxardt emas.
— Senga oʻxshagan birontasimi?..
— Bu koʻp narsalarga bogʻliq, Edis.
U boshini chayqadi:
— Vijdon azobimi?
— Bu yerda vijdon azobi hech narsa emas...
U xotiniga oʻgirilib:
— Men nohaqman, — dedi.
— Nima, azizim? — Uning ovozi xona ichida juda zaif eshitildi.
— Men nohaqman, — takrorladi u ovozini balandlatib. — Bankni bizdan tortib olishga ularning toʻla huquqi bor.
— Shundaymi? Unda nima boʻladi?
— Ularga xalaqit berish uchun mening ham toʻla huquqim bor.
— Sen shunday qilasanmi?
— Ha, — dedi Palmer va yana bir marta qattiq ovozda qichqirdi: — Ha!..

Qirq Uchinchi Bob
... Ichki telefon ohista jiringladi.
— Eshitaman, — javob berdi u.
— Qandaydir mister Gauss sizni koʻrmoqchi.
— Kim?
— Qandaydir mister Geyns Gauss. U bilan uchrashuv tayinlanmagan.
— Xudoyim-ey, tez huzurimga olib keling. — Palmer eshikka qarab yurdi. — Kim oʻylabdi buni!
— Olim Geyns Gaussmi? — soʻradi Virjiniya.
— Xuddi oʻzi, uni Penemyunda asir tushirgan edim.
Palmer eshikni ochdi, ayni zamonda Gauss qabulxonaga kirib keldi. — Gauss! — dedi u qoʻlini choʻzib.
Geyns Gauss Palmerdan bir bosh kichkina edi, ozgʻin mitti odam, yoshi 60 dan sal oshgan, qora sochlari toʻkila boshlagan, chakkalari oqargan...
— Koʻp ham oʻzgarmabsiz, — dedi Palmer.
— E, yoʻq, oʻzgarib ketganman.
Palmer uning qoʻlini boʻshatdi, Gauss bir nuqtada turib qoldi. Katta xonani koʻzdan kechirib chiqdi. Nazari Virjiniyada toʻxtadi.
— Bu reklama boʻlimidagi xodimingiz miss Klerimi?
Gauss qaddini tik koʻtardi, ammo poshnalarini taraqlatmadi. U bir oz egildi.
— Juda mamnunman, miss Kleri.
Virjiniya eshikka qarab yurdi.
— Toʻgʻrilangan nusxasini keyin olasiz.
— Hozir uyga ketasizmi?
— Yoʻq, matn ustida biroz ishlamoqchiman.
— Keyinroq huzuringizga kiraman.
— Mamnunman.
Palmer eshikni yopib, Gaussni yozuv stoli yonida turgan oromkursi oldiga olib bordi. Kichkina odam iloji boricha kam joy olishga intilgandek, ehtiyotkorlik bilan oʻrindiqqa oʻtirdi. Palmer oʻz joyiga oʻtdi.
— Sigareta chekasizmi?
Gauss chimirilib sigareta olib, tutatdi.
— Bilsangiz kerak, — dedi u. — Jet-Texga aloqador tarix. Men ilmiy-tadqiqot ishlariga rahbarlik qilaman.
Palmerning yuragiga birov sovuq latta bilan urgandek boʻldi. Oʻn besh yil ichida Gaussdan hech qanday darak yoʻq edi. Ayni shu kunlarda kirib kelishi koʻp narsani anglatadi.
— Shaharda Barni Kinch bilan birga boʻlsangiz kerak?
— Majlisdan toʻgʻri kelyapman. Natijalar, chamasi, sizga ma’lumdir?
— Ha, — Palmer stolga yaqinroq surildi. — Agar sizga foydasi tegadigan boʻlsa, qabul qilingan qarorga qarshi chiqaman.
Nemisning koʻzlari charaqladi.
— Shundaymi? Nima uchun?
— Biz qandaydir bitimga kelishamiz deb oʻylayman. Balki bu siz xohlagandek boʻlmasligi mumkin, ammo siz ozmi-koʻpmi pul orttirib olasiz.
— Pul deysizmi? — Gaussning ogʻiz chekkalari yozildi.
— Eski doʻstligimiz hurmati uchun ba’zi narsalarni sizga aytsam maylimi?
— Oʻzingiz zarur deb hisoblasangiz. — Kelgusi yildagi tajriba ishlarim uchun ajratilgan byudjet mablagʻlarining yarmisi la’nati eltuvchi raketa “Uotan”ga sarflanib boʻldi.
— Haligi portlab ketayotganmi? U sizga qarashlimi?
— Mening aybim. — Kichkina odam goʻyo muvaffaqiyatsizlik imtiyoz beradigandek stulga oʻrnashib oʻtirdi. — Ochigʻini aytganda, bu ish ahmoqona qalloblik. Suyuq yoqilgʻili dvigatellar chizma taxtalardan tushmay turib eskirib qoladi. Boshqa olimlar bolalar oʻyinchogʻiga oʻxshagan shu ishga qoʻl uradi, deb oʻylaysizmi?
Palmer yelkasini qisdi.
— Men, toʻgʻrisini aytsam, bu sohadagi ishlarni kuzatib ulgurolmayapman, — tan oldi u...
Palmer shundan keyin muqarrar ravishda boʻladigan iltimosni kutib, taraddudlandi.
— Men ham juda achinaman.
Nemis tasdiqladi:
— Boshqa sabablar ham bor. Majlisda birga boʻlamiz, deb kutgan edim. Ba’zi yangi oʻyinchoqlarimizdan olib kelganman. Beozor narsalar. Juda yoqimtoy.
— Shundaymi?
— U yerda hech kim qadriga yetmadi. Oʻylaymanki, buni siz tushunasiz. Siz ilmiy ma’lumot olgan boʻlsangiz kerak-a?
— Ibtidoiy darajada.
— Juda soz, — davom etdi kichkina odam, — siz ionli dvigatel nimaligini tushunsangiz kerak? U tezlikni gaz yoqilgʻisidan emas, ionlarning nurlanishidan, elektr zaryadlaridan oladi. Hamma kompaniyalar shunday dvigatellarga ega. Ammo mening moslamamgina zarur boʻlgan tezlatgichni hosil qilib berishga qodir. Harakatchan, oʻzgarmaydigan, his qilinadigan, faol tezlatgich. Yerda emas, havoda. Havo juda zich. Fazoda esa havo yoʻq. Nihoyatda ajoyib.
— Sizning shaxsiy ixtiroingizmi?
Gauss koʻkragiga urib qoʻydi.
— Mening guruhimniki. Fanda ulkan kashfiyotlar qilishga keksalik qilaman. Kashfiyotlarni oʻttiz yoshlilar qiladi. Ammo men birinchi ponani qayerga qoqishni hali ham koʻrsatib bera olaman. Ular quloq solishadi.
— Bu ham katta zavq beradi.
— Hozirgina, — dedi nemis bu suhbatga avvaldan puxta tayyorlangandek, — suyuq yoqilgʻi bilan ishlaydigan dvigatellar eskirdi deb aytdim. Siz qattiq yoqilgʻi imkoniyatlari nimaligini tushunasizmi?
— Snaryadlar uchun. Uning vositasida tezroq otiladi.
— Kosmik raketalarda ham shunday... Qattiq yoqilgʻi vositasida mutlaqo uzoq, Marsdan nariga ham uchib, qaytib kelish imkoniga ega boʻlamiz.
— Maxfiy ma’lumotlarmi?
— Davlat, albatta, biladi. — Kichkina odam qoʻli bilan boshini ushladi. — Ular tushunishga, bu yoqilgʻi qudratini chinakamiga baholashga qodir emas. Ular zichlashtirilgan. Shunday atama bilan tanishmisiz?
— Zichlashtirilgan? Uni kichik boʻlakchalarga aylantirib tayyorlaysizlarmi?
— Hajmi apteka tabletkalaridan katta emas. Har bir tabletka oʻn soniya yonadi. Koʻp ham emas, kam ham emas. Ustida qattiq qoplamasi bor, u yonishni sekinlashtirib, ta’sir kuchini oshiradi. Bir xil miqdordagi suyuq va qattiq yoqilgʻi aralashmasidan kuchli tebranish hosil boʻladi. Bu tabletkalar juda qulay, ularni saqlash ham oson, xuddi rezinka saqichday gap. Xohishingizga qarab yonish kamerasiga sekin yo tez tushishi mumkin. Afsonaviy moʻ’jiza!
— Gapingizga qaraganda, yulduzlarga uchish arafasida turibmizmi?
— Faqat yulduzlargagina emas. Faqat biz xudo qargʻagan kampaniyaning shoxobchalaridan biri hisoblanamiz, pullarimiz turli korxonalarga taqsimlab tashlangan. — Nemis “shoxobchalaridan” degan soʻzni ijirgʻangandek talaffuz qildi. — Biz katta imkoniyatlarga ega boʻlgan elektronika sohasida ham koʻp ishlarni amalga oshirdik. Mikrominiatyurizatsiya borasida ham. Bu mening soham emas, ammo men ularni ham nazorat qilib boraman. Oʻn sentli tangadek qisqa toʻlqinli uzatgichlarimiz bor. Gugurt qalpogʻi kattaligida qabul qiluvchi moslamalarga egamiz. Bugun kunduzi ularni namoyish qildim. Hech kim anglamadi. Tushuntirishga urunib koʻrdim. Biz shu qadar kuchli tezlatkich yaratib beramiz, u mitti quyosh batareyasida ishlaydi, uning yordamida Marsdan yerga juda koʻp yillar davomida radiosignallar yuborib turish mumkin. Bularning hammasi — kuchaytirgich, batareyalar, uzatgich, qabul qiluvchi moslama — hammasi angishvona ichida joylashib ketadi.
— Berkxardt bunga nima dedi?
— Ogʻzini ham ochmadi. Koʻzlari meni yolgʻonchiga chiqarib turdi...
— Ha, sizni tushunaman.
— Bu gaplarning hammasi qayerga taqalayotganini angladingizmi? — Soʻradi Gauss. — Qattiq yoqilgʻida ishlaydigan eltuvchi raketa, ion dvigateli, mikro aloqa, yoqilgʻi elementlari, supermotorlar nimadan darak beradi?.. Aytaylik, Oyga borish bir necha kunlik masofaga aylanib qoladi. Oyning tortish kuchi kimligidan foydalanib, boshqa sayyoralarga yoʻl olamiz. — U qoʻllarini havoda silkitdi. — Bularning hammasini amalga oshirish qoʻlimizda, hammasini! Sun’iy kosmik qoʻnish maydoni uchun behuda mablagʻ sarflash kimga kerak? Tayyor tabiiy qoʻnish maydoni — Oy turibdi-ku! Jet-Tex ixtiyorida Oyni katta fazo platformasiga aylantirishga qaratilgan barcha ma’lumotlar mavjud. Yulduzlarga uchish yoʻlida u dastlabki bir bosqich boʻlib qoladi.
Ikkalasi ancha vaqt jim qolishdi. Palmer kulimsiradi:
— Shoirona. Va juda ta’sirchan.
— Toʻgʻri emasmi? — Nemis boshini silkitdi, qora koʻzlari yaltiradi. Soʻng jim boʻlib qoldi. Yana bir daqiqadan keyin yuz ifodalari soʻndi. Xoʻrsindi. Hatto katta bosim ostida yanada kichrayib qolgandek tuyuldi. — Bularning hammasi, — dedi u soʻnik, umidsiz tovush bilan, — pul talab qiladi.
— Siz, albatta, hukumat jamgʻarmalariga umid qilasizmi?
— Biz katta pul irmoqlariga qarab jon-jahdimiz bilan intilamiz, — Gaussning jagʻlari xunuk qiyshaydi. — Yarim millionni u tomondan, yarim millionni bu tomondan olamiz. Quyosh sistemasiga qoʻlimiz yetay deb turibdi, shu ahvolda gadoga oʻxshab tilanchilik qilishga majburmiz...
— Gauss, — dedi nihoyat Palmer, — ish vaqti ham tugab qoldi. Shu yaqin atrofga borib, ichib oʻtirib gaplashsak, nima deysiz?
Palmer savolini tugatmasdanoq nemis oʻrnidan turib ketdi.
— Ajoyib taklif, — dedi u eshikka yuzlanib. Ammo Palmer qoʻqqisdan yana toʻxtadi.
— Meni lift oldida kutib turing. Ba’zi narsalarni koʻrib qoʻyishim kerak.
Palmer Virjiniyaning xonasiga kirib borganda u hamon mashinkasini chiqillatib oʻtirardi.
— Sen koʻchirishing emas, tahlil qilishing zarur.
— Tuzatishlar koʻpayib ketdi, tushunish qiyin. — U boshini koʻtardi va kutilmaganda kulib yubordi.
— Seni gerr Gauss kutayapti.
— Biz u bilan oz-moz ichmoqchimiz. Unga yordam berishning yagona chorasi shu. — U boʻm-boʻsh xonaga oʻgʻrincha koʻz yugurtirdi. — Kechqurungi moʻljaling qanday?
— Hech qanday rejam yoʻq, — gapini boʻldi ayol. — Oʻzing-chi?
— Telefoning kechqurun shahar bilan bogʻlanadimi? Gauss bilan xayrlashgach, senga qoʻngʻiroq qilaman.
— Qaysi raqamga ulab qoʻyishganini bilmayman.
— Yaxshisi, biron joyda uchrashaylik, maylimi?
— Qayerda?
U oʻylanib qoldi.
— Seni hech kim tanimaydigan joyda. Meni ham. Uchinchi avenyudagi barda.
Ayol manzilni aytdi.

Qirq Toʻrtinchi Bob
Palmer Virjiniya bilan uchrashiladigan joyga yaqin boʻlgan barni tanladi. Oʻn besh minut ichida Gauss birinchi stakan viskini ichib boʻldi va ikkinchisiga qoʻl urdi. Ichkilik uning kayfiyatini koʻtarmaganini Palmer sezib turardi. U faqat oʻzini nazorat qilib turgan ichki kishanlarni uzib tashladi, xolos. Stolda unga qarama-qarshi oʻtirgan Palmer faxrlansa arziydigan katta ishlarni qilib qoʻygan bu odam shu qadar baxtsiz koʻrinishiga hayron qolmoqda edi.
— Na, — der edi Gauss, — Nа, nа1![5] Hamma narsa meni chetlab oʻtdi, аlter Freund[6] . Hozir yetmish yoshdaman. Otmishdan oshib ketdim! Qismatimga yozilgan omad allaqachon meni tark etgan. U, du kennst[7] , ausgespielt[8] , men bilan birga tamom boʻldi.
— Omad bilan fan orasida qanday umumiylik bor?
— Tamom. Odam qiladigan hamma ishlar bilan omad qay darajada aloqador deb soʻrayapsizmi? Surat chizasizmi? Musiqa toʻqiysizmi? Raketa qurasizmi? Hammasi oʻz vaqtida qilinishi kerak, vaqtida qilish uchun esa omad lozim.
— Koʻp marta muvaffaqiyat qozongansiz. — Palmer uning stakani boʻshab qolganini koʻrib, ofitsiantni imladi.
— Ularni kim biladi? — soʻradi nemis. — Ba’zi hamkasblarim butun dunyoga tanilgan. Gaussning nomini dunyoda kim biladi? Sizga aytishim mumkin. — U jarangdor ohangda qattiq kuldi. Bu ovoz Palmerning qulogʻini teshib yuborayozdi. — Mening ismim fizikada juda mashhur. Ha-da, mening ismim. Siz Karl Fridrix Gaussni eshitganmisiz? Matematikani? Magnetizm asoschisi?
— Eshitganman deb aytolmayman. U qarindoshingizmi?
— Hamma shunday deb soʻraydi... Qarindoshim emas. Hech kimim emas. Shunday nom bilan yashaydigan fizika ne chogʻlik ogʻir boʻlishini bilasizmi? Xuddi Gyote ismi bilan tugʻilgan shoirdek gap... Nima uchun, — xitob qildi Gauss — Nima uchun fon Braunga har doim pul topiladi-yu, nega Gaussga yoʻq?
— Hukumat bilan bevosita aloqada ishlasangiz boʻlmaydimi?..
— Boʻlmagan gap. Bu yoqqa dastlabki kelgan paytimda hukumat meni oʻz qanoti ostiga oldi, ulkan, yumshoq bu qanot ostidan koʻplab ablahlar makon topishi mumkin... ammo kanalizatsiya trubasi ichida yashagandek boʻlasan. Havo yoʻq. Hech qanday gʻoya yoʻq. Intilish yoʻq. Yangi yoʻnalishlarni hech kim izlamaydi. Xudoyim-ey, men chalgʻib ketdim. Adashgan keksa odamman. Oʻttiz-oʻttiz besh yoshdan keyin siz yangilik yaratolmaysiz. Yuksak ilhom daqiqalari sizni bezovta qilmay qoʻyadi. Siz daholikni tajriba va ayyorlik bilan almashtirasiz. Fikr boʻlaklarini yigʻasiz, boshqalar amalga oshirolmagan gʻoyalarni toʻplaysiz, yoshlarni birlashtirasiz va juda kichkina boʻlsa ham qandaydir shaxsiy kashfiyotingizni yaratasiz. Shunda boshingizni silashadi. Hukumat buyurtmalaridan birinchilar, qatorida voz kechishga urinib koʻrdim. Yana hisobda adashibman. Omad qaytib kelmadi.
— Men Jet-Texdagi sizning guruhingiz boyagi yangi narsalarni yaratgan deb oʻylagan edim.
— Sizga aytgan oʻyinchoqlarnimi? — Nemis viski xoʻpladi. — Ular yomon emas. Ammo bir yil, nari borsa ikki yildan keyin “Jeneral daynemiks”, “Bell” va “Jeneral elektrik”, “Yunion karbayt” va “Vestingauz” va boshqalar ham ularni ishlab chiqara boshlaydi. Men boʻlsam quruq hamyon bilan noma’lumligimcha qolib ketaveraman. Meni yoshimda bu kamsitilish boʻladi. Bu — tanazzul demakdir. Men tilanchi emas, olimman. Bu Jet-Tex... Baxtsizlik keltiradigan... bu narsa. Ish yurishmasligi. Omadsizlik.
— Siz shuhratparast odamsiz, — ohista gapirdi Palmer, — hozirgi yoshingizda bu yaxshi alomat.
— Kasallik alomati. U meni ichimdan kemiradi. Nima uchun u? Nima uchun bu? Nega Gauss emas?
— Balki, — fikrini davom ettirdi Palmer, — siz ham, katta pul talab qilmaydigan narsalar yaratarsiz? Yoki Jet-Texdan boshqa biron tashkilotga oʻtganingiz ma’qulmikin?
— Keksa malay boʻlish uchunmi? Rahmat, bunisi ketmaydi. Jet-Texda hech boʻlmaganda katta lavozimda ishlayman-ku. Axlat tashuvchi qirol. — U gʻalati bir tarzda qattiq kuldi, stolga qaragan paytida qalin qoshlar koʻzini toʻsib qoʻygandek boʻldi. Axlat tashuvchi qirol, — gʻoʻngʻilladi u. Shu paytgacha istehzoli kulib turgan ingichka labli katta ogʻzi tekis va ifodasiz boʻlib qoldi.
Palmer hisob-kitob qilish uchun ofitsiantni imlab chaqirdi... Ofitsiant hisob qogʻozini keltirib Palmerning oldiga qoʻyganda, Gauss boshini keskin koʻtardi.
— Nima? Sizni kim chaqirdi?
— Mana bu janob, — izoh berdi ofitsiant.
— Men uyga borishim kerak, — dedi Palmer. — Hatto kechika boshladim.
— Ha, — Gauss qaddini bukdi. — Ha,albatta. Sizni tutib qolganim uchun uzr.
— Uzrga hojat yoʻq. Sizni men taklif qildim.
— Pullar-chi, qarz nima boʻladi?
— Gauss, siz tushunishingiz kerak... — deb gap boshlagan Palmer ofitsiant yonida turganini sezib, toʻxtab qoldi. U hamyonini olib, yigirma dollarni buklangan qogʻoz ustiga qoʻydi. U Gaussning koʻzlari naqadar ochkoʻzlik bilan oʻzini kuzatayotganini his qilib turardi. Ishonging kelmaydi, oʻyladi Palmer. mutlaqo tushunib boʻlmaydigan holat. Bu odam har yili kam deganda oʻttiz ming dollardan koʻp daromad qilgan. U yolgʻiz yashaydi, bolalari yoʻq, chamasi, orttirgan har bir sentni bankaga qoʻyadi. Shunga qaramay shu darajada ayanch ahvolga yetganki, Hatto oʻz xatti-harakatlarini nazorat qilolmaydigan boʻlib qolibdi.
— Hammaga ma’lumki, — gapini davom ettirdi Palmer, — men qarz masalasiga qarshi emasman, ammo siz soʻrayotgan narsani hal qilish oxirgi natijaga bogʻliq. Ishonamanki, siz yaxshi ishni koʻngildagiday yakunlaysiz. Oradan ikki kun oʻtganiga qaramay, kechagi gap-soʻzlar oʻtmishga aylanib boʻldi; bugun Jet-Texga rasmiy ravishda xabar berildi, hozircha shu ahvolda toʻxtab turibmiz. Lumis yangi takliflar bilan chiqishi va muzokaralarni qayta boshlashi mumkin. Men shunday boʻlishiga astoydil ishonaman. Bilasizmi? Siz pul olishingizni men ham xohlayman. Ixtiyorimda biron-bir imkoniyat paydo boʻlib qolsa, sizga amaliy yordam beraman. Hozirgi paytda esa... bundan boshqa hech narsa qila olmayman.
Gauss horgʻin bosh chayqab qoʻydi.
— Men bilaman. Lumis ham aynan shunday degan edi.
Men kutaman. Vaqti kelib pul boʻladi.
— U shunday dedimi? Qachon?
— Bugun. Avval ham koʻp aytgan.
— Buni qay darajada aniq aytdi? — soʻradi Palmer.
— Cheksiz aniqlik bilan. Bu moliyachi ishbilarmonlar sizga ma’lum-ku, — Gauss koʻzlarini qisdi. — Lumisga oʻxshaganlar bilasiz-ku. Siz butunlay boshqa odamsiz, eski doʻstim.
— Lumis oxir-oqibatda pul boʻlishiga ishonadimi?
— Ishonadi, — achchiq narsa yegandek nemisning yupqa lablari qiyshayib ketdi.
Palmer qoʻzgʻaldi.
— Gauss, hozir yoʻlga chiqmasam boʻlmaydi. Sizga yordam berolmasam ham gaplashib oʻtirish menga yoqadi. — U qariya oʻrnidan qoʻzgʻalishini kutib turdi...
Gauss jim oʻtirar edi. Palmer yoʻtalib qoʻydi. Birozdan keyin butunlay oʻzini eplolmay qoladi, degan xayolga bordi. Gaussga uch stakan viski olib berganiga, umuman, ichirib qoʻyganiga pushaymon boʻldi.
— Gauss, — dedi u, — tobingiz qochyaptimi?
Kichkina odam kiprik qoqmadi. Nigohini koʻtarib, Palmerning yuziga tikildi.
— Sizga ayrim narsalarni aytib beraman, — dedi u sokin, ammo boʻgʻiq ovozda. — Ular meni bu yoqqa yuborishgani yoʻq. Men oʻzimni vakil boʻlib kelgandek koʻrsatdim. Buni hatto bilishmaydi. Bizning tanish ekanligimiz, ularning xayoliga ham kelmaydi.
— Hammasi oʻzingizdan chiqqan gʻoyami?
Gauss bosh silkidi.
— Marhamat, oʻtiring.
Palmer devordagi soatga qaradi. Virjiniya bilan uchrashuvga oʻn daqiqa qolgan edi.
— Faqat bir-ikki minutga, — dedi u Gaussning qarshisiga oʻtirar ekan. — Tez yetib bormasam boʻlmaydi.
— Albatta, — Gauss Palmerga emas, stol ustidagi suratga qarab kuldi. — Bu erkak kishining surati, — dedi u barmogʻi bilan nuqib.
— Bu temir tasvirdek gap. Ayni zamonda Mars sayyorasiga oʻxshaydi. Gʻalati. — U jilmaygan holda hech narsa demasdan uzoq oʻtirdi.
— Gauss, men kechikyapman.
— Ha, ha, ha. — Qariya oʻzini qoʻlga olgandek boʻldi. — Mendagi imkoniyatlar bilan, — dedi u ovozini ancha balandlatib, — Karl Fridrixga oʻxshab, Gaussning nomini ham dunyoga mashhur qilish mumkin. Shunda uni “bu boshqa Gauss” deb atay boshlaydilar. Gauss nomi tilga olinganda — u Geyns Val'ter Gauss emas, men boʻlaman, bildingmi?
— Shunday boʻlishiga umid qilaman...
Palmer soatga qaradi. Oʻn daqiqa kechikkan edi. U oʻrnidan turdi.
— Ishingizni qoʻshimcha mablagʻlarsiz ham davom ettira olasizmi?
— Boshqa ilojim yoʻq. — Gauss pal'toga qoʻl choʻzdi, ammo koʻzlari boshqa tamonda edi. — Men bu ishni davom ettirishga majburman. Xomashyolar haqida soxta ma’lumot toʻldiraman, yolgʻon gapiraman, uskunalarni oʻgʻirlayman.
— Hukumatdan shartnoma asosida pul olsangiz-chi? Jet-Texdan ketsangiz nima boʻladi? Hamma ishni hukumat nazorati ostida qilaverasiz-ku!
Gauss istehzo bilan kuldi.
— Menga, oʻsha la’nati “Uoatan” raketasi deb millionlab dollarlarni sovurgan kishiga hukumat boshqa millionlarni bermaydi. — U shlyapasini boshiga ildi. — Bugun rad etishganini eshitganimdan keyin koʻz oldimga siz keldingiz. Muloqotimiz qanday boʻlishini oʻyladim. Men aqlli edim. Oʻzimga ishonardim. Sizga ham ana shu ishonchni yuqtira oldim. Siz meni qanday koʻrgan boʻlsangiz, men ham oʻzimni shunday koʻrib turibman: choʻntagida bir chaqasi yoʻq, miyasi suyilgan, tentak qariya. Omadsiz chol. Mayli, shunday boʻlsin. — U koʻr-koʻrona koʻcha eshigiga qarab keskin burildi.
— Gauss, — Palmer pal'tosini yoʻl-yoʻlakay kiyib, nemisning orqasidan Uchinchi avenyuga chiqdi. — Gauss, bir daqiqa toʻxtang.
— Siz butunlay kechikib boʻldingiz, doʻstim. Vaqt — katta ne’mat. Vaqtni toʻgʻri hisoblay olishda gap koʻp. — Koʻchada gʻirillab esayotgan sovuq kuz shamoli Gaussning shlyapasini koʻtarib yubordi. — Siz kechikish boʻyicha mutaxassis bilan gaplashyapsiz. Eynshteyn yahudiy boʻlgani uchun men oʻn yilga kechikdim. Mayli. Hali oʻn yil imkoniyatim bor. — Neon nurlari yoritib turgan qorongʻilikda uning jilmayishi gʻayritabiiy chiqdi. — Shunda omadim keladi, — qoʻshimcha qildi u istehzoli ohangda. Soʻng burilib, yoʻl boʻylab ketdi va birdan yon koʻchada gʻoyib boʻldi...

Qirq Beshinchi Bob
U barning etagidagi alohida stolda yolgʻiz oʻtirardi. Palmer alang-jalang qarab, qidirib topdi va tez oldiga keldi.
— Meni kechir, — dedi u ayolning qarshisiga oʻtirar ekan, — ammo Gaussga koʻp narsalarni aytib berolmay qoldim.
U barga kirganda ayol boshini koʻtarib qaragan edi. Uni koʻrgandan keyin ikki qoʻllab ushlab turgan stakanga tikilgancha jim oʻtiraverdi, goʻyo yana bir qarashga madori yetmayotgandek edi.
— Hammasi joyida, — dedi u boʻgʻiq ovozda.
— Xafa boʻlganga oʻxshaysan.
— Hammasi joyida, — deb ta’kidladi u hamon unga qaramay.
— Ajabtovur nusxa, — dedi Palmer. — Zarur ishim boʻlmaganda, gaplarini eshitib oʻtiravergan boʻlardim.
Ayol boshini sekin koʻtardi va uning koʻzlariga tikildi.
— Agar Gauss shu darajada aziz boʻlsa, — dedi u tiniq ovozda, — bekor tashlab kelibsan.
— Sen undan azizroqsan...
— Ha, — tasdiqladi u. — Oʻzimga oʻzim achinib ketaman.
— Nimani oʻylayotganimni qayerdan bilasan?
— Bu gaplarni qoʻy, — gapini boʻldi ayol. — Shuni unutmaginki, kel'tlardan biron narsani yashirib boʻlmaydi... Oʻzaro munosabatlarimiz haqida bir soat oʻylab oʻtirdim. Kechikib ketganingni koʻrganimdan keyin yanada yomon boʻldim. Nihoyat, — dedi u xuddi xayol surayotgan odamdek, — seni kelmaydi deb ishonganimdan keyin oramizdagi barcha munosabatlar oʻldi. Shunday koʻz oldimda, stol ustida. Men suyaklarini yigʻib dafn etayotganimda sen paydo boʻlib qolding.
— Xudoyim- yey, men bor-yoʻgʻi bir necha daqiqa kechikdim.
— Oʻn besh daqiqa.
— Avval eshitgin...
— Bilasanmi, — yana gapini kesdi u, — badiiy asarlarda koʻpincha shunday tomoshalar uchrab turadi. — Qahramon paydo boʻladi va barcha noxush xayollar bema’ni tushdek yoʻqolib ketadi, atrofdagilar yana shod-xurram boʻlib qoladilar. Bu nihoyatda koʻngil yaqinligining alomati. Oddiy dalil, u oxir-oqibatda paydo boʻladi va sevinchdan yosh tentak qizning boshi osmonga yetadi.
— Ammo sen unday emassan.
— Mayli, — rozi boʻldi u. — Eski miya qutisi bunday jismoniy mashqlar uchun torlik qiladi. — Nima boʻlganda ham, — u engashib, Palmerning qoʻllarini shapatilab qoʻydi, — nima boʻlganda ham kelganing uchun xursandman.
— Men ham xursandman. — U ayolning qoʻlini ushladi.
— Qurib ketsin, — davom etdi ayol, — bu oʻlimtik natsist nimasi bilan seni maftun qildi, qanday qilib N'yu-Yorkdagi eng goʻzal ayol bilan ishqiy uchrashuvga kechikib kelishga jur’at etding?
— Aytganim bilan ishonmaysan.
— Qani ayt-chi?
— Boshqa payt aytib beraman, — uning qoʻlini qisdi.
— Nega uni natsist deyapsan?
— Aslida shunday emasmi? — U birdaniga “achigan karam” deb ataladigan talaffuzda gapirishga oʻtdi.
U hech qachan partiya agzasi bilan ichkani yoq? Bisning aramisda natsis belan ichkan natsis yoq. Ha, bis ularga nema boldi, belgan yoq.
U kulib yubordi.
— Siz irlandlar haqiqatan ham oliy irq namoyandalarini yoqtirmaysizlar, toʻgʻrimi?..
Palmerning kulgisidan salgina narida turgan ofitsiant choʻchib tushdi. U biron narsa buyurishadi deb oʻylab, burilib qaradi. Palmer dabdurustdan buni sezmay qoldi.
— Menga ham xuddi shunisidan, — dedi u Virjiniyaning boʻsh stakanini koʻrsatib, — xonimga yana bitta.
Soʻng bir muddat bosh chayqab jim turib qoldi, keyin:
— Yaqinda men Viktor Kalxeynning bir va’zgoʻyligini eshitib qoldim, — dedi.
— Vik, — buyuk makkor, — ta’kidladi Virjiniya irland lahjasida gapirishda davom etib. — Irlandlardan keyingi oʻrinda — ital'yanlar turadi. Vikning qoniga har ikkalasi qoʻshilib ketgan.
— Harqalay, u Mak Bernsdan ehtiyot boʻl, deb ogohlantirdi.
— Uh, hozirgi kunlarda hammamizda, jumladan, irlandlarda ham livanliklardan bir chimdim bor.
— Men kelguncha qancha ichib ulgurding?
— Gʻanimlik Departamentida livanliklarga mansub shaxslar, — davom etdi u, — oʻzlarini kel'tlar deb hisoblovchilar soni bilan baravar.
— Mast boʻlib qolibsan.
— Ichdim, kayf qildim, yigʻladim, — xoʻrsindi u. — Umuman, koʻp ichmadim. Shunchalik uzoq kutish davomida birgina stakan bilan cheklandim. Koʻrmayapsanmi? — Boʻsh stakanni unga tomon surib qoʻydi — Muz parchalari qanchalik kichik boʻlib qolganini koʻryapsanmi? Noʻxatning oʻzi deysan.
— Bugun senga nimadir boʻlganga oʻxshaydi.
— Bir chekkada turib, seni shafqatsizlarcha oʻrganish natijasi, xolos.
— E, xudo, — dedi Palmer ma’yuslanib. — Endi hech qachon uchrashuvga kechikib kelmayman...
— Buning uchun qandaydir darajada yaxshigina jazo olding. Men talabni yuqori qoʻyaman, sen hammasiga mos kelasan. Hatto boshqalardan baland turasan. Sen juda dahshatlisan, qarang-a, qizarib ketyapganini! — Bunaqasi xotinlarda boʻladi. Eh, faqat kichkina bir tugun bor-da. Sen bevaqt uylanib qoʻygansan-da.
— Men qizaribmanmi? — Oʻjarlik qildi Palmer. — Ayollar menga doim shunday deyishadi.
— Shunday boʻlayapti-da. — U mayingina kuldi. — Ammo sen, mening ayolmand doʻstim, men uchun dahshatli muammolarni tugʻdirasan. Agar men munosib erkakni topishni xohlab qolsam, orqada qolishingga toʻgʻri keladi.
Palmer hazil bilan javob berdi:
— Orqangda boʻlish — men uchun nihoyatda yoqimli hodisa.
— Sen meni nihoyatda jiddiy deb oʻylaysan, shekilli. Shuning uchun tegajoqlik qilayapsanmi?
— Shuning uchun.
— Keragi yoʻq. Loaqal bir daqiqa jiddiy oʻtirgin.
— Harakat qilaman, — va’da berdi u, — ammo bunday taqdirda bu xonadan chiqib ketish va sendan voz kechishimga toʻgʻri keladi, chunki har bir ayol erga tegishi shart.
Bir muddat ikkalasi ham jim qolishdi.
— Menga bunday qarama, — iltimos qildi u.
— Qanday?
— Oʻzing bilasan-ku, Vuds, marhamat qilib, menga rostini ayt. Meni nimamni yoqtirasan?
Jiddiy javob zarurligini his qilgan Palmer ancha oʻylanib qoldi.
— Seni chiroyli qiz... ayol, deb bilaman, — boshladi u.
— Marhamat!
— Shundan boshlashim kerak. Sen faqat yaxshigina emas, chiroylisan, bu men uchun juda muhim ahamiyatga ega. Bundan tashqari sen juda aqlli ayolsan, hatto erkaklar bilan bemalol vaqt oʻtkaza oladigan darajada aqlli ayolsan... Yana yoqadiganlari... nima deyishim mumkin? Obroʻli, iste’dodli ayolsan, ishda e’tibor qozongansan, yuqori darajada maosh olib ishlashga munosibsan, shunga qaramay, modomiki yurakdan gaplashayotgan ekanmiz, YuBTKda senga kam toʻlashadi. Xoʻp, mayli. Senda koʻp fazilatlarni koʻraman. Hissiyot borasida hakamlik qilolmayman. Boshqalarni toʻgʻri tushunish uchun avval oʻzingni yaxshi bilishing zarur. Oʻzingda borini boshqalarga baxshida eta oladigan, yoqimtoy xilqatsan. Qalqon tutib, oʻzingni himoya qilishga qodir emassan, seni himoya qilishidan oldin uni uloqtirib yuborasan. Bu sen uchun yomon, ammo butun haroratingni bagʻishlaydigan erkak uchun bu narsa juda yoqimli. Sen... men oʻylaymanki... men nimani... — U gapdan toʻxtadi.
Ayol uning qoʻlini ushladi.
— Agar shu narsalarni yoqtirgan boʻlsang, ularni men ham yomon deyolmayman. — Issiq barmoqlar yigitning qoʻli uzra yuqoriga siljidi, Palmer ayolning kaftini siqdi.
— Sen tushunmaysan. Oʻzim ham zoʻrgʻa anglayman. Mening boshim va yuragim baliqnikidek juda sovuq. Haqiqiy bankirning yuragi. Sen uni isitasan yoki toptab tashlay olasan. Shunday boʻlsa, azobda qolaman. Men buni xohlamayman. Aloqalarimiz mutlaqo jismoniy holatda qolishini istayman. Shunday davom ettirsak, oʻzing topib aytganingdek, eng ogʻir narsa meni tashlab ketishingdir. Sen dastlab men ishongan yagona odam eding. Hozir ham shunday. Ammo hammasi jiddiylashib ketyapti. Menga oʻxshagan tajribasiz odam uchun bu juda xavfli. Bugungi dildan qilingan suhbatimizni hisobga olsak, munosabatlarimiz har qanday majburiyat doirasidan chiqib ketayotganini koʻrish qiyin emas.
U ayolning barmoqlari qoʻllarini muloyim silayotganini sezdi. Bir qoshini chimirib, u aytayotgan gaplarga ishongisi kelmaganday yoki umuman ishonishni xohlamaganday befarq qarab oʻtirardi.
— Oʻzing haqingda shunchalik ayanchli fikrdamisan-a? — soʻradi u.
— Y-yoʻq. Nahotki.
— Hissiyotlarimiz haqida. Oʻzingni kamida oʻgʻri deb hisoblaysanmi?
— Ha. Hamma narsamni senga bagʻishlab, evaziga hech narsa talab qilmayotganimni aytib oʻtding. Bu talovchilikka oʻxshab ketadi. Ammo unday emas.
— Menmi? — soʻradi Palmer. — Senga nimaniyam berardim.
— Mendan olgan haroratni yana qaytarib berasan. — Uning qoʻllari siqilib, kaftlarini ohista, ammo qat’iyat bilan silay boshladi. U kaftlari qizib ketganini his qildi.
— Ajoyib koʻrgazma, — dedi u. — Odamlar shunday qilib olov yoqishadi.
— Bir xaridorim qachonlardir barmoqlarimdan olov chiqargan edi.
— Virjiniya, — xitob qildi Palmer uning qoʻlini siqib. — Eshit. Hozirgina men uchun dahshatli muammolar tugʻdirasan deb aytding. Erga tegish haqidagi rejalaringni hisobga olmaganda ham hayotingni murakkablash¬tirayotganimni bilib turibman. Senikini ham, oʻzimnikini ham.
Ayol dangaliga koʻchib qoʻya qoldi.
— Men behuda gap boshladim. Oʻzingga achinishdan kuchli tuygʻu yoʻq. Unga boʻysunganim uchun oʻzim aybdorman. Endi boʻlsa, — u Palmerning qoʻliga bir urdi, — kel, jismoniy munosabatlar darajasiga tushamiz. Maylimi?
— Boshqa hamma narsalar havoda muallaq qolaveradimi?
— Xuddi shunday. Nega biz dunyoda yagona paysalga soluvchilardan boʻlishimiz kerak? Bu baxtsiz buyum u yoqda osilib yotaversin.
— Navbatdagi xurujing boshlangunchami?
— Toʻgʻri aytasan. — U viskini simirdi. — Mashinang bormi?
— Shaxsiymi? Yoʻq.
— Meniki ham. Hozir qiladigan asosiy ishimiz — mashinaga oʻtirib, uzoq-uzoqlarga ketish.
— “Qaygʻularingni unut, baxtli boʻlasan”.
— Qoʻshiq uchun ajoyib she’r.
— “Kayfiyating yomon boʻlsa, boshingni koʻtarib qichqir: “Keladi ajoyib bir kun!” — tamomladi Palmer.
— Iste’doding borligiga shubha qilmagan edim.
— Bunisi hali nima boʻpti? — dedi Palmer oʻrnidan turib. — Mana hozir senga iste’dodimni koʻrsataman. — Qora pal'tosini ilmoqdan olib, unga uzatdi. — Gersning kartochkasidan boshqa narsam boʻlmagani holda mashina yollayman.

Qirq Oltinchi Bob
N'yu-Inglendning keng avtomobil yoʻlida toʻq qizil “korvet” hech qanday qoidani pisand qilmay, soatiga 90 mil tezlikda uchib borardi. Koʻz ochib-yumguncha ular Stamfordga yetib bordilar va oʻzlari ham sezmagan holda yoʻldan burilib, bir necha daqiqadan keyin mehmonxona motelga oʻxshagan joyga kelib toʻxtadilar. Bir-biriga jipslashtirib qoʻyilgan ulkan ikki karavot ustida tun yarmigacha qolib ketishdi. Virjiniya N'yu-Yorkka Merrit Parkuey orqali qaytamiz, deb turib olgani uchun hozir ancha eski yoʻldan kelmoqda edilar. Svetaforlar, tor va tezlikni cheklovchi boshqa belgilar koʻpligi uchun qaytish vaqti choʻzilib ketdi.
— Senga sport mashinalarini yoqtirmayman, deganim yoʻq edi-ku, — luqma tashladi Virjiniya.
Palmer spidometr nayzasiga qaradi va u 70 atrofida tebranib turganini koʻrdi[9]. U akseleratorni tushirdi.
— Nima uchun?
— Sport mashinasini haydovchi erkaklar ayollar bilan mutlaqo qiziqmaydilar.
— Dalillar bormi?
— U yonida oʻtirgan qizdan koʻra mashinani koʻproq yaxshi koʻrib qoladi...
— Jim boʻl, spidometrga qara, yana 70 ni koʻrsatyapti. Jiddiy gapiryapman. Tinch oʻtir...
Palmer koʻprikdan oʻtish uchun yana pul toʻladi va Ist River yoʻli boʻylab ketdi.
— Seni uyingga eltib qoʻyib, keyin mashinani topshirsam boʻladimi yoki aksinchami?
— Aksincha. Men yana bir necha daqiqa aylanmoqchiman. — U sigareta tutatdi. — Koʻryapsanmi, sevgi odamni ne koʻylarga soladi? Sen aftingni burishtirayapsan. Bu soʻzdan afting burishib ketdi. Sevgi. Xudoyim-ey. Biron falokatga uchrayman, shekilli, — U sigaretni oʻchirib. — Men dargʻazabman, parishonman va butunlay majaqlab tashlanganman. “Sevgi” soʻzini eshitib, nega bujmayib ketding? Nega senga yopishib oldim? Sen ham, hech shubhasiz, menga oʻxshab qattiq dargʻazabsan. Men ishonaman, men... aqldan ozib borayapman... Balki mast boʻlib qolgandirman? Ta’na qilayapman. Endi gapirmayman. — U qoʻllarini qovushtirib, yonboshdagi oynaga suyandi.
Muvozanatdan chiqib ketgan Palmer boshqa yoʻlga tushib qoldi va koʻp oʻtmay Oltmishinchi koʻchada, mashinani ijaraga olgan bekat tomonda yurganini angladi. U Leksington-avenyuda chapga burildi, yana chapga burilib, jigarrang toshlardan qurilgan va huvillab yotgan eski uylar oralab keta boshladi; goh u, goh bu yerda ancha baland hashamatli yangi binolar ham koʻrinib qolardi. Ikkinchi avenyudagi svetofor chirogʻida toʻxtagan paytida mashina orqasida tez yurib kelayotgan qadam tovushlarini eshitdi. Yonboshdagi oynaga qarab, uzun oqish pal'to kiygan yoshgina ayolning koʻcha boʻylab chopib kelayotganini koʻrdi, orqasidan kuchuk yetaklagan kichkina bola xarsillab yugurar edi.
— Nima boʻldi ekan, jin ursin? — ularni durustroq koʻrish uchun mashinani burdi. Virjiniya ham nima gapligini bilay, deb oʻgirilib qaradi.
Sovuq shamolda pal'tosining oldi ochilib ketgan ayol mashina oldigacha chopib keldi va oynani taqillatdi. Kuchukcha shodon vovulladi, uni tutib turgan bola xarsillab nafas olardi. Palmer oynani tushirdi.
— Menga qarashib yuborolmaysizmi? — Ogʻir nafas olib soʻradi ayol.
— Menmi? Hm, bu yengil mashina-ku.
— Meniki “fol'ksvagen”. Shafqat qiling. Oʻylaymanki, siz yordam berolasiz... — Ovozi sekinlashdi va ogʻir nafas olib jim boʻldi. It orqa oyoqlarida turib, oldingisini pal'to etagiga qoʻydi.
— Yarim kvartalgina narida. Ana, koʻryapsizmi?
Palmer burilib qaradi va yoʻlka orqasidagi ikkinchi qatorda turgan kichkina mashinani koʻrdi.
— Mayli, — rozi boʻldi u va tezlikni pasaytirib, mashinani orqasi bilan haydadi. Yosh ayol, kuchuk va bola, chamasi yetti yoshlardagi qizaloq, “korvet” orqasidan ergashdilar. Ayol xuddi mashinani yetaklab ketayotgandek, qanot tomonini ushlab olgan edi.
— Hech kim toʻxtashni xohlamadi, — gapirdi u. — Siz katta iltifot koʻrsatdingiz.
— Mashinangizga nima boʻldi? — soʻradi Palmer oʻzini eshitmaganga solib, aslida ham uni deb toʻxtagani yoʻq edi.
— Akkumulyator.
— Nima qilishni bilasizmi? Ikkinchi tezlikka solib, oʻt oldirasiz va uzatgichni ishga solasiz.
— O, buni bilaman.
— Men tezlikni olganimdan keyin, siz uzatgichni sekin bosing, — davom etdi u. — Sekin.
— Bilaman. Akkumulyator butunlay ishdan chiqqan.
Palmer “fol'ksvagen” atrofini aylanib chiqdi. Ayol hamon izidan qolmas edi.
— Mashinaga oʻtiringlar, ikkalangiz ham, — ayol bolasiga buyurdi. — Sizga koʻp rahmat, — murojaat etdi Palmerga u.
— Bu akkumulyatorni nima qilish kerakligini bilasizmi?
— Shu atrofda tungi garajlar bor. U yerda bir yoki ikki dollarga zaryadlab berishadi. Boshqa iloji yoʻqmi?
— Generatordan oʻt oldirish uchun koʻp yurishga toʻgʻri keladi. Bu foyda bermasligiyam mumkin. Qisqa toʻqnashuv chiqishi xavfi ham bor. Garajga murojaat qilganingiz ma’qul.
— Juda qimmat. Imkonim yoʻq. Haftaning oxirigacha 30 sent pulim qolgan.
U jilmayib, bosh silkib qoʻydi. Soʻng mashinaga oʻtirdi. Palmer “korvet”ning burnini “fol'ksvagen”ga taqab, kichik tezlikni ishga soldi. U asta-sekin tezlikni oshira borib, mashinani oldiga jildirdi. Amortizatorlar ohista gʻirchilladi va “fol'ksvagen” joyidan qoʻzgʻaldi. Ayol zudlik bilan toʻrt marta signal berdi va qizil chiroqda Ikkinchi avenyuning muyulishiga burildi. Palmer burchakka yetib borganda “fol'ksvagen” gʻoyib boʻlgan edi.
— Eshitdingmi? — soʻradi u.
Virjiniya bosh silkidi.
— Agar toʻxtash joyidan oʻrin topilsa, u bolasi bilan mashinada uxlasa kerak.
— Hozir sovuq-ku.
— Balki chek dushanbada ertalab kelar.
— Qanaqa chek?
— Aliment yoki yordam.
— Qayerdan bil...
— Yetar endi, — ayol gapni boʻldi, ovozi sovuq va silliq edi.
— U ogʻir ahvolda. Hali yosh ekan. Hech boʻlmaganda mashinani sotishi mumkin, agar oʻziniki boʻlsa.
— Ammo u juda yaxshi taassurot qoldiradi.
— O, xudoyim, Vuds, jim boʻl.
Palmer Qirq sakkizinchi koʻchadan sharqqa burildi, mashinani topshirdi, xizmatchining uyigacha eltib qoʻyish haqidagi taklifni rad etdi va Birinchi avenyu boʻylab Virjiniya bilan birga ketdi.
— Nega rad etding? Taksi topolmasligimiz mumkin, — dedi ayol.
— U ismimni biladi. Bizni ikki tomonga eltib qoʻyishi kerak. Sogʻlom aql bunday qilib boʻlmaydi deb turibdi. — Palmer oʻtib ketayotgan taksini chaqirdi, u boʻsh boʻlishiga qaramay toʻxtamadi.
— Tushunaman. Kechirasan.. — Bir muddat jimlikdan keyin u zoʻrgʻa gapirdi: — Vuds, gaplarim soxta mehribonchilik emas. Ba’zan achchiq haqiqat shunday tuyuladi. Javob bermasliging mumkinligini ham oʻylab koʻrdim. Bunday javoblarni koʻp eshitganman.
— Mayli. Faqat menga koʻngli qattiq odam deb qaraganlarni yoqtirmayman. Haqiqatga yaqin gaplarni esa xotirjam eshitsa boʻladi.
— Yo xudo! — U bir necha qadam olgʻa yurib, sovuq havoga bir tekisda hovur chiqardi. — Ba’zi odamlar befahm boʻladi, ammo sen unday emassan. Senda ajoyib bir qobiliyat bor: hamma narsani koʻrib, his qilib turasan, ammo bironta amaliy ish qilishni oʻylamaysan. Boyagi ayol...
— Qaysi ayolni aytasan?
— Bolasi, kuchugi, akkumulyatori oʻtirib qolgan “fol'ksvageni” bor va hafta oxirigacha oʻttiz senti qolgan yosh ayolni. Mashinasi birdaniga oʻt olib ketgani gʻalati emasmi?
— Men bil...
— Albatta, sen tushunding. Akkumulyator butunlay yaroqli edi. Agar biron kori hol yuz berib, toʻgʻrisini aytish lozim boʻlsa va masala nima qilishga kelib taqalsa, bu birinchi marta boʻlmasa kerak, ayol puli yoʻqligini ochiq aytgan. Vuds, marhamat qilib, tushunmadim deya koʻrma. Uning gʻururi pul soʻrashga yoʻl qoʻymagan.
— Ammo u hech...
— Albatta, yoʻq. Ijobiy javob boʻlmagandan keyin u darhol suhbatni toʻxtatgan.
— Ishonamanki, sen...
— Yoʻq. U juda tushunadigan qilib gapirdi! Ana taksi.
Palmer beixtiyor qoʻl koʻtarib, silkitdi. Taksi toʻxtadi va ular oʻtirdilar. Virjiniya shofyorga manzilini berib, qoʻshib qoʻydi:
— Bu janob uzoqroqqa boradi.
Mashina koʻk chiroqni kutib, turib qoldi. Ular jim oʻtirishardi. Mashina qoʻzgʻalgach, Virjiniya Palmerga burilib qarab:
— Marhamat qilib, hamma gaplar uchun meni kechir, — dedi... Uning koʻzlari koʻp narsalarni aytib turardi. Ularga qarab qandaydir uyat, hatto qoʻrquv hissini uqish mumkin edi. Palmer uning qoʻlini ushladi:
— Qabul qilaman, — dedi u, — marhamat, sen ham mening uzrimni qabul qil.
— Bugungi oqshom juda sarguzashtlarga boy boʻldi. — dedi u juda tez va ta’sirsiz ohangda. — Bolali ayol ham ortiqcha tashvishga aylandi. U oʻyin qildi... — Virjiniya gapini davom ettirolmay, yelkasini qisib qoʻydi.
— Ochiqroq ayt.
— Dahshat. Har bir yolgʻiz ayol shu ahvolga tushishi mumkin. Men bu haqda gapirishni xohlamayman. — U tashqariga qaradi. Biz, nihoyat, manzilga keldik, shekilli.
— Shunday.
— Seni yuqoriga taklif qilolmayman. Tushunasanmi?
— Ha.
— Buni judayam xohlashimniyam tushunasanmi?
— Ha.
U ogʻir xoʻrsinib qoʻydi.
— Seni bagʻrimga bosaman. Ilonni koʻkragimga olgan kabi. Uni uloqtirib yuborish kerakligini bila turib...
— Virjiniya...
— E, xudo, bu aljirashlar tamom boʻlishini shunday xohlaymanki... — U pastki labini tishladi va mashinaning oldingi oynasiga tikildi. — Mana shu burchakda toʻxtang. Burilib oʻtirmang. U yogʻiga oʻzim ketaman. Xayrli tun.
— Menga ruxsat eting...
— Xayrli tun, — takrorladi Virjiniya va koʻcha tarafdagi eshikni ochdi.
— Ledi, — ogohlantirmoqchi boʻldi shofyor, — bu tomonga tushib boʻlmaydi-ku...
— Yoʻlingdan qolma, Jek, — javob qaytardi u koʻchaga tushib boʻlib. — Xayrli tun. — U eshikni qattiq yopib, mashina oldidan yoʻlkaga qarab chopib ketdi, tuflisining baland poshnalari yaltirab, koʻcha chiroqlari yogʻdusini aks ettirardi. Burchakkacha chopib borgach, u yogʻiga sekin yurib ketdi. Ayol koʻzdan gʻoyib boʻlguncha Palmer uning kelishgan sonlarini kuzatib turdi. Shofyor tishlari orasidan nimalarnidir soʻrib, gʻalati bir tovush chiqarib qoʻydi.
— Qayerga boramiz? — soʻradi u sovuqqina.
Palmer xoʻrsinib, oʻylanib qoldi. Soʻng:
— Doʻstimni “fol'ksvagen” mashinasi bor. U Oltmishinchi koʻcha hududida, Birinchi va Uchinchi avenyularning oʻrtasida ikkinchi qatorda boʻlishi kerak. Keling, izlab topamiz.
— Mayli, izlaymiz, — Shofyor tezlikni oshirdi, taksi svetofor yonidan oʻtib, olgʻa intildi.
— U yosh ayol, — dedi u, — qaysi tomondan katta koʻchaga chiqishni bilsa kerak.
Palmer shu bilan suhbatga chek qoʻyiladi deb oʻylab, jim boʻldi. Biroz yurishgandan keyin shofyor gapga tushdi:
— Mana shunisiga tushunmayman. Odamlar nima qilishayotganini bilmagandek yurishadi. Yana hammasi ma’lumotli.
Palmer sigaret chekib, “fol'ksvagen”ni izlab boraverdi.
— Hozirgi ma’lumotlilardan nimaniyam kutish mumkin? Narx oshgandan oshib ketayapti. Zigʻirdak ish haqi bilan qanaqa ma’lumot olish mumkin?
Palmer oldinga engashdi.
— Shu yerdan burilib, ilon izi qilib haydang.
— Yaxshi. Mening oʻgʻlim bor. Oʻn besh yoshda. Ikki yildan keyin kollejga kirishi kerak. Bu darajani — olmaguncha xuddi loyning oʻzisiz. U “san’at bakalavri” deb ataladi. U boʻlmasa, hech narsaga arzimaysiz. Ammo u — qobiliyatli bola. Daho emas. Oddiygina qobiliyatli oʻsmir. Oʻrtacha baholar olishi mumkin. N'yu-Yorkdagi kollejlarga kirish uchun oʻrtacha baho zarurligini bilasiz. Endi hech kutilmaganda 87 ball bilan kiradigan qilib qoʻyishibdi. Bu — oʻgʻlim uchun tobutda yotish bilan baravar. Umuman, hamma risoladagi yigitlar uchun... Hech kim aptekachi boʻlishni xohlamaydi. U farmakologiyaga joylashmoqchi, u yerda hozircha yaxshi toʻlashadi.
Taksi Uchinchi avenyuga chiqdi, soʻng yana sharqqa burilib, yondosh koʻchaga oʻtdi. Palmer koʻcha boʻylab “fol'ksvagen”ni qarab bordi, mashina koʻrinmas edi.
— Barcha illatlar, — shofyor hasratini davom ettirdi, — maktabga taqaladi. Oʻqitish saviyasi past. Ular bolalarga zarur bilimlarni berolmaydilar. Yo, xudo, telbasifat gʻor odamlar, greklar, misrliklar va yana hech kimga keragi yoʻq allakimlardan boshlaydilar. Bular bolalarga zarurmi — ayting-chi?!. Ulardan qanday naf bor? Oʻqitadigan kitoblarini aytmaysizmi? Bu kitoblar kimga kerak? She’riyat? Shekspir? Umringizda koʻrmagan, eshitmagan odamlar yozgan kitoblar. Siz ham ularni hech qachon koʻrmagan boʻlsangiz kerak? Nahotki bu kitoblar bolalarga pul ishlashni oʻrgata olsa?
Taksi Ikkinchi avenyuni kesib oʻtib, daryo tomonga qarab ketdi.
— Iso hurmati, bulardan voz kechish kerak, — toʻxtovsiz valdirar edi shofyor, — bolalar erkin nafas olsin. Jin ursin, ular maktabga nega borishlari kerak? Ota sifatida gapirayapman bolalarga yaxshi ma’lumot olish huquqi berilgan. Ular yana...
— Sekinroq haydang, — gapini boʻldi Palmer. U Birinchi avenyu oxiridagi toʻxtash joyida turgan “fol'ksvagen”ni koʻrib qolgan edi. — Juda sekin. — U hamyonini chiqarib, yon daftarchasidan bir varaq yirtib oldi. Yonidagi oʻn dollarliklarni — ular uchta edi, — qogʻozga yaxshilab oʻrab, kichkina tuguncha yasadi.
— Endi “fol'k”ning oldiga haydang, — buyurdi u.
Ayol va qizcha mashinada oʻtirishar edi. Qizcha kuchukchani tizzasida ushlagancha uxlab qolgandi. Ayol taksiga qaradi. Palmer eshikni ochganda u mashinasidan chiqdi.
— Mana bu narsani tushirib qoldiribsiz, — unga murojaat qildi Palmer.
— Menmi? Yoʻq, yoʻ... E, bu “korvet”dagi yigit-ku.
— Menimcha, buni siz tushirib qoldirgansiz, — takrorladi u oʻralgan qogʻozni uzatib. Ayol uni oldi.
— Buni men tushirganga oʻx...
Palmer eshikni yopdi. — Ketdik, haydovchi.
Shofyor motorni ishga soldi va yashil chiroq yongach, Birinchi avenyuga qarab haydadi. U shimolga burilgach, tezlikni kamaytirdi.
— Unga nima berdingiz?
— Meni ... hm, “Plaza”ga olib boring.
— Xoʻp boʻladi, — taksi gʻarb tarafga burildi. — Shu yoqda turasizmi, shef?
— Yoʻq.
— Biron narsa ichishni xohlaysizmi?
— Yoʻq.
— Birov bilan uchrashmoqchimisiz?
— Yoʻq. — Palmer negadir otelga yetguncha indamay keldi.
Shofyor ham gap kavlamadi. Haqini berar ekan:
— Bu yerda tunda taksi topish oson, — dedi Palmer.

Qirq Yettinchi Bob
Old tomoniga betondan soyabon oʻrnatilgan uy qorongʻi edi. Palmer shofyorga pul berib, ichkariga kirdi.
Qimir etmasdan birpas jim quloq soldi. Allaqayerda toʻrda gaz isitgich ikki marta shirqilladi va uning ovozi kuchli boʻgʻib qoʻyilgan parragi eshitilar-eshitilmas vizillab aylana ketdi. Palmer egildi-da, tuflisi bogʻichini boʻshatdi. Yurgan holda oyoqlarini chiqarib, zinapoya tomonga paypoqda odimlab ketdi, xayolidan chiroqsiz chiqishga tavakkal qilayotganim chakki boʻlmadimikan, degan oʻy oʻtdi.
Mehmonxona eshigi yonidan oʻtayotib, u bosiq qarsillashni eshitdi. U shartta oʻgirildi va qorongʻilik ichidan yovuzlarcha yonib turgan bir juft katta-katta qizil koʻzga tikilib qoldi. Yuragi koʻksini teshgudek qattiq urdi. Xuddi tanasidan ayrilishga urinayotgandek, boʻyin va yelka terisi har tomonga qarab oʻrmalay ketdi. Tagʻin nimadir qarsilladi va bitta koʻz sinib, ikki qizil boʻlakka ajradi. Palmer yengil nafas oldi, vujudidagi keskinlik yoʻqoldi. U ovozsiz kamin oldiga yurib bordi, paypaslab otashkurakni topdi va uni qoʻrqitib yuborgan ikki boʻlak koʻmir choʻgʻini naridan-beri urib, maydalab tashladi. Toʻsatdan Palmer toʻxtadi-da, otashkurakni tashlab, kalta va yupqa bir tarashani qoʻliga oldi. U tarashani koʻmir ustiga qoʻydi va choʻkkalab olib, uni puflay boshladi. Xuddi serajin bashara ishtiyoq hissidan titraganday, koʻmirlar sargʻish tusga kirdi. Tarasha charsilladi va bu tovush itning uzib-uzib past hurishiga oʻxshab ketdi. Palmer ehtiyotkorlik bilan puflashda davom etdi.
Bir vaqt ohista pishqirganday ovoz chiqardi-da, tarasha yorqin sariq yogʻdu taratib olov oldi. Palmer tizzalarini yerdan uzdi-da, choʻnqayib oʻtirgan koʻyi birdan koʻtarilgan alangaga tikildi. U shu alpozda anchagacha oʻtirdi, soʻng oʻrnidan turdi va kaminning iliq yogʻdusida ohista yurib, hayhotday xonaning narigi toʻridagi barga qarab yoʻl oldi.
Paypoqda boʻlganidan polning sovugʻi yalang oyogʻidan oʻtib ketmoqda edi. Palmer katta chorqirra qadahga biroz viski quydi-da, olov oldiga qaytdi.
U olov qarshisiga kelib, yeyilib ketgan dub polga chordona qurib oʻtirib oldi. Viski labi va tiliga xiyol sovuq botdi. Biroq tomogʻiga yetganida ozroq kuydirdi. Oshqozonga tushganidan keyin esa olov yoqimli issiqlik taratgancha har tomonga chopa ketdi. U yana bir qultum yutdi va bu gal viski dastlabki qultum hissini berolmaganidan hafsalasi pir boʻldi.
Endi tarasha lovullab yonar, undan oqib chiqqan mum har tomonga sachrar va mayda pufakchalar ohista vishillab, dudli alanga lop-lop qilar edi. Palmer alanganing bir kattalashib, bir kichiklashib turgan tillarini tomosha qilgancha tarashadan koʻzini olmasdi.
Ular yana takrorlanarmikan? — qiziqsindi u. Matematika nuqtai nazaridan ular takrorlanishi mumkinmikan? Vaqti kelib bu haqda Gaussdan soʻrab koʻrish kerak. Agar, deb oʻyladi u, Gauss umuman u bilan yana gaplashsagina soʻray oladi.
Viskidan hoʻplaganicha va Gauss bilan tartibsiz hamda gʻalati tarzda choʻzilib ketuvchi suhbatni qadam-baqadam koʻz oldiga keltirgancha tek oʻtirardi u. Uning sirli gʻoyalarida jon bordek koʻrinardi. Tijorat nuqtai nazaridan oqilona tuyulmoqda edi. Agar hozir, ularning haqiqiy koʻrinishida, hech boʻlmaganda, ular butunlay shunday boʻlmagan taqdirda ham bisotida loaqal bir misqolcha ijtimoiy ong boʻlgan har qanday bankning burchi bunday gʻoyalarni moliya bilan ta’minlash emasmi?
Gaussning hafsalasini qattiq pir qilganini u bilardi. Lekin u bundan ortigʻidan umid bogʻlashiga yoʻl qoʻymagandi.
Palmer stakanni oxirigacha simirdi va alanganing notekis uchlariga ma’nosiz tikilib qoldi. Ha, juvon uni sehrlab qoʻygandi. Issiqqa ham qaramay, koʻzlari achishganiga ham qaramay, Palmer kiprik qoqmayotgandi.
U oʻgirildi va ulkan xonaga sinovchan razm soldi, uning toʻrdagi burchaklari endi qorongʻi tortgan va oʻrtasigina oʻchayotgan olovdan gʻira-shira yorishib turardi. Marhum aka va marhum otaning orqasiga oʻtib yashirinish qoʻrqoqlikdan boshqa narsa emas, dedi u oʻzicha. Ham qoʻrqoqlik, ham bolalarcha soddalik.
U kamin oldiga qaytdi va otashkurak bilan yirikroq choʻgʻlarni urib maydaladi. Yogʻdu tezgina oʻchdi. Koʻmirlar qanday xira qizgʻish tusga kirib, soʻng birin-ketin oʻchishini u bir lahza tomosha qilib turdi. U otashkurakni qoʻydi va oʻsha quruq paypoqda xonadan yoʻlakka chiqdi. U zinapoyani topdi va oyogʻi bilan zinalarni bitta-bitta paypaslab, qoʻli bilan panjaradan ushlab suyangancha qorongʻilikda asta yuqoriga koʻtarila boshladi.
U sekin harakat qilardi. Agar uzun zinapoyaning har yer-har yerida maydoncha boʻlganida, toʻxtab nafasni rostlab olsa, soʻng yana koʻtarilaversa boʻlardi. Biroq roʻparasida, xuddi avvalgisiday, yana bir zinapoya turganidan u tez-tez toʻxtashga majbur boʻlmoqda edi. Uning muvozanatini saqlovchi a’zolaridan nimadir ishdan chiqqan boʻlishi kerak. U gavdasining oʻng tomonga, panjara tarafga keskin ogʻayotganini his qildi. Aftidan, tayanch nuqtani koʻrolmay, u oʻzini toʻgʻri tutolmayotgan edi.
Birozdan soʻng, oʻn-oʻn ikki odimlar tashlagach, u toʻxtadi va qorongʻida koʻzlarini yumib turdi — oʻng qoʻli bilan panjarani mahkam qisib, oʻzini tutib turish uchun oyoqlarini keng yoyib olgandi.
Qoʻli panjarani badtarroq qisdi. U kafti terlaganligini his etdi. Ohista chap qoʻlini oldinga oldi-da, u qoʻli bilan ham panjarani mahkam ushladi. Shu harakat uning muvozanatini buzdi. Manglayiga ter chiqdi. Uning miyasi shiddat bilan ishlar, fikrlari oldinga va orqaga otilar, oʻtmish manzaralari lip-lip qilar edi: “Men umrim bino boʻlib bir toʻxtamga kelgan narsam — bu binoni tashlab, N'yu-Yorkka kelishga azmu qaror qilganim boʻldi”. Endi bundoq oʻylab qarasam, hatto shu azmu qarorim ham qandaydir boshqa odamga qarshi qaratilgan ekan. U odam ham xuddi shundayin bankdagi stolida tirik oʻtirganidek, Roz-xil qabristonidagi oʻz xilxonasida abadiy uyquda yotibdi.
Palmer chayqalib ketdi. Eng avval nima qilish kerakligini u bilardi — bemalol, aqlni peshlab yana barqaror holatiga qaytishi, qaddini rostlashi, kuchini toʻplashi va koʻtarilishda davom etishi kerak.
Limmo-lim bir vannadan sutday, toʻsattan oppoq, tip-tiniq nur tepadan uning boshi uzra toʻkildi.
— Vudsmisan?
Yorugʻlikdan u oʻziga keldi, boshi aylanishdan toʻxtadi. U qaddini rostladi va ikkala qoʻlini panjaradan oldi.
— Mazang boʻlmayaptimi?
— Sal koʻproq olvoribman, shekilli, — dedi u xayoliga kelgan dastlabki oʻyga mahkam yopishib; shu zahoti oʻzini mehribon xotinining ixtiyoriga topshirib qoʻyayotganini ham angladi.
— Gapingni anglamayapman. Boʻpti, bu yoqqa chiq.
Egniga koʻk-yashil shotlandcha xalat kiyib olgan Edis unga qarab turardi. Uning sochlari mayda sariq gajak qilib burab tashlangandi. Yuzi boʻrday oppoq va ma’nosiz, koʻzlaridagi surma yuvilib ketgan, lablari pushti edi. Yanoqlari tagida zaif yashilga moyil soya koʻzga tashlanardi.
— Seni uygʻotib yuborganim uchun uzr.
— Uygʻotmading. Kitob oʻqib yotgandim. Kelib, kamin oldida nimalar bilandir mashgʻul boʻlganingni eshitib turgandim. Uydaligingni bilganimdan keyin uxlab qoldim.
— Kutishning keragi yoʻq edi. Qanchagacha hayallab qolishimni bilmayman degandim-ku.
— Ha. — Xotinining qoʻli chiroq oʻchirgichdan pastga tushdi. — Bu shaharlarda... — U qoʻli bilan noaniq, tushunib boʻlmaydigan harakat qildi, — nima boʻlishi mumkinligini hech qachon bilmayman. Yarim tunda senga nima boʻlishini ham hech qachon bilmayman.
— Qoʻyaver. Men taksida yuraman.
— Keyin, — dedi juvon gapida davom etib, — uxlab qolib, darrov uygʻonib ketdim, chunki sen boʻkiribmi yo ingrabmi yubording. Bu ham juda qoʻrqinchli ovoz edi, Vuds. Bilmadim, ammo shunday eshitildiki... — Ayol boshini chayqadi.

Qirq Sakkizinchi Bob
Bruklinda qattiq sovuq hukm surardi. Ist-River uzra tungi yanvar shamoli esar, daryoda muz boʻlaklari suzardi. Xeyts tumanida mayda, ammo serhasham koʻpxonadonli uylar orasida va Borou Xoll atrofidagi ochiq joylarda shamol uvlardi. Tungi soat oʻnlarga yaqin hatto ishchan odamlar yashaydigan mahallalarni ham sukunat chulgʻagandi, ahyon-ahyonda bu sukunatni bitta-yarimta mashina ovozigina buzar edi. Olisdagi Bruklin koʻprigi panjaralarini hisobga olmaganda, oʻyladi Palmer, ushbu tumanni har qanday moʻ’jaz shaharchaning ishchan qismiga yoʻyish mumkin edi. Shiddatli shamol koʻchalarni ana shu tariqa shibbalab tashlagandi.
Palmerning asli bruklinlik boʻlgan haydovchisi mashinani mohirlik bilan bir qancha tor koʻchalardan olib oʻtdi-da, agar granit devoriga oʻyib ishlangan emblemalariga qarab hukm chiqarilsa, bir vaqtlar mason ibodatxonasi boʻlgan muhtasham eski bino oldida toʻxtatdi. Endi ibodatxonaligi ham qolmagan, deb oʻyladi Palmer mashinadan chiqarkan, chunki bugungi yigʻilishni shu yerda oʻtkazishga kelishilgan edi.
U izgʻirinli shamolda birpas toʻxtab turdi va shoshilmay atrofga nazar soldi. Bu uning Bruklin bilan birinchi marta toʻqnashuvi edi. Eski shahar, oʻyladi u. U bir vaqtlar tarovatli boʻlgan Manxettendan ancha koʻhnaroq koʻrinmoqda edi.
— Jimmi, endi yarim tungacha siz menga kerak boʻlmaysiz, — murojaat qildi u haydovchisiga. — Issiqroq bir joy topib, isinib olsangiz boʻlarmidi.
— Bu paytda bu yerda hamma narsa yopiq boʻladi, mister Palmer.
— Unda mashinani qulflang-da, men bilan yuring.
Ular endor tosh zinadan koʻtarilishdi. Haydovchi zalvorli oʻymakorli eshikni itarib ochdi. Yongʻoq yogʻochidan oro berilgan vestibyulda hech zogʻ yoʻq edi. Palmer quloq solib, kulgi ovozini eshitdi. U ovoz kelgan tomonga yurdi va yoʻlakdan oʻtib, dastasiga oʻymakori naqsh solingan ikki tavaqali yongʻoq yogʻochdan qilingan ulkan eshik oldida toʻxtadi. Qoʻngʻiroq tugmachasini bosib, u eshikni qiya ochdi va sariq koʻzga duch keldi. Xona toʻridagilar hamon kulishda davom etishardi.
— Vudi! — Berns eshikni lang ochib yubordi va uning har ikkala koʻziga shirakayf yuzi namoyon boʻldi. — Chiroqqinam, kech qolding-ku.
— Haydovchim qayerda kutib tura oladi?
— Pastda, tanobiyda, — javob berdi Berns, qoʻli bilan koʻrsatib. — Oʻngga qarab, birinchi zinapoya.
— Keyinroq koʻrishamiz, mister Palmer, — dedi Jimmi.
— Kira qol, Vudi, qoʻzichogʻim. — Berns Palmerni xonaga boshlab kirdi va eshikni yopdi. Kulgi uzildi.
Palmer xona ichiga koʻz yugurtirdi. Xonaning deyarli butunlay uzunasi boʻylab stol turardi. Oq dasturxonda ovqat sarqitlari. Stol tevaragida kechki kiyimdagi bir guruh kishilar oʻtirardi.
Berns Palmerni stol atrofidan yetaklab olib oʻtarkan, elliktacha mehmon bilan bittama-bitta tanishtirib chiqdi. Ular yana aylanishni boshlagan joyga kelib turib qolishdi. Palmer birontasining ham ismini eslab qololmadi. Ular odatdagiday, uchdan bir qism irland, uchdan bir qism italyan, uchdan bir qism yahudiy edilar. U Berns bilan yonma-yon oʻtirganida ovqat sarqitlarini yigʻishtirib olgani ofitsiantlar kelishdi. Ikki ofitsiant koʻchma barni gʻildiratgancha likyorlar, brendilar, viskilar va qahvalar ulashdi.
— Ikkita qirollik qahvasidan, — buyurtma berdi Berns.
Palmer ofitsiantlardan birining ikkita idishga yarimlatib qahva quyganini, uning sherigi esa ularning har ikkoviga ham brendi bilan limmo-lim qilib toʻlgʻazganini, soʻng ularni oʻzi va Berns oldiga qoʻyishganini kuzatib turardi.
— Menga kerak emas, — dedi Palmer bosiq ovozda. Stol tevaragida suhbat qayta jonlangandi. — Ozgina muzli viski kifoya.
Stolning narigi tomon oʻrtasida semiz yuz egalaridan biri oʻrnidan turdi-da, qoshiqcha bilan stakanni asta urib qoʻydi.
— Jentl'menlar, — dedi u, — bizning kichikkina ziyofat ishtirokchilari¬miz nomidan sizlar hozirgina tanishganimiz mister Palmerga xush kelibsiz demoqchiman. Uning ziyofatimizda ishtirok etolmaganidan juda afsusdamiz, ammo ayb Buffalodan kech uchib kelgan samolyotda. Men taomilga rioya qilishingizni iltimos qilaman, shuning uchun ortiqcha takalluflarsiz unga soʻz berishimga izn bergaysiz. Vuds Palmer, “Yunayted bank end trast kompani”.
U to oʻrnidan turib, ta’zim qilib, jilmayishga harakat qilar ekan, uni jiddiy chapaklar bilan olqishlab turishdi. Avvaliga notanish odamlarga qarab jilmayish oson boʻlmadi, biroq sal oʻtmay u bunga koʻnikib ketdi.
— Jentl'menlar, — dedi u, — darhaqiqat, mana shunday ajoyib ziyofatni boy berganimdan nechogʻli afsusda ekanimni aytsam, zarracha yolgʻon gapirmagan boʻlar edim. Bunday deyotganimning sababi shundaki, bu vaqtni sizlar bilan yaqindan tanishishga sarflaganimda nur ustiga nur boʻlar edi, albatta, samolyotlardagi ziyofatlardan koʻra bunday ziyofatlarni afzal koʻrayotganidan shunday deyapti deb oʻylamasliklaringizni soʻrardim.
U kulib boʻlishlarini kutib turdi-da, soʻng Berns bir necha kun oldin unga soʻzlab bergan bir uzun qiziq hazil voqeani hikoya qila ketdi. Garchi oʻzi buni hech qanday kulgili deb oʻylamasa-da, Buffalodagi hamsuhbatlari kulaverib ichaklari uzilayozgan edi.
— Bilasizlar, — davom etdi u, — biz bankirlarda hojatxona qogʻozi haqidagi bir latifa bor. Agar biz birdaniga uning navini jamoat hojat¬xonalari naviga almashtirgingiz kelib qolsa, biz buning uchun Olbanidanmi... yo Vashingtondanmi olishimiz kerak boʻladi. Banklarni boshqarish ana shunaqa markazlashtirib tashlangan.
Palmer oʻz tinglovchilariga tinchlanib olish va oʻtirib reklamalarni koʻrishga tomoshabinlarni majbur qilganlaridek xushchaqchaqlik haqini toʻlatib qoʻyish uchun imkoniyat berdi.
— Jentl'menlar, ish pulga kelib taqalganda, juda ehtiyot boʻlib harakat qilishga odam oʻrganib qoladi. Xatoni tuzatish gʻoyat qimmatga tushadi. Menimcha, bunday oqilona ehtiyotkorlik omonat banklari muammosini hal qilishda bizning qarorimizda qoʻllanmogʻi shart. — Palmer jim boʻlib qoldi. — Xoʻsh, endi kimda savollar bor?
Stolning toʻrida oʻtirgan ozgʻin yuzli kishi qoʻlini koʻtardi va Palmer uning ismini bilib olguncha gapini boshlab yubordi.
— Mister Palmer, — dedi u baland, xirildoq ovozda. — Donolik va ehtiyotkorlik — yaxshi narsa. Ammo boʻlimlardagi mana bu bill, yoki oti nimaydi, oʻsha Olbanida mana besh yo olti yildan beri muhokama qilib kelinyapti. Bizlar haddan tashqari farosatli va ehtiyotkor boʻlib qolmadikmikan, nima deysiz?
Tinglovchilar kulib yuborishdi. Ularni kuldirgan tagdor savol emas, angladi Palmer, balki savolning unga qarshi qaratilgani edi.
— Agar siz iqtisodiyotimizni barbod etishni maqsad qilib qoʻygan va bilib turib uni yerga kirgizib yuborishga qasd qilgan boʻlsangiz, buning uchun sizga yillar kerak boʻladi. Ammo hammasi birdaniga, bir tundayoq qulab tushishi mumkin. Biz siz bilan turkumlar, jadvallar bilan fikrlashga oʻrganib qolganmiz, bunda egri chiziqlar goh yuqoriga, goh pastga egilib chiqib-tushib turadi. Lekin aslida hamma narsa unday sodir boʻlmayotgan boʻladi. Iqtisodiyotning mustahkamligi ayolning himmatiga oʻxshaydi. U koʻp yillar davomida mukammalday boʻlib koʻrinishi mumkin. Toʻsatdan birgina soʻz uning boshiga yetadi.
Sukunat choʻkdi. Ularning hushini joyiga keltirib qoʻyganini Palmer tushundi. U tafsilotlarga bu qadar chuqur berilmoqchi emas edi, ammo endi koʻrdiki, toʻgʻri qilibdi. U hatto baridan ham batafsilroq qilib tushuntirishi mumkinligini oʻyladi. Ularning yuzlaridagi oʻychan, bir qadar xoʻmraygan ifoda, agar ularga oʻzining aynan mana shunday toifaga mansubligini aytgudek boʻlsa, ishonchsiz ifodaga osongina aylanar edi.
— Bu bilan siz bizga, — dedi hozir boʻlganlardan biri savol tariqasida, — iqtisodiyotda tejamkorlikka oʻrin yoʻq, deb aytmoqchimisiz?
— Yoʻq, ser, mutlaqo unday emas. — Palmer chuqur uh tortdi. — Bordi-yu, sizlarga shunday ma’lumotlar kelgudek boʻlsa, ular xalqdan chiqqan boʻladi, mendan emas. Statistikani bir tekshirib koʻring-a. Ish haqining har yili oshib borishiga qaramay, jamgʻarmalarning oʻrtacha darajasi hozir 15 yil oldingisidan koʻp emas. Aslida u hatto qisqara boshlagan.
— Bular hammasi toʻgʻri. Lekin ish haqi bilan barobarida hayot qiymati oʻsayapti-ku, — yon bermasdi savol beruvchi.
— Toʻgʻri, — unga qoʻshildi Palmer, — oylikka yashovchi oʻrtacha odamni aynan mana shu narsa gangitib qoʻygan. U erta-indin emas, aynan nima uchun bugun pul sarflashi sabablaridan bittasi shudir. Bu odam bugun saqlab qoʻyilgan dollari besh yildan keyin, masalan, mashina sotib olish uchun yetarli pul jamgʻarganida oldingi xarid qobiliyatini yoʻqotgan boʻladi.
Toʻsatdan oraga choʻmgan sukunat Palmerga ularning koʻngliga yana bir bor gʻulgʻula solganidan darak berdi. Endi gapning poʻstkallasi, deb oʻyladi u, ayni holda biron chora koʻrishda oʻzlarini nochor sezmasliklari uchun ularni tushkunlikka tushirmaslik kerak.
— Nazarimda, — tilga kirdi Palmerdan bir nechta stul narida oʻtirgan jikkakkina ozgʻin kishi, — siz maoshga yashovchi oʻrtacha odamning sogʻlom fikriga baribir umidizlik bilan qarayapsiz. Bilasiz, agar unga yomon muomalada boʻlishsa, u xaridorlarni isyonga boshlaydi. U shu qadar kaltafahm boʻlmasa kerak.
— Toʻgʻri, — javob berdi Palmer. — U kaltafahm emas. Ammo bundoq chuqurroq oʻylab koʻrilsa, xaridorlar isyoni nima degani? Bu xarid qilishdan keskin bosh tortish degani. Iste’molchi aytadi: “To narxlar pastlashmaguncha sabr qilaman”. Bu orada... Nima boʻladi? Balki u mollarsiz ishini oʻnglab olar? Har doimgiday uning roʻparasida uchta muammo koʻndalang turadi — ovqat, boshpana va kiyim-kechak. Iste’molchi uzluksiz isyon koʻtarolmaydi-ku, toʻgʻrimi? U aqlli odam, avvalo u qanday kayfiyatda boʻlmasin, uning oldida shundan boshqa yoʻl yoʻq.
Yangi savollar kutib, Palmer tek turardi. U tinglovchilar kayfiyatida qandaydir oʻzgarishni his qildi, ammo bu nimani anglatishi hozircha unga ma’lum emasdi. Nutqning avvalida ular ancha doʻstona kayfiyatda edilar. Nutqini tugatganida esa hammalari pinhoniy shubhaparastga aylangan edilar. Keyin hujumga oʻtish harakati boshlandi. Endi ular aftidan, to kayfiyatlari aniqlanmaguncha kutib turishga ahd qilgan edilar. Birlarining yuzida hech qanday ifoda yoʻq, oʻy-fikrlari allaqayoqlarda kezib yurardi. Palmer keyingi savol nima boʻlganini aniqlab olishga yordam berar, deb umid qildi.
— Mister Palmer! — Semiz ham, oriq ham emas oppoq sochi Makarturchasiga olingan mittigina kishi oʻtirgan joyida betoqat tipirchilardi. — Sizningcha, sanoat sohalariga xizmat qiluvchi mana bu, deylik, litsenziyalar boʻyicha amal qilayotgan korxonalarning bevosita kelajagi qanday?
Palmer bosh irgʻab qoʻydi va yaxshi kayfiyat tabassumini saqlab qolishga harakat qildi. U ular kayfiyatidagi oʻzgarishni angladi. Endi ularning qiziqishi yaqqolroq koʻrina boshlagandi, mavhum emasdi. Boʻlajak bizneschilar sifatida ular muayyan ishchan imkoniyatlardan manfaatdor edilar.
Palmer bu imkoniyatlarni qisqacha tasvirlab berdi va yana bir qancha mana shunday savollardan keyin yigʻilish raisi oʻrnidan turdi va unga tashakkur aytdi. — Garchand omonat banklari haqidagi maqola biz uchun ham unchalik ravshan boʻlmasa-da, baribir ma’ruzangiz gʻoyatda maroqli boʻldi desam, koʻpchilikning fikrini ifoda qilgan boʻlur edi. Mening tushunishimcha, siz oʻz bankingizda oldi-qochdi suhbatlardan koʻra koʻproq ma’lum muhokamalar olib borish tarafdorisiz.
Palmer ta’zim qilib qoʻydi.
Berns ogʻir xoʻrsindi:
— Vudi, qoqvosh. Men senga bankir rolini qanday oʻynashni oʻrgatmayman. Sen menga siyosatdon rolini qanday oʻynashni oʻrgatma. Bu nusxalarni oʻz tomonimga ogʻdirib oldim deb oʻylayapsanmi?
— Bilmadim. Lekin men ularni oʻylashga majbur qildim.
— Biznes haqida, ammo siyosat haqida emas. — Berns sigareta tutatdi. Qop-qorongʻi mashinada chaqmoqtosh alangasi uning koʻzlarida mayda sariq uchqunlar boʻlib aks etdi. — Biznes — bu mantiq va sen juda mantiqli nutq qilding. Siyosat — bu majburiyat, u har doim ham mantiqqa asoslanavermaydi. Bordi-yu, bu shunday boʻlganida edi, bordi-yu, nomzodlar va saylovchilar mantiq qoidalariga rioya qilganlarida edi, har qanday saylovning natijasi oldindan ma’lum boʻlar edi.
— Gap mana bu siyosiy arboblarning ijtimoiy mavqei haqida ketmayotibdi, Mak. Bu ularning biznesi, boyishning xususiy biznesi.
— Sen yangisan, — javob berdi Berns, — va har qanday yangi kabi butun uyinni miridan-sirigacha tushunaman deb oʻzingga ishonasan. Siyosatda men oʻq yegan chumchuqman, azizim, ammo men ham barcha qoidalarni bilmayman.
— Unda qanday ish olib borayapsan?
— Bugungi oqshomni olaylik, — tushuntirdi Berns. — Juda ma’qul misol. Sen u yerda nima gapirgan boʻlma, ular senga nima gapirishgan boʻlmasin, sen hammaning oldiga poxol solayotganing hidini burnim sezib turgandi...
Mashina Qirq ikkinchi koʻcha yonidagi shohrohdan burildi va bor tezligi bilan birinchi avenyu boʻylab Bernsning uyi tomon uchib ketdi. Chap tomonda BMT binosi lip etib koʻrindi-yu gʻoyib boʻldi.
— Sen goho oʻzingni oʻzing aldayotganday tuyulib ketadi menga, — davom etdi Palmer koʻchaga qaragancha. — Besh daqiqa burun siyosat har doim ham mantiqli boʻlavermaydi, degan eding. Menimcha, sen oʻzing ham uncha mantiqli emassan.
Berns yelka qisdi:
— Ayb bizda.
Palmer ular allaqachon Elliginchi koʻcha atrofida ekanliklarini koʻrdi. Hozir ular oʻngga buriladilar-da, Berns turadigan oʻn sakkiz qavatli bino oldida toʻxtashadi.
Darbon mashina eshigini ochdi va dastakdan ushlab, Berns tomon choʻzildi.
— Salom, mister Berns, ser.
Berns mashinadan tushdi-da, bir daqiqa darvoza oldida turdi.
— U esimga tushdi. Nasroniy Barni Baruk emasmidi?
— Sof oriycha protestant nasl, — javob berdi Palmer.
— Ha-a? — Berns hamon oʻyga choʻmib tik turardi. — Ha-a. — takrorladi u.
Ular bir-birlariga koʻzlarini tikishdi. Shunda Palmer oʻzi kutganidan ham ortiq darajada Bernsga nisbatan haq ekanini angladi. Bu odam jahli chiqqanda mantiq-pantiqni bir chetga uloqtirib yuborishdan ham, oʻz manfaatiga qarshi ish tutishdan ham toymaydi. — ibodatxonani oʻz boshiga agʻdarib yuborgan Samsonning oʻzi deyvering.
— Yaxshi yotib tur, oʻrtoqjon, — dedi Berns.
Labining bir chetini qiyshaytirib, u miyigʻida kulib qoʻydi.
— Yaxshi yotib tur, Mak.
— Ogʻirroq boʻl, boʻtam.
— Sen ham.
Darbon mashina eshigini yopdi. Haydovchi tormozni qoʻyib yubordi va mashina guldiragancha tun qoʻynida yelib ketdi.

Qirq Toʻqqizinchi Bob
Ertalab soat oʻnlarda Palmer oʻz xonasi tomon ketib borardi. Siynalari loʻmbozday kotiba telefonda gaplashardi. U kotibaning: “Ketdingmi? Yaxshi,” — deganini eshitdi va kotiba goʻshakni ildi.
— E-ha, mister Palmer!
Palmer odimlarini sekinlatdi.
— Xoʻsh?
— Mister Berkxardt liftda oʻz xonasiga koʻtarilayapti.
— Rahmat.
Palmer xonasiga kirdi, stolga oʻtirdi va shu shanbada Utikda irod etishi kerak boʻlgan nutqini tahrir qilishda davom etdi. Virjiniya uning oʻtgan kungi Bruklinda qilgan nutqidan namuna olib, qoralama qilib qoʻygandi. Bir necha kundan beri ertalablari Berns bilan suhbati haqida afsuslanib mulohaza yuritar ekan, Palmer uning agar toʻliq boʻlmasa-da, ellik foizdan koʻproq haq ekanini anglagandi. Uning nutqi, albatta, takabburlikdan xoli edi, ammo u oʻta mayin, oʻta sipolik bilan va tinglovchilarga nisbatan tirnoqcha takallufsiz gapirgandi. Mana, endi u qalamda nutqning avvalidayoq iltifotli soʻzlarni yozib qoʻymoqda edi: “Qattiq band boʻlishingizga qaramay men uchun vaqtingizni ayamaganingiz va meni sizlarga murojaat etish sharafiga muyassar etganingiz uchun barchangizdan minnatdorman...” — shu top uning xonasiga yirik-yirik odimlar bilan Berkxardt kirib keldi va eshikni gursillatib yopdi.
Palmer koʻzini koʻtardi. Ichida oʻzi bilan oʻzi kurashgandek boss eshik oldida bir zum turib qoldi — yo dargʻazab edi, yo shunchaki havo yetishmayotgandi. Uning doimiy qizil yuzi yanada qizarib ketgandi, shuning uchun naridan-beri jilmayganda koʻrinib ketadigan tishlari hayratomuz darajada oppoq va sun’iy boʻlib koʻzga tashlanardi.
— Salom, Leyn, — dedi Palmer oʻrnidan turarkan.
Berkxardt nimadir deb mingʻirlab qoʻydi-da, oʻtiraver degandek qoʻl silkidi.
— Bu bosh oʻlgur sira tashvishlardan chiqmadi-chiqmadi, — bidirladi u.
Palmer qoʻli bilan roʻparadagi oʻrindiqni koʻrsatdi va uning qanday oʻtirishini kuzatib turdi.
— Qanaqa tashvishlar?
— Tonggi roʻznomani koʻrdingmi? Olbanidan xabar bosilgan.
— “Tayms” va “Trib”ni oʻqidim, ularda aytarlik hech gap yoʻq edi.
— Sen “Byulleten”ni oʻqi avval, bolam, — dedi Berkxardt past xirildoq ovozda. U pal'tosi tugmalarini yechdi va ichki choʻntagini uzoq kavlashtirib, oxiri undan necha marta buklab tashlangan tuturuqsiz roʻznomalardan birini chiqardi. Palmer Berkxardtning atrofidagilardan “Byulleten'” xabarlarini oʻqishini va umuman ularga qiziqishini yashirishga harakat qilishini angladi. — Toʻrtinchi betda, — dedi boss roʻznomani stolga shaloplatib tashlarkan.
— Deyarli hech qachon. Xoʻsh, oʻqishim kerakmi?
— Har doim, har kuni siyosiy boʻlim berib boriladi. — Endi Berkxardt xiyol bemalol nafas olardi. — Sen yangisan, Vudi, shuning uchun oʻzingni oqlash imkoniyatiga egasan. Ammo sen shuni bilishing kerakki, “Byulleten'” har doim maxfiy axborotni boshqa roʻznomalardan bir kun oldin beradi. Shu esingda boʻlsin.
Palmer bosh irgʻadi va Berkxardt koʻrsatgan maqolani oʻqiy boshladi.
Berkxardt oʻrnidan turdi, pal'tosini stulga tashladi va deraza oldiga bordi.
— Qandaydir igʻvo ketayapti, — gʻudrandi u. — Bunday maqola behuda yuzaga kelmagan va uni kimdir ataylab yozgan. Bernsni ishga sol. Buning zamirida nima yotganini aniqlasin.
Palmer telefonga uzandi.
— Menga Mak Bernsni topib bering, — dedi u va goʻshakni oldi. Soʻng Berkxardtga yuzlandi: — YuBTK aksiyalari kecha naq bir band koʻtarildi.
— Bu hech nima emas.
— Dou-Jonsning oʻrtacha sanoat indeksi uch banddan ham pastroq tushib ketdi. Lekin odatdagi YuBTKga oʻxshagan ancha faol bank aksiyalari koʻtarildi.
— Mutlaqo ahamiyati yoʻq buning.
— Jet-Tex bilan qoʻshma yigʻilishimizdan soʻng Lumis haqida biron narsa eshitdingizmi? — soʻradi Palmer.
— Yoʻq. Eshitishim kerakmidi?
— Men zayomlar haqida u yangi, ancha oqilona talab qoʻyadi deb xayol qilgandim.
— U talab qoʻymadi. Men ham undan bu narsani kutmagandim.
— Men kutgan boʻlardim, — dedi Palmer, — bashartiki, u sizni burchakka qisib qoʻya olmaganini his qilganida, albatta. Biroq modomiki talab boʻlmagan ekan, men faqat tusmol qilishim mumkin ediki.... — Telefon jiringladi, — nazorat paketini u qariyb choʻntagimda deb hisoblayapti.
— Goʻshakni ol.
— Allo.
— Vuds, azizim. Wie geht’s[10]?
— Bugun tonggi “Byulleten”dagi maqola.
— Ha-a? — Bugun Bernsning ovozi haddan tashqari xotirjam va dadil jaranglayotgandi.
— Bunga qanday baho berasan?
— Menmi? Senga nima ham derdim, boʻtam? Duch kelgan goʻngni titaverishim kerakmi? Mening shunday qilishimni istaysanmi sen?
Simning narigi uchida jimlik choʻkdi. Soʻng:
— Sen menga bir gap aytmoqchimisan, Vudi? — soʻradi Berns ifodasiz ohangda.
— Bu yerda nimagadir ishora qilinayotgandek tuyulmayaptimi senga?
— Soʻnggi oqshomda oʻzingdan olgan narsalar, vassalom. Agar sening menga aytadigan gaping boʻlsa, nega shartta oldimga kelib, aytib qoʻya qolmaysan?
Palmer kuldi:
— Yaxshisi men buni senga siyosatdon sifatida in’om qilaman. Mak, sen haddan tashqari sezgir boʻlib ketayapsan. Hech qanaqa ishora-pishora yoʻq.
— Tushki tanaffusda nima qilasan, Vudi?
— Bugun koʻrishuvimiz bor.
Palmer oʻylanib qoldi. Uchrashmoqchi boʻlsa, Bernsning har doim ikkala oyogʻini bir etikka tiqib oladigan odati bor edi, ammo hech qachon bugungiday boʻlmagandi.
— Soat sakkizlarda senga qayerga qoʻngʻiroq qilay? — soʻradi Palmer.
— Uyga. Ammo toʻqqizda men Olbaniga ketaman.
— Yaxshi, — javob berdi Palmer, — men senga qoʻngʻiroq qilib, qayerda uchrashajagimizni aytaman.
— Jinnimni chiqarib yubording, — dedi Berns zoʻraki hayajonli kesatiq bilan. — Boʻpti, boʻtaginam, — qoʻshib qoʻydi u suhbatga xotima yasab.
— Koʻrishguncha. — Palmer goʻshakni ildi va Berkxardtga aftini qiyshaytirib qoʻydi.
Xafaqon bir tarzda Berkxardt asta oʻrnidan turdi. Uning harakatlari qandaydir sustlashganday edi. Har doim yerga ursa osmonga sapchiydigan odam oʻz yoshiga muvofiq holda birdaniga quvvatidan ayrilgandi. Toʻgʻri, bu koʻp haftadan beri toʻplanib qolgan zoʻriqishlar natijasimi yoki “Byulleten'”dagi maqoladan bevosita paydo boʻlgan hayajonmi, buni Palmer ayta olmasdi.
— Kelasi haftada bank qoʻmitasi qonun loyihasi muhokamaga qoʻyilishini xabar qilganida men Olbaniga otlanmoqchiman, — dedi Palmer va bu bilan keksa miqqiyni xotirjam qilaman deb oʻyladi. — Avval Utikda boʻlaman, keyin Rochesterda, Olbaniga esa ehtimol payshanbada qaytarman .
Berkxardt bosh irgʻadi: — Ulardan sira ortda qolishni istamasdim, — dedi u past ovozda, goʻyo birov eshitib qolishidan qoʻrqqanday. — Bultur ishlarim besh boʻlgandi. Koʻp kuchimni olgandi-yu zoye ketmagandi. Bu yil esa... — U eshikka tomon burildi, soʻngra yana Palmerga oʻgirildi va uning koʻziga tikildi. — Shuning uchun ham bu yil seni olgandim, oʻgʻlim. — Buni u yana Berkxardtga aylanib, keskin ohangda aytdi. — Bunga panja orasidan qarab boʻlmaydi. Agar men chol oʻtgan yili ularni toʻxtatib qololgan ekanman, sen bu haromilarning jonini sugʻurib olishingni kutsam boʻladi, bordi-yu, sen bunday qilmasang, doʻstim, YuBTK bilan xayr-ma’zurni nasiya qilaversang boʻladi. — Berkxardt asta koʻtarildi, Palmer ham, lekin u oralaridagi farqni boss koʻrib qoʻyishi uchun oyoqlari qanchalik baquvvat ekanini namoyish qilgancha ataylab azod oʻrnidan turdi.
Berkxardtning istehzoli jilmayishi koʻngildagidek chiqmadi.
— Qayoqqa lozim boʻlsa, oʻsha yoqqa burilaver, oʻgʻlim. — U yelkalarini rostladi, eshikni ochdi va chiqib ketdi.
Palmer eshik oldida uzoq turib qoldi, cholning sharti ketib, parti qolganini qoʻshib hisoblaganda, bular bari Berkxardtning uyini emasmikan — shuni bilolmay boshi qotdi. Birozdan soʻng u Berkxardtning qoʻlidan hamma narsa keladi degan xulosa yasadi.
Stoliga qaytib kelib u ichki telefondan Virjiniyaga qoʻngʻiroq qildi.
— Reklama boʻlimi. Miss Kleri oʻsha yerdami?
— Bir daqiqa, marhamat, mister Palmer, — javob berdi qiz, qoʻshni stolda oʻtirgan Virjiniya eshitsin deya ataylab yigitning ismiga urgʻu berib.
— Xoʻsh, mister Palmer. — Virjiniya telefon oldiga keldi.
— Bir daqiqadan keyin oldimga kiring.
Juvon uning kabinetiga kirib kelganida Palmer uning egnidagi koʻylak yangi ekanini, nima boʻlganida ham avval uni koʻrmaganini payqadi. Palmer qoʻli bilan eshikni yoping ishorasini qildi va juvon burilganida yumshoq koʻylagi ostidan siynalari qanday doʻmpayib koʻrinishini kuzatdi.
— ...Agar bugun boʻsh boʻlganingizda, hammasini koʻrsatgan boʻlardingiz.
— Qayerda?
— Bilmadim. Men Bernsga soat sakkizda qoʻngʻiroq qilishim kerak. U men bilan bir-ikki daqiqaga koʻrishmoqchi edi.
— Oʻzining uyidami?
— Ha. Afsuski, u Olbaniga soat toʻqqizda ketayapti.
— Bu dahshat, — dedi juvon.
Chiqib ketar ekan, juvon eshikni avaylabgina yopdi. Yigit aylanma oʻrindigʻida ohista burildi va yopiq eshikdan koʻzini oldi.
Oqshom haqida oʻylar ekan, u allaqachon oʻzini Bernsning kvartirasida Virjiniya bilan koʻrib turardi. Manzara qism-qism boʻlib, kimsasiz eshikda yomon oʻrnatilgan fil'mday uning koʻz oʻngida lip-lip qilar edi. U koʻzlarini qisib, gʻiltakni almashtirishga harakat qildi. Agar tong bunday manzarani taqdim etsa, sermahsul tinch kundan umid qilmasa ham boʻladi.
Oxiri uyga kech qaytishi haqida Edis uchun biron sabab oʻylay boshlagandagina xotiralariga chek qoʻyishning uddasidan chiqa oldi.

Elliginchi Bob
Palmer Bernsnikiga kechki 8.15 dan keyin keldi. Kelsa, u hozirgina soqolini qirtishlagan va kiyinib olgan ekan, dahlizdagi stolchada ikki kostyumlik jomadon ochiq turibdi. — Biron narsa ichamizmi, Vuds? — Palmerga murojaat qildi Berns, uning ortidan mehmonxona boʻlmaga borar ekan. — Mashina yana 15 daqiqadan keyin keladi. Men Vestchestr aerodromiga 9.30 ga borib turishim kerak.
— Oʻshanaqasi Olbaniga uchib ketasanmi?
— Bu eng mayda aviayoʻllaridan biri, — tushuntirdi Berns yotoq boʻlmaga kira turib. — Lekin menga baribir. Yangi turbovintillarga qaraganda mayda samolyotlar ancha xavfsiz.
— Ehtimol. — Palmer viskini qattiq-qattiq chayqadi. — Sen ham ichasanmi? — qichqirdi u yotoq boʻlmasiga tomon.
— Jinni boʻlgunimcha, — javob berdi Berns. — Yoʻlga naq bir shishasini.
Palmer unga achchiq ichimlik tayyorladi va stakanni bar peshtaxtasiga qoʻydi.
— Meni nega koʻrging kelib qoldi, Mak?
— Gaplashadigan vaqtimiz kelgan deb oʻylaysanmi? — soʻradi Berns, xonaga qaytarkan. U bir dasta qogʻoz koʻtarib kelib, uni dahlizdagi stolchaga qoʻydi. — Doʻstona suhbat.
— Qachon desang tayyorman, oʻrtoqjon.
— Menga xuddi shunisi kerak. — Berns qaytib keldi, stakanini qoʻliga oldi va taxtaga oʻtirdi.
— Sogʻ boʻl!
— Sogʻ boʻl!
Ular ichishdi-da, sukutga choʻmishdi. Palmer pastda Ist River shohrohida mashinalarning guvillashiga quloq solib turishardi. U oʻgirildi-da, Kuinsboro koʻprigiga qaragan derazadan koʻz soldi. Iliq gaz tumani orasidan koʻprik jimirlab koʻrinardi.
— Biz “Byulleten'” muxbirlaridan surishtirib koʻrdik, — dedi u oxiri.
— Jimmidanmi? — Bernsning ovozida tashvishdan asar yoʻq edi. — Kalavaning uchi topilgandir?
— Topildi. — Palmer ohista xoʻrsinib, oʻgirildi va Bernsning roʻparasidan oʻtirdi. — Manba nomini topdik.
— Jimmi uni senga berdimi? — Bernsning koʻzi ajablangandek xotirjam qarardi. — Ha, bildim. U Jinni Kleriga aytgan.
— Eng kulgilisi shundaki, — davom etdi Palmer, — men bilgan narsa boʻlib chiqdi.
Berns sapchib turdi-da, Palmerning oldidan yugurib oʻtib deraza oldiga bordi. Xuddi sahnadagiday, u derazaga orqa qilib san’atkorlarcha oʻgirildi. Uning choʻzinchoq yuzi badtar choʻzildi.
— Vudi, boshqalar kabi mening ham sabr kosam tubsiz emas. Sen meni boshi berk yoʻllarga boshlayapsan, va men...
— Seni bundan ham chalkash yoʻlga olib kirish uchun nima qilishim kerak, Mak?
— Birgina oʻylamasdan qilingan ayblov. — Bernsning pastki labi tarang tortdi.
— Bunaqa ayblovlarim toʻlib yotibdi. Eng toʻgʻrisini tanlashimga bir soniya sabr qil. — Palmer Bernsning odatdagi malla basharasini kuzatdi. Endi uning yonoq va manglayi qanday qizarayotgani yaqqol koʻrinib turardi.
— Palmer, — gap boshladi Berns birmuncha ta’sirsiz ohangda. — Oʻzi avval-boshidanoq sen ham, anavi sassiq chol bossingiz ham menga hech qachon ishonmay kelyapsizlar, shunday emasmi?
— Shunday emas. Bir necha hafta burun ham men sizga ishonar edim. — Palmer yana viskidan hoʻpladi. — Ishonganim shunchalikmi, to shu bugungi kungacha oʻzimga ishonmay kelar edim. Siz roʻznomada mana bu xabarni bostirganingizdan keyin nega bunday qilganingizga aqlim yetmaguncha sizga ishonib kelayotgandim.
— Lekin bu sabab boʻlolmaydi, — tutoqdi Berns, — sizning tusmollaringiz ham, isbotlaringiz ham xato. Men sizga oʻzimning sababimni aytdim. Nima uchun endi siz bunga ishonmas ekansiz?
— Shunday qilgim kelib qoldi.
— Menga ishon, Vudi, — Berns ozgʻin qoʻllarini uzatdi, birdan yengidagi ignatugmalar qandaydir jazavali yaltirab ketdi. — E xudo, bizlar bir-birimizga ishonishimiz kerak.
— Menga nisbatan halol munosabatda boʻlsang ishonaman senga.
— Halolman.
— Sinab koʻramiz, — taklif etdi Palmer, — uncha katta boʻlmagan ochiq suhbat qilib koʻramiz. Menga ayt-chi, shtat markazi tashkilotining ichida haqiqatdan nimalar boʻlayapti?
Berns bir nima demoqchi boʻldi, biroq ogʻzini ochgancha tek turib qoldi. U Palmerga bir muncha muddat tikilib turdi, soʻng uning ogʻzi yopildi, qoʻllari har ikki yonida osildi va u orqadagi divanga qarab ketdi. Oʻtirdi-da, yana stakanni qoʻliga olib, goʻyo oʻzicha yengil kulib qoʻydi.
— Yangi odam degani ham shunaqa fahm-farosatli boʻladimi? — murojaat qildi u divan yonidagi boʻshliqqa. — Yoki qizaloq Kleri buni ma’lumotlar bilan boqayaptimi?
— U menga axborotlarni yetkazib turadi. — dedi Palmer, — yiliga ellik ming dollar maosh oladigan maslahatchingdan ham koʻproq ma’lumotlar keltiradi.
Berns boshini koʻtardi va Palmerga qattiq tikildi...
— Men senga vaziyatni toʻla izohlab berganim yoʻq, Vudi, — asta dedi u. — Shtat chekkalaridan menga notinch mish-mishlar kelib turibdi.
Palmer oldinga intildi:
— Qanaqa mish-mishlar? Qayerdan?
— Van Kalxeynning u yerda odamlari bor. Xiyol mayda tijorat banklaridan ayrimlari omonat banklari tomoniga oʻtib ketayotgani haqidagi ma’lumotlarni oldik. Ularning yoʻqotadigan narsalari yoʻq, chunki ular mayda. Ular yirik markaziy tijorat banklarini yomon koʻradilar.
— Bu bema’ni gap! — qariyb qichqirib dedi Palmer. — Ular bizga bogʻliq-ku. Biz ularning muxbir banki boʻlamiz. Biz ularning qoʻyilmalarini sotib olamiz. Biz ular uchun qimmatbaho qogʻozlarni sotib olamiz va sotamiz. Ey xudoyim, biz ularga beysbol birinchiligi matchlariga va Brodveydagi tomoshalarga biletlar olib beramiz, ular shaharga kelganlarida oʻzlarining ermaklari bilan boʻlib, bizning dabdabali xususiy idoralarimizda aylanib yurishadi. Biz ular uchun hamma narsani qilamiz...
Palmer mehmonxona boʻlmasiga qaytdi va soatiga qaradi, Virjiniyaning qoʻngʻirogʻiga ham ancha vaqt bor edi. U yarimlagan stakanni oldi va unga toza viskidan quydi, soʻng deraza oldiga keldi-da, koʻprikka tikildi.
Koʻprik Kuinsga va shunaqasi omonat banklari butun bir lashkarining boʻronli markazlaridan biri Long-Aylendga olib borardi. Baribir ham, u agar Jet-Tex puflab shishirmaganida bu lashkar omon qolarmidi? — oʻziga-oʻzi savol berdi Palmer.
U stakanni ogʻziga olib bordi va ichayotgani muzdan xiyol sovigan toza viski ekanini angladi. Ammo oʻzini ichishdan tortish shartmikan? Bu oqshom uning hech qanday qiladigan ishi yoʻq. Agar tormoz markazlari ichkilikdan biroz toʻmtoqlashsa, yanada kattaroq boʻladigan lazzatni hisobga olmaganda, albatta.
Aslida Virjiniyaning u bilan yana uchrashish xohishi Palmerni hayratga solgani yoʻq. Qisman shuning uchunki, u juvonga oʻsha oqshomda, siz bilan munosabatlarni uzaman deb aytganida unga chinakamiga ishonmagandi. Ehtimol, esladi Palmer, bu shunchaki yoʻl topish masalasi edi. Juvonning boshqa yoʻli yoʻq edi. Oldingi kuchli muhabbatdan asar qolmagandi. Uning paydo boʻlishiga ham hech qanday umid-pumid yoʻq edi. Juvon toʻla koʻngilchanlik nuqtai nazaridangina ishqiy aloqa boshlagandi.
Bordi-yu, ular bu aloqani uzgudek boʻlsalar, tushundi yigit endi, juvon hech qayoqqa qarab burila olmay qoladi, darvoqe Palmer ham. Palmerning oilasi bor, bu oila Virjiniya uchun onaga qaraganda Palmer uchun koʻproq hissiy manba boʻlib hisoblanardi. Ularning ikkovi ham daqiqa ta’siri ostida bir-biriga surilib qolgan edi, holatlar mushtarakligi, bir xildagi ochlik, oʻzaro intilishning yuzaga kelgan hali zaif tuygʻusi ularni harakat qilishga undardi. Shu boisdan ham ulardagi ochlik shu qadar katta ediki, ular oldindan oʻrganish boʻlib qolgan odobli rasmiyatchiliklar bilan tezgina ajrashib ketar edilar.
Palmer daryoda quyiga qarab suzib ketayotgan ixcham shatakchi kemaga qarab qoldi, oppoq koʻpik toshib, uning qop-qora suvga urilgan tumshugʻi uzra qalpoqday osilib qolardi.
Miyigʻida kulib, Palmer kutishga toqati yoʻqligidan oʻzi bilan Virjiniya butun dunyoga, tezda lazzat olish va oʻz ochligini tezroq qondirish uchun oʻzini sarf qilib yuboradigan millionlab odamlarga oʻxshatdi.
Eshikning ohista tiqillagani eshitildi. Bir marta, keyin yana bir marta. Palmer koʻzini ochdi va oʻgirildi. Vujudini sababsiz gʻazab chulgʻagan edi. Qandaydir yaramas, qandaydir jonga teguvchi yaramas maxluq uning rejalarini buzishga, chalkashtirishga, tashvishga solishga qasd qilgan. Qandaydir yugurdakmi, dorbonmi boʻlsa kerak... Yoki Bernsmikin?
Palmerning lablari qimtildi. Agar bu Berns boʻlsa, Virjiniyaga telefonda nima deb javob beradi? Qoʻngʻiroqqa Berns javob qiladi. Juvon uning ovozini tanib, hech nima demay goʻshakni ilib qoʻyarmikan? Kechroq telefon qilarmikan? Yoki oqshom butunlay rasvo boʻlarmikan?
Palmer eshik oldiga keldi.
— Kim?
Qandaydir mingʻirlagan, juda past va ma’nosiz mingʻirlagan ovoz keldi. Yigit asabiy basharasini tirishtirdi, qulfni paypasladi va eshikni ochdi. U yerda Virjiniya turardi.

Ellik Birinchi Bob
Palmer biroz uyqusirab yotdi. Virjiniya uning yonida jim yotar edi. Juvon salgina qimirlagan edi, yigit darhol uygʻondi. Yigit qimir etmay yotar, koʻzlari yumuq, bir tekis va chuqur-chuqur nafas olardi. Juvon yana bir qimirlab qoʻlini oʻzining ustidan yurgazib oʻtganida ham u qimir etmay yotaverdi. Nima uchun bunday qilayotganiga oʻzining ham aqli yetmayotgandi.
Birmuncha muddat oʻtgach, u chaqmoqtoshning qisqagina shirq etgan ovozini eshitdi. Soʻng sigareta tutuni hidi dimogʻiga urildi.
— Uygʻondingmi? — juda past ovozda shivirladi juvon.
Palmer sekin va chuqur-chuqur nafas olardi. Tezda juvon ehtiyotkorlik bilan toʻshakdan turdi. Palmer uning nafas chiqarganini eshitdi, aftidan sigareta tutunini pufladi. Yigit koʻzini ochdi va atigi bir-ikki metr naridagi juvon¬ning tanasini tomosha qila boshladi. Juvon pardani surib, koʻchadagi nimagadir qaramoqda edi. Mehmonxona boʻlmaga qarab ochilgan eshik orqali tushayotgan tarqoq nur soya tushirmasdan juvonning dumbalari oraligʻidagi birgina chuqurlikdan tashqari badanining hamma joyini yoritib turardi.
Xonadan tashqaridagi nimagadir mahliyo boʻlgan va uni kuzatib turgan nigoh¬ni sezmagan holda juvon mutlaqo boshqacha koʻrinardi. Nega shunday ekan-a?
Balki, deb oʻyladi Palmer, men uni tinch holatda umuman kam koʻrga¬nimdandir. Hatto u oʻtirgan vaqtda ham — yozuv stolida, masalan, — yigit uni tinch holatda turibdi deb ayta olmasdi. Undagi nimadir, ehtimol koʻzlarining harakatimi yoki ovozimi, yigitga alayna-oshkor juvon — harakatda deb aytib turganday boʻladi. Juvonga nisbatan esa bu qariyb har doim haqqoniy boʻlar edi, degan toʻxtamga keldi u. Juvonda qandaydir joʻshqin zoʻriqish aks etib turardi.
Ayni damda men uning koʻzlarini koʻrmayapman, oʻyladi Palmer, bundan tashqari uni uygʻotib yubormaslik uchun juvon nafasini ichiga yutgan. U juvonni uydagi oʻz xonasida qanday boʻlsa, shunday koʻrib turardi — bir tirsagi bilan deraza yonidagi devorga suyangan, gavdasi ogʻirligini bir oyogʻiga solgan, ikkinchi oyogʻi tizzasidan erkin bukilgan. Yigit uning oyogʻi kaftini, ustini, xiyol dagʻallashgan tovonini tomosha qildi. Hatto butun tana vaznini koʻtarib turgan toʻpigʻi judayam ingichkaligini yigit birinchi marta koʻrib turishi edi.
Juvon asta xoʻrsinib qoʻydi va Palmer bu tovush sirini bilishga harakat qildi. Unda, deb oʻyladi yigit, his etilgan qoniqish ham, tanho va tinchlikda qolmaslik xohishi ham bor. Bordi-yu, ular oʻrtasida qandaydir umumiylik boʻlsa, bu hammadan ham zoʻriqishdan biratoʻla xalos boʻlishga va barcha xayollarni itqitib tashlashga noqobillik edi.
Ehtimol, oʻyladi Palmer, bu aql borligining badbaxt natijasidir. U yotar ekan, koʻzlari juvonning oyoqlari boʻylab goh yuqoriga, goh pastga qadar oʻrladi, qandaydir hech narsani oʻylamaydigan, yoqimli zoʻriqishdan keyin boshlanuvchi sokin holatda yotardi u.
Garchi juvon badanini tomosha qilish unga lazzat bagʻishlayotgan boʻlsa-da, u koʻzlari yumilib ketayotganini sezdi. U mushohadalari qandaydir yanada salqi tortib, haqqoniyatdan uzoqlashib borayotganday bir tuygʻuni his etdi. Nima boʻlganda ham unga uylanib ol, oʻzicha xayolidan oʻtkazdi Palmer.
Palmer diqqatini asta ular kelayotgan va koʻzga elas chalinayotgan yoʻlga tortdi. Edis, uyqusirab dedi oʻzicha, ortiqcha shovqin koʻtarmaydi, uning bolalari bilan koʻrishuviga nisbatan ilojsiz qattiq shartlar ham qoʻymaydi.
Virjiniyaning, albatta, bankdan ketishiga toʻgʻri keladi. Shu holatdan kelib chiqib, uning ham kovushini toʻgʻrilab qoʻyishlari tayin.
Mudroq holatda Palmer oʻzining moliyaviy ishlarini tahlil qila boshladi. Mulkning yarmini — birvarakay yoki qismlarga boʻlib toʻlash sharti bilan — Edis uchun uyiga, shuningdek u bolalari uchun turli trest jamgʻarmalariga qoʻshimcha tariqasida Edis uchun yetarli boʻladi — qolgani uning butun umriga kifoya qilarmikan? Mutloq minimum sifatida er va xotin nima hisobiga bemalol yashashi mumkin? Uning bunga aqli yetmasdi. Oʻn mingmi? Yigirmami? Bankni tashlab ketganlaridan keyin ular uzoq safar qiladilarmi? Ehtimol. Ular xorijga borib yashashlari mumkin. Ispaniya, balki, yoki Oʻrta yer dengizidan bironta orol.
U oʻzi va Virjiniyani xilvat sohilda, dengiz chuqurliklari orasida tasavvur etishga urindi va buni koʻz oldiga keltirishdan ojiz qoldi. Osongina tasavvur etish bilan oʻzini olis Riverada qaltirab turgan holda koʻrishning uddasidan chiqolmaydigan odamlar uchun shahar ehtimol tutilgan yagona turar-joy edi. Shahardagi hayot esa qimmat turadi. Yiliga 40 ming dollarmi? Modomiki, tasavvur qildi Palmer, uning yana kam deganda oʻttiz yil yashash niyati bor, bu esa xarajatlarga bir milliondan ortiq ketishini anglatadi. Ajrashuvdan keyin bunday katta pulga hech qachon umid bogʻlay olmaydi. Bordi-yu, xarajatlarni qisqartirsa-chi? Chorak milliondan foizi yiliga 12500 dollarni tashkil etadi. Bunga asosiy mablagʻning yana 12500 dollarini qoʻshadi. Uning qisqarib boruvchi asosiy mablagʻining foizlari kamayib borgan bir vaqtda u asosiy mablagʻining barcha eng katta summalarini sarflaydi va oʻttiz yilning oxiri qashshoqlikka borib taqaladi. Biroq bisotida yiliga 25000 dollar boʻlib, unga...
U yana iroda kuchi bilan fikrlarini asosiy izga qaytardi. Asosiy mablagʻdan olish fikrining oʻzidanoq u larzaga tushar edi. Balki boshqa yoʻli bordir.
Albatta, agar ajrashganidan keyin u Virjiniya bilan turmush qurmasa, unda YuBTKdagi xizmatdan keladigan uning daromadi unga bemalol yetib-ortar edi. Ular bir necha yilni tishlarini tishiga qoʻyib oʻtkazar edilar. Keyin, ular turmush qurganlaridan soʻng ularning gardaniga hech qanday ogʻir yuk tushmasdi. U YuBTKda qolavergan boʻlardi. Albatta, u Virjiniyadan bir necha yil sabr qilishni oʻtinib soʻrardi, bu vaqt davomida ularning turmushi hozirgi munosabatlaridek sir boʻlib qolaverardi.
Virjiniyaga uylanish oʻzi nima degani, qiziquvchanlik bilan oʻyladi Palmer. Uning shahvoniy nafsi kuchli boʻlib qolishini Palmer aniq-tiniq his etar edi. Uning oʻz nafsi risoladagidek boʻlishiga Palmer amin edi. Toʻgʻri, vaqti-vaqti bilan oladigan lazzatlari bir necha soat oraligʻi bilan koʻp yillik bir zayldagi er-xotinlik yaqinligi oʻrtasida farqi bor. Uning bunday vaziyatni oldindan bilishga yordam beruvchi yetarli tajribaga ega emasligini fahmlab, Palmer birmuncha besaranjomlik sezdi. Edis bilan kechgan hayoti, hatto eng boshdan ham, jinsiy aloqalarga unchalik boy boʻlmagandi. Haftasiga bir marta — asosan ular turmushining maromi ana shunday edi.
Palmer xotini bilan oralarida hech qachon kutilmagan, tasodifiy yaqinlik boʻlmaganini esladi. Hammasi qariyb jadvaldagidek kechardi, odatda juma va shanba kunlari, sababi ertasiga toʻyib uxlab olish uchun imkon boʻlsin. Biron marta ham navbatdan tashqari holatda yoʻl qoʻyilmagan edi. Bunday tartib oʻz-oʻzidan yuzaga kelardi: Palmer yalinardi, xotini esa koʻplab uzrli sabablarni roʻkach qilib, muloyimlik bilan rad etar edi. Bundan tashqari, albatta, oldindan tasavvur etmagan murakkabliklar boʻlardi. Masalan, ulardan birontasi tumov boʻlib qolganda yoki oshqozoni bezovta qilganida, yoki boshi ogʻriganda Edis bu ish bilan shugʻullanishni joiz deb bilmasdi. Bu ham yetmaganday, Edis bir qancha filantropik jamiyatlarning faol a’zosi edi; bu guruhlarning yigʻin va tadbirlariga qoʻshimcha keyinchalik kelgan Ota-onalar va oʻqituvchilar uyushmasi yigʻilishlari er-xotinlik yaqinlashuvining butun jarayonini teatrga borish va qarindosh-urugʻlarni ziyofati taklif etishlar bilan bir qatorda ular turmushi tarzini ikkinchi darajali narsaga aylantirib qoʻygandi.
Palmer koʻzini yumdi-da, fikrlarini bir amallab izga solishga urindi. Bunda Edisni ayblash mumkin emas, oʻyladi u. Modalar jurnali suvratlarining uslubiga monand tarzda u gʻoyat jozibador edi. Eriga nisbatan jismoniy moyillikning yoʻqligi Palmerning uyga kech qaytgandagi mana bu barcha kechki ziyofatlarning, va yana bungacha Chikagodagi oʻzini nojoʻya soʻzlar bilan itarib tashlashga xotinini majbur etgan barcha oqshomlarning qisman natijasi hisoblanadi. U hech qachon xotiniga tiqilinch qilmasdi, Edisning esa uning nimalarga qodirligini yaxshiroq bilishi uchun imkoni boʻlmasdi. Faqat Virjiniyagina uning jinsiy ishtahasi nechogʻli kuchliligini yoki bu ishtaha lazzati yigit uchun nechogʻli muhim boʻlishi mumkinligini namoyish etdi.

Ellik Ikkinchi Bob
Palmer uni uyiga taksida olib borib qoʻymoqchi boʻldi. Biroq soat millari allaqachon tonggi 6.30 ni koʻrsatib turardi, shu bois Bernsning uyidan unga oʻzidan oldinroq chiqib ketishga ruxsat berdi. Kvartiraning “toza uy”ga aylanganidan 15 daqiqa oʻtib, Palmer yergacha bir qavat yetmay liftdan chiqdi va yon eshikdan binoni tark etdi. U Ist River shohrohidan burilib ketgan, rulda jahldor haydovchi oʻtirgan bir taksini tutdi. U Aydluaylddan odam olib kelgan boʻlib, qaytishida chiqadigan hech kim yoʻq edi. Butun yoʻl davomida jimjimador betonli uyiga yetguncha Palmer haydovchining alamli nolishlarini tinglab keldi.
U mashina koʻzdan yoʻqolguncha kutib turdi-da, uyiga qarab ketdi. Koʻcha tip-tiniq boʻlib, havo sovuq edi. Tong gʻira-shirasi koʻzga tashlanib qolgan boʻlsa-da, osmon qoʻrgʻoshinday ogʻir koʻrinardi.
Palmer pal'tosi, shlyapasi va sharfini ilar ekan, ichkarida ham tashqaridagiday kulrang yogʻdu hukmron ekanini his etdi. Atrofidagi hamma narsa goʻyo tosh qotgan. Yoqimsiz gʻira-shirada zinapoyaning tabiiy eman rangi qandaydir dagʻal edi. Ikkinchi qavatda botinkasini yechish uchun Palmer bir zum toʻxtadi va bu hayot nima uchun har doim jurnallardan kulgili suvratlarni koʻchirib oladi, deb xayolidan oʻtkazdi.
U katta yotoq boʻlma yonidagi vannada ustki kiyimlarini yechdi. Avvaliga oʻzini endi turganday qilib koʻrsatsammikin degan behuda oʻyni kechirdi koʻnglida. Agar Edis uxlab yotgan boʻlsa, bu ish gʻoyatda qiyin edi. Agar shunday qilish lozim boʻlsa, avval toʻshakni betartib holga keltirishi, vannaga qaytib borishi va xotinini uygʻotish uchun dush suvini sharillab oqizib qoʻyishi kerak boʻlardi. U yotoq boʻlmaga koʻz soldi. Edis uxlayotgandek edi. Palmerning toʻshagi yoyilib yotardi. Yalang oyoqlari bilan tovushsiz yurib, u yoʻlakay ichki koʻylagini yechgancha xotiniga yaqinlashdi. Soʻng asta ehtiyotkor harakatlar bilan yostigʻi va choyshabini titib qoʻydi.
Vannaga qaytib kelib, u trusigini yechdi-da, butun boʻyi bilan oʻzini oynaga soldi. Oynani bu yerga oʻrnashtirish Edisdan chiqqandi. Har ikkoviga oʻz vaznlarini kuzatib borishga yordam berib, oyna katta ahamiyat kasb etishiga Edis amin edi. Hozir oyna Palmerga dahshatli ma’lumotni taqdim etib turardi: naq kindigi tagida qizil-koʻkish tish izlari mana men deb turardi Palmer oynaga yaqinroq kelib razm solib qaradi va shaklidan uning qanday kelib chiqqanini payqash qiyinligini bildi. Oʻzicha ma’nodor bosh irgʻab qoʻydi-da, dush dastasini buradi va issiq va sovuq oʻrtasidagi chiziqqa keltirib qoʻydi. Suv shovqini xonani toʻldirdi. U dush tagida turib oldi-da, badanini sovunlay boshladi.
Eshikdan uyqusiragan, tumshaygan, deyarli koʻzga tashlanmaydigan qoshlari oʻrtasida ikkita tik ajin hosil qilgan Edis paydo boʻlganda Palmer yuvinib-artinib, hammom xalatini kiyib olgandi.
— Salom, — muloyim ohangda dedi Palmer.
— Hm. Qachon kelding xudo yarlaqab?
Palmer xotinining tiniq qora koʻzlariga sinchkov tikildi. Surmasiz ular kichik va uniqqandek koʻrinardi.
— Qiziq, — javob berdi Palmer savolga savol bilan, — tinchlikmi? Erta uygʻonibsan?
Siyqasi chiqqan olib qochishdan uyquga toʻymagan Edisning ensasi qotdi.
— Soat birda ham uygʻoq edim. Sendan esa darak yoʻq.
— Ikkigacha sabring yetmaydi-ku, — javob berdi Palmer bunga. — Tosh qotib uxlab yotibsan.
Dastlabki savoliga javob bermaganini bilib tursa ham Edis sir boy bermadi. Buning oʻrniga yuvinish xonasiga bordi-da, tish choʻtkasiga qoʻl choʻzdi. U tishini yuva boshladi, Palmer esa soqol choʻtkani namlab, stakanda sovun koʻpirtirdi. Vanna ichini yalpiz aralash yengil lavanda hidi tutdi. Shisha devorda qizgʻish yogʻdu jilvalandi. Palmer yuzini chaydi-da, soqolini qirtishlay boshladi. Ahyon-ahyonda u xotiniga koʻz tashlab qoʻyardi — surishtirishga tushib ketmoqchi emasmi, ishqilib. Birdan xotinini anchadan beri bunday holda koʻrmaganini eslab, unga razm sola boshladi. Ular mehmonxonada turishganida vannaxonaga faqat bir kishi sigʻardi. Ular bu uyga koʻchib kelganlaridan buyon Edis negadir har kuni undan oldin kelib yuvinardi.
Yumshoq elastik pijama xuddi homilador ayollarday Edisning yelkasida shalvirab turardi. Tepadan tushib turgan och pushti nurda pijama yanada toʻq koʻk boʻlib koʻrinardi. Devordagi isitgichlar yaxshi ishlab turganiga qaramay, Edisning ensiz yalang oyoqlari va boldirchalari sovqotganidan gʻoyat ayanchli koʻrinmoqda edi. Xotinini tishini tozalab boʻlib, baland boʻyli shishadan allaqanday sutrang suyuqlik olib, yuzini chayayotganini kuzatar ekan, Palmer uning dumbalari silkinishidan sonida osilib turgan ishtoni asta sirgʻalib, oyoqlari atrofiga taxlanib tushganini koʻrdi, tushgan kiyim chekkasidan faqat oyoq barmoqlarigina chiqib turardi.
Palmer kiyinishga chogʻlanguncha xotini yotoq boʻlmadan chiqib keldi. Xalatni yechishdan oldin tishlangan joyni berkitish uchun Palmer trusigini tortib qoʻydi. Bir necha daqiqadan keyin u oshxonaga kirgan edi, qarasa, u yerda hech kim yoʻq ekan, dasturxon yozilmagan. U oshxonaga bordi. Ola-bula guldor qaviqli xalatida missis Keyj choynakka sovuq suv toʻldirayotgandi.
— Salom. Missis Palmer qani?
Birmuncha muddat hech nima deb javob bermay, oshxona bekasi unga qarab turdi.
— Tepada. Nima, soatim orqadamikan? Meniki yetti yarim boʻldi.
Palmer oʻzining soatiga qaradi.
— Toʻgʻri.
— Bugun erta turibsiz, — dedi ayol, — salom.
Oshxonadan chiqib ketar ekan, Palmer jiddiy jilmayib qoʻydi. Odatdagidan erta turganim ham hech nimani anglatmaydi, oʻziga tasalli berdi u. U uzun egma zinapoyalardan katta eshik oldiga tushib bordi-da, eshikni ochdi. Eshik va devor oraligʻidagi boʻshliqqa koʻzdan yashirin tashlab qoʻyilgan gazetalarni paypaslab topguncha shamolsiz qish tongining kuchli izgʻirini baribir badanini teshib yuborgudek boʻldi. Gazetalarni topib ichkariga shoshildi va yana zinadan koʻtarilib, “Tayms”dagi Olbani xabarini oʻqishga tutindi. Aftidan, ayni vaqtda u yerda bahsli qonun loyihalari haddan tashqari koʻp edi, ammo boʻlimlar haqidagi qonun loyihalari haqida esa bir ogʻiz ham gap yoʻq edi.
Palmer “Gerl'd tribyun” hisobotini mutolaa qilgancha birinchi qavat maydonchasida turar edi. Oʻz odati boʻyicha Olbanidagi voqealarni oʻzaro boʻlashib, gazetalar ikkita maqola berar edilar. Biri dalillarni xabar qilsa, ikkinchisi bu voqealar rivojini sharhlar edi. Har doimgidek, gapning tagiga yetish uchun har ikkala maqolani yodlab olish zaruratidan xayol gʻijinish his etardi. Shunday boʻlsa-da, voqealarni tanqid etayotgan maqola tagida mayda harflar bilan pot pourri qisqa xabarlarga koʻzi tushdi. Ularda turli mish-mishlar bayon etilgandi.
“Manba katta ham, kichik ham emas, Viktor S., Katta Vik esa ittifoq¬doshlariga omonat banklari boʻlimlari haqidagi qonun loyihasi munosabati bilan Tammanining mustahkam muxolifatida parokandalik haqidagi mish-mishlarda zarracha haqiqat yoʻq. Uning mavjud holatidan ancha koʻngli toʻq boʻlib koʻrinuvchi atter ego, publitsist Mak Berns shtatning gʻarbiy okruglari boʻylab kichikroq sayohat qilmoqda”.
Palmer titrab ketdi.
Yuqori pillapoyada sayqallab ketib, panjaradan ushlab qoldi va har ikkala gazeta tushdi. U gazetalarni yerdan oldi-da, yotoq boʻlmaga yoʻl oldi.
“Tayms”ni Edisning karavotiga tashlab, u oʻzining karavotiga oʻtirdi, tizzalarini mahkam qisib, “Geral'd tribyun”ni nima qilsam ekan deb oʻylanib qoldi. Sarosimalanganidan hatto gazetani choyshab tagiga yashirmoqchi boʻldi. Soʻng oʻzini qoʻlga oldi-da, oʻrnidan turdi. Juda sekin harakat qilgancha u eshik oldiga keldi, zalda hech kim yoʻqligiga amin boʻlgach, tezgina katta eshik oldiga keldi. Uni ochib, koʻchaga chiqdi. Qora pal'toli ikki kishi unga peshvoz kelardi. Ularning oʻtib ketishini poylab turdi. Sovuq uning koʻylak va shimlari orasiga kirib ketmoqda edi. Qorni ichida yengil titroq turganini his etdi. U darrov egildi-da, gazetani koʻchada ikki uy narida turgan mashina ostiga uloqtirdi. Tezda uyga kirdi, eshikni yopdi va isinib olgani biroz tik turdi.
Nafasini rostlagan boʻlsa-da, endi oʻzini qoʻlga olib, butunlay xotirjam holda u xabardagi qanday narsa uni hayajonga solganini aniqlashga qaror qildi: kecha kechqurun Berns Olbanida boʻlganmi, (holbuki Edis uni N'yu-Yorkda deb aytgandi), yoki bu sulloh uning oldiga poxol toʻshab ketganicha Palmerdan oldin chekka joylardagi bankirlar bilan suhbatlashganmi?
Atigi qirq daqiqa ichida u uchinchi marta zinadan koʻtarila boshladi, biroq bu gal qulogʻiga nonishtaga toʻplanganlarning gʻovur-gʻuvuri chalinmoqda edi. Aftidan, gazetadagi xabarni endi oilaviy boʻlib muhokama qilishadiganga oʻxshaydi. U yoʻl yarmida toʻxtadi. Gazetani gumdon qildi. Edis boshqa nusxasini topishga harakat qilmasa kerak. Bu tomondan koʻngli tinch. Ammo Bernsni nima qilish kerak?
Palmer yemak boʻlmaga kirdi va Jerrining sanchqi, pichoq va qoshiqlarni terib qoʻyayotganini koʻrdi.
— Hello, koʻrinishingiz xuddi qoʻlida burga oʻldirgan odamga oʻxshaydi.
Palmer im qoqib qoʻydi.
— Darvoqe, yaxshi yotib turdilaringmi? — dedi u.
Galstugini toʻgʻrilab, xonaga sudralgancha Vudi kirdi. U oʻz oʻrniga oʻtirdi-da, stakandagi sharbatni bir daf’adayoq shunday simirdiki, hatto entikib yubordi.
— Salom, ota, — dedi u birdan soʻng.
— Durustmisan? — Palmer ovozidan asabiylashganini sezdirmaslikka harakat qildi. Borib oʻz joyiga, oila boshligʻi oʻrniga oʻtirdi, ensasidan sal yuqorida miyasi loʻqillab ogʻriyotganini his qildi. U olovda toblangan non toʻgʻramiga qoʻl choʻzgan Vudidan koʻz olmay sharbatdan hoʻplay boshladi.
— Shoshma, — oʻgʻlini turtdi u. — Hali hamma kelgani yoʻq.
Vudi yelka qisib qoʻydi va stolga kelib oʻtirayotgan singlisiga ma’noli qaradi.
Palmer oʻziga qahva quydi-da, qahva choynagini Jerriga uzatdi.
— Oyingning piyolasiga quy.
— Uning piyolasi limmo-lim, — gʻudrandi qiz. — Sovib, icholmaydigan boʻlib yotibdi.
Palmer ustalik bilan quymoqni ulashdi. Yillar davomida ortdirgan tajribasi har bir bolasiga oʻziga qarab ulush berishni oʻrgatib qoʻygandi — katta boʻlaklar Vudiga, eng kichkinasi Tomga — ortiqcha oʻylashga hojat yoʻq.
— Edis?
Xotini bosh chayqadi.
— Faqat qahva ichaman.
Palmer bir lahza taraddudlandi. U aslida jiddiyroq ovqatlangisi ham yoʻq edi, ammo huzurbaxsh tundan keyin u odatda boʻkib ovqatlanar edi. Bugun ham shunday qilish kerak. U oʻziga choʻchqa goʻshtidan qoʻydi va to unisi ham, bunisi ham biroz sovushini kutib, qahvani oxirigacha ichib qoʻyishga harakat qildi. Ogʻriq endi butun manglayiga tarqalgan va asta boshining chap tomoniga oʻta boshlagan edi.
— Edis, — dedi Palmer, baribir asabiylashganini ovozida bildirmaslikka tirishib, — bu bolalardan birontasi “iltimos” yoki “rahmat” soʻzini biladimi?
— Iltimos, dadajon, yana ozgina quymoq berasizmi? — bir maromda bidirladi Vudi.
— Quymoq uchun rahmat, dadajon, — joʻr boʻldi Tom.
Jerri oʻy surgancha kavshanardi. Shu tariqa luqmani obdon yanchib, u ogʻzidagi borini yutib yubordi, odob bilan sharbatdan bir hoʻpladi-da, salfetkani labiga tekizdi.
— Men suyukli ota-onamning har ikkaloviga ham, — gap boshladi u, — chuqur minnatdorchilik izhor etaman, ayniqsa, menga mahorat bilan ovqat suzib bergan...
Tom kumush qahva choynagidagi oʻz aksini oʻychan tomosha qilardi. U ijirgʻanib yuqori labi chekkasini xiyol koʻtardi. Soʻng koʻzlarini qisdi-da, nigohini u yerdan uzdi.
— Tom, — dedi Palmer odatdagi otalarcha hukmfarmolik bilan, — ovqatingni ye.
Kenja oʻgʻil ovqat yeya boshladi, Palmer ham.
Quymoqning birinchi ulushi mazasi oʻrtacha edi. U nafis, yupqa quymoqni xush koʻrardi. Biroq bu tongda uning gʻovak namchilligi birdan Palmerning koʻnglini behuzur qilib yubordi. U Jerri tomonga oʻgirildi:
— Maktabda ishlar qalay?
— Oʻsha-oʻsha — bosh ogʻrigʻi.
Palmer hozirgina u kashf etgan chalgʻituvchi harakatni chuqurlashtirishga tayyorlanib, sanchqini qoʻydi. Farzandlar keksayganingda tayanch boʻlishlari kerak va boʻlganlar, oʻyladi u.

Ellik Uchinchi Bob
Oʻsha haftada juma kuni Linkol'nning tugʻilgan kuni bayram qilindi. Bunday bayram uik-endga toʻgʻri kelmaganda ishbilarmonlar doirasida seziladigan qariyb ilgʻab boʻlmas odatdagi tazyiq bank sohasida bilinmayotgan edi. Boshqa idoralar tazyiqqa bardosh berolmay, bugun ishlamasliklari mumkin edi, oʻyladi Palmer 8.45 da oʻz kabinetiga kirib kelar ekan, biroq banklar Linkol'nning tugʻilgan kunini oʻz bayramlari deb tan olmasdilar. Janubda uni bayram qilmaganlari bois shimoliy banklar agar janubiy shtatlardan N'yu-Yorkka qandaydir muxbirlik ishlari kelib turgan holda ochiq qolaverishlari kerak edi.
Garchand Palmer bankka yoʻl olganda “Tayms”ni mashinada oʻqib chiqqan boʻlsa-da, u gazetani oʻzi bilan kabinetiga olib kelgandi — Olbani xabarlarini yana bir karra koʻzdan oʻtkazmasa boʻlmasdi, Shtatning qonun chiqaruvchi muassasalari jon talvasasida bugungi tonggi qisqagina dastlabki sessiyani rejalashtirdilar, u senatorlar va qonun chiqaruvchi yigʻilish a’zolariga odatdagidan ancha uzoqroq uik-endga uylariga joʻnashlariga imkon berishi kerak edi. Kun tartibining bugungi tongga qoldirilgan ikki banddan bittasi, Palmer koʻrganidek, gʻayrioddiy qoʻshimchani — omonat banklari haqidagi qonun loyihasiga tuzatishlarni muhokama qilish uchun banklar qoʻmitasi majlisi edi. Bunday tuzatish kiritish gʻoyasi Bernsdan chiqqan boʻlib, u uni bir necha kun avval bayon qilgan edi. Hozir Palmer Bernsning fikrlari ish berishiga unchalik koʻzi yetmayotgandi, lekin tagidan qaraganda gʻoya yaxshiday koʻrinardi.
Omonat banklari birligini sindirib, Berns kiritilgan tuzatishga nisbatan har qanday moʻljalli muxolifni zaiflashtirishni tushunardi. Bordi-yu, tuzatish kiritilgudek boʻlsa, bu tijorat banki mustahkamligidan guvohlik beradi. Olbanida va umuman hayotda esa kuch guvohliklari boshga balodir.
Palmer yozuv stoli oldiga qaytdi va bugungi sanani ochib, taqvim varaqlarini ogʻdirdi. Varaqda nimadir tirnab oʻchirilgan edi. Bir daqiqa Palmer oʻzining shoshib yozgan xatini oʻqishga tirishib, yozuvga sinchiklab qaradi. U taxminan bunday edi: “2 hft sqlvlar yigʻil”. U satrni yanada diqqat bilan oʻrgandi va dastlabki ikki soʻz “Ikki hafta” degan qarorga keldi. Shunda u butun yozuvning ma’nosini tushundi: “YuBTK aksiyalarni saqlovchilarning yillik yigʻilishi ikki haftadan keyin boʻladi”. Oʻzini tekshirish uchun u taqvimni yana agʻdara ketdi va “juma” varagʻida, ikki haftadan keyin, “sqlv bld” degan yozuvni uchratdi.
Voqealar juda tez quyuqlashib borardi. Do Jons koʻrsatgichlari pastlashish tomon ketayotganini aniqlagan bir hafta ichida YuBTK aksiyalari yana bir band koʻtarilgan edi.
Umuman oʻlik, ma’yus bozorga qarshi oʻlaroq YuBTK aksiyalariga talab oshgandan oshmoqda edi. Palmerning maslahati bilan Berkxardt shu yil aksiyalarning yangi nodoʻst qoʻllarga oʻtib qolishini qisqartirishga harakat qilib, aksiyalar saqlovchilardan muddatdan oldin ovoz berishga odatdagi ishonchnomalarni soʻrab oldi, ammo bu eng koʻp deganda bir necha ming aksiyani harakatsizlantirib qoʻyish uchun umid tugʻdirishga imkon beruvchi “men doʻkonni yopayapman” qabilidagi nayrang edi. Ayni vaqtda agar Olbanidagi bernscha kuch sinashish muvaffaqiyatsizlikka uchragudek boʻlsa, bu hatto doʻstona kayfiyatdagi aksiya saqlovchilarga Berkxardtning omonat banklari yuzaga keltirgan vaziyatni nazorat qilishga qodir emasligini namoyish qiladi. Bunday holda Berkxardt YuBTK ustidan nazoratni qoʻlida ushlab tura oladigan aynan oʻshanday odam hisoblanarmikan?
Murakkab oʻyin, oʻyladi Palmer. Ochigʻini aytganda, u Jo Lumis tashkil qilgan qanotdagi hujumlarni muvofiqlashtirib oʻtirishni unchalik xushlamas edi. Har bir boʻgʻimda muvaffaqiyat qozonishga imkon beruvchi vaqt va kuch zaxirasini tanlab olish uchun favqulodda ustamonlik bilan tuzilgan ayyorona reja.
Palmer shunday fikrlaganicha telefon goʻshagini koʻtardi va Virjiniyaning ichki raqamlarini terdi.
— Boshing qalay? — deb soʻradi u salom-alik qilib oʻtirmay.
— Hmm. Xayrli... — uning erinchoq ovozi xirillab chiqdi.
— Yonimga qachon kira olasan?
— Shifokorlar kislorod yostiqchasi yordamida oʻzimga keltirishi bilan.
U goʻshakni joyiga ilib, oʻzicha kulimsirab qoʻydi. Ikkalasi ham oʻtgan kecha qattiq mast boʻlishgan edi. U nihoyat bugun ertalab kayfi tarqab, koʻngil¬sizliklardan qutulib, oʻziga keldi. Uyga oʻz vaqtida — kechki oʻn birda qaytganim yaxshi boʻldi, — degan xulosaga keldi u oʻzicha, — Edisda hech qanday shubha-gumon tugʻilmaydi.
Ana, ayol kabinet eshigini ochib — yopdi, xonaga pardalar orasidan qiya tushayotgan xira fevral quyoshidan qamashgan koʻzlarini yarim ochgancha ostonada bir necha lahza turib qoldi. Palmer uning xona boʻylab asta yurib kelayotgani, ish stolidan aylanib oʻtib, oʻziga yaqinlashayotganiga qarab turdi. Ayoldan kelayotgan bilinar-bilinmas, sigaret tutuni aralash atir hidi uning ta’sirchan tuygʻulariga boʻgʻiq qoʻngʻiroq ovozidek ta’sir qildi. Ayol engashib, uning yanogʻidan oʻpdi va lab boʻyogʻi yuqib qolmadimikin deya oʻpgan joyiga qarab qoʻydi, yana yozuv stolini aylanib oʻtib, qarshidagi stulga oʻtirdi. Ayol burnini jiyirdi.
— Marhamat qilib, bunchalik dimogʻdor boʻlmang, — dedi ayol.
— Mayli. Qanday boʻlishim kerak unda?
— Xudo haqqi, bunchalik chiroyli ham boʻlmang. Menga oʻxshab horgʻin boʻling.
— Mayli. Horgʻin boʻlaman. Toʻgʻri keladimi?
— Xuddi kattakon bankning vitse-prezidentiga oʻxshab toliqqan boʻling.
— Mening omadim yurishyapti.
— Meni nega chaqirdingiz? — xoʻrsindi ayol.
— Bu yer juda yorugʻ. Biz shafqatsiz odamlarmiz, hech narsadan tap tortmaymiz.
Va nihoyat u koʻzlarini ochdi.
— Siz nafaqat shafqatsizsiz. Bu tunda boʻlib oʻtgan narsalarni bajarishga meni qanday majbur qildingiz?
— Har qalay, qoʻlingizni qayirish yoʻli bilan emas.
— Men bayonnomaga avval va undan ham avval, hech qachon bunga oʻxshash narsaga qoʻl urmaganim haqidagi arizamni kiritishingizni xohlayman. Hech qachon.
— Qiziq, biroq taklif siz tomoningizdan tushgani esimda.
Ayol chuqur xoʻrsindi.
Siz meni oʻzingizga allaqachon ma’lum blgan narsani bilish uchun chaqirmagandirsiz?
— Men ana shu xatoni tuzatish haqida qayerdan tez ma’lumot olishimiz mumkinligini bilmoqchi edim Teletaypda birorta tanishingiz yoʻqmi?
— Bernsga qungʻiroq qilsak boʻlmaydimi?
— Men biladigan joylardan uni topib boʻlmaydi. Uni topib berishlarini iltimos qilishim kerak. Shundan keyingina u menga qungʻiroq qiladi. Doimiy aloqa qilish mumkin boʻlgan boshqa odam kerak.
— Men Olbaniga, matbuot xonasiga qoʻngʻiroq qilishim mumkin, — taklif qildi ayol.
— Nahotki shu yerda, shaharda hech kimimiz boʻlmasa? Men ularni reportaj tayyorlayotgan paytlarida bezovta qilishni istamayman.
— “Tayms”ga suqulib kira olganimizdaydi, Virjiniya, agar siz...
— Bubbi! — kimdir qattiq qichqirdi. — Bubbili!
Palmer oʻgirilib, ishxona ostonasida Virjiniyaga jilmayib qarab turgan koʻziga tanish odamni koʻrdi. Palmer uning boʻyi deyarli olti futga yaqinligini, faqat toʻlaligi uchun pakanaroq koʻrinishini payqadi. Kalta qirqilgan sochlari ostidagi oʻynoqi koʻzli yuzlari va doʻmboq iyaklari Palmerga tanish edi.
— Jonginam. — Virjiniya unga salom berdi. — Mening boshligʻim Vuds Palmer bilan ham salomlashib qoʻy. Bu — Kessler, “Star”ning jentl'men boʻlib ulgurmagan yagona fotoreportyori.
— Salom, Palmer! Haliyam keraksiz nemis raketachilarini yoʻldan urib yuribsizmi? Qanaqasidan kerak?
Palmer Kesslerning samimiy koʻzldariga qaradi. Bu koʻzlar “tanirmikin?” degandek hushyorlik bilan tikilib turardi.
— Siz?! — dedi Palmer. U qoʻllarini uzatdi. Xayolida qoʻllari qopqonga tushib, barmoqlari siqilib qolgandek boʻldi va aftini burishtirib, barmoqlarini tortib oldi. Kesslerning pastki labi oʻrtasida osilib turgan sigareta u gapirgan paytda sakrab, bejirim tikilgan kostyumiga quyuq kul sochardi.
— Qariya, baribir bema’nilik qildingiz. Siz ruslar qoʻlga tushirgan narsalarni oʻgʻirlashingiz kerak edi.
— Nima, u doim shunaqami? — soʻradi Palmer Virjiniyadan.
— Yoʻq. U hozir oʻzini yaxshi tutayapti.
— Toʻppa-toʻgʻri, — tasdiqladi Kessler. — Ayollar bor joyda oʻzimni tutishga majbur boʻlaman. — U Virjiniyaga zimdan qarab qoʻydi.
— Ayt-chi, azizim, fotoboʻlimingda teletayp bormi? Undan Olbani bilan aloqa qilsa boʻladimi?
Kessler bosh chayqadi.
— Assoshieyted Pressdan faqat moliyaviy hamda tijorat xabarlarini olamiz. Nimaydi? — Va qoʻshib qoʻydi: — Foyda chiqadigan biror narsa bormi?
— Bugun ertalab u yerda qonun loyihasiga tuzatish kiritish boʻyicha ovoz beriladi.
— Yana bank bema’niliklarimi? — toʻngʻilladi u. — Bubbi, men bu shahar haqida oʻn besh yildan beri fotoreportaj berib kelaman, lekin bankdan biror marta tayinli surat olganim yoʻk.
— Agar olganingda ham “Star”da bosib chiqarishmasdi, — dedi ayol.
U bosh irgʻadi va Palmerga oʻgirildi:
— Undan soʻrang. U sizga ayollar dumbasini suratga olish boʻyicha ustasi farangligimni aytib beradi. Eng asosiysi, oʻn besh yil ichida men “Star” orqali nozanin ayollarning belini suratga oldim. Bular orasida Gussi Morenning kalta tennis ishtonchasini kiyayotgan paytdagi surati zoʻr chiqdi. — U Palmerga qaradi. — Nima sababdan siz xodimingiz kuzatuvida xilvat joylarda daydib yuribsiz? — Odatda siz emas, reportyor oldingizga borishi kerak-ku.
— Biz sevgi tufayli bogʻlanganmiz — izoh berdi Virjiniya.
— Xudo qoʻllasin sizni, Palmer, — dedi qat’iyat bilan Kessler. — Bu qiz oliy toifali barlarda qadahga solib beriladigan oʻrtasi teshik bir boʻlak muzga oʻxshaydi. Shunday emasmi?
— Gapingizga qaraganda bir gal tilingiz kuyganga oʻxshaydi, — dedi Palmer.
— Bir gal? — Kessler kulib yubordi. — Azizam, sening ortingdan qanchadan-qancha tahririyatlarga yugurganimni unga aytib ber.
— Bunchalik past ketishning nima keragi bor? — javob berdi Virjiniya.
U ayolga bir soniya hirs bilan tikildi, keyin yelkasini qisdi:
— Bubbi, men seni teletayplar yoniga eltib qoʻyaman, lekin boshligʻing shu yerda qolishi kerak.
Palmer sun’iy och sariq-jigarrang charm qoplangan eski uzun oʻrindiqqa oʻtirdi. Atrofdagi taxta romlarga ilib quyilgan “Star”ning yangi sahifalarini koʻzdan kechirdi. Sigaretini oʻt oldirdi va uzoq vaqt kutishni moʻljallab, qulayroq oʻrnashib oldi. Biroq bir soniyadan keyin Kessler qabulxonadan oʻtayotib, unga “Siz haliyam shu yerdamisiz?” degan ma’noda soxta hayrat bilan tikildi. Tez yurib kelib, yoniga oʻtirdi.
Palmer xoʻmrayib, Virjiniyaga qaradi:
— Qiziq, bizning hamma sirlarimiz ham shunaqa keng yoyilganmi?
Kessler bosh chayqadi.
— Otaxon, hech kim menga deyarli hech narsani aytgani yoʻq. Shunchaki, men Mak Bernsni yaxshi bilaman. Endi esa sizni ham bilib oldim, — uning nigohi Palmerdan Virjiniyaga, Virjiniyadan yana Palmerga, keyin yana ayolga sirgʻaldi. — Qanday qilib u bunga erishadi? Chamasi, siz kaltafahm yigitga oʻxshaysiz. Qanday qilib barcha safsatalariga ishona qoldingiz?
Palmer dastlab boplab javob bermoqchi boʻldi. Ammo navbatdagi soniyada yaxshisi indamaslik kerak degan qarorga keldi va nihoyat, yengil tortib, oʻzini bosib olganini his qildi.
— Shunisi kulgiliki, — dedi u Kesslerga, — boshdanoq men unga ishonma¬gandim. U birinchi yurishini boshlashidan oldinroq ikki yoqlama oʻyin qilayotganini sezgandim. Men, hatto nima uchun bunday oʻyin qilayotganini ham bilaman.
Kesser Virjiniyaga oʻgirildi:
— Bubbi, boshligʻing qanaqa odam oʻzi? — dedi-yu, yana Palmerga qaradi: — Xoʻsh, gap nimada? Gipnozmi? Nima uchun shunday qilishiga yoʻl qoʻydingiz? Yo sizga baribirmi?
Palmer koʻzini qisdi. U oldingidek ehtiyotkorlikdan emas, asabiylashmaslik uchun biroz jim qoldi.
— Menga toʻgʻrisini ayting, — dedi u vaqtdan yutishga urinib. — N'yu-Yorkdagi gazetalardan birontasi Mak Bernsni qullab-quvvatlaydimi?
— Kimga haq toʻlayotgan boʻlsa — oʻshalar.
Palmer Virjiniyaga oʻgirildi.
— Bu ham hammaga ma’lum.
Ayol bosh irgʻadi:
— Siz bunaqangi quruq gaplar ogʻizdan-ogʻizga qanchalik tez oʻtishini tasavvur ham qilolmaysiz.
— Bu nimasi? — Palmer yana sergaklandi. — Birortasi?... — U tutilib qoldi va lablarini yaladi. — Bu hamisha jamoatchilik boʻyicha aloqalar boʻlimida qullaniladimi?
Kutilmaganda Kesser masxaromuz jilmaydi, shu asnoda sigaretidagi bir dunyo kul toʻgʻri ogʻziga toʻkildi.
Uzoq tuyulgan bir necha soniya davomida fotoreportyor Palmerga qarab turdi, keyin:
— Otaxon, siz meni juda ajablantiryapsiz. Aks holda, Bernsga oʻxshash itdan tugʻilganlar oʻziga kerakli narsalarni chop ettirish uchun jurnalistlarni qanday ishontiradi?
Palmer sekin bosh irgʻadi. Shlyapasini kiyib, Virjiniyaga qaradi:
— Idoraga qaytib boramiz. Men Olbaniyaga qoʻngʻiroq qilishim kerak.
Ular Oltinchi aven'yuni kesib oʻtib, oldinga qarab shiddat bilan yelib borishmoqda edi.
— Vuds, — chuqur tin oldi ayol. — Qayoqqa shoshyapsiz?
U qadamini sekinlatdi.
— Uning fikricha, — vazmin ovozda dedi Palmer, — men goʻyo bichilgan odamman. Esingdami? “Boshligʻing qanaqa odam oʻzi?” degani. Bu gapni qanday ohangda soʻraganini eslaysanmi?
— Albatta, lekin u sen haqingda bunaqa narsani nazarda tutgani yoʻq...
— Men nimani nazarda tutganini yaxshi bilaman.
— Sen yoʻq narsaga yopishib olding, Vuds. Senga yoʻq narsa bor boʻlib tuyulyapti.
— Shunday boʻlishiyam mumkin. — U bir soniyaga jim qoldi. Keyin xoʻrsindi. — Sen ham menga oʻxshab his qilishingni unutmabman, albatta. Bu yillar davomida sen taqdir irodasiga koʻra — oʻz ixtiyoring bilan Berkxardtning qoʻliga tushish uchun mening otamga oʻxshagan ota qoʻl ostida boʻlganing yoʻq. Menga eng alam qiladigan joyi shunda. Kessler buni osongina ilgʻab oldi.
— Tasodifan, — dedi ayol.
— Qanday boʻlganda ham u aniq va qattiq zarba berdi.
— Sen boʻlsang bir narsa chaqib olgandek sakrab, telefon goʻshagini oldingda Makni boʻshatib yubording. Men esam, bankirlar oʻta sabr-toqatli boʻlishadi, har qanday ishni shoshilmay bajarishadi deb oʻylagandim.
— Nima uchun Makning jilovini qoʻyib yuborganimni birdan anglab qoldim. Bilasanmi, uning ishlari uchun ham mas’ulligimni his qilmaganman.
Palmer uni chorraha tomon boshladi va ular Beshinchi aven'yuni kesib oʻtdilar. Ular endi chorraha burchagida turishar, Virjiniya u qaysi tomonga boshlashini kutar, Palmer esa bir joyda turib qolganlarini anglamasdi.
— Berkxardt uni yollagandi. Yoʻlbarsning dumidan ushlab olganini sezib qolib, qoʻrqib ketdi-yu, unga qarshi vahshiy hayvon sifatida meni yolladi. Men oʻzimni asosiy xususiyatlarimni anglab yetganimdan keyin Berkxardt qachonlardir otam meni hayratga solgani kabi hayratlantira boshladi. Menimcha, ayni shu asnoda Bernsning ikki yoqlama oʻyinini kuzatib, yashirincha quvonch his qildim. Kessler haq. Menga, aslida farqi yoʻq edi.
— Hozir-chi?
— Hozir nimagadir bunga shaxsiy ishimdek munosabatda boʻla boshladim. Meni toʻgʻri tushunmasalar, toqat qilolmayman. Bu nafsoniyatimga tegadi. Ayniqsa, Makiavelliga oʻxshagan livanlik pastkash Bernslar qadrimga yetmagani nafsoniyatimga tegadi.
— Laqma fotomuxbirning tasodifiy fikrlari koʻzingni ochganiga ishongim kelmaydi, — dedi ayol.
— Biroq, aynan ana shunday boʻldi.
— Yoʻq, hecham bunday emas, — ayol qovogʻini solib, yoʻlak chetidan yurib ketdi va oʻtib ketayotgan taksini toʻxtatdi. — Oʻtir.
— Mashina gavjum yoʻl harakati oralab shimoli-sharq yoʻnalishi boʻylab, Bernsning uyi tomonga asta yurib ketdi.
— Aslida seni zanjirdagi itdek tutib turgan bema’ni halol oʻyinga ishtiyoqing tufayli Bernsga yana bir imkon berishga qaror qilding. Shuning uchun sen uning tuzatish toʻgʻrisida yolgʻon safsatasiga laqqa tushding.
— Qanday bema’nilik!
— Toʻgʻri aytasan, lekin sen aynan shunday qilding. Sen allaqachon oʻzing bilgan narsani tan olishni xohlamading. Odamlarning halolligi haqidagi xasga oʻxshagan sodda tasavvurga mahkam yopishib olding.
— Hm.
— Sen oʻjarlik bilan hech qaysi odam Mak Bernsga oʻxshab makkor boʻla olmaydi deb oʻylading. Lekin men senga aytyapman, Vuds, bu shaharda Mak Bernslar toʻlib yotibdi. Dunyoda ham. Va nihoyat, hozir sen buni tushunib yetding. Jahling chiqayotganiga sabab shu.
— Men biroz tinchlandim, — u kulimsiraganicha, ayolning qoʻlini ushladi.
— Koʻchada oʻzingni juda gʻalati tutding, — uning qoʻlini olib jilmaydi Virjiniya. — Yoʻlbarsning dumidan tutib turganing haqida gapirding.
— Bu kulgilimi?
— Fojia aralash kulgi. Vuds, sen Tammani siyosat bozorlari changalzor¬laridagi yoʻlbarsning dumidan ushlab turibsan. Bunday yoʻlbarsdan qisqagina telefon qoʻngʻirogʻi vositasida qutulib keta olmaysan.
— Berns ishdan boʻshadi. U buni yaxshi tushunadi.
— Demak, azizam, sen yoʻlbarslarning nimaga qodirligini bilmas ekansan.

Ellik Toʻrtinchi Bob
Kunduz soat birda qish quyoshining qiya nurlari Berns joylashgan mehmonxonadagi qalin oq gilamga tushdi. Quyosh gilamning Virjiniya yotgan joydagi qordek oppoq tuklarini qizdirdi va unda goʻyo akslanib, xonani nurga toʻldirib yubordi. Koʻzlari biroz qamashgan Palmer oʻrnidan turib, bar yoniga bordi. Uning yalangʻoch badani quyosh haroratini tuya boshladi. U ilgari sira ham quyoshning yorqin jilosidan jismonan lazzatlanmagandi. Quyosh nuri tanasidagi har bir tomir, har bir hujayraga kirib borayotganga oʻxshardi. Jismoniy lazzat unga shunchalik hayratlanarli kuch va tiniqlik baxsh etdiki, goʻyo qaytadan tugʻilganday boʻldi. U ikkita stakanga ozginadan viski quydi va ikkalasini ham Virjiniyaga olib keldi.
— Muzi yoʻq-ku? — ayol unga qarab mingʻirladi.
— Erindim.
Qoʻllarini yoyganicha chalqancha yotgan ayol oʻta yengil harakat bilan yonboshiga agʻdarildi-yu, Palmerning oyogʻidan qattiq tishlab oldi. U seskanib ketdi. Viski ayolning koʻksiga sachradi.
— Sovuq ekan! — chiyilladi ayol. — Sen kimsan — aytaymi? Qari xotinbozsan!
U stakanni biroz qiyshaytirdi. Ayolning qorniga yana bir necha tomchi viski tomdi.
— Yaramas, — mingʻirladi ayol. — Zoʻr viskini bekorga isrof qilyapsan.
U ayolning yoniga tiz choʻkdi.
— Kel, viskini bekorga isrof qilmaylik.
Eshikka solingan kalit ovozini ikkalasi barobar eshitishdi.
Palmer oʻrnidan turdi. Uni ham zudlik bilan turgʻizdi. Ular yotoqxona eshigiga otilishdi. “Kiyimini olishga ulgurdi”, e’tibor berdi Palmer. Va dahlizga qarab, eshik qiya ochilayotganini koʻrdi. Yotoqxona eshigiga nazar tashladi. Yopiq. Shoshilmasdan bar yoniga borib, stakanlarni qoʻydi. Ayol divanda buyumlaridan birini qoldirganini koʻrdi. Gilamda viskidan qolgan kichkina dogʻni ham payqadi. Va yana dahlizga qaradi.
— Azizim, sen bankir sifatida yomon joylashmagansan.
Bernsning ingichka pastki lablari yasama hayrat bilan qiyshaydi. U ortidan eshikni yopdi. Eshik temirga oʻxshab qattiq taraqlab yopildi.
Palmer Bernsning yoʻl chamadonini kiraverishga quyganini koʻrdi. U oʻsha yerda yotgan konvertlarga koʻz tashladi. Keyin yana jilmaygancha Palmerga oʻgirildi.
— Nega kiyinmayapsan? Ustingga biror narsa tashlab olmaysanmi?
Palmer bar yoniga bordi. Undagi stakandan birini olib, shoshilmasdan ichdi. Keyin:
— Shaharga qanday qilib shunchalik tez qaytding? — deb soʻradi qiziqish bilan.
— Mogavk aviayoʻnalishidagi samolyotlardan biri bilan N'yu-Yorkkacha. Vertolyotda Gʻarbiy oʻttizinchi koʻchagacha. Bu yogʻiga taksida. Ikki soatda.
— Gʻaroyib zamonda yashaymiz — Palmer stakanni boʻshatdi. — Viski ichasanmi?
Asta-sekin yurib, mehmonxonani koʻzdan kechirayotgan Bernsga oʻgirildi. Uning bugʻdoyrang sochlari quyosh nurida yaltirab turardi. U divanga engashib, qora siynabandni oldi va oʻlchami hamda firma belgisini koʻzdan kechira boshladi.
— Oʻttiz olti daraja, — mingʻirladi u. — Ya’ni toʻla. — Uning serharakat ogʻzida “men hamma bilan totuv yashayman” deganga oʻxshash, xayrixohona tabassum zuhur boʻldi. U Palmerga qaradi: — Vudi, bolajonim, qaddi-qomatingni qanday saqlashingga endi tushuna boshlayapman. Bir gramm ham ortiqcha yogʻ yoʻq, toʻgʻrimi?
Palmer shu yerda, divan ustida yotgan kalta ishtonini olib, kiydi.
— U chiqib ketishi uchun oshxonaga kirib turolmaysanmi?
— Men uni koʻrmagan boʻlsam ham, Jinni deb taxmin qilsam boʻladimi?
— Birinchi raund, — Palmer maykasini kiya boshladi. — Shunday ekan, men unga siynabandini beraman.
— Qimirla. Buni, hm, madad berish deyiladi.
— Ha. — Palmer yotoqxona eshigini taqillatdi. Eshik qiya ochildi . U siynabandni uzatdi.
— U sen borligingni biladi, — dedi u.
— Tushunarli. — Ayol eshikni yopdi.
— Chamasi, uning jahli chiqdi, — xushmuomalalik bilan soʻz qistirdi Berns. — Biroq u kimga jahl qilyapti?
Palmer divanga oʻtirib, shoshilmay paypoqlarini kiydi, kamarini taqdi.
Yotoqxona eshigi ochildi. Virjiniya ikkala erkakning orasidan oʻtib, deraza yoniga bordi. Quyosh nuriga yoʻgʻrilganicha, upadonini oldi. Yuziga sinchiklab qarab, lablarini boʻyadi. Soʻng erkaklarga oʻgirildi:
— Salom, Mak!
— Juda zoʻr, — Berns bosh irgʻadi. — Vaqtni hisobga olmaganimga afsusdaman.
Ayol qoshlarini chimirdi:
— Shundaymi? Oʻzini bosishga urinib, chuqur xoʻrsindi. — Mayli, idorada ishim bor. Janoblar, koʻrishguncha.

Ellik Beshinchi Bob
— Toʻgʻrisini aytganda, sira ham borgim kelmayapti, — dedi Edis pardoz stolidagi koʻzgu qarshisida oʻtirib, yuziga bir tekisda upa surarkan. Uning yuzidagi mayda ajinlar chaplashgan pardozi ostida bilinmay qoldi.
Shu kunning oʻzida ikkinchi marta soqolini qirtishlagan Palmer hammomdan chiqdi. U soqoli har kuni olinmasa ham koʻzga tashlanmasligini bilsa ham oʻta silliq koʻrinish istagida yana bir marta soqol olishga mayl bildirdi.
— Bu, hatto qiziq tuyuladi, — uning gapini quvvatladi Palmer. — U yerda bizdan boshqa oʻta mashhur odamlar ham boʻladi. Zoʻr taomlarga boy dasturxon ham...
— Agar yahudiylarning taomlarini yoqtirsang, — labini boʻyayotgan Edis yarim ovozda javob berdi.
— Istehzo qilayapsanmi?
Edis xoʻrsindi.
— Yahudiylarga yaxshi munosabatda boʻlgan holda ularning taomlarini yoqtirmaslik mumkin. Ovqatlar hamisha keragidan ortiq qaynatilgan boʻladi, ziravorlar yetishmaydi. Anchagina doʻstlarim yahudiy taomlariga toqat qilolmaydi.
Palmer uni masxara qildi. Niyati Edisning kayfiyatini koʻtarish edi.
— Bu gaplaring Berns aytib bergan hazilni yodimga tushirdi.
Edis qoshlarini chimirdi:
— Ikkovlaring hazil gaplar bilan vaqt oʻtkazarkansizlarda?
— Bruklinda xitoy restorani ochildi, — shoshilib gapida davom etdi Palmer. — Birinchi xoʻrandayoq taomnomani qoʻliga olib, “Avf eting, sizlarda baqlajondan tayyorlangan pissa, losana, manicotti, parmigianlar bor ekan! Sizlar bularni xitoy taomlari deb atayapsizlarmi? — deb soʻrabdi. Unga javoban ofitsiant yelkasini qisib: — Nima qilaylik, yahudiylar hududidamiz-da, — degan ekan.
Edis koʻzlarini boʻyashga oʻtdi.
— Bu hazil, — dedi u bor e’tiborini koʻzini boʻyashga qaratib, past, oʻzinikiga oʻxshamagan ovozda, — faqat N'yu-Yorkliklar uchun kulgili. Agar mening kayfiyatimni koʻtarmoqchi boʻlsang, ovora boʻlasan.
— Jin ursin, sening yaxshi kayfiyatingni menga nima keragi bor? — zaharxanda qildi u. — Sen qanday boʻlsang, shundayligingcha menga yoqasan.
Dasturxon oʻta toʻkis boʻlgani bois mehmonlar “Plaza”ga oqshom soat yetti yarimga taklif qilingan edilar. Shunga qaramay, soat toʻqqizda kelgan Palmerlar zalning yarmi boʻshab qolganini koʻrishdi. Xizmatkorlar chaqqonlik bilan taomli taqsimchalarni qoʻya boshladilar. Palmer maxsus kiyim kiygan eshik ogʻasiga bosma harflarda yozilgan taklifnomani uzatdi. U nimyashil rangdagi qalin qogʻozga qarab, past, lekin shirali ovozda ularning ism-sharifini e’lon qildi:
— Kichik Vuds Palmer janoblari, xonimlari bilan!
Eshikdan nariroqda turgan bir nechta odam shu zahoti suhbatlarini toʻxtatib, kulib qaraganicha er-xotin Palmer bilan salomlashishdi. Goʻyo buyruq beril¬gandek, yetti kishidan iborat jaz musiqachilari shoʻx kuy boshlab yubordilar.
Guruhdan yoqimtoy yuzli erkak ajralib chiqdi. Palmer u bilan Olbanida atigi bir marta uchrashgan boʻlsa ham u haqda anchagina gaplar eshitgandi. Shtat gubernatorining yordamchisi boʻlgan bu odamning tipratikan shaklida oldirilgan siyrak sochlari tepasidagi xaddan tashqari toza va yaltiroq tepakali aniq koʻrinib turardi. Asli kasbi muhandis boʻlgani uchun siyosatga kelguncha u bir necha yil mahalliy kollejda oʻqituvchilik qilgandi. Hozir ham unda professorlik nutqi bor, deb oʻyladi Palmer. Gubernator yordamchisining koʻzlari Berkxardtnikiga oʻxshagan moviy edi. Koʻzlari tepasidagi koʻndalang chiziqli peshonasi, Palmerning xayolida, quvnoq surbetlik belgisi boʻlib tuyuldi.
— Vuds, — dedi u bir maromdagi vazmin ovoz bilan, — kelganingiz juda ham yaxshi boʻldi.
— Gubernator, bu — mening rafiqam Edis.
— Juda ham xursandman, Palmer xonim. Sizga rafiqam Say-meni tanishtirishga ruxsat eting. Azizim, “Yunayted benk”dan er-xotin Palmerlar. Kichkinagina ayolning yuzlarida goʻyo qizini turmushga uzatayotgan onanikidek sarosimali tabassum paydo boʻldi.
— Salom, Adler xonim, — dedi Edis. — Siz uchun, albatta, bu katta voqea. Qanchadan-qancha tashvish.
Adler xonim nozik yelkalarini qisdi — mehmonning gapida qandaydir ma’noda ochiqdan-ochiq kamsitish ohangi bor edi. — Mening turmushga chiqaradigan qizim koʻp emas, axir, — dedi u va yonida turgan qiz tomon oʻgirildi. — Mana kelin. Mim, janob Palmer va Palmer xonim bilan tanish. Mana bu — qizim Miranda, bunisi esa-kuyov.
Kelinning koʻrinishidan nikoh yoshiga yetgan deb boʻlmasdi. Palmer unga qarab jilmaydi va bunga javoban kelin boʻlmishning gʻalati, horgʻin kulimsiraganini koʻrdi. U Adlerni qulidan epchillik bilan tutib, mehmonlarni bu guruhdan nari olib ketdi.
— Qariganda koʻrgan farzandim, — dedi u past ovozda.
— Nechta farzandingiz bor? — soʻradi Palmer.
Ular bar tomon yoʻnaldilar.
— Ikkita oʻgʻlim, ularning ham ikkitadan oʻgʻillari bor. Mim hali kollejda oʻqiydi. U akalaridan ancha kichik.
— Demak, Miranda Pirosperoning qizi. Siz, esa sehrgar ekansiz-da?
Bu luqmani yutib yuborayotgandek, Adlerning ogʻzi biroz qiyshaydi.
— Keksa sehrgar sizga shampan vinosini taklif qiladi, — dedi u bufetchiga im qoqib.
— Mening qizim oʻn bir yoshda, — ikkita stakanni olayotgan Palmer gapini davom ettirdi. — Oʻgʻillarimning biri katta, ikkinchisi kichkina.
— Qizingizning toʻyi kuni, mening doʻstim, — Adler unga muloyim boqdi. — Bankir boʻlgan kuningizga mingdan-ming rahmat aytasiz. — U xonaga koʻz yugurtirdi. Edis yonida endigina kelgan mehmonlar turardi. — Tushunmadim, mening jamgʻarma bankida bir necha dollar pulim qolishi uchun nega u sevgani bilan qochib keta qolmadi ekan?
Palmer kulib yubordi:
— Siz, omonatchi sifatida jamgʻarma banklarini alohida ajratish boʻyicha qonun loyihalari bilan juda qiziqsangiz kerak?
— Bugungi qabul sharofati bilan meni qiziqtiradigan pulning oʻzi qolgani yoʻq, — Adler ma’yus kulimsinadi. — Men borib, mehmonlar bilan salomlashay. Oʻzingizni oʻz uyingizda yurgandek biling, — u eshik tomon yoʻl oldi. Palmer Edisning yoniga borib, unga shampan vinosi uzatdi. Ular yosh kelin-kuyov sharafiga qadah koʻtarishdi.
— Baxt tilayman! — dedi Edis.
Qizning yonoqlari oʻta oq, koʻzlari ostida koʻkimtir soyalar paydo boʻlgandi. U bosh irgʻadi:
— Rahmat, Palmer xonim.
Yangi kelganlar tanishtirilayotganda Palmer va xotini nari ketishdi.
— Qara-ya, — dedi Edis hayratlanib, u shunchalik hayajonlanayaptiki, rangida qon qolmapti. Shunday boʻlsa ham familiyamizni eslab qolipti.
— Siyosat arbobning qizi bunaqa narsalarni unutmaydi.
— Azizim, bu odamlar haqida menga biroz gapirib ber.
— Adlermi? U ajoyib inson. U oʻta halol odam sifatida obroʻ qozongan. Balki, shundaydir ham. Hozir esa toʻy xarajatidan tamoman dovdirab qolibdi.
— Mak Berns shu yerdami? Negadir uni koʻrmayapman.
— Mak kechroq keladi, — bashorat qildi Palmer. — Ajoyib ayol davrasida u. Bu — firma belgisi. Hov ana, ismi nimaydi, ha, Qoʻshma shtatlar senatori.
— U qayerdan?
— Yo qishloqdan, yo markazdan. Anigʻi esimda yoʻq. U bilan suhbatlashib turgan ayol gubernatorning rafiqasi. Bundan koʻrinadiki, janob oliylari ham shu yerda-yu, kim bilandir siyosat haqida fikrlashyapti, shekilli.
— Hozirgina kirib kelgan juft kimlar?
— Voy xudoyim, Edis, sen merimizni kimligini bilishing kerak-ku?
— Ularning yonidagi bahaybat erkak-chi? Yuzi gʻalati ekan. Uni hatto aqlli deb atash mumkin.
— U Viktor Kalxeyn. Azizam, senga u haqda gapirgandim.
— Kattakon Vik. Gʻaroyib.
— U bilan tanishishni xohlaysanmi?
— Yoʻq, qoʻyaqol...
— Oh, anavilarni qara.
Palmer uning nigohi qadalgan tomonga qarab, yetmish yoshlardagi erkak va ayol shoʻx kuyga raqs tusha boshlaganini koʻrdi. Palmer avvaliga ularning harakatlaridagi nuqsonni ilgʻay olmadi. Ular musiqaga mos ohangda harakat qilayotgan boʻlsalar-da, harakatlarida qandaydir gʻayritabiiy holatlar bor edi.
— Ular bundan tuzukroq raqs tusha olmasa kerak, — dedi Edis past ovozda. Keyin: — Umuman, birontasi ulardan oʻzib keta olarmikin? — dedi va qoʻshib qoʻydi: — Ana, Berkxardtlar ham kelishdi.
Palmer ular uy egalari bilan tezgina salomlashib, oʻzlariga shampan vinosi quyishganini, keyin gubernatorning yordamchisi bilan qadah urishtirib, tanishlarini izlab, atrofga alanglashganini kuzatib turdi. Berkxardtning koʻzi darhol Palmerlarga tushdi va xotinini yetaklab ularning yoniga keldi.
— Xayrli oqshom, Edis, Vudi.
Ikkala juftlik bir-biridan hol-ahvol soʻrab ulgurmaslaridan Berkxardt Palmerning tirsagidan ushlab, uni nari tortdi. Shu tarzda ular suhbatlashayotgan yana bir guruhga aylandilar.
— Bugun qayoqqa yoʻqolding, jin urgur? — soʻradi u.
— Berns bilan birga edim.
— Olbanidami?
— Shu yerda. U kunduz soat birlarda kelib, qayta-qayta kechirim soʻradi.
— Grekka hech qachon ishonma, — Berkxardt chuqur-chuqur nafas oldi, biroq shunda ham tinchlanmadi. — Oʻzingni oqlash uchun nima deya olasan?
— Faqat bir odim ilgarilaganimizu, Bernsni oʻz ishonchimizga olganimizni...
— Sendan aynan mana shunday ahmoqona gaplarni kutgandim, — dedi Berkxardt iloji boricha Palmerning qulogʻiga yaqinlashib, ovozida ochiq zaharxanda sezilib turardi. — Sen qanday chora koʻrmoqchisan? Yo shu yerda, arzon shampan vinosini ichib turaverasanmi?
— Siz nima, “Bolinger” oldingizmi? — Palmer katta ochilgan koʻzlarini boshligʻiga qadadi.
— Quloq sol, oʻgʻil bola, — Berkxardtning ovozi Palmerning naq qulogʻining ichida yangrab, miya qopqogʻini koʻtarib yuborganday tuyuldi. — Bu xaromi bizni chuv tushirib ketdi, — ma’lum qildi Berkxardt. — Ularga rahbarlik qilishni senga topshirgandim. Haligacha tushuna olmayman: sen ahmoqmisan yo aldoqchimisan? Ikkovidan qay birisan?
— Siz nima deb oʻylaysiz?
Berkxardt oʻzini bir qadam nariga olib, qahrli moviy koʻzlarini Palmerga qadadi.
— Senga ovsarlik yarashadi.
— Bunday emasligimni yaxshi bilasiz, — Palmer imkon qadar hazil ohangida gapirishga urindi. Men sizni bir oydan oldinroq ogohlantirgandim. Siz ahamiyat bermadingiz.
— Meni uning tuzatish haqidagi gʻoyalari ishlab chiqilishi haqida ogohlantirganlaring yoʻq. Yo bu sening ham gʻoyangmidi?
— Uning gʻoyasi edi. Men tashviqot qilgandim. Sizdan boshqa birorta koʻrsatma olmaganim uchun, sizning odamingizni — Bernsni qoʻllayverdim.
Berkxardtning koʻzlari qisilib ketdi.
— Senga umuman nafas olgin deb buyruq bermasam, nima boʻlardi, Vudi? Koʻkarib, oʻlib qolasanmi?
Palmer doʻstona jilmaydi.
— Yolgʻiz yoʻlboshchining odatdagi kasali, Leyn. Agar hokimiyatni topshirishga oʻzingizni majburlay olganingizda bu boshi berk koʻchaga kirib qolmagan boʻlardingiz. Biroq hozir ancha kech boʻldi deb qoʻrqaman.
— Ana shu-da, jin ursin, — gʻijindi Berkxardt.
— Umid qilamanki, siz haqsiz.
— Men boshidan nima qilishim kerak boʻlsa, ana shundan boshlamoqchiman. Kichik qora chamadonni yap-yangi “koʻki” bilan toʻldiraman, Olbaniga borib, ayyorlik bilan menga nima sotib olishga intilgan boʻlsalaringiz, oʻshalarning hammasini sotib olaman. Ayyorlikning bas qilinglar! Naqd pul bilan toʻlash vaqti keldi.
— Suhbat mavzusini oʻzgartirish vaqti ham yetti, — javob berdi Palmer. — Biz tomonga Madigal kelayapti.
Ular barobariga oʻzlari tomon kelayotgan ellik besh yoshlardagi yigit — gavdali erkakka qarashdi. U “Merrey xil” jamgʻarma bankining rahbarlaridan biri Jim Madigal edi. Endilikda zal juda tez toʻlib borayotgani uchun Madigal qiyinchilik bilan yoʻl ochib, ular tomon yaqinlashardi. U ogʻzini katta ochib, jilmaydi.
— Sizlarning bu yerdaliklaringni bilmagan edim, — dedi Madigal ularning qoʻlini qisib. — Men gubernator bilan laqillashib, agar kelgan boʻlsalaring, sizlar ham unga hurmatlaringni bildirasizlar-da, deb oʻylabman.
— Keyinroq, — shangʻilladi Berkxardt. — Jin urgur, Jim, koʻrinishing muncha besoʻnaqay? Semirayapsanmi?
Madigal yanayam quvnoq jilmayib, Berkxardtning tekis qorniga shapatiladi.
— Qari Temir Qorin. Siz qachon iste’foga chiqib, hayotdan lazzat olasiz?
— Qachon siz, gadoylarga oʻxshab boʻsh qutilarni silkitishni qoʻyib, yangi boʻlinmalar ochishni soʻrashdan toʻxtaganlaringdan keyin.
Palmer Madigalning jilmayishiga jilmayish bilan javob berib, bu guruhdan ajralish uchun ularga yonlamasiga turib oldi. U Edis va Berkxardt xonim bilan suhbatlashishim kerak degan bahonada erkaklardan nari ketdi. Muruvvati buralgan qoʻgʻirchoqqa oʻxshagan ikkala qariya endi boshqa musiqaga raqs tushishardi. Ularga bir nechta yoshroq juftlar qoʻshilishgan. Raqslardan ilhomlangan musiqachilar tun boʻyi musiqa chalmoqchiga oʻxshardilar. Palmer koʻp sonli mehmonlarni ehtiyotkorlik bilan oralab borar ekan, ular gapirayotgan gaplarning uzuq-yuluq boʻlaklarini eshitib, anglash uchun bor diqqatini jamladi.
— ... Buning oʻrniga jinday viski ichasizmi?
Palmer oʻgirilib, bu savol bilan oʻziga murojaat qilayotgan Vik Kalxeynni koʻrdi.
— Siz viski ichasizmi, Vik?
— Shampan vinosi oyoqdan oladi.
Palmer bosh irgʻadi:
— Sizga oʻxshagan ishbilarmon odamning oyogʻidan oladigan narsa boʻlishi mumkinligini oʻylamagan ekanman.
Kalxeyn asta jilmayib, qornini ichiga tortganicha, daroz qaddini rostladi.
— Mak aytdiki, siz uni tushib qolgan ogʻir ahvoldan chiqarib olar ekansiz. Bu ham oyoqdan oladigan ish.
Palmer qadahlarni koʻtarganicha, odamlar orasidan asta-sekin Edis tomonga surila boshladi.
— ... faqat keyingi oyda tamom boʻladi, qulogʻigacha qarzga botgan. Ijaraga berishdan oldin anchagina qismini naqd toʻlashga toʻgʻri keladi.
— Hozir ijara bahosi qancha? U shunaqanggi qiyin ahvoldaki, men...
— “T-Berd” havoni tozalovchi moslama va shinam bari bilan. Men dedimki...
— aksiyalarni toʻrt yarimdan maydalatibdi...
—... ahmoq, gʻirt ahmoq...
— Ma, ol azizam, — Palmer qadahdagi vinoni Edisga uzatdi. — Berkxardt xonim qani?
— Shu atrofda. Men... bilan shunday maza qilib suhbatlashdimki.
— ... qirq uchta kredit bileti, ulardan birortasi ham boʻlmaydi...
— Unday boʻlsa, men vinosini ichib qoʻyaman, — dedi Palmer.
— Viskidan keyin-a?
— Bu bugungi oqshomda men ichadigan oxirgi ichimlik boʻladi, — ta’kidladi Palmer.
— Nima boʻlganda ham bu seni oxirgi marta barning oldiga borib, qaytishing boʻladi. Ilgari hech shunchalik tala-toʻp boʻlganini koʻrganmisan? Bu odamlar...
Kimdir kattakon nogʻoraga urilib ketdi. Urib chalinadigan lappaklar jarangladi. Musiqachilar oʻtirgan joydan dahshatli gumburlash eshitildi. Hamma birdan musiqachilar tomonga oʻgirildi. Zalga toʻliq jimlik choʻkdi. Ayni shu paytda eshik tomonda harakat boshlandi. Palmer oʻsha yoqqa qarab, zalga kirib kelayotgan Mak Bernsga koʻzi tushdi. Uning yonida qizil ipak koʻylak kiygan Virjiniya Kleri kelardi. U Makni qoʻltiqlab olgandi.
— Nimani nazarda tutganingni tushuna olmayapman, — dedi Edis shivirlab. — Oʻz vaqtida kelish. Uning yonidagi pakana kim?
— Pakana?
— Boshqa tuzukroq nom topa olmadim. U oʻzidan pastroq boʻlgani uchun uni olganmi?
— U mening reklama boʻlimidagi xodim.
— Haligi... sening nutqlaringni yozadigan...
— Odatda yozardi.
— Shunaqalar ham bankda ishlasa... — Edis yangi kelayotganlar kelin va uning akasi bilan qanday soʻrashayotganiga qarab turdi. — Zamon oʻzgaryapti.
— Shunda u bunaqa qiyofada boʻlmaydi, — izoh berdi Palmer.
— Anavi Kler xonimmi? — soʻradi Edis.
Berns bilan Virjiniya ularni koʻrmagan boʻlishsa ham Palmer turgan tomonga surilib kelishardi.
— Kleri. Virjiniya Kleri. Ilgari “Tayms” bilan “Star”da ishlagan.
— Ikkovidayam-a? Nahot shunday yoshgina ayol... — Edis jim qoldi. — Darvoqe, u unchalik yosh emas, toʻgʻrimi?
— Kechirasan, nima deding?
— Uzoqdan u judayam yosh koʻringandi.
— Bilmadim.
— Qirq yoshdan oshgan, — dedi Edis. — Chamasi, u biz tomonga kelyapti.
— Berns bilan apoq-chapoq boʻlaverma, men u bilan achchiqlashib qolganman.
— Kleri xonimga qanday munosabatdasan?
— Oʻziga hamroh tanlashini qiziqish bilan kuzatib boraman.
— U xohlaganini tanlab olavermaydimi?
— U aynan Bernsni tanlagani sal gʻalatiroq.
— Balki don olishib yurishishar? — ular yaqinlashgan sayin gumonlarini tinmay aytar edi Edis.
— Xudoyim-ey, aloqalari yoʻq! — xitob qildi Palmer.
— Shundayligiga ishonasanmi?
— Ishonmayman, — Palmer boʻshashdi. — Bu shunchaki, ishonib boʻlmaydigan gap.
Shu payt Virjiniya uni koʻrdi. Uning qoʻllari Bernsning tirsagiga yopishdi.
— Men yanayam ishonib boʻlmaydigan narsalarni koʻrdim, — sekingina dedi Edis.
Shu payt Berns ham ularni koʻrdi va maftunkorona hayrat bilan Virjiniyani ularning oldiga yetaklab keldi.
— Vudi... va mening sevimli mallaginam. Qalaysiz, azizam? — u Edisga murojaat qildi. Uning javobini kutmasdanoq: — Edis, Palmer, Virjiniya Kleri, bizning ishongan xodimimiz — jamoatchilik bilan aloqa qilish boʻyicha mutaxassis.
Edis bir soniyaga ikkilanib turgach, qoʻlini uzatdi.
— Siz haqingizda hamma narsani bilaman deya olmayman, — Virjiniyaga murojaat qildi u. — Biroq siz oʻsha... Vudi uchun nutqlar yozib beradigan daho boʻlsangiz kerak.
Virjiniya uning qoʻlini qisdi.
— Odatda, yozar edim, — dedi u sekingina.
— Kechirasiz?
— Odatda yozar edim, — qattiqroq takrorladi Virjiniya. — Endi bu lavozimdan ozod qilishgan.
— Vuds oʻzidan aqlliroq odamlarni unchalik yoqtirmaydi.
— Bundaylarni kim yoqtiradi? — Yumshoqqina qilib soʻradi Berns.
— O, bu gapingiz siz bilan juda apoq-chapoq boʻlmasligim kerakligini yodimga tushirdi, janob Berns. Mening erim siz bilan achchiqlashib qolibdi. Nima gap oʻtdi? — soʻradi Edis.
— Nima gapligini aytgani yoʻq demoqchimisiz? — Hamon doʻstona jilmayib soʻradi Berns. Uning oʻtkir burni Palmer tomonga oʻgirildi.
— ... shartnoma deyarli mening qoʻlimda edi, dedi menga, — Palmerning yonginasidan qandaydir erkakning ovozi keldi.
— Unga qizigʻi boʻlmasa kerak deb oʻyladim, — Bernsning gapiga javob berdi Palmer.
— Aksincha. Men hamisha qiziqaman.
Virjiniya Bernsga yanayam yopishibroq olib, qoʻllariga shapatiladi va:
— Sen menga nisbatan sabrliroqsan, — deb qoʻydi.
— Agar siz bu ikki erkak bilan ishlasangiz, sizning sabr-toqatingiz hammanikidan koʻproq ekan derdim, — Edis gap qoʻshdi. U jim boʻlib qoldi, keyin atrofga alangladi.
— Shampan vinosi yoʻqmi?
— Hozir men topib kelaman, — Berns uchovini qoldirib, bir zumda nari ketdi.
Palmer oʻzi va ikki ayol anchadan buyon jim turishganini anglab qoldi. U shoshilib, angladi.
— Chamasi, Mak unchalik uzoqqa ketmagan shekilli, — gap boshladi u. — Anavi, u bilan gaplashayotgan ikki kishi kim ekan?
Virjiniya u koʻrsatgan tomonga qaradi.
— Qishloqdan kelgan respublikachilar.
— Mak demokratlardan boshqa birov bilan gaplashishiga shubha qilardim, — dedi Edis.
— Hamma oʻzi xohlagani bilan gaplashadi, — javob berdi Virjiniya. — Bu — siyosatning asosiy qoidasi. Suhbatlashish, doʻstona munosabatda boʻlish. Aloqa yoʻllarini ochiq tutish.
— Ajoyib qoida, oʻychanlik bilan dedi Edis. — Nafaqat siyosatda.
— Biz, chamasi, bu qoidani quvvatlay olmaymiz shekilli, — Edis gapini davom ettirdi. — Aytingchi, Kleri xonim, bu bankda anchadan buyon ishlayapsizmi?
— Yoʻq... deyarli ikki yildan buyon, — Virjiniya Palmerga nazar tashladi. — Nahotki shuncha koʻp vaqtdan buyon ishlayotgan boʻlsam?
— Mening oʻzim ham yaqinda keldim-ku? Darrov ikki yil boʻptimi-a?
Virjiniya biroz jim boʻlib qoldi. Keyin: — Darvoqe, shunday. Sezmabman ham, ikki yil boʻlibdi, — deb qoʻydi.
Yana gap qovushmadi. Palmer koʻzlari bilan Bernsni qidirdi va u shtatning sobiq gubernatori bilan suhbatlashayotganini koʻrdi.
— Umid qilamanki, judayam ichkilaring kelmayotgandir, — dedi Palmer. — Mak yana toʻxtab qoldi.
— Sen uni tutib kela qolmaysanmi? Biz seni kutib turamiz.
— Men...
— Boraqol, azizim. Biz Kleri xonim bilan suhbatlashish uchun mavzu topa olamiz.
— Uning bir necha daqiqadan keyin qaytishiga ishonaman...
— Qara, uni endi senator gapga solayapti, — ayol uning qoʻliga boʻsh qadahini tutqazdi. — Biz yo shu yerda boʻlamiz yoki... — u atrofiga nazar tashladi. — Yoki birinchi stolning yonida boʻlamiz.
Palmer Virjiniyaning koʻzlariga qaradi va unda qandaydir alohida ma’no angladi.
— Men hoziroq qaytaman. — u qornida koʻnglini agʻdarar darajada ogʻriq sezib, nari ketdi.
U Bernsni bar yonida, Vik Kalxeyn bilan qizgʻin suhbatlashayotgan joydan topdi.
— Mak, — Palmer unga murojaat qildi, — katta rahmat!
Berns ung sekingina, surbetlarcha jilmayib, oʻgirildi.
— Vudi, bolaginam, jin ursin ular nima haqda gaplashisharkin? Xotinning oʻta sezgir-a, shunday emasmi?
Palmer uch qadah shampan vinosi buyurdi.
— Virjiniyani birga kelishga qanday koʻndirding?
— Shaxsan yoqimtoyligim bilan, sen uchun bu ishda balogardon boʻlayotganimni unutmagin.
Palmerning oʻzi vino va qadahlarni olmoqchi boʻldi-yu, biroz oʻylab, bufetchiga buyurdi:
— Manavi qadahlar va shampanli shishani ofitsiantingiz oʻng tomondagi birinchi stolchaga olib borsin. — U Bernsga yana bir qarab, nari ketdi.
Zalda odamlar shunchalik koʻp ediki, ayrimlar boʻsh joy topish ilinjida eshik yonida tik turishardi. Palmer ularning orasida sabr-toqat bilan kutib turgan ikkita erkakni — qaysidir kichikroq davlatning Birlashgan millatlardagi vakilini tanib qoldi. U ushbu olomon orasidan amallab ular tomon yoʻl ochib bora boshladi...
— Erim bilan ishlash qiyin emasmi? — kutilmaganda soʻradi Edis.
— Endi... men unday demasdim...
— Siz u haqda nima deya olasiz?
Virjiniya indamadi.
— Unga boʻysunuvchi xodim va rahbarining xotini bilan suhbatlashayotgan ayol sifatida u haqda... menimcha, hech narsa demasdim...
— O, — Edis yoqimli jilmaydi va oʻgirilib, Palmerni koʻrdi. — Ana, uning oʻzi ham. Lekin vinosiz. Nima boʻldi, azizim?
— Vino keltirishni ofitsiantga topshirgandim.
U kichkinagina javohirlar bilan bezatilgan soatchasiga qaradi.
— U ulgurmaydi. Soat oʻn boʻldi.
— Umumun, men ketmoqchiman, — Edis Palmerga qaradi. — Menimcha, sen qolishing kerak.
— Shunday shekilli.
— Yaxshi, — Edis oʻrnidan turdi.
— Mashinagacha kuzatib qoʻyaman, — Palmer uning qoʻlidan ushladi. — Bu tiqilinchda menga yaqinroq yur.
— Koʻrishguncha, Kleri xonim, siz bilan tanishganimdan oʻta xursandman.
— Rahmat, Palmer xonim. Men ham juda xursandman.
Edis unga bir lahza tikilib qoldi.
— Menimcha, — xayolchanlik bilan dedi u, — ikkovlaring ham juda yaxshi oʻynadilaring...

Ellik Oltinchi Bob
Palmer deyarli yarim soatcha qolib ketdi. Taksi chaqirishga bir necha daqiqa vaqti ketdi. Biroq Edisni mashinaga oʻtqazib, unga xayrli tun tilagandan keyin ham darhol zalga qaytgani yoʻq. Aksincha, “Plaza”ning keng sharqiy zinalarida turib, muzdek havodan shunday toʻyib simirdiki, koʻzlaridan yosh chiqib ketdi. U toʻxtab, yelkalarini toʻgʻriladi, aftini burishtirib, oʻz aksiga tikilib qoldi-yu, darhol chehrasi oʻzgardi: yoʻlak xizmatchisi uni kuzatib turardi.
Palmer oʻqraygan nigohini xizmatkorga tikdi, u darhol yerga qaradi. Palmer boshini chayqab, ortiga qaytdi va tantana boʻlayotgan zal yonidagi kichkinagina xonaga kirib oʻtirdi. Zaldagi tartibsiz shov-shuvlar yaqqol eshitilib turardi.
Uning koʻz oldida oʻt chaqnadi. Palmer boshini koʻtarib, yoqilgan gugurt choʻpini uzatib turgan ofitsiantni koʻrdi va sigaretani tutatdi.
— Rahmat.
— Marhamat, janob. Vino istaysizmi?
Palmer ogʻrinibgina chimirildi.
— Muz solingan viski olib keling.
— Xoʻp boʻladi, janob, muz solinganidan...
Palmer kerishdi. Edis uning oʻynashi borligini, u — Virjiniyaligini bilishi mumkinmi? Agar u hamma narsani tushungan boʻlsa, qanday chora qoʻllashi mumkin? Dalil qidirarmikin? Bu ishda Bernsning rolini va uning qoʻlidagi ma’lumot haqida bilguncha, qancha vaqt oʻtarkin?
Viski olib kelishdi. U ofitsiantga minnatdorchilik bildirib, viskining xoʻplab icha boshladi. Muzdek nordon ichimlik aqlini tiniqlashtirgandek boʻldi.
Yoʻq, dedi u oʻziga oʻzi, Edis nimanidir gumon qilishi mumkin, lekin aniq bir gap bilmaydi. Biroq YuBTKni kuzata borib, Jet-Texni qoʻlga olishda qatnashganini bilsa, shunday boʻlishi tayin, u eriga juda kuchli taziyq oʻtkazilganini anglaydi.
Bir soat, uzogʻi bilan ikki soatda u Bernsga javob berishi kerak. Palmer stakanni koʻtarganicha, zalning eshigi yoniga bordi. Raqs maydoni atrofiga qoʻyilgan stollarni odamlar oʻrab olgan, ular ishtaha bilan taomlarni tushirib, idishlarni boʻshatishardi. Zalda bir necha juft raqs tushardi. Ularning orasida allaqachon musiqa ohangini anglamay, oʻzicha raqs tushayotgan, oʻyinni boshlab bergan qariyalar ham bor edi.
Palmer hayrat bilan nima uchun Bernsga javob berishni paysalga solayapman, deb oʻyladi. Bu javob qanday boʻlishi ikkoviga ham ma’lum, axir.
Palmer qishloqdan kelgan, tijorat banki zanjirining qudratli halqalaridan biri boʻlgan bir tadbirkor bankirni kuzata boshladi. U bruklinlik demokrat kongresschi va “Merrey Xill”dagi Jim Madigalga yaqinda boʻlib oʻtgan qandaydir uzundan uzoq voqeani kuyib-pishib gapirayotgandi. Ular Palmerdan bir necha qadam narida turishar, koʻrinishdan goʻyo qadrdon aka-ukalarga oʻxshar edilar. Gap tugagach, tadbirkor boʻsh likopchalarni olib, yana taom toʻldirgani ketdi...
— ... Yarim kechaga yaqin mening uyimga oʻtgin, — Berns Palmerning qulogʻiga shivirladi.
Palmer koʻzini pirpiratib, soʻradi:
— Borishim shartmi?
— Albatta borishingiz zarur.
— Men shu yerdayoq senga javob berishim mumkin.
— Biroq men senga bu yerda koʻrsatma bera olmayman, shunday emasmi?
Palmer “koʻrsatma” nima boʻlishini oʻylab, indamadi.
— Virjiniya koʻrinmaydimi?
— Shu atrofda. Xohlasang, topib beraman.
Palmer bosh chayqadi:
— Oʻzim topib olaman.
— Albatta, azizim, — Berns doʻstona kulganicha nari ketdi.
Palmer qoʻlidagi viskini simirganicha, qizil ipak koʻylakni qidirib, devor boʻylab siljiy boshladi.
Goʻyo oxiri yoʻqdek tuyulgan musiqa ovozi birdan toʻxtadi-yu, boshqa, ohistarogʻi boshlandi. Palmer zalning narigi chekkasida, bufetning yonida qizil koʻylakni koʻrdi.
U notanish erkak bilan suhbatlashib turgan Virjiniya tomonga yoʻl oldi. Suhbatdoshlar stol atrofida aylanib, likoplarini turli taomlar bilan toʻldirgancha, chamasi, jiddiy bir narsa haqida gaplashishardi. Palmer yelkasiga turtgach, Virjiniya unga oʻgirildi.
— Janob P...! — uning ovozida biroz keskinlik bor edi. — Men siz uyingizga ketdingiz deb oʻylabman. — Sid Beron — jamgʻarma banklarining jamoatchilik bilan aloqasi boʻyicha daho bilan tanishing.
Palmer erkakning qulini qisdi:
— Bugun xalq kuyi chalinmoqda, Kleri xonim. Sizni taklif etishga ruxsat bering.
Virjiniya chala toʻldirilgan likopchani biroz yuqori koʻtardi.
— Umuman men... ovqatlanmoqchi edim...
Palmer uning qoʻlidan likopchani olib, stolga qoʻydi va Virjiniyani raqs maydoniga yetakladi. Ular bir maromdagi, vazmin kuy ohangiga moslab, aylana boshladilar.
— U senga nima dedi?
Virjiniya bosh chayqadi:
— Arziydigan gaplar emas, — u Palmerning koʻzlariga sinchkov tikildi. — Mazang boʻlmayaptimi?
— Seningcha, oʻzimni yaxshi his qilishim kerakmi?
— Ha. Gaping toʻgʻri.
— Buning ustiga, yarim kechada Berns bilan uchrashib, unga oʻz qarorimni bildirishim kerak. U esa menga qandaydir yoʻl-yoʻriqlar bermoqchi.
— U seni rozi boʻladi deb taxmin qilayaptimi?
— Eng yomon ishni qilishi uchun unga imkoniyat berdim deb oʻylayman, — Palmer bu gaplarni ayolning qulogʻiga aytish uchun uni oʻziga tortdi. — Men hamma narsadan: ishdan boʻshab, oilamdan ajralganimdan keyin, boshqa biror joyda koʻngildagidek yashashimga yetadigan pul bilan qolganimdan soʻng qanday boʻlishimni tasavvur qilib koʻrdim.
— Birorta serquyosh oroldami?
— Shunga oʻxshashroq, — tan oldi u. — Sen bilan birga.
— Ajoyib gʻoya. Ishonchsiz, amalga oshmaydigan...
— Koʻpchilik ajoyib gʻoyalar hamisha ana shunday boʻladi. — Ular bir qancha vaqt musiqaga moslab jimgina aylandilar. — Nega shunday? — Nihoyat soʻradi Palmer. — Nega bu gʻoya ishonchsiz?
— Uzoq tushuntirishga vaqt sarflamasdan, loʻnda qilib aytib qoʻya qolay: chunki sen hech qachon bunday qila olmaysan...
Musiqa ovozi tindi. Ular raqs maydoni oʻrtasida harakatsiz turib qoldilar. Orkestr yana kuy boshladi. Palmer bu musiqaga qachondir Virjiniya bilan raqs tushganini esladi.
— Esingdami?
— Jim boʻl, — oʻynayotgan Virjiniya uning pinjiga tiqildi. — Vuds, nihoyat u gap boshladi. — Sen Berkxardtning oʻrniga oʻtsang, nimasi yomon? Sen, axir, eng yuqori malakaga egasan-ku? Bu sen YuBTK uchun amalga oshirmoqchi boʻlib yurgan rejalaringni bajarish uchun imkoniyat emasmi?
— “Men bilan boʻl va sirayam qoʻrqma”, — Palmer takrorladi. U biroz chayqalib ketdi va oyoqlari oʻziga unchalik boʻysunmayotganini payqadi.
— Vuds!
Ayol toʻxtadi. Palmer jim boʻldi.
— Davom etaver, — dedi Palmer hissiz ovozda.
— Shaxsan men uchun hech narsa yoʻq, azizam, — u Bernsga taqlid qilib, jilmaydi. Yo shaxsiy biror narsa bormi?
Virjiniya oʻgirilib, raqs maydonidan chiqib ketdi.

Ellik Yettinchi Bob
Palmer ellik toʻqqizinchi koʻcha boʻylab sharq tomonga ketayotganini angladi. U bu joylarga qanday kelib qolganini eslay olmasdi. Aprel oyining boshlari boʻlsa ham izgʻirin shamol kiyimlarni teshib oʻtayotgandek. U hatto Palmerning qalin pal'tosidan ham oʻtib, badaniga igna sanchyapti. Palmer Medison-avenyudan oʻtayotib, oʻyinchoqlar doʻkonining oynasi yonida turib qoldi. U vitrinaga qoʻyilgan “Sten” firmasi ishlab chiqqan kichkina miltiq nusxasini, “Bofors”ning oʻyinchoq zenit zambaragini, Tompsonlarning pulemyotini, yarim avtomat “M—1” miltigʻini, Lyugerning oxirgi modelini, Shmeysserning toʻpponcha — avtomatini va boshqa oʻyinchoq qurollarni erinmasdan tomosha qildi.
U qaddini rostlab, shamolga qarshi, sharqiy yoʻnalish boʻylab yurib ketdi.
Albatta, deya mulohaza qilardi u Park-avenyuni kesib oʻtarkan, Virjiniya mutlaqo haq. Uning uchun tanlashga hech qanaqa imkon yoʻq edi. Har qanday imkoniyat ham unga maqbul boʻlaveradi. Biroq nima uchun Virjiniya mutlaqo haq boʻlishi kerak? Nima uchun, soʻradi u oʻzidan, nohaq boʻlishi mumkin emas?
Palmer “Nedik” qahvaxonasining eshigini ochib, baland oʻrindiqlardan biriga oʻtirdi.
— Qora qahva.
Barning egasi qandaydir tushunarsiz ovozda javob berdi.
Barmen va qahvaxonadagi yagona xoʻranda muloyim jilmayishdi. Palmer qahvani olib, barmoqlarini isitish uchun idishni mahkam ushladi. Keyin achchiq ichimlikni icha boshladi.
— ... eski tanish ayolimizni bir soatcha avval koʻrdim, — barmen boyagi xoʻrandaga hikoya qila boshladi.
— Seni yoningga qahva ichgani kirgandir-da...
Palmer ularning quvnoq suhbatlarini tinglaganicha, qahvasini ichib boʻlib, peshtaxtaga oʻn sent qoʻydi. Keyin oʻrnidan turib, koʻchaga chiqdi. Yuzlariga shamol urildi. Biroq ichilgan qaynoqqina qahva ta’sirida shamol yumshab qolgandek tuyuldi. U biroz tepalikka ketgan yoʻl bilan sharq tomonga yurib, Satton Pleysga yetgach, janubga burildi.
Mana senga shahar, deb oʻyladi u, odamlarni qara-ya. Sovuqqon, johil odamlar.
U Ellik yettinchi koʻchaga yetgach toʻxtadi va muvozanatini saqlash uchun svetoforga tirmashdi. Qahva ichganiga qaramay, boshi hamon aylanardi. Kutilmaganda uzoqdan sirena ovozi eshitildi. Uning ovozi kuchaya boshladi, keyin asta tindi.
Shuyam shaharmi-ya. Asabiy shahar.
Palmer gavdasini amallab tik tutganicha, yoʻlda davom etdi.
Bernsning xonadoni boʻm-boʻsh edi. Palmer ichkari kirib, salgina turtinganicha, xonalarni aylanib chiqdi. Keyin eshikni yopib, pal'tosini yechdi va deraza qanotlarini ochib yubordi. Xonaga muzdek havo yopirildi.
U divanga oʻtirib, oyogʻini siqib turgan tuflisini yecha boshladi. Paypoqchan mehmonxonani aylanib, radiola yoniga bordi. Birorta qurilma bormikin degan oʻyda uning ichlarini paypaslab koʻrdi. Eshik qulfida Bernsning kaliti aylanganda u hech narsa bilmagandek, boʻsh xonadagi divanda kulimsirab oʻtirardi. Yuzlariga urilayotgan sovuq havo tufayli u ancha oʻziga kelib qolgandi.
— Salom! Mana senga kutilmagan sovgʻa, azizim, — dedi Berns.
Palmer erinibgina boshini koʻtarib, Virjiniyani koʻrdi.
Palmer ulardan yuz oʻgirdi. Bor kuchini yigʻib, yana miyasida charx ura boshlagan ovozlarni toʻxtatishga urindi. U Bernsning jilmayishini koʻrish uchun ayni vaqtida oʻgirildi.
— Kulayapsizmi, janob? — soʻradi Palmer.
— Tinchlan, Vudi. Oʻzingni qulga ol. Menga faqat sening soʻzing kerak. Agar bu senga shunchalik qattiq ta’sir qilsa, men seni majburlamayman. Men faqat... hmm, sen nima deb atarding... soʻzsiz hamkorlik, xolos. Boshqacha qilib aytganda, voqealar oʻz yoʻli bilan rivojlanishiga halaqit berma. YuBTKga prezident boʻlishga rozi boʻl. Bu shunchalik qiyinmi?
— Sizlar, haqiqatan ham juda topishibsizlar, — dedi Palmer. — Kleri xonim ham bu gapni xuddi shu tarzda ifoda etgan edi.
— Agar u ham aqlli gaplar ayta boshlagan boʻlsa, hech narsa qoʻshimcha qilolmayman, — e’tiroz bildirdi Berns.
— Sening qaynoq lablaringda hamon oʻsha tabassum, — Palmer Berns tomon bir qadam yurdi. Xonaning chap tomoni biroz koʻtarilib, yana joyiga tushdi.
— Xoʻp, mayli, Vudi, kel, qoʻl olishamiz, doʻstginam!
— Nima, men kulgilimanmi? — qiziqdi Palmer. U endi Bernsdan atigi yarim qadamcha berida turardi. U hatto Berns sepgan los'onning hidini ham sezdi.
— Hech kim hech narsa degani yoʻq...
— Men gapiryapman, — dedi Palmer. — Aks holda sen jilmaymasding.
Berns u tomon yurib, qoʻlini uzutdi:
— Vudi, oʻzingni tut, kel qulingni ber.
Palmer Bernsning qimmatbaho toʻgʻnogʻichi sovuq yaltiraganini payqadi. U Makning murdaning rangidek oppoq yuzlarini koʻzdan kechirdi, keyin Virjiniyaga qiyshayib qaradi. Ayol unga qarab, qandaydir noxushlikni sezdi va sal nariroqqa surildi. Ehtiyotkorlik bilan goh Bernsga, goh Palmerga tikildi.
— Vuds, — gap boshladi ayol, — nima uchun sen...
— Nima uchun hamma mening ismimni aytib gap boshlaydi? — soʻradi Palmer.
— Vudi, — gap qoʻshdi Berns, — tinchlan, qariya. Kel, yana doʻst boʻlamiz.
— Sen bilanmi? — Palmer oʻzining baland chiqqan ovozidan aftini burishtirdi. Uning savoli deyarli qichqiriq boʻlib yangradi. U chuqur xoʻrsinib, ich-ichidan titroq his qildi. — Sen bilan, iflos fitnachi bilan-a? — ... boshdanoq sendan latta sifatida foydalandi...
— ... bu qizni shirin luqma sifatida tiqishtirdi...
Palmer anglab boʻlmaydigan nimalarnidir aytib gʻoʻldirayotganini payqadi.
— Oʻchiringlar! — oʻshqirdi u. Qulogʻiga eshitilayotgan ovozlar tindi. — Mak Berns! Sasigan ariqdagi achigan miya. Oʻz kasbining arzandasi va faxri. Oxirgi bosqichdagi ruhiy kasal. Qoʻshmachilar qiroli. Xoinlik ritsari. — U chap qoʻlini choʻzib, barmoqlari bilan Bernsning koʻksiga nuqdi.
U oʻzini chetga olib, goʻyo himoyalanmoqchi boʻlgandek, qoʻlini koʻtardi.
— Yoʻq! — Palmer qichqirib yubordi. Vaqt goʻyo keskin toʻxtab qoldi. Chamasi, Bernsning qoʻllari musht boʻlib tugila boshladi.
Palmer oʻng qoʻli taranglashayotganini payqadi. Tirsaklari orqaga surildi. Keyin qoʻli tepaga koʻtarildi, mushaklari taranglashdi. Oʻng qoʻli oldinda aylandi. Tanasi ham qoʻli bilan birga harakat qildi. Bernsning koʻzlari kattardi. Uning oʻtkir iyagi va qulogʻi oʻrtasiga musht tushdi.
Palmer barmoqlari tekkan joydagi suyaklarning qisirlaganini eshitdi. U Bernsning koʻkimtir oq yuzini koʻrdi. Keyin u koʻzdan yoʻqoldi...
Palmer pastga qaradi. Berns oppoq gilamda chuvalchangdek buralib yotardi. Uning kipriklari biroz pirpirab, keyin qimirlamay qoldi.
Ogʻzining chetidan quyuq qizil qon oqib, avval iyagiga, keyin gilamga tusha boshladi.
Palmer oʻzini orqaga oldi. Xonadagi muhit goʻyo ikkiga boʻlinib ketdi. Unga havo yetishmay qoldi. Qiynalib nafas ola boshladi.
Va nihoyat u oʻpkasidagi jazava toʻxtaganini va ogʻzi qurib, qandaydir, achchiq ta’m bilan toʻlganini payqadi. Oʻng qoʻlining barmoqlari karaxt boʻlib qolgandi.
U quloq soldi. Xonada jimlik hukmron. Hatto xayolidagi ovozlar ham tinchib qoldi. U Virjiniyaga qaradi. Uning koʻzlari shunday katta tuyuldiki, goʻyo Palmerning aksi bu koʻzlarga singib ketdi.
Palmer Bernsning yoniga choʻkkalagancha, qoʻlini boʻyni ostiga tiqib, gilamdan koʻtardi. Gilamda doira yasalgan qon yap-yangi qizil boʻyoqqa oʻxshardi. U Bernsning boʻyni terlab ketganini sezdi. Barmoqlari ostidagi tomir sezilar-sezilmas urib turibdi. U oʻrnidan turib, xonani yana bir marta koʻzdan kechirdi.
Uning nigohi bir necha marta Virjiniyaning yuzlariga tushdi. U koʻzlarini Bernsdan olib, Palmerga qaradi.
— Unga hech narsa qilmadimi? Ayolning ovozi qumga sanchilgan belkurak tovushiga oʻxshab chiqdi.
Palmer bosh irgʻadi.
Virjiniya uning yoniga keldi. Oʻng qoʻlini koʻtarib, barmoqlarini koʻzdan kechirdi. Palmerning barmoqlari hamon titrardi.
— Barmoqlaring qalay? — soʻradi Virjiniya.
U boshini chayqadi.
— Karaxt boʻlib qoldi.
— Qimirlatishga harakat qil. — U harakat qildi. Barmoqlari qattiq ogʻridi, lekin bu ogʻriqqa chidasa boʻlardi. Lekin titroq kuchaydi.
— Sinmagan shekilli, — dedi Virjiniya. — Ichishga biror narsa beraman.
Palmer avvaliga rad etdi, keyin stakanni chap qoʻli bilan oldi. Viskiga biroz diqqat bilan qarab turib, keyin bir necha marta xoʻpladi. Biroq bundan ham tinchlanmadi. Stakanni stol qirrasiga quymoqchi boʻlgandi, eplay olmadi. Stakan gilamga tik tushib, ichidagi suyuqlikning bir tomchisi ham toʻkilmadi.
Bu gʻayritabiiy holat Palmerni hayratda qoldirdi. Axir, idishdagi suyuqlik toʻkilishi kerak-ku, shunday emasmi? U tirsaklarini tizzalariga tiraganicha, egilib goʻyo butun tanasini chayqatayotgan ichki titroqni bosishga urindi.
— Sen oʻzingni jagʻi singan odamday tuta olasanmi? — soʻradi Virjiniya. — Ichishga tobing qalay?
— Mening jagʻim singan, — tan oldi Berns. U koʻp yillar til oʻrganganini unutib, oʻz shevasida, qattiq iztirob ichida gapirdi. — Ularning shahar tashqarisidagi birinchi toifali klublaridan, faqat oqlarga atalgan mehmonxonalaridan, kurortlari, maktablari, yahudiylar va katoliklar uchun cheklangan kollejlaridan, la’nati ijara bitimlaridan, tushlik qilinadigan va qimor oʻynaladigan klublardan koʻnglim ayniydi.
— Gapimni eshit, — Berns davom etdi. — Sen qanchalik aqilli qiz boʻlmagin, hali bularni bilib olishing kerak. Vik meni tentak, deb hisoblaydi. U haliyam biz bilan birga biror ish qilishim mumkin, deb oʻylaydi. Bekorlarni aytipti. Bizni hurmat qilishga, bizga boʻysunishga majbur qiladigan bitta vosita bor, xolos. Bu — etigimiz bilan basharasiga tepish! — U kutilmaganda baqirib yubordi. — Va, singilginam, bunga juda oz vaqt qoldi, agar sen....
— Mak, Mak, Mak! — Virjiniya uning yelkasiga qulini quyib, orqaga, divan suyangʻichiga itardi. — Iltimos, jim boʻl.
Berns shu zahoti oʻrnidan sakrab turib, ehtiyotkorlik bilan jagʻini paypasladi.
— Agar sen N'yu-Yorkdagi bizga tegishli narsalar bir tunda ixtiyorimizga oʻtib qolgan deb oʻylasang, tentak boʻlasan, — u Virjiniyaga murojaat qildi. — Biz ularni qonimiz bilan qoʻlga kiritganmiz. Har bir qarichini. Bizni bir-birimizga — ital'yanlarni irlandlarga, yahudiylarni negrlarga, puerto-rikoliklarga gijgijlamagan, deb oʻylamagin. Biroq biz endi uni qoʻlga kiritdik. — Palmer Berns qoʻlini yuqori koʻtarib, musht qilganini koʻrdi.
— Biz uni qulga oldik. Protestantlar bu shaharni unda yashovchi odamlardan qaytarib olisholmaydi. Vestchestrdagi olmish minglik uy-joylari, Ferfilddagi ajoyib dala hovlilari, Shimoliy qirgʻoqdagi shunga oʻxshash qimmatbaho qoʻrgʻonlarini ham qaytarib olisholmaydi. Biz oʻzimizning xususiy shahrimizga egalik qilamiz, azizginam. Shuningdek, boshqa bir qancha shaharlarga ham egalik qilamiz. Chikagodagi istagan polyakdan soʻra. San-Fransisko portidagi istagan michmandan soʻra. Jin ursin, Kaliforniyada esa biz bankka ham egalik qilamiz. — Berns goʻyo endi koʻrgandek, Palmerga qiyo boqdi. — Xello, Palmer, — dedi u, — yutqizganlarga salom.
Bir soniyaga Palmer unga indamay qarab turdi. Keyin kulib yubordi. Biroq kulgisi darhol soʻndi, chunki vaziyat kuladigan darajada emasdi. Palmer oʻng qoʻli kaftini pastga qaratib oldinga choʻzdi:
— Xayl Berns!
Yaqindagina boʻlib oʻtgan voqeadan oppoq oqarib ketgan Bernsning yuzi boʻgʻriqib, qip-qizarib ketdi. U oʻrnidan turishga intildi, lekin yana divanga yiqildi. Basharasini tirishtirgancha, peshonasini ushladi.
— Yaramas, — ingradi u.
Palmer oshxonaga chiqdi. Sochiq topib, unga toʻrt boʻlak muzparchasini oʻradi va Bernsning yoniga qaytdi.
— Ogʻriyotgan joyingga qoʻy, — dedi uni Bernsga uzatib. — Urib yuborganimdan afsusdaman. Koʻp yillardan buyon birinchi marta oʻzimni boshqarolmay qoldim.
— Eshityapsanmi? — soʻradi Berns Virjiniyaga murojaat qilib. U muzli sochiqni peshonasiga qoʻyib, aftini burishtirdi. — U aynan nimadan afsuslana¬yotganini eshityapsanmi? Oʻzini la’nati protestantchasiga boshqara olmay qolganidan afsusda. Oʻzi aslida kimligini bizga bildirib qoʻyganidan afsusda.
— Sening jagʻing tuzalgandan keyin ham uning qoʻli anchagacha zirqirab yuradi, — dedi Virjiniya. — Tinchlanib, hamma narsani unutishga harakat qilsang-chi?
Bernsning aft-angori oʻzgardi.
— Basharamdagi gʻurraning kattaligi... — uning koʻzlari olaydi. — Basharam koʻkarib yotibdi. — U inqillagancha muzli sochiqni boʻyniga surdi.
— Shunchaki, kayfiyatimni koʻtarish uchun, — qoʻshilib qoʻydi Palmer, — qara-chi, tishlaring butunmikan? Ogʻzingdan qonkelgandi.
— Qani? Qani?
Palmer gilamni koʻrsatdi.
— Tilingni tekizib koʻr.
Berns shoshilib yutindi. U tili bilan tishlarini tekshirib koʻrayotganini Palmer sezib turardi.
— Bugungi tunni hech qachon unutmaysan, — dedi Berns jagʻini silab. — Sen bu shaharda adoyi tamom odamsan. Endi sen bilan birga ish qilishga, agar tiz choʻkib, botinkamni yalasang ham, rozi boʻlmayman.
— Mak, iltimos, — oʻtindi Virjiniya. — Oʻzingni qoʻlga ol.
Berns burnini tortdi.
— Men oʻzimni qoʻlga olganman. — U oʻrnidan turib, keksalarga oʻxshab imillaganicha, oynavand devor yoniga bordi. Derazaga ancha vaqt tikilib turdi. Keyin muzli sochiqni ushlab turgan qoʻlini pastga tushirdi. Qomatini rostladi. Derazaga ters oʻgirilib, deyarli tekis qadamlar bilan barning yoniga bordi va muzli sochiqni yogʻoch idishga tashladi. Palmerga oʻgirilib: — Yaxshisi, sen ket, — dedi.
Palmer oʻrnidan turdi.
— Men faqat oʻzimni boshqara olmay qolganim uchun afsuslanaman. Biroq seni urib rohatlandim.
— Ke, yana bir marta ur.
Palmer bosh irgʻadi:
— Boshqa bir narsadan ham rohatlandim.
— Qonimga belaganingdanmi?
— Sendan toʻgʻri gapni, bor haqiqatni eshitish imkoniga ega boʻlganimdan — sendan haqiqatni eshitganimdan. Va nihoyat, ayrim narsalarga munosabating qandayligini ochiq bildim.
Palmer divanga oʻtirib, tuflisini kiydi. Dahlizga chiqib, ilgakdan pal'tosini oldi va yana mehmonxonaga moʻraladi.
— Sening oʻrningda, — gap qotdi u Bernsga. — Jet-Texdagi protestantning senga oʻxshagan shaxs bilan tuzgan bitimi qanday majburiyatlar yuklashiga qiziqqan boʻlardim.
— Bayrutlik makkor qasoskor bilan, — gapga qoʻshildi Virjiniya. — Mak, bu hammasi bema’nilik. U hozir ketadi, keyin ikkovlaring pishirgan osh ayniy boshlaydi. Bunday qilish kerak emas.
— Shubhasiz shunday boʻlishi kerak, — dedi unga Palmer. — Bu odam endi aql bilan ish tutolmaydi.
— Eshityapsanmi? — Berns Virjiniyaga qarab gapirdi. — Men chutzbha demadimmi? Bundan ham ogʻirroq gap bormi? Ular bizni avvaliga jahlimizni chiqarib, jonimizni boʻgʻzimizga keltirishadi, keyin ahmoqlikda ayblashadi.
— Mak, — gap boshladi Palmer. — Men oxirgi ikki yuz yilni tarixdan oʻchirib yubora olmayman. Biroq meni jinoyatga sheriklikda ayblab boʻlmaydi. Shuningdek, men oʻz hiylalaringni protestantlarga agʻdarib, ayyuhannos solishingga ham yoʻl qoʻymayman. Sen qilmishingga yarasha musht yeding. Men faqat oʻzimni idora qilolmay, seni urib yuborganimdan afsusdaman.
— Ket. Yoʻqol.
— Virjiniya, uyingizga olib borib qoʻyishga ruxsat bering.
— Kimni, menimi? Yoʻldan adashgan Mariya Magdalinani-ya? Uyushgan fohishabozlikka reklama boʻlimi qoʻshgan hissasini-ya?
Palmer bir necha soniya unga ta’naomuz boqib, keyin eshikka burildi.
— Sizlarga amerikalik fuqaro oʻzining ikkita hamyurtiga murojaat qilgandek gapiryapman, — e’lon qildi u, — ikkalangni ham jin ursin!
— Vuds!
U yana bir bor qayrilib qaradi.
— Olib borib qoʻyishimni xohlaysizmi yoʻqmi?
— Men bu yerda biroz qolib, manavi yigitni tinchlantirishga harakat qilaman.
U yana eshik tomon oʻgirilib, ikkilanganicha, toʻxtab qoldi. Uning ongida qandaydir uzuq-yuluq jumlalar goh haqiqatga, goh roʻyoga oʻxshab aylana boshladi. Haqiqatan ham u Virjiniyadan shubha qilganmidi? Qanday qilib undan shubha qilishi mumkin? U kim tomonda edi? Umuman biron-bir tomon boʻlganmidi? Yo bu odatdagi, qayta-qayta uning oyogʻiga yopishayotgan, doira boʻylab aylanayotgan balchiqmidi?
— Men yana ba’zi bir narsalardan afsusdaman, — dedi u Virjiniyaga qaramasdan. — Aytib oʻtgan fikrlarimdan afsusdaman. Umuman, menimcha, men pushaymonman.

Ellik Sakkizinchi Bob
Taksi haydovchisi mashinani bor kuchi bilan Uchinchi avenyu boʻylab tepaga haydadi. U qoidaga boʻysunib yurishga toqati yetmay, mashinani katta tezlikda haydab borar, svetoforning qizil chirogʻi yonganda esa keskin tormoz bosardi.
Palmer haydovchining har gal qizil chiroqqa tushib qolishiga, undan chiqib olish uchun salgina boʻlsada tezlikni oʻzgartirmayotganiga hayron boʻlib borardi. U bu fikrini haydovchiga aytmoqchi boʻldi-yu, jim ketishni ma’qul koʻrdi. Palmer taksidan tushib, old tomoniga betondan nozik ishlov berilgan uy eshigini ochdi. U eshik tutqichini shunchalik sekin bosdiki, u atigi bir necha santimetrcha ochildi, xolos.
Palmer irodasini qoʻlga olishga tirishdi va kuch bilan tutqichni bosib, eshikni katta ochdi. Barmoq boʻgʻinlari zirqirab, asta ichkari kirdi, sekingina eshikni yopib, sovuq havodan issiqqina uyga kirganidan sevindi...
Oshxona eshigini yopib, xona chirogʻini yoqdi va duch kelgan yogʻoch oʻrindiqqa bemajol choʻkdi. Qimirlashga ham majoli qolmagandi. Zinadan chiqayotganda boshi aylanganini esladi.
Nihoyat u sovutqichni ochib, bir stakan sut quyishga kuch topdi. Sutni icha turib, eshik ortida nimadir harakatlanayotganini sezdi. Yuragi muzlab, Edis uygʻonganini va xalatini kiyayotganini his qildi. Va shu zahoti oshxona eshigi lang ochildi.
Edisning yuz-koʻzida pardoz izlari qolmagan edi. Feruza rangli kenggina tasma bilan sochlari yuqoriga tortib bogʻlangan. Buning sababi Palmerga ma’lum. Uning yuziga suriladigan, qandaydir oziqlantiruvchi kremga sochlari yopishib qolmasligi uchun shunday qilishga odatlangan.
Edis bir muddat och jigarang koʻzlarini qisib, Palmerga ifodasiz qarab turdi. Keyin stol yoniga borib, stakandagi sut yoniga qoʻyilgan tuflini oldi va polga qoʻydi.
— Vudining bu odatini yoʻq qilish uchun bor-yoʻgʻi oʻn yil kerak boʻldi, — gap boshladi u. — Oʻylaymanki, sen ham oʻzgarishi qiyin odamsan. — U biroz jim qoldi. — basharangga qarab boʻlmaydi.
— Oʻzimni yomon his qilayapman.
— Viski va shampan vinosidanmi?
— Sotqinlikdan hm.
U chimirildi:
— Sotqinlikdan?... Mak Bernsmi?
— Sen oʻta sezgirsan. Lekin bu bilan meni hayratda qoldirasan deya olmayman. — Palmer sutli stakanni oldi. — U koʻpdan beri, hatto men bu yerga kelmasimdan avval ham Jet-Texga xizmat qilgan.
— Qoʻlingga nima qildi? — soʻradi u.
Palmer qovogʻini soldi.
— Nima qipti?
— Vuds, nega soʻrayotganimni bilib turibsan. Oʻng qoʻlingga nima qildi? Boʻgʻinlari qizarib, shishib ketibdi.
Palmer horgʻinlik bilan yelkasini qisdi:
— Men uni urib yubordim.
— Berkxardtnimi?
— Berkxardtni? — Palmer unga sinchkov tikildi: — Jin ursin, bu gapni qayerdan olding?
— Ana shu ilonning iniga seni aynan oʻsha tiqishtirdi, — dedi ayol. — Ha-a, tushundim. Sen nishonni notoʻgʻri olgansan. Bernsni.
U tilini aylantirishga ham holi kelmayotgandi. Shuning uchun biroz jim turdi. Keyin:
— Boʻlishi mumkin, — deb qoʻydi.
— Demak, jamgʻarma banklariga qarshi vatanparvarlik ruhidagi kurash boshdanoq soxta boʻlgan.
— Unday emas. Shunchaki, Jet-Tex ularga qoʻshimcha kuch tashladi.
— Gapingni qara-yu! Yarim kechagacha oʻtkazilgan yigʻilishlar, shtatning hamma qishloqlarida oʻtkazgan koʻngilochar sayohatlaring, kecha-yu kunduz uyda boʻlmasliklaring... hammasi bir pul boʻpti-da?
U boshini koʻtarib, Edisga qaradi.
— Edis. — U jim boʻldi. — Eshit. — Uning qoʻli qandaydir tushuniksiz harakat qilib, yana tizzasiga tushdi. — Men N'yu-Yorkka kelganimda oʻyin boshlangan, kartalar tarqatilgan edi.
— Tushunaman. — Ayol uning qoʻlidan boʻsh stakanni olib, stol ustiga qoʻydi. — Sen jamgʻarma banklar oʻyinini koʻzda tutyapsanmi? Ularning kartasinimi?
U jimgina bosh irgʻadi.
— Biroq, chamasi, yana bitta oʻyin olib borilgan, — gapda davom etdi Edis. — Sen... — U jim boʻlib qoldi.
— Ha?
— Hech narsa. — Ayol uning qarshisiga oʻtirdi. — Umuman, ... ga qalaysan? — Ayol gapni keskin toʻxtatdi.
— Nimani soʻrayapsan?
Edis boshini silkidi.
— Ahamiyati yoʻq. Boshqa paytda...
Palmer ayol oʻziga sinchkovlik bilan tikilib turganini payqadi. U goʻyo tuzukroq koʻrib olsin degandek, qaddini rostladi. Biroq bunday oʻtirishga qurbi yetmadi. U qimirlashga holi kelmayotgan boʻlsa ham uxlaydigan ahvolda emasligini bilib turardi. Mana shunday harakatsiz oʻtirib, nimanidir kutish kerak boʻlsa, u jon deb oʻtiraverardi. Lekin nimani kutayapti? Palmer tushuna olmasdi.
— Hammasiniyam ahamiyati yoʻq, — Edis oʻziga-oʻzi gapirayotgandek, oʻychanlik bilan sekin soʻz boshladi. — Bitta narsadan tashqari. Endi nima qilmoqchisan?
Palmer yelkasini qisishga urindi. Yengib boʻlmaydigan hafsalasizlik harakat qilishga qoʻymadi.
— Ta’zim qilib, ketvoraymi? — mujmal javob berdi u. — Katta shahar meni bir chetga chiqarib majaqlab yuborganini tan olaymi?
— Agar sen bankdan ketsang, oilamiz nima qiladi? N'yu-Yorkni tashlab ketamizmi? Bu uyni tark etamizmi?
Palmer koʻzlarini yumdi.
— Hozircha oʻylaganim yoʻq.
— Biroq bu aniq ravshan-ku?
Uning keskin ovozidan Palmer koʻzini ochishga majbur boʻldi.
— Senga nima boʻldi? Mazang qochyaptimi? — soʻradi xotini.
— Shunchaki... kutilmaganda vaznsizlik holatini his qildim... — u xijolat ichida kulib yubordi va shu zahoti Geyns Gaussni esladi. — Quloq sol, — deb gap boshladi u.
— Ha?
— Gap shundaki... — U yana jim boʻlib qoldi.
— Nimada?
— Hozir mana shu tortishuvga qarshi boʻlgan doʻstimni esladim.
— Vuds, jin ursin, nima haqida gapiryapsan?
— Eng yangi qonunni ochgan Gauss haqida.
Edis oʻrnidan turib, sut yuqi stakanni chigʻanoq tepasidagi quritgichga qoʻydi.
— Judayam kech boʻldi, azizim. Yaxshisi, uxlagani yotishimiz kerak deb oʻylayman.
Palmer barmoqlarini shiqirlatdi.
— Yoʻq hali.
Ayol oʻgirilib unga qaradi:
— Senga nima boʻldi?
— Jin ursin, mana bu zoʻr boʻldi.
— Vuds!
— Ha — ha. Men senga tushuntirib beraman. Bor-yoʻgʻi ikkita yurish. — U kutilmaganda tanasiga quyilib kelgan kuchdan sapchib turib keldi, oyoqyalang holda oshxonaga qarab yura boshladi. — birinchisi unchalik murakkab emas. Ikkinchisi makkorona reja.
U kapalaknusxa boʻyinbogʻini yulib oldi va tugmachasini yechdi.
— Mehribon egam! — Yana kuldi. — Bu, balki, hatto ish yurishib ketar.
— Vuds, vaqt yarim tundan ogʻdi.
U soatiga qaradi:
— Ertalabgacha hech narsa qilib boʻlmaydi.
— Unda, balkim uxlarmiz?
U boshini qattiq chayqadi.
— Reja tuzish uchun menga koʻp vaqt kerak. — U jim turib qoldi va xotiniga oʻgirildi: — Edis, qahva qaynatib berolmaysanmi?
— Shu paytgacha nega aytmading?
— Mayli, — bidirladi u. — Albatta. Ishga kirish. Men tushuntirib beraman.
Butun diqqat-e’tibori Palmerda boʻlgan Edis beixtiyor qahva qaynatgichni oldi va unga suv quya boshladi.
— Eshitaman.
— Mayli. — Palmer eshik yonigacha borib, ortga qaytdi. — Qahvani mening xonamga olib kiramiz. Hamma kerakli ma’lumotlar oʻsha yerda, toʻgʻrimi?
— Qanaqa kerakli materiallar?
— “Direktorlarning ma’lumotnomalari”, “Qurolli kuchlar ta’minotiga rahbarlik qilish”. Vashington ham ana shu vaqt mintaqasida... Albatta. Yaxshi. Ajoyib. Qahva nima boʻldi?
— U senga judayam zarur deb oʻylamayman.
— Zarur. Hamma detallar Shveysariya soatidagiga oʻxshatib joyiga qoʻyilishi kerak...

Ellik Toʻqqizinchi Bob
Kech yuz koʻrsatadigan qish quyoshining dastlabki nurlari soat sakkizlarda jimjimador beton shakllar orasidan yorib oʻtdi. Oradan yana bir soatlar oʻtgandan keyingina yozuv stoli ustiga betartib yoyilgan kitob va qogʻozlardan bosh koʻtargan Palmer yangi kun boshlanganini payqadi.
Edis eriga yana bir marta qahva tayyorlab, tungi soat uchda uyquga yotdi. Palmer sovuq va bemaza qahvani oxirigacha ichib, barmoqlari bilan sochlarini taraganicha, stul suyanchigʻiga yaslandi. Ichkari xonalardan bolalarning ovozi kelardi. U stol ustidagi qogʻozlarni yigʻishtirib, ularga tikilib qoldi.
Kunduzgi sovuq tuzgan barcha rejalarini chippakka chiqaradiganga oʻxshardi. Palmer boʻsh idishdan finjonga yana ozgina qahvani sirqitib quyishga urindi. Keyin ikki bosqichdan iborat rejalari tushirilgan qogʻozlarni yana qaytadan oʻqib chiqdi. Shubha-gumonlar ichini kemirganicha oʻrnidan turdi va qotib qolgan oyoqlari hamda belini yozish uchun turli harakatlar qilib, stol atrofida aylana boshladi. Kecha uyga qaytgandagi charchoq yana oyoqlarini sirqiratishga tushdi. Koʻylagi tanasiga yopishib, yenglarining chetlari kirlanib ketibdi. Palmer kerishmoqchi boʻldi va bor quvvati uni tark etayotganini angladi. U vaqtni bilish uchun qoʻlidagi soatga qarab, telefonda bajariladigan ishlarni faqat bir soatdan keyin boshlash mumkinligini aniqladi. Stol yoniga oʻtirib, kaftlari bilan yuzlarini ishqaladi. U Edisning:
— ... yechinib, oʻringa yot, — degan ovozini zoʻrgʻa eshitdi.
U sekin ingradi. Xayolida qumga koʻmilganu qum koʻzlari, yoqasidan kirib, butun gavdasini toʻldirib qoʻyganday tuyuldi. U qiynalib, koʻzlarini ochdi va mingʻilladi:
— Soat necha boʻldi?
— Oʻn boʻldi. Vuds, iltimos...
U nihoyat butunlay uygʻonib, gavdasini koʻtardi.
— Yarim soat vaqt yoʻqotibman, — deb mingʻirladi. — Marhamatli xudoyim. Keyj xonimga aytinglar, yana qahva qaynatsin.
— Vuds.
Oʻgirilib xotiniga qaradi. U ham atigi bir necha soat uxlagan boʻlsa-da, koʻrinishi qandaydir ginali, ammo yashnab turardi. Kiyinib, boʻyanib ham ulguribdi. Bularning hammasi Palmerga tanasidagi oʻta ogʻirlikni yana qayta his etishga majbur qildi.
— Nima deysan? — soʻradi u.
— Azizim, bugun shanba. Sen...
— Hechqisi yoʻq. Berns dushanbagacha kutishi mumkin. Men esa kutolmayman. Iltimos, yangi qahva ber.
— Keyinroq biroz uxlab olasanmi?
— Albatta. Iltimos, bolalarni bu yoqqa kiritma.
— Ulardan birortasi joningga tegdimi?
— Yoʻq. Mayli. Iltimos, qahva.
— Bir daqiqa. — U qahva qaynatadigan idishni olib, chiqib ketdi.
Palmer sigaret chekdi. Tutun shu lahzadayoq tinkasini quritib, koʻnglini aynitdi. Biroq shu zahoti tanasiga kuch quyilayotganini his qildi.” Palmer zudlik bilan ishga kirishdi. U Jet-Texning ilmiy-tadqiqot markazi joylashgan Oʻrta Sharqdagi shahar bilan shaxsan telefonda gaplashish uchun buyurtma berdi. Tajribaxonada hech kim yoʻq ekan. Mahalliy ma’lumot xizmatidagilar Geyns Gaussning uy telefoni raqamini tezda topa olmadilar. Keyinroq telefonchi qiz uning raqamini shahar atrofidagi nomerlar orasidan topdi. Bir ozdan keyin Geyns Gaussning oʻzi goʻshakni koʻtardi.
— Gap shundaki, — salom-alikdan keyin maqsadga oʻtdi Palmer. — Siz sirayam xayolimdan ketmayapsiz.
— Nahotki? Men boʻlsa, allaqachon unutib yuborgansiz, deb oʻylardim, doʻstim.
— Balki, unutib ham yuborardim, — tan oldi Palmer. — Agar bu la’nati ishkalliklarga mas’ulligim boʻlmaganda...
— Qandaydir darajada, albatta, siz ham javobgarsiz. Birinchidan, meni bu yoqqa siz olib kelgansiz, shunday emasmi?
— Hamma gap shunda-da. — Palmer jim boʻlib qoldi. U tarbiya koʻrmagan, qoʻpol yigit bilan muomala qilayotganini, unga biroz yaxshilik qilib qoʻysa, kattagina foyda koʻrishi mumkinligini xayolidan oʻtkazdi. Shu bilan birga Gauss uning asl istak-xohishi nimaligini sezmasligi zarur.
— Ayrim narsalar chiqib qoldi, — davom etdi Palmer. — Bankda emas. Bank doirasidan tashqaridagi odamda. U... mayli, hozir ochigʻini aytadigan payt emas. Men unga sizning boshingizga tushgan koʻngilsizliklar va shunga oʻxshash narsalar haqida biroz gapirib berdim. Ismlarni aytganim yoʻq. Siz uchun ba’zi-bir ishlarni qilish imkoniyatiga ega boʻlgani uchun u gap kim haqida ketayotganini payqadi.
— Tavakkal qilmayapsizmi?
— Ehtiyot choralarini koʻrdim. U yanayam xushyor boʻladi. Hozir ismini aytsam, darhol tushunasiz. Asosiysi, agar siz ketishni istasangiz, u kafolat beradiki... aytmoqchimanki, hozirgi bilan teng yoki undan ham mas’uliyatli, erkin faoliyat va cheksiz byudjetga esa joyni siz uchun kafolatlay oladi.
— Siz Vesting haqida gapiryapsizmi?..
— Ayni bosqichda men hech kim haqida gapirayotganim yoʻq. U hozir sizga bildirganlarimni aytib qoʻyishimni soʻradi, xolos. Qalay? Bu sizda qanday taassurot qoldiradi?
— Biroq men boshqa kompaniyaning nomini bilmay turib, qanday javob berishim mumkin?
Toqati toq boʻlgan Palmer chuqur xoʻrsindi. Suhbat juda choʻzilib ketdi, telefonni yashirincha eshitib turgan boʻlishlari mumkin. Bundan tashqari, Palmer yana bir necha joyga qoʻngʻiroq qilishi lozim. Undan oldin...
— Gauss, hech kim oʻzingizni koʻr-koʻrona bogʻlab berishingizni soʻrayotgani yoʻq. Meni gʻoyalarimizga boʻlgan munosabatlaringiz qiziqtiradi. Unga ijobiy yondashasizmi?
— Albatta, ijobiy.
— Ajoyib.
— Sizningcha, men tezroq, a?..
— Xabarim yoʻq, — Palmer uning gapini boʻldi. Gaussning gap ohangida qiziqish alangasi sezilishi bilan gapni tugatib, nemisning ichini qizdirib, orziqib kutishga majbur qilmoqchi edi u. — Sizning hozirjavobligingizdan juda mamnunman. Ozgina harakat qilsak, biz sizni ozod qila olamiz. — Palmer kuldi. — Shunaqa gaplar.
— Bu qachon amalga oshadi? Haftadami? Bir oydan keyinmi? Men bilishim kerak....
— Men bilgan zahotim siz ham xabardor boʻlasiz, — va’da qildi Palmer. — Endi esa, siz bilan xayrlashishim kerak, Gauss... U darhol goʻshakni qoʻydi va oʻchayozgan sigaretini cheka boshladi.
Vaqt oʻndan chorak daqiqa oshgandi. Palmer navbatdagi shaxsiy suhbatni buyurdi. Bu gal yangi Angliyadagi shahar bilan. Bu gal ham uy telefoni raqamini qidirish muammosi boshlandi. Telefonda ayol kishining ovozi eshitildi.
— Shaharlararo telefon general Xeygenni soʻraydi, — e’lon qildi telefonchi qiz.
— U... kim uni soʻrayapti, kechirasiz?
— Vuds Palmer. — javob berdi Palmer.
— Bir soniya, qarab koʻraman...
Chamasi, ayol telefondan nari ketdi.
Palmer Xeygenki uxlayotgan ekan, men ham biroz mizgʻisam boʻlardi, deb oʻyladi. U hozir necha yoshda, 58 yoki 59 mi? Koʻrpada agʻanab yotadigan darajada qari emas u.
— Allo? — goʻshakdan uyqusiragan ovoz eshitildi.
— General Xeygen? — deb soʻradi telefonchi qiz.
— Men.
— Gapiring, janob.
Palmer ogʻzini ochishga ulgurmadi.
— Bu qaysi Vuds Palmer? — birinchi boʻlib gap boshladi general.
— Sen nechtasini bilasan, Eddi?
— Xudoyim-e, otang vafot etganini unutibman. Qattiq achindim, Vudi.
— Bu gapga ancha boʻldi. Men hozir N'yu-Yorkdaman.
— Bilaman. Men shaharda bir necha marta boʻldim. Yoningga kiray dedimu, sen halol odamlarning pulini shilish bilan oʻta banddirsan, keksa omadsiz bilan uchrashishga vaqting yoʻqdir deb oʻyladim.
Palmer istehzoli jilmaydi. Qarshi taklif u kutganidan ham past edi.
— Boʻlmagʻur gap. Qirq ming. Hech qanaqa aksiyasiz.
Oradan oʻn daqiqa oʻtgach, ellik mingga kelishilgan holda suhbat tugadi. Palmer rejasini yana bir solishtirib koʻrdi va toʻgʻridan-toʻgʻri raqam terdi.
— Tim, bu — Vuds Palmer.
— Jin ursin, Paskoda nima qilib yuribsan?
— Men N'yu-Yorkdaman. Men...
— Sen N'yu-Yorkdan qoʻngʻiroq qilyapsanmi? — hayron boʻldi Tim.
— Uygʻotib yuborgan boʻlsam, uzr.
— Bir necha soat oldin uygʻonganman, — gapini boʻldi Tim. — Juda boʻlmaganda, bir necha daqiqa oldin. Eshityapsanmi? Jeynga biror narsa boʻldimi? Nima gap?
— Hech narsa boʻlgani yoʻq. Men yaqinda u bilan suhbatlashdim. Seni qayerdan topishni tushuntirib berdi. Hammasi joyida. Bilasanmi, menga ba’zi bir ma’lumotlar kerak, mening tanishlarim orasida bu ishni biladigan odam faqat sensan. Bu... Nimadan boshlasam ekan? Erkak kishi, olim. Sobiq dushman taraf fuqarosi edi, hozir AQSh fuqarosi. Yirik hukumat shartnomasi bilan xususiy tartibda firmaga yollangan. U hukumat shartnomasiga ega boʻlgan boshqa bir firmaning taklifini qabul qilmoqchi. Unga oʻz shartnomasi boʻyicha majburiyatlaridan boshqa biror narsa toʻsqinlik qilishi mumkinmi?
Simning ikkinchi tomonida biroz jimlik choʻkdi. Keyin:
— Buni senga qanday dahli bor?
— Ikkala firma ham biz bilan ishlaydi.
— Bu sabab boʻlolmaydi, qariya.
— Tim, meni qiziqtirayotgan narsa maxfiy hisoblanadimi? — sabrsizlik bilan soʻradi Palmer.
— Unday emas. Lekin men har gal tadqiqot rahbari boshqa joyga sakrab oʻtganda xushyor tortaman.
— Sakrab oʻtmaydi. U bitta joyda deyarli oʻn besh yildan buyon ishlayapti.
— Boshqa ishga oʻtishiga sabab nima?
— Puli, erkinligi koʻp.
— Men oʻylamaymanki, u...
— Tim, meni u AQSh fuqarolari kabi barcha huquqlarga ega boʻladimi-yoʻqmi — mana shu qiziqtiradi, xolos. Yoki bunday holda uni ishlab turgan joyiga mixlab qoʻyuvchi bema’ni qonun moddalari ham topilib qoladimi?
— Bizning mamlakatimiz erkin mamlakat, qariya. Hatto uning uchun ham. Biroq aytib qoʻyishim kerak: yuqori darajadagi har qanday harakat Pentagon va hukumat doiralarida qiziqish uygʻotadi. U qandaydir mashinachi yoki chilangar emas-ku?
Palmer salgina jilmaydi.
— Men umuman, kimningdir oyogʻidan chalmoqchi emasman, — yolgʻon gapirdi u, — biroq u bunchalik ahamiyatga molik odam deb ham oʻylamayman.
U soatga qaradi. Telefon raqamini qidirishga ketgan vaqtlarni ham hisoblaganda muloqot deyarli soat oʻn birgacha choʻzilibdi. U goʻshakni koʻtardi va Geyns Gausssning telefon raqamini terdi.
— Allo?
— Gauss, Yana Palmerman.
— Qoʻngʻiroq qilganingizdan xursandman. Juda koʻp gaplar aytilmay qolib ketdi.
— Boshqa hech narsa qolmadi. Jet-Tex bilan shartnomangizni buzganingizdan keyin siz ellik ming aksiya bilan birga besh yilga Yangi shartnoma olasiz.
— Biroq siz ... Aksiyalar? Ellik ming? – nemis jim boʻlib qoldi. Keyin: — Qaysi firmadan? – deb soʻradi.
— Hamma gapni dushanba kuni, tamaddi paytida aytaman.
— Bu yoqqa kelmoqchimisiz?
— Bunday qilolmayman, — Palmer tushuntira boshladi. – Bu oʻta bema’nilik boʻlar edi. Bundan tashqari, siz bilan birga yana bitta odam boʻladi. Sizni tushunadigan odam. N'yu-Yorkning ishbilarmonlar dahasidagi “Klub”da tamaddi qilishga qalaysiz? Siz dushanba kuni ertalab uchib, Aydl-uaylddan Uoll-stritgacha vertolyotda kelishingiz mumkin. Men sizni oʻsha yerda kutib olaman.
— Maarhamat, hammasi shunchalik tez yuz berayaptiki... Men koʻproq narsa bilishim kerak.
— Bilib olasiz. Dushanba kuni tamaddi paytida.
— Biroq men nimani bahona qilaman, oʻzimning...
— Quloq soling, — uning gapini keskin boʻldi Palmer. – Siz axir, ularga har bir daqiqa vaqtingiz haqida hisob bermaysiz, toʻ-rimi?
— Albatta, yoʻq. – Gauss kutilmaganda uning gap ohangiga oʻxshash keskinlik bilan javob berib, avvalgi shubhalanuvchanligini yuvishga urindi. — Hecham hisob bermayman.
— Nima boʻlganda ham siz bilan oldindan muhokama qilinadigan boshqa narsa bor, — davom etdi Palmer. – Bu, hm, haligi, siz aytgan tadqiqotlar. Bular sizning shaxsiy ishingiz boʻlgach, ularni boshqa joyga bemalol oʻtkazishingiz mumkin, shunday emasmi?
— Biroq Palmer, siz buni yangi kompaniya bilan muhokama qilmagan boʻlsangiz kerak?
— Albatta, yoʻq. Hamma tadqiqotlaringiz bitimning hal qiluvchi omillari boʻladi.
— Men hammasini yozib qoʻyganman, — dedi Gauss. – Bular mening shaxsiy jurnallarim. Ular qolib ketgan taqdirda ham begonalar hech narsani tushunmaydilar. Biroq har qanday holatda ham men hamma zarur ma’lumotlarni yoddan bilaman.
— N'yu-Yorkka uchib keladigan ertalabki samolyotlar jadvalini bilasizmi?
— Menimcha, toʻqqizda va oʻn birda.
— Soat toʻqqizdagiga oling. Bu N'yu-York vaqti bilan oʻn boʻladi. Aydl-uayldga soat oʻn biru oʻttizda, Uol-stritga esa peshinda yetib kelasiz. Meni oʻsha yerdan topasiz.
— Doʻstim, buni shunaqangi jadallik bilan amalga oshirishim zarurmi?
— Men oʻylaymanki, — Palmer ovozi iloji boricha dabdabali chiqmasligiga harakat qildi, – oʻylaymanki, sizning ishingizga xalaqit beradigan har bir kun, boshqa olimlar mehnatingizni inkor qiladigan sanaga aylanib qolishi mumkin.
— Juda yaxshi gap, — quruqqina qilib dedi Gauss. – Biroq men juda ham bilishni xohlar edimki, birdaniga mening ishlarim nima uchun sizni bunchalik qiziqtirib qoldi?
— Sababi koʻp. Sizning ayrim koʻngilsizliklaringizga nisbatan oʻzimda mas’uliyat his qilishimni aytib oʻtdim. Biroq men –arazli sabablar borligini ham inkor etmayman.
— Shunday — gʻarazli sabalar nima ekan?
— Tamaddi paytida bizni kutib oladigan odam mening eski doʻstim. Uning firmasi bir qancha muvaffaqiyatsizliklarni boshdan kechirdi. Biz ularning banki boʻlganimiz uchun kompaniya yangi yoʻldan borishi zarurligini bilaman. Kosmik asr texnikasi shunchalik rivojlanayaptiki, bugungi omad ertangi bosh ogʻrigʻi boʻlib qolishi mumkin. Ular yaxshilab bir sakrashlari juda zarur. Men ularga siz kerak boʻlasiz deb oʻyladim. Bitta oʻq bilan ikkita quyonni otish yoʻlini topdim. Hamma gap shu.
— Hmm. Tamaddi paytida uchratadigan sherigingiz kimligini fahmlaganday boʻlayapman.
— Keling, shu yerda toʻxtatamiz. Siz men uchun hamisha ziyrak odam boʻlib qolasiz.
— Faqat bir gap, — ijikiladi Gauss. – U yaqinda yaxshi bir hamkoridan ayrilib qoldimi?
— Bu – omadsizlik zanjiridagi oxirgi halqa, xolos.
— Shunday. Demak. U mening ham eski qadrdonim, nicht wahr[11]?
— Bis Montag, mein Greund. Bis Montag[12], — bidirladi Palmer.
— Tushunaman. – Gauss bir necha soniya indamadi. Keyin qoʻshib qoʻydi: — Juda qiziq. Haqiqatan ham shunday boʻlsa, bu menga juda yoqadi deb oʻylay boshladim...
Keyin yana goʻshakni olib, general raqamini qayta terdi. Goʻshakni Xeygenning oʻzi oldi.
— Endi, yana bir gap bor. Dushanba kuni men bilan N'yu-Yorkda tushlik qila olasizmi?
— Tentak boʻldingmi, Vudi? Bu yerda ishim qalashib yotganini bilasan-ku?
— Men aytgan odam bilan uchrashish uchun.
— Men uni bilaman.
— U oʻz tashabbusi bilan tajribalar oʻtkazishga ruxsat berilishi haqida aniq tavsiyalar olish niyatida.
— Hammasini oʻzing tasdiqla, men seni quvvatlayman.
— Bu toifadagi odamlarni yaxshi bilasan-ku! Oʻzlarini hurmat qilishadi. Senga bir marta nigohi tushsa boʻldi...
— Mening eski qadrdonim, menga foydam tegayapti deb oʻylayapsanmi. Aytaylik, hojatimni chiqaryapsan ham. Lekin vaqti kelib, jonga tegishing mumkinligini nega oʻylamayapsan?
— Mayli, Eddi. Men shunchaki, bitim buzilishini xohlamagan edim.
— Shunday xavf bormi?
— Sen oʻzingni kimoshdi savdosidagi yagona xaridor deb oʻylamasang kerak?
Xeygen jim qoldi.
— Nima bu, yonib ketadimi?
— Toʻppa – toʻgʻri. – Palmer imkon qadar kinoya ohangida gapirdi. – Pulli konvertni ochganingda u yerda qogʻoz taxlamlari boʻladi. Eddi, bosh tortmoqchi boʻlsang, rostini aytaver. Biroq, iltimos, bu gapni hoziroq ayt.
— Xudoyim-ey, soat nechada, qayerda?
— Oʻn ikki-yu oʻttiz. Ishbilarmonlar dahasidagi “Klub”da.
— Yanayam chetroq joy boʻlishi uchun Meysi vitrinalarining yoni yaxshiroqmidi?
— Ha deysanmi-yoʻqmi?
— Jin ursin. Koʻrishguncha.
— Hozircha. – Palmer goʻshakni ilib ulgurmasdan bir finjon qahva koʻtarganicha, Edis kirib keldi.
— Bir soat qahva tayyorladingmi?
— Shuni ham ichishingni xohlamayman, Vuds. Sen uxlab olishing kerak.
— Hozir yotaman. – Palmer chuqur uf tortib, qahvani xoʻplab icha boshladi.

Oltmishinchi Bob
Palmerning xayolida keyingi qirq sakkiz soat odatdagidan ancha choʻzilib ketganga oʻxshadi. Biroq uzoqdek tuyulgan bu vaqt davomida u oʻziga sirtdan qaray olmadi. Ikkinchi davr shunchalik koʻp qismlardan tashkil topgan ediki, oʻylash uchun fursat ham qolmagandi. Palmer ishni tez bitirish uchun tinimsiz olgʻa intilar, naridan-beri uxlar, vaqtni oʻz ish rejasiga moslashtirishga urinar edi. Keyinroq, tahlil qilish imkoni tugʻilganda u bu faollikka sabab boʻlgan yagona aniq guvohni topib oldi: bu, asosan, shaharlararo telefonda soʻzlashuv uchun 300 dollardan koʻproq toʻlov qogʻozi edi.
Edisning qistovi bilan shunba kuni u tushlikdan keyin soat qoʻngʻirogʻini oqshomgi 19 ga qoʻyib, uxlagani yotdi. Ayni shu vaqtda – oʻrta Gʻarbda soat 18 boʻlganda uygʻonib, Chikagoga qoʻngʻiroq qila boshladi.
U gaplashganlarning koʻpchiligi uyida yoki boshqa biror joyda ovqatlanishga tayyorgarlik koʻrishmoqda edi. Ularda Palmerning gaplariga qiziqish uygʻonardi-yu, muloqotga vaqtlari yoʻq, ya’ni ular Palmer oʻylaginidek, osoyishta ruhiy holatda edilar. Ular qayoqqadir shoshishar, muammolarni mayda-chuydasiga muhokama qilishni xohlamas edilar...
— Bill (Jek yoki Fil, birgal Jibbzi), — derdi Palmer, — esimda. Sen oʻtgan yili iyun' oyida Jet-Texning aksiyalarini sotib olgan eding. Senda aksiya koʻpmi?
Berilgan javobga qarab, gap-gapga ulanar va Palmer mohirlik bilan nishabni oʻziga zarur tomonga burardi. Suhbatdoshida Jet-Tex aksiyalari deyarli yoʻq boʻlsa, Palmer yengil nafas olib, uni tabriklar va ertaga, birja ochilgandan keyin yoki uzogʻi bilan seshanba kuni katta koʻngilsizliklar boʻlishiga shama qilib, iloji boricha gapni qisqa qilardi. Agar suhbatdoshida aytilgan aksiya koʻp boʻlsa, Palmer fikrini ochiqroq aytardi. Ya’ni hayajonli, be’zovta ovoz bilan xizmat majburiyati boʻyicha bu gapni sir saqlash lozim boʻlsa ham doʻstlikni yuqori baholashini bildirib, noaniq, gʻalati shamalar bilan doʻstining koʻngliga gʻulgʻula solardi. “Men xususiy aksiyalarimni dushanba kuni, birja ochilgandan keyin sotaman” bu galgi suhbatning hal qiluvchi qismi shunday tugar, “chunki seshanba kuni tushlikdan keyin ularni eng arzon bahoga sotish ham ushalmas orzu boʻlib qoladi”, deb qoʻshib qoʻyishni unutmasdi.
Palmer shanba kuni Chikago vaqti bilan kech soat oʻnlarda telefondagi suhbatlarini yakunladi va vaqt endigina oqshomgi yetti boʻlgan Gʻarbiy qirgʻoqqa navbat yetdi. Kechki oʻn bir yarimgacha bu tomonga qoʻngʻiroq qildi. Keyin yana Vashington shtatidagi Pasko mehmonxonasiga, Jeynning allaqachon birorta qiziq kitobini oʻqib, dam olayotgan eriga qoʻngʻiroq qildi. Biroq mehmonxona xizmatchisi nomerda hech kim yoʻqligini aytgach, Palmer buyurtmani qol¬dirishni soʻradi.
Tungi soat birlarda Edis uni uyquga yotishga koʻndirdi. Biroq tonggi soat toʻrtda telefon qoʻngʻirogʻi jiringlashi bilan oʻrnidan sakrab turib, goʻshakni oldi.
— Yoʻq, Tim, hech narsa boʻlgani yoʻq. Buyurtma qoldirganim uchun kechir. Bu – mening xatoim. U yoqda soat nechchi? Tungi bir?
— Vuds, bor, yotib uxla yoki jin ursin, har qancha gaping boʻlsa ham goʻshakni joyiga qoʻy.
Holdan toygan Palmerning hozir birorta savolga javob berishga majoli qolmagan edi. Biroq sirli “Uotan” soʻzi oxir-oqibatda bir dunyo jumboqlarni keltirib chiqaradi. Palmer bu savollarning birortasiga majburan javob bermoqchi emas edi.
Biroq eng muhim ish Bernsga qoʻngʻiroq qilish yakshanba kuniga qoldirilgan boʻlib, Palmer bu qoʻngʻiroqni iloji boricha kechroq, tunda qilmoqchi edi. Kunning ikkinchi yarmida ancha vaqtini u suhbat oʻtkazish uchun turli yoʻllarni tanlash bilan oʻtkazdi. Va Nihoyat Palmer qoʻngʻiroq qildi. U bilan suhbatdan koʻzda tutilgan qarshiliklar ancha kamligini sezib, juda mamnun boʻldi.
— ... Jagʻingiz tuzukmi deb soʻrash uchun qoʻngʻiroq qilyapman.
— Zoʻr. Shu xolosmi?
— Unchalikmas.
— Albatta, siz kechirim soʻrash uchun qoʻngʻiroq qilayotganingiz yoʻq, — dedi Berns vazmin ovozda. – Sizga oʻxshagan odamlar hech qachon bunday qilmaydi.
— Siz mening “toifam”ni ancha yaxshi oʻrganibsiz, toʻgʻrimi?
— Ha, albatta, — javob berdi Berns. – Sizning alohida ismingiz ham bor. Siz – OAP siz.
— Kim?
— Oqtanli Anglosaks. Protestant.
— Jo Lumisga oʻxshab-a?
— Boʻpti, Palmer. Shumi?
— OAPlar va yana OAPlar borligi toʻgʻri. Siz ularning ayrimlariga ishonasiz.
— Keling, gapni tugatamiz.
— Qoʻngʻiroq qilishimga sabab, siz tufayli xavotirdaman.
— Xovotiringiz ham oʻrinli. Ertaga ertalab men sizni burdalab tashlayman.
— Mak, meni sizning shaxsiy ehtiyotsizligingiz xavotirga soladi. Menga bir fikr tinchlik bermayapti. Siz hammani bitta torozida oʻlchayapsiz.
— Nima?
— Tushuntirish shartmi, Mak? Siz aqlli odamsiz-ku? Siz OAPlarning bir guruhi bilan yashirincha, ikkinchisi bilan – ochiqchasiga bitim tuzib ishlayapsiz. Biroq siz hammani Jet-Texga qoʻydingiz, hammani ular hisoblashishi shart boʻlmagan maxfiy bitimga qoʻshib qoʻydingiz.
— Oʻz gʻamimni oʻzim yeyishimga ruxsat bering, Palmer.
— Buni siz koʻngildagidek qilolmaysiz. Oʻzingizni bir daqiqaga Lumisning oʻrniga qoʻyib koʻring. U sizda nimani koʻradi? Unga qandaydir foyda keltiruvchi epchil ishbilarmon zarur. Vakolatingiz tugagach, siz kim boʻlasiz? Uni siz bilan qanaqa rasmiy bitimlar bogʻlab turadi? YuBTK esa sizni ochiqchasiga yollaydi. Bu – hammaga ma’lum narsa. Agar bizga ishingiz yoqmasa, sizdan ajralmoqchi boʻlsak, sizga shartnomada qolgan muddat uchun haq toʻlashimiz kerak. Lumis-chi, u ham toʻlaydimi? Uning sizga, aslida, “xayr” deyishdan boshqa qarzi bormi?
Berns indamadi. Keyin:
— Tashvishlanmang. Oʻyindan bir qadam oldinda yurish uchun aqlim yetadi, — dedi.
— Agar birorta aqlli odam boʻlsa, u haqiqatan ham siz. Biroq, Mak, hozir aytmoqchi boʻlganim siz uchun oʻta dahshatli boʻlmasa kerak. Oʻyin sharti oʻzgardi.
— Tushuntiribroq gapiring.
— Oʻyin oʻzgardi. Avvalgi, hammamiz oʻynagan oʻyin. Men uni oʻzgartirdim.
— Nima?
— Men bilganimcha aytdim, Mak. Yana bitta maslahat berishim mumkin: ertaga kunduzi, soat uchu oʻttizlarda Lumisga qoʻngʻiroq qiling.
— Nima uchun?
— Ungacha hammasi ravshan boʻladi. Yangi oʻyinni tushungan zahotingiz hech ikkilanmay, men bilan gaplashing. Agar siz oldindan moʻmin bola boʻla olsangiz, men hamisha oʻyinda sizning aqlingizdan foydalanaman.
— Palmer, nima deyapsiz?
— Aynan shunday, — qat’iy gapirdi Palmer. – Raqib sifatida siz oʻta qimmatli insonsiz. Ertaga, peshindan keyin nima boʻlganini koʻrganingizdan keyin, baytalingizga ham bir qarab qoʻyasiz. Keyin menga qoʻngʻiroq qiling.
— Uchu oʻttizda qanday voqea roʻy beradi?
— Aynan oʻsha paytda emas, shu vaqt atrofida, — uning gapini toʻgʻriladi Palmer. Agar koʻrsatilgan paytda ham ishtiyoqingiz boʻlsa, meni burdalab tashlash uchun vaqt topa olasiz.
U goʻshakni joyiga ildi.
Palmer yakshanba kuni yarim tunda yaqin uyquga yotib, erta tong – soat beshda turdi. Uyquga toʻymagani, toʻxtovsiz suhbatlar, bilvosita shamalar, ish rejasini qayta-qayta oʻqish, telefondagi har bir suhbatni baholash va qayta baholash, ohang va alohida urgʻularni tahlil qilish – bularning hammasi boshida toʻxtovsiz gʻujgʻon oʻynay boshladi. U oʻrindan turib, u yoq-bu yogʻini qoqdi, kabinetiga kirib, qolgan ishlarning uzil-kesil rejasini tuzdi va ularni qogʻozlarga yozib, hamyoniga soldi. Soat oltilarda vannaga iliq suv toʻldirib, yelka va boʻynidagi ogʻriqni ketkazish umidida suvga tushib, yotdi.
Soat yettida Edis uni suv ichida uxlab yotganini koʻrib, qoʻrqqanidan qichqirib yubordi. Vahimali ovoz Palmerni uygʻotdi. U choʻchib tushib, osuda iliq suv bagʻrida chor-nochor tipirchilay boshladi.
— Nima deysan, jin urgur?
— Vuds, aqldan ozib qolibsan. Uxlab qolibsan-ku.
U tushunmayotgandek koʻzini pirpiratdi: — Soat necha boʻldi?
— Yetti. – Ayol uni koʻzdan kechira boshladi. – Keyingi paytlarda ozib ketding.
— Rostdanmi?
— Bemalol qovurgʻalaringni sanasa boʻladi.
— Hmm.
— Anavi nima?
Palmer qorniga qarab, sarosimaga tushib qoldi.
— Nimaykan?
— Anavi dogʻ. Anavi yeringdagi.
U shu zahoti Virjiniya kindigining yonini tishlab olganini esladi. Favqulodda hayratga tushgan odam kabi Palmer asta-sekin oʻz qornini koʻzdan kechirdi va dogʻ qandaydir irkit qora-qoʻngʻir rangga kirib qolganini, tishlanganga oʻxshamasligini koʻrdi.
— Palmer oʻzini dogʻni koʻrmaganga soldi.
— Qanaqa dogʻ?
— Ana. – Edis choʻzilib, uni ushlab koʻrdi. – ogʻriyaptimi?
— Manavimi? – u talmovsirab dogʻga qaradi. – Kim bilsin bu nima baloligini... Kana yoki boshqa biror narsa chaqqandir-da.
— Judayam gʻalati. Semiz boʻlganingda, kamaringdagi toʻqaning izi deyish mumkin edi. – U vannaxonaning narigi tomonidagi devor yoniga egildi.
— Sen, aytgan jin urgur kana qani? Uni qayerda koʻrding? Bu yerda kana yoʻq.
Palmer yelkasini qisdi. Iliq suv qattiq chayqaldi.
— Chekka qishloqlardagi birorta mehmonxonadadir-da.
— U yoqlarga ancha oldin borgansan. Kana chaqsa, bu dogʻni allaqachon koʻrgan boʻlarding.
— Kindigimni tomosha qilishga koʻp vaqt ajratganim yoʻq.
Edis yana nimadir demoqchi boʻldi-yu, biroz oʻylanib, soʻradi:
— Nima deb oʻylaysan, toza boʻldingmi?
— Ha-ha, albatta. – U oʻzini zoʻrlab suvdan chiqa boshladi. Kutilmaganda muvozanatini yoʻqotib, chayqalib ketdi va shoshilib, tayanch nuqta qidirdi. Edis qoʻlidan mahkam ushlab, suyab qoldi.
— Oʻzingni yomon his qilayapsanmi?
— Yaxshiman. U vannadan chiqib, sochiqqa oʻraldi.
— Sen ogʻir mehnat qilding. U badanini sochiq bilan artayotib bosh irgʻab qoʻydi. Terisi oʻta yumshoq edi. Iliq suvdan keyingi salqin havodan Palmerning badanida titroq turdi.
— Ertaga oʻzimni juda yaxshi his qilaman, - dedi u.
Palmer xotiniga qaradi va Edis oʻta sinchkovlik bilan koʻzdan kechirayotganini sezdi. U “nimaga bunchalik qarayapsan?” degandek, qoshini chimirdi. Edis sekingina bosh chayqadi.
— Chamamda, — sekin, goʻyo oʻzi bilan gaplashayotgandek soʻzladi u. — Oʻzing buni kim tishlaganini bilasan...

Oltmish Birinchi Bob
Bettern – park Manxetten buxtasidagi boshi berk yarim orolga yorib kirgan va hattoga quyosh charogʻon peshin chogʻida ham qandaydir iflos tutunga burkanib olganga oʻxshab koʻrinardi. Palmer Bedlouz Aylend tarafdan tinimsiz esib turgan sovuq shamoldan koʻzlarini arang ochib kulrang-yashil ustunga oʻrnatilgan Ozodlik haykalini zoʻrgʻa ilgʻadi. Haykal tutun va gaz pardasi ostida arvohga oʻxshab goh koʻrinib, goh gʻoyib boʻlib turardi. Oradan biror soniya oʻtgach, Palmerning mashinasi ham umumiy oqimga qoʻshilib ketdi.
Vertolyot bekatining kutish maydonida har tomondan sovuq shamol esib turardi. Palmer mashinadan tushib, sigaret tutatmoqchi boʻldi.
Biroq kuchli shamolda yondirgich kuchli alanga olib, qoʻlini kuydirdi. Uni choʻntagiga solib, vertolyot bekati devoriga urilib, chayqalib turgan toʻlqinlarga sigaretani uloqtirdi. U mavj urayotgan suvni tomosha qilib turganda baland bir toʻlqin zarb bilan kelib urildi-yu, Palmerning yuz-koʻziga minglab suv zarralarini sochdi. Toʻlqin bilan birga oyogʻi ostiga turli xil chiqindilar ham kelib tushdi. Palmer N'yu-Yorkning oʻziga xos bu “sovgʻa”lariga biroz tikilib turgach, bekatning nariga tomoniga oʻtdi. Umuman, ishlar yomon ketmayapti, deb oʻyladi u kuchli shamolda turganicha. Birja ochilganda Jet-Tex aksiyasi 45 da turar edi. Birjadan ma’lumotlar juda sekin kelar, biroq u oʻn bir yarimda jadvallarni koʻzdan kechirish uchun shahardagi dallollar mehmonxonalaridan birida toʻxtab, bitimlar soni oddiy kunlardagiga nisbatan anchagina koʻpayganligini koʻrdi: 10 000 aksiya sotilgan, narxi esa 38 gacha tushgandi.
Palmerning jilmayishi gʻolibona kulgiga aylandi. U mohirlik bilan maqsadiga erishdi. Endi ish u oʻylaganchilik toʻs-toʻpolonga yetib bormasa, ham, hatto Jo Lumis YuBTKni nazorat qilishdek be’mani fikridan qaytmasa ham, har qalay Lumis oldida koʻplab muammolar paydo boʻladi.
Palmer vertolyotning boʻgʻiq ovozini eshitdi. U oʻgirilib, vertolyot yonginasidan uchib oʻtganini, orol qirgʻogʻi boʻylab doira yasab, Gudzonning shimolrogʻiga, chamasi, Oʻttizinchi koʻchadagi bekat tomon yoʻl olganini koʻrdi. Tezda ikkinchisi ham keladi, deb oʻyladi Palmer. Jadval boʻyicha, uning uchib kelishiga ikki daqiqa qolgan edi.
Oradan hech qancha vaqt oʻtmay, ikkinchi vertolyotning ham oʻziga xos guldiragi eshitildi. Palmer daryo osha Bruklin tomonga koʻz tashladi va qoʻnish maydoniga qarab burilayotgan vertolyotni koʻrdi.
Havo toʻlqini Palmerning shlyapasini uchirib ketayozdi. U vertolyot qoʻnguncha shlyapasini ikki qoʻllab ushlab turdi. Bir-ikki soniya oʻtmay, motor ovozi tindi. Aylanayotgan parraklar asta toʻxtadi. Geyns Gauss vertolyotdan uchinchi boʻlib tushdi.
Kichkinagina bu odam atrofga olazarak koʻz yugurtirdi. Palmer Gaussni hech qachon, hatto Penemnondda asir olinganda ham bunchalik hayajonlangani, oʻzini gunohkorona tutganini koʻrmagandi. Palmer qoʻl silkitib, unga qarab yurdi. Sovuq shamolda turgan holda, ular jimgina qoʻl qisishdi.
Bankning “Kadillak”i toʻsiq ortida kutib turgan edi. Palmer Gaussning yoniga oʻtirdi va haydovchiga vertolyot bekatidan bir necha kvartal naridagi “Klub” manzilini berdi. Mashina joyidan qoʻzgʻalgach, Palmer Gaussga asta bosh irgʻadi.
— Yetib kelganingizdan xursandman, Garri, — dedi u. – Anavi tikkerlar bilan ishingiz qalay?
Gauss iztirob ichida chimirildi va qoʻllarini ilojsiz yozdi: — Yomon emas, — dedi nihoyat nemischa lahjasini sezdirmaslikka urinib.
Palmer millati va kelib chiqishini yashirish uchun Gaussda mahorat yetishmasligini payqab, tashabbusni qoʻlga oldi: Long-Aylendda bittadan oilalarga moʻljallangan yengil uylarni qurilishi, kapitalning oʻrtacha raqami, foizlar, shart-sharoitlar, yer uchastkalarini moliyalashtirish kabilar haqida tinimsiz gapirishga tushdi. Mashinalar bilan tirband koʻchalarda oʻn daqiqadan ortiq yoʻl yurib, ovqatlanish vaqti yetguncha “Klub”ga yetib keldilar.
— ... va uning kapitalini savdoni kengaytirish uchun ozod qiladi, — deya hamon valaqlar edi Palmer. Nihoyat u: — O, mana, yetib ham keldik. Shu yerda, toʻxta, Jimmi, — deb haydovchiga murojaat qildi.
Ular roppa-rosa oʻn ikkiyu oʻttizda mashinadan tushdilar, shoshilgancha, eski foyedan oʻtib, jimgina kattakon shalogʻi chiqqan liftga chiqdilar. Kutish zalida Palmer xizmatchiga shipshidi:
— General Xeygenning stoliga.
Xizmatkor jilmaydi va ularni boshlab kirdi. Palmer orqada kelayotgan Gaussning toʻngʻillaganini eshitdi:
— Ha, men haq ekanman.
Xeygen Palmerga bosh irgʻadi va Gaussga murojaat qila turib oʻrnidan qoʻzgʻaldi.
— Doktor, sizni yana koʻrganimdan mamnunman, — dedi u oʻzini katta tutib.
Ular stol atrofiga oʻtirdilar. Palmer koʻnglida Xeygendan mamnun boʻldi. Gauss ilmiy unvonini aytib murojaat qilishganda juda rohatlanardi.
— General, men ham mamnunman, — javob berdi u.
Ular oʻtgan kunlarni xotirlashga berildilar: Xeygen Gaussning urushdan keyingi faoliyatini mukammal bilishi bilan hammani hayratga soldi. Palmerning e’tiborini boshqa narsa jalb etdi. U yaqin-atrofdagi stollarga razm soldi. Ikkita dallol ularni oshkora qiziqish bilan kuzatib turardi. U nigohi bilan butun xonani kezib chiqdi. Lumisning burchakdagi stoli boʻsh turar, biroq yonidagi stolda Archi Nikos xayol surib, qandaydir ichimlikni sekin ichib oʻtirar, uning yonidagi stolda esa ikki bankir namoyishkorona suhbatlashishardi.
Palmer kulimsiradi. Xeygen hamisha bir yoʻla kamida ikki yoʻnalishda fikrlay olishi bilan ajralib turardi. Palmer ofitsiant kelayotganini koʻrib, taomnomani qoʻliga oldi.
— Qovurilgan qilich baliq yeysizlarmi? – soʻradi u oʻtirganlardan. Ular xotiralarini soʻzlashdan toʻxtab, Palmerga oʻgirilishdi.
— Bugun dushanba, Vudi, — quruqqina javob berdi Xeygen. – Oʻylaymanki, bugungi uchrashuvimiz tansiq file min'onga arziydi. Nima dedingiz, doktor?
— Albatta. Ajoyib.
— Chamasi, biz til topishyapmiz, Vudi, — dedi, keyin Gaussga qarab soʻradi: — Tezroq boshlay olasizmi?
Bu paytda restoran zaliga odam toʻlib ketgandi. Ertaroq kelganlar ketib, ular oʻrnini boshqa dallollar va bankirlar egalladi. Eddi Xeygen va Jet-Texning ilmiy ishlari rahbari birga oʻtirib uzoq suhbatlashgani va ovqatlangani haqidagi gap Uoll-stritda shov-shuv boʻladi. Endi doʻstona qoʻl qisishib xayrlashayotganlarini hammaga namoyish etib, pardani yopish vaqti keldi.
Palmer soatiga koʻz tashlab, xitob qildi: — Jin ursin, general, men bu odamga oʻn besh daqiqadan keyin vertolyot bekatiga qoʻyib kelaman deb va’da bergandim. Iloji boʻlarmikan?
Xeygen jilmayib, oʻrnidan turdi. U ataylab qulochini shunday keng yozdiki, Palmer hatto qoʻrqib ketdi.
— Doktor, — dedi Xeygen qoʻlini nemisga uzatib, — Meni narxi qiziqtirmaydi. Biroq birinchi boʻlib qiladigan ishingiz gravitatsiyaga qarshi anavi narsangizni qurish. Men uni koʻrishim kerak.
— Albatta koʻrasiz, — va’da berdi Gauss yashnab.
— Oʻshanda bitim tuzamizmi?
— O, albatta! – Gauss deyarli qichqirib yubordi. – Albatta!
— Yana bir marta xayr, doktor, — baland ovozda xayrlashdi Xeygen Gauss bilan, — Siz bilan suhbatlashib, maza qildim.
Bu gal Gauss poshpalarini taqillatib, harbiychasiga chest' berdi. Palmer “pochasi uzun boʻlmaganda poshnasining taqillashi olamni buzardi” deb oʻyladi.
Ular liftda yana jimgina pastga tushdilar.
— Menga qarang, — Gauss lablarini yalaganicha, jim qoldi. Uning koʻzlari nam edi. – General ikkimiz haqiqatan ham bitim tuzdikmi?
— Uning qoʻl qisishi shartnoma kabi majburiyat kasb etadi. Bundan tashqari, generalning fe’lini yaxshi bilaman, ertaga, pochta orqali shartnomaning bir nusxasini olasiz.
Gauss bir zumda yashnab ketdi. Keyin yana telbavash qiyofaga kirdi.
— Men bu haqda Jet-Texga xabar qilishim kerak, — gʻoʻldiradi u.
— Bu masala sizni juda hayajonlantirayotgan boʻlsa, oʻzingizga tegishli shartnoma nusxasiga imzo chekib, generalga joʻnatib yuboring. Bir-ikki kundan keyin roʻyxatdan oʻtkazilib, imzolangan nusxani sizga qaytarib yuboradi. Hammasi qonuniy va rasmiy boʻladi. Shundan keyin Jet-Texga ma’lum qilasiz.
— Ha – a, — Gauss xotirjam boʻldi. U ishchan qiyofada osmonga qaradi, keyin oʻgirilib, bir necha muddat ufqqa koʻz tikdi. Soʻng qovogʻini uyib: — Tartibsizlik, — dedi. – Hech qanaqa majburiyat tuygʻusi yoʻq.
Palmer yelkasini qisdi:
— Ozgina N'yu-Yorkcha maftunkorlik bor, xolos.
— Men uchun yoʻq, — Gauss qaddini rostladi va jiddiy qiyofada daryo tomon bir necha qadam tashladi.
— Siz haqsiz, — ma’qulladi Palmer.
Gauss oʻgirilib, yana ufqqa qaradi. Bosh chayqab: — Tushunmayman, odamlar bu yerda qanday yashar ekanlar, — deb qoʻydi. Baland toʻlqin uning ortidan kelib, devorga urildi. Minglab suv zarrachalari Gaussning botinkalarini xoʻl qildi va suv bilan birga chiqqan turli qogʻoz parchalarini yopishtirdi. Gauss qoʻllarini choʻzib:
— Juda maza qildim, — deb qoʻydi.
Palmer uning qoʻlini qisdi:
— Omad tilayman.
Har kim oʻz baxtini oʻzi yaratadi, — dedi va burilib, vertolyotga chiqib ketdi...

Oltmish Ikkinchi Bob
Ikkidan oʻttiz daqiqa oʻtganda Palmer Beshinchi avenyudagi ishxonasiga kirdi. U kattakon xona oxiridagi stol yoniga oʻtirib qoʻliga telefon goʻshagini olgan chogʻidagina stol ustidagi bir dasta qogʻozga koʻzi tushdi. Bugun ertalab, soat sakkizu ellik beshdan boshlab har soatda Berkxardt qoʻngʻiroq qilibdi. Bir gal soat oʻn birda Jeynning eri Tim, oʻndan keyin Edis, soat oʻn ikki-yu, oʻn beshda esa chamasi Palmerning kimlar bilan ovqatlanayotganini koʻrgan “Star” hodimi Jorj Mollet yoʻqlabdi. Soat birda besh daqiqalik oraliq muddat bilan Bernsning qoʻngʻirogʻi roʻyxatga olinibdi. Shu daqiqada esa Palmerning shaxsiy dalloli qoʻngʻiroq qila boshlabdi.
Palmer shahar bilan bogʻlovchi telefon tugmachasini bosdi. Dallolning telefoni raqamini terdi. Va shu yoʻl bilan oʻrtadagi suhbatni yashirincha eshitib, boʻlmaydigan qilib qoʻydi.
— Pit, bu menman, — dedi Palmer.
— Ayni muddao, — boʻgʻiq ovozda javob berdi dallol. – Oʻttiz toʻqqiz.
— Ya’ni olti band pastga, seningcha, kuning oxirida nima boʻladi?
— Katta faollik boʻlmaydi. Yirik paketlardan birontasi hozirgacha sotuvga qoʻyilgani yoʻq.
— Asos mustahkam boʻlmaguncha qoʻyilmaydi ham, — oldindan sezdi Palmer. – Balki ertaga, peshingacha oʻzgarish boʻlar.
— Yopilishiga bir necha band koʻtarilsa, hayron qolmasdim.
— Birja chayqovchilarimi?
— Ha. Past holicha tutib turishi uchun kuchli bosim boʻlishi zarur.
— Bosim berildi, — dedi Palmer.
— Qachon?
— Bir soatcha oldin.
— Birjada biror alomati sezilgan yoʻq.
— Yangilik hozircha Strit boʻyicha tarqalagani yoʻq, ammo tezda koʻrasan.
— Bu nima oʻzi? — soʻradi dallol.
— Yaxshisi, men jim turay. Sen gapir.
— Chamasi, jadal yurish qildikmi?
— Eshitganingdan keyin menga ham ma’lum qil, — dedi Palmer. — Aksiyalarning yirik paketlari sotuvga chiqsa, shu zahoti menga habar ber.
— Nima deb oʻylaysan, ular yana qancha pasayishi mumkin, Vudi?
— Nima, men dallolmanmi?
— Ha! — U tomondagi odam jim boʻldi.
Palmer jilmayib oʻtirardi. Keyin “Berkxardt” degan tugmachani bosdi va kuta boshladi. Bir necha soniya oʻtib, unda yashil chiroq yondi.
— Eshitaman?
— Leyn, menga qoʻngʻiroq qildingizmi?
— Kim? Senmi, la’nati ahmoq! Jin urgur, qayda daydib yurganding!
— Ishbilarmonlar dahasida. U yerda men sal boʻlmasa sizni bosib olay dedim.
— Ish bilarmonlar dahasida boʻlganingni bilaman. Seni ovqatlanib oʻtirganingni koʻrgan toʻrtta odam menga qoʻngʻiroq qildi. Jin urgur, sen u yerda nega oʻralashib yuribsan?
— Hech narsa. Menga yordam zarur edi.
— Tingla, mishiqi surbet, men savol berayotganimda, men...
— Qoʻlingizdan biron ish keladi, deb oʻylaganimda, sizga murojaat qilgan boʻlardim. — Palmer gapini shartta kesdi. — Toʻgʻrisini aytsam, sizga ishonmayman, chunki hamma narsani barbod qilishingiz mumkin. Siz sabrsiz odamsiz.
— Nima deyayotganingni anglayapsanmi?
Tashqi aloqa tugmachasining yashil chirogʻi yondi, interkom ohista guvulladi. Yorugʻlik lipillab bir maromda yonib oʻcha boshladi.
— Menga yana kimdir qoʻngʻiroq qilyapti, — muloyimlik bilan dedi Palmer.
— Tupurdim.
— Aytdim-ku, oʻzingizni tutishni bilmaysiz deb, — gapini boʻldi Palmer. — Bu hali yumshatib aytganim. Tinchlaning! Hammasi tugagach, men sizni uygʻotaman.
— Palmer sen kichkina...
— Leyn, keyinroq qoʻngʻiroq qilaman. — Palmer Berkxardt bilan gapni toʻxtatib, boshqa tugmachani bosdi. — Eshitaman?
— Janob Mollet, ser.
—Ulang. Jorj?
— Mendan qochib yuribsizmi? — soʻradi Mollet.
— Hozirgina kirdim. Boshligʻim qulogʻimni tom bitirdi.
— Tushlik qanday oʻtdi?
— Zoʻr, — javob berdi Palmer. – Sizlarniki-chi?
— Judayam zoʻr. Qulogʻingiz qizidimi?
— Qizishi kerakmidi?
— Aytingchi, bu eski safdosh qadrdonlarning oddiy uchrashuvimidi?
— Qandaydir ma’noda – ha.
— Nima? Gauss Xeygen uchun ishlamoqchimi?
— Yaxshisi, birortasidan soʻrganingiz ma’qul.
— Soʻradim. Xeygen javob bermayapti. Gauss shaharda yoʻq.
— Shu ishga aloqador davlat departamentidan bilib ola qolmaysizmi?
— Masalan, aynan kimdan? – soʻradi reportyor.
— Janob Karvi degani bor. Tim Karvi. U biror narsa bilishi mumkin.
— Matbuot uchunmi? – soʻradi Mollet. – U hech narsani aytmaydi, shunday emasmi?
— Holi-jonimga qoʻymasdan soʻrayverasiz...
— Eng osoni – sizni bezovta qilish.
— Agar Timdan ma’lumot olsangiz, men barcha norasmiy narsalarni aytib beraman, — va’da berdi Palmer. – Shunda siz Xeygenga, Lumis va Gaussga qanaqa savollar berishni bilasiz.
— Boshqacha qilib aytganda, siz Karvi bezovta boʻlishini xohlaysiz. Va buni boshqalarning qoʻli bilan amalga oshirmoqchisiz.
— Odatda “Star”ning muxbiri bundan boshqa savolni bilmaydi.
— Hozir hammasini tugataman, — javob berdi Mollet.
— Yaxshi. Koʻrishguncha.
Palmer yana shahar bilan toʻgʻridan-toʻgʻri aloqa tugmachasini bosdi va Mak Berns telefoni raqamini terdi. Endi soat ikkidan qirq besh daqiqa oʻtgandi.
— Azizim, nima uchun tomirlaringda Livan qoni oqayotganini menga aytmading?
Berns toʻngʻilladi:
— Birjaning yopilishini kutib oʻtirolmadim. Hammasi boshlanganda gap nimadaligini darhol fahmladim. Men faqat bunga qanday erishganingni bilmoqchi edim.
— Nimaga erishibman?
— Aqldan ozish mumkin. Eshit, men senga dastyordan bir narsa yubordim. Har daqiqada u oldinga borib qolishi mumkin.
— Nima oʻzi?
— Magnitofon tasmasi. U endi seniki.
— Minnatdorman, Mak.
— Men esa hayratdaman. Menga hamma tomondan qoʻngʻiroq qilishmoqda, azizim. Bugun oqshomda senga qoʻngʻiroq qilishimga ruxsat ber. Yaxshisi, kel, birga ovqatlanamiz.
— Mak, agar sodiqligingga asos boʻladigan narsani oʻzgartirmoqchi boʻlsang, yaxshisi vaqtingni yoʻqotma. Men haliyam OAP man.
— Meni laqillataman deb oʻylama, azizginam. Shunday aqling bilan, a?
— Aqlim qanday boʻlsa, hozir ham shunday. Ovqatlanish masalasida biror narsa deyolmayman. Soat beshlar atrofida qoʻngʻiroq qil.
— Ajoyib. Shoshilish kerak. Hozircha.
Palmer goʻshakni qoʻyib, tugmacha rangi oʻzgarishini kuzatib turdi. Berns birinchi qoʻngʻiroq qilgan vaqtga qaraganda u hali “klub”dagi uchrashuvni bilmaganini angladi. Berns Jet-Texning aksiyalari narxi kutilmaganda tushib ketayotganidan xavotirga tushgan, deb oʻyladi Palmer. U, chamasi, hali Gauss haqida eshitmagan.
Yana interkom guvulladi.
— Eshitaman?
— Hozirgina tuguncha keltirishdi, janob.
— Marhamat qilib, olib kiring. Palmer Virjiniya Klerining kabineti bilan bogʻlovchi telefon tugmasini bosdi.
— Shu yaqin-orada magnitofon bormi? – gapni loʻnda qildi Palmer.— Men... Menimcha, bor.
— Ayting, menga olib kelishsin. Oʻzingiz ham keling.
— Xonangizdamisiz?
— Iloji boricha tezroq, iltimos.
Soat uchdan oʻn daqiqa oʻtganda Palmer Berns yuborgan kassetani magnitofonga qoʻydi. U va Virjiniya tasmaning aylanishiga qarab turishardi. Dinamikdan sekingina shitirlash eshitildi.
— Ovozini balandlat, — taklif qildi Virjiniya.
Koʻp oʻtmay ular tasmadan oʻz ovozlarini eshita boshladilar. Palmer tinglab turib, birdaniga qovogʻini soldi. Tasmani aylantirayotgan muruvvatni toʻxtatib, tasmaga diqqat bilan tikilib qoldi. Bir necha daqiqa oʻtib, tasma asosiy gʻaltakka oʻraldi.
— Qiziq, — dedi Palmer. – Birorta ulangan joyi yoʻq.
— Boʻlishi kerakmidi?
— Haqiqatan ham tasmaga bir necha kecha-kunduzlik gap-soʻzlar yozilgan. Bernsning xonasidagi magnitofon tasmasining eni yetti santimertli edi. Bu esa 17 santimertli. Demak, bu uch-toʻrtta kichik tasmalardan tayyorlangan. Ular bir joyda boʻlishi uchun yelimlanishi kerak. Bu tasmada esa ulangan joy yoʻq. Demak...
— Demak, bu asl nusxa emas, koʻchirib yozilgani...
Yana Kleri oʻta aqlliligini koʻrsatdi.
— Mak buni asl nusxa deb berdimi? Qoʻlingga qanday tushdi?
— Bunisi sir. Asosiy, asl nusxa unda qolgan. U meni oson ishontiraman deb oʻylagan.
— Bu esa...
— Demak, Mak haqidagi taxminim toʻgʻri. U meni anoyi emasligimni tushunmayapti. U meni kimlar bilan, qanday maqsadda tushlik qilganimni bilganda edi, boshi berk koʻchaga kirib qolganini, bunga oʻxshagan soxta choralar uni qutqara olmasligini anglab yetgan boʻlardi.
— Vuds, nimalarni gapirayotganingni sira tushunganim yoʻq.
— Bilaman. – U magnitofondan koʻzini oldi. – Kechir. Men hatto oʻsha juma oqshomdan keyin sen bilan gaplashmadim ham. Bu sening foydang uchun boʻldi, toʻgʻrimi?
— Men uyda, telefon yonida maza qilib oʻtirdim.
— Meni kechir.
Ayol uning nigohidan koʻzini olib qochdi.
— Aytgan gaplarim uchun kechirim soʻrayman. Oʻsha kecha oʻylaganlarim uchun ham. Unday emasligini bilaman. Mast holatdagi be’mani xayollar.
Ayol yana bosh chayqadi:
— Nega shunday boʻlganimni tushunishim mumkin. Lekin bugun tushlik davomida menga nima uchun qoʻngʻiroq qilmaganing va nima boʻlayotganini aytmaganingni oqly olmaydi. Men uyda kutib oʻchirdim, koʻp miqdorda uyqu dorisi ichishimga sal qoldi. Sen hatto men oʻzimni qanday his qilganimni tasavvur qilolmaysan. Alam qilgani shuki, birgina qoʻngʻiroq dardimga davo boʻlishi mumkin edi. Oʻzimni mana shunday gʻalata ahvolga solib qoʻydim, Vudis. Mening yoshimdagi ayol aqlliroq boʻlishi kerak.
— Astoydil kechirim soʻrayman, men...
Shu zaxoti interkom guvulladi. Palmer Berkxardtga ulanadigan telefon tugmachasi yonganini koʻrdi. U bunga e’tibor bermay, magnitofondan kassetani olib choʻntagiga soldi. Bir daqiqadan keyin shaxsiy telefonining chirogʻi yondi. U goʻshakni koʻtardi.
— Yarim bandgacha koʻtarildi, — xabar qildi Palmerning dalloli. — Lekin 39,5 dan keyin yana keskin tusha boshladi. Birja yopildi. Biroq soʻnggi ma’lumotlarga qaraganda Jet-Tex aksiyalarining narxi yanayam tushib bormoqda. Aytishlaricha, hozir ularning aksiyalari kursi 34 ekan. Nima gap oʻzi?
— Nima gapligini eshitganing yoʻqmi?
— Nega sen yashirin ish tutuasan? Gap nemis olimidami?
— Demak, baribir eshitibsanda, — tasdiqladi Palmer.
— Butun Stritda faqat shu haqda gapirishayapti. Lekin u shunchalik foyda keltirishi mumkinmi?
— Pit, foyda endigina sezila boshladi.
— Lekin nimaga?..
— Eh, Pit, — chuqur nafas oldi Palmer. — Seni dalollik qiladi, deb oʻylagandim. — U gapni boʻldi va hamon chaqirayotgan Berkxardtning qoʻngʻirogʻiga e’tibor bermay, boshqa bir telefon goʻshagini koʻtardi.
— Janob Mollet, ser.
— Ulang. — Palmer choʻntagidan reja yozilgan qogʻozchani oldi. — Jorj, qoʻngʻiroq qiloldingizmi?
— Ha, lekin oson boʻlmadi. — Bechora yigit oxiri goʻshakni tashlab yubordi.
— Nima uchun “Bechora yigit?” Gauss tufayliya?
— Boʻlmasa nima uchun? Uning matbuotga xabar qiladigan hech narsasi qolmagan ekan. U aytdiki, bizning Vashingtondagi byuromiz bir necha soatdan keyin bu voqeaga doir tegishli ma’lumotlarni olarkan. U keyingi savolni oxirigacha eshitmasdan, goʻshakni tashladi.
— Dahshat!
— Ayting-chi, yirik soliq toʻlovchi sifatida siz davlat xizmatchilari orasida janjal chiqarishga haqlimisiz?
— Asabiylashgani uchun Timga haq toʻlashadi. Uning agentligi bu masalada rasmiy bayonat berishidan mamnunman. Ana shunda siz ham tayyor holdagi maqolangizga ega boʻlasiz.
Palmer stul suyanchigʻiga yaslandi. Bir daqiqa oʻtgach, koʻzlarini yumdi va barcha mushaklariga dam berishga urindi.

Oltmish Uchinchi Bob
Soat beshda bank kommutatori tungi ishlarini tugatdi. Palmerning iltimosiga koʻra kechki qoʻngʻiroqlar Virjiniya Klerining raqamiga oʻtkazildi. Birorta odam uning xonasi bilan bogʻlana olmadi. Shunday boʻlsa-da, soat 5.30 da telefonining yashil chiroqlari yondi. Palmer dallol qoʻngʻiroq qilayapti, deb oʻyladi va tugmachani bosdi:
— Ha, Pit?
— Men Pitga oʻxshaymanmi? — soʻradi Mak Berns.
Palmer qovogʻini soldi. Undan tashqari n'yu-yorklik va chikagolik dallollarning birortasi ham bu telefon raqamini bilmasdi. Bugun kunduzi u faqat Edisga Tim qoʻngʻiroq qilsa, shu raqamga ulagin, deb tayinlagandi.
Mak Bernsning ovozi eshitilganda Palmer sarosima ichida stol ustida uyulib yotgan qogʻozlarga — javob berilmagan telefon raqamlariga nigoh tashladi. Virjiniya bu telefon raqamini bilarmidi? Balki. Balki, uni Berkxardt ham bilar, YuBTKda deyarli hamma, Palmerning kabinetiga kirganlar telefon raqamini koʻrgan boʻlishi mumkin. Demak, Berns ham. Birdan Palmer sukut choʻzilib ketganini his qildi.
— Pit kimga oʻxshaydi? — nihoyat soʻradi u.
— Eshit, azizim uchrasha olamizmi?
— Gap nima haqida boʻlishiga qarab.
— О, mucho[13] narsalar haqida azizim.
— Xudoyim, koʻp tillarni biluvchilarga ofarin. Ayt-chi, nima uchun ovozing boshqacha?
— Ovozim boshqacha boʻlishi kerakmi? — e’tiroz bildirdi Berns. — Bunday deyishingga biror sabab bormi?
— Bir dunyosini sanab berishim mumkin.
— Chunki ichaklarim jang boʻlib oʻtgan dalalarga osib qoʻyilganimi? — soʻradi Berns. — Meni xonavayron qilding-ku, bolaginam? Koʻrichagimni kesishgandan buyon bunday jarrohlikka duch kelmagan edim.
— Iltimos, xushomad qilmasdan gapiraver.
— Hech qanday ogʻriq qoldiruvchi vositasiz — davom etdi Berns. — Doʻstim, sen soʻyganda ham astoydil, chinakamiga soʻyar ekansan. Faqat soat toʻrtdagina nemis xoini haqidagi yangilikdan voqif boʻldim. Doʻstlaring gʻaroyib ekan.
— U — doʻstim emas.
— Endi doʻsting boʻlmay qoldimi? Toʻxta, undan foydalanganingni u qachon bila oladi?
— Nima keragi bor, Mak. Jet-Texda ahvoli yomon boʻlib qolgan ekan. Boshqa ish taklif qilgan har qanday odam unga qatta yaxshilik qilgan boʻlardi.
— Eddi Xeygen-chi? Sen uni qayerga tiqishtirganingni tushunadimi?
— General Xeygen tadqiqot ishlarida yangi rahbarga ega boʻldi. Bu ishni kim qilsa ham generalni ogʻir vaziyatdan chiqargan boʻlardi.
— Va senat komissiyasi oldiga qoʻygan boʻlardi, — qoʻshimcha qildi Berns.
Palmer qaddini rostladi.
— Tushunmadim.
— Xeygen tushunadi. Gauss ham, Jet-Texdagi rahbarlar ham.
— Ular komissiya oldida turishadi demoqchimisan?
— Vashingtondagi meni odamim yaqindagina qoʻngʻiroq qildi, ogʻayni. Mana shunday ishlar bilan shugʻullanuvchi departamentdagilar quturib ketishibdi, dedi u. Yarim soatdan keyin matbuot konferensiyasi boʻladi. Ular bunday oʻtishga qarshilik koʻrsatish maqsadida tekshiruv oʻtkazishni talab qilishmoqchi.
— Bunday qilishga qonuniy huquqlari bor, — javob berdi Palmer.
— Ish tahlil qilinganda ismingni tilga olmaslikka kim xalaqit bera oladi?
— Oʻylaymanki, hech kim.
— Bunisi qandoq boʻldi? — soʻradi Berns.
— Nima qipti? Mamlakatimiz erkin mamlakat, Mak. Agar ular meni milliy xavfsizligimiz uchun katta foyda keltirishga qodir odamni faoliyati cheklab qoʻyilgan boshqa odam bilan uchrashtirib, har ikkisini yoʻldan urdi deb aytishni xohlasalar, ularni toʻxtata olmayman. Harakat ham qilmayman.
— Azizim, senatorlar hamma narsaga boshqacha koʻz bilan qarashi mumkin. Ular seni oʻta zarur “Uotan” loyihasi bilan mashgʻul ishdan chalgʻitishda ayblashlari mumkinligini unutma.
— Gaussni nazarda tutayapsanmi? — soʻradi Palmer, chamamda u voqeani butunlay boshqacha izohlaydi. U, ehtimol, “Uotan”ning omadi yurishmayotganiga Jet-Texning xasisligi sabab, bu kompaniya uni mablagʻ bilan puxta ta’minlay olmayapti, deb izoh bera oladi. Dunyoda uning nohaqligini isbotlaydigan oʻn nafar odam topilmaydi. Binobarin, u haq boʻlib chiqadi.
Berns anchagina jim qoldi. Keyin yengilgina kinoya bilan “ha-a” deb qoʻydi.
— Tanlash imkoni yoʻq, — Virjiniya uning gapini yakunladi. — Hozir men senga asosiysini aytaman. Juma kuni oqshomda jamgʻarma banklar menga ish taklif qilishdi. Men “yoʻq” deb javob berdim. Biroq shanba va yakshanba kunlari boshdan kechirganlarim holdan toydirdi. Dushanba kuni menga ish taklif qilgan odamga qoʻngʻiroq qilib, “xoʻp” dedim. Men xohlagan paytimda ishga tushishim mumkin. Ular uch yilga shartnoma tayyorlashyapti. Ish haqi YuBTKdagidan yuqori. Biroq puli meni qiziqtirmaydi. — U choʻzilib, Palmerning qoʻliga qoʻlini qoʻydi. Ayolning qoʻli muzday edi.
Virjiniya Palmerning qoʻlini qattiq qisdi.
— Boshqa gaplar ham bor. Men, masalan, chin yurakdan tijorat banki xodimi boʻlmayman, deb ahd qildim. Erta yetilyapman. Sharqiy Garlemlik bechora qiz. YuBTK... U zabt eta olmagan dunyo. Men muxolifchilar bilan baxtliroq boʻlaman deb oʻylayman. Bunday turdagi odamlarga yaqinroqman. Ular davlat va olamga ega emaslar. YuBTK hamisha meni qoʻrqitar edi. Biroq bu ham eng yaxshi istagim emas. — U Palmerning ikkinchi qoʻlini ham oldi va ularni qattiq qisdi. — Asosiysi, azizim, men sendan uzoqda boʻlaman. — U Palmerning qoʻllarini ehtiyotkorlik bilan stolga qoʻydi, oʻrnidan turib, eshik tomon yoʻnaldi. — Koʻrdingmi, ishlar qanaqaligini?
— YuBTK bilan shartnomang yoʻqmi?
— Hech qanaqa. Oʻylaymanki, meni shartnoma bilan ishlashga munosib emas deb bilishgan.
— Jamgʻarma banklar yutib chiqishi mumkin emas, sen buni bilasan.
— Endi Mak ikkovlaring bunday boʻlmasligi uchun harakat qilinglar. U yana senga ittifoqdosh boʻldi, toʻgʻrimi? Uni hamisha kuchli tomon oʻziga tortadi. Lekin biz yutqazamizmi-yutqazmaymizmi, menga baribir. Meni YuBTKda qolishga koʻndirsang qanchalik jahling chiqishini tasavvur qilaman.
— Menimcha, bunday boʻlishiga umid juda kam, — dedi Palmer. — Kel, mavzuni oʻzgartiramiz.
— Yoʻq. Jimmi Klerining aytmoqchi boʻlgan fikrlari bor hali. Xudo haqqi, tumtayma. Sening tumtayishingga sabab juda kam, sen noshukur bandasan. — U yana Palmerning qoʻlini olib lablariga olib bordi va asta lablariga surdi.
— Kerak emas. — Palmer qoʻlini tortib oldi va bilinar-bilinmas qolgan lab boʻyogʻi iziga qaradi. — Yo sevimli boʻl, yo umuman qoʻl yetmas boʻlgin. Bir vaqtning oʻzida ikkalasi boʻlishi mumkin emas.
— Men faqat oʻz-oʻzimga oʻxshagan boʻlishim mumkin, — javob berdi Virjiniya. Bir necha muddat ular bir-birlariga ehtiyotkorlik bilan qarab qolishdi...
— Vuds, men ish haqida gapiryapman. YuBTKni nazarda tutyapman. Men... — U qoʻlini yengil silkitdi. — Men bechorahol ayolman. Bizni tirsaklari bilan turtib, oʻzi uchun yuqoriga yoʻl ochadiganlar koʻp. Bilasanmi, hamma narsa ruxsat berilgan ma’lum toifalar boʻladi. Yahudiylar ancha keng imkoniyatlarga ega. Ularning olim boʻlishlari shart emas. Ular musiqachi, masxaraboz yoki hakam boʻlishlari mumkin. Mana men ham shunday boʻldim: borligʻim bilan YuBTK nikiman. Qanday qilib bu holga tushib qolganimni bilmayman, tushunmayman, bu mashgʻulotni qadrlamayman va yoqtirmayman. Balki jamgʻarma bankni ham tashlab ketarman, shunday boʻlishi mumkin. Biroq ayni paytda, sening sharofating bilan, menimcha, bank ekperti boʻldim va u menga katta pul keltiryapti.
— Bu qanaqa qoida? — soʻradi Palmer. — Ularni kim oʻrnatadi?
— Bolaginam, doʻmbogʻim, — dedi Virjiniya Bernsning ovoziga taqlid qilib. — Nahotki sen bilmasang? Qoidani sen oʻrnatasan.
— Men?
— Sen va senga oʻxshaganlar.
Palmer asta bosh irgʻadi:
— Umuman, OAPlar.
— Bu atamadan, xabardorligingni bilmayman.
U kinoyali jilmaydi:
— Yashirin tashkilot xushyorlikni yoʻqotibdi. Sirli raqamlar dushman qoʻliga tushibdi.
— Xoʻp, mayli. — Bir necha soniya u gangib qolganday boʻldi. Keyin boshini asta chayqadi. — Nima boʻlganda ham hammasi ayon. Hech kim meni YuBTKda tutib qololmaydi. Shuning uchun men ketaman.
— Boʻlmagan gap.
— Yoʻq. Toʻgʻri gap.
Virjiniya oʻrnidan turdi va unga yuqoridan qaradi. Qoʻllari Palmerning sochlari tomon choʻzildi. Barmoqlari Palmerning chekkalariga tekkanda sovuq shamol nafasini eslatdi. — Men juda toʻgʻri va qattiqqoʻl boʻlishim kerak, — dedi ayol past ovozda. — Men sendagi tuygʻularni — qamatilgan shaxsiyatparastlik degan boʻlardim. Lekin bu senga, baribir yordam berolmasdi. Shunday qilib, eshit: sen bilan juda tuban darajada aloqada boʻldim, shuning uchun bitta idorada ishlab, yaqin yurishga chiday olmayman. Har kuni, har daqiqada seni koʻrish yoki tasodifan ovozingni eshitish, qogʻozga yozilgan ismingni oʻqish majburiyati... Bularning hammasi menga azob beradi, oʻldiradi. Xayr, azizim.
Palmer oʻrnidan turdi.
— Balki?..
— Yoʻq, biz yaqin boʻlolmaymiz. Meni qanchalik kuchli deb bilishing menga noma’lum... Ovozi boʻgʻilib, darhol teskari qaradi.
— Eshit agar qoʻlimdan kelganda...
— Qoʻlingdan kelmaydi, — ayol silliq gapirishga urindi.
U mana hozir oʻkirib yigʻlab yuboradiganga oʻxshardi. Koʻzlari dahshatli tarzda kattalashdi. Palmer qoʻllaridan ushlab qolishga ulgurmay, eshikka yugurib, koʻchaga otilib chiqdi. Iloji boricha tez yurishga harakat qilgan Palmer orqasidan yugurdi. U koʻchaga chiqqanda ayol taksiga oʻtirayotgandi. Eshigi qarsillab yopilgan taksi joʻnab ketdi.
Palmer oqshomgi sovuq havoda pal'tosiz turardi. Balki barning oʻrtasidan yugurib oʻtsam yaxshi boʻlarmidi, deya mulohaza qilardi u. Shu tufayli qoʻlga kiritilgan bir necha soniya vaqt Virjiniyani toʻxtatib qolishga yordam berarmidi?

Oltmish Toʻrtinchi Bob
Palmer Bernsning uyi burchagiga bordi-yu, birdan toʻxtab, yaltiroq oq gʻishtlarga suyandi. Ularning yonoqlariga botayotgan qirralarini his qilgan holda hayrat bilan oʻylab qoldi: navbatdagi qadamini tashlay olarmikan?
U qachondir xuddi hozirgiga oʻxshash sarosimaga tushganini esladi. Lekin unda Palmerga hozirdagidek teran aql zarur boʻlmagandi. U hech qachon Berns ka¬bi pastkash boʻlolmasligini, bu borada unga tenglasholmasligini his qildi. Bu odam ustasi farang fitnachi edi. Unda qobiliyatdan tashqari birovlarga makr-hiyla ishlatib, ular chekkan azobdan quvonish, orom olish tuygʻusi mavjud edi.
Biroq koʻpchiligimiz nafas olishni shu yerda oʻrganamiz, deb oʻyladi Palmer. Gullab-yashnashni ham.
U shunday xayollar bilan Bernsning uyiga kirdi. Liftda koʻtarilar ekan, Virjiniya bilan boʻlib oʻtgan suhbatni xavotirlanib esladi. Xavotirlanganiga sabab, koʻnglidagi gʻalayon teran fikrlashiga xalal berishi mumkin edi. Biroq u Berns yashaydigan qavatga yetguncha Virjiniya ertaga boshqacha kayfiyatda boʻlishiga, har qanday holatda ham uning qarori uzil-kesil emasligiga oʻzini ishontirdi.
U Virjiniya bilan ertaga ertalab gaplashadi. Hammasi yana oʻzgaradi.
Bernsning eshigi ochiq ekan. Qoʻngʻiroq tugmasini bosgan Palmer uning ichkarida nimadir deb qichqirganini eshitdi. U kirib eshikni yopdi.
— Mana bu boshqa gap, bolaginam! — xitob qildi Berns. — hozirgina ovqat olib kelishdi.
Palmer pal'tosi va shlyapasini yechib, havoni iskadi: xona mazali hidga toʻla edi...
Ular ovqatlana boshladilar.
— Senga atab, bankirlarning latifasini asrab qoʻyibman, — dedi Berns qoʻlidagi tuzlangan uzun bodring boʻlagini silkitib.
— Tijoratchinikimi yo jamgʻarma?
— Irland banklarini bilasan-ku, — davom etdi Berns. — Ularning koʻpi haliyam inglizlarga tegishli. Shunday qilib, qozon qalpoq va hassa tutgan ingliz bankiri Dublinga, yillik tekshiruvga kelibdi. U toʻgʻri bankka qarab yuribdi. Kunduzi oʻn ikki. Hech kim yoʻq. Eshiklar ochiq, kassalarning qutilari chiqarib qoʻyilgan, hatto yertoʻladagi seyf ham lang ochiq. Hammayoqda pul. Ammo hech kim yoʻq. Uning qattiq jahli chiqibdi. “Trevoga!” signalining tutqichidan tortibdi. Kuchli ovozlar yangrabdi. Qoʻngʻiroqlar, Sirenalar! Quloqni qomatga keltiradi! U yugurib koʻchaga chiqibdi. Hech kim toʻxtamas emish. Odamlar uning yonidan indamay oʻtib ketaveribdi. Bir payt koʻchaning narigi betidagi qahvaxona eshigi ochilib, patnusda toʻrt krujka pivo koʻtargan ofitsiant ayol chiqibdi va bankka qarab yoʻl olibdi. — Berns gapdan toʻxtadi.
— Xoʻsh?
— Nima xoʻsh? Kulmaysanmi, surbet!
Palmer qovogʻini soldi, keyin gap mazmunini tushundi.
— Ular... ular trevoga signalidan foydalanishar ekanmi?
— Ofitsiantni chaqirish uchun, — latifasini tugatdi Berns va jon-jahdi bilan baland ovozda kulib yubordi. — Boʻpti. Yaxshi. — Berns sigaret tutatib, halqa-halqa tutun chiqardi va ularning orasidan Palmerga qiyo qaradi. — Gapimni tingla, Vudi. Men kuchim boricha keskinlikni yumshatishga harakat qilaman. Odatda bunga osongina erishaman. Bir necha kun avval yasama tishlaring uchun seni osishga qasamyod qilgan edim. Biroq sen oyogʻim ostidagi barcha gʻovlarni, Jo Lumisni va butun bema’ni rejalarni olib tashlading. Endi bizning vazifamiz aqllar uchrashuvi uchun yoʻl topish. Men magnitofon tasmasini ishga solmay turib senga nemis bilan koʻzboylagʻich oʻynashingga imkon berdim. Shunday qilib, mendan voz kechma. Men bilan suhbatda boʻl. Meni qanchalik yaxshi koʻrishingni ayt.
Palmer bosh chayqadi.
— Bir-birimizni aldamasak, yanayam yaxshi ishlashimiz mumkin. Sen bilan ishlash ogʻir, chunki oʻrtada ishonch yoʻq. Men bilan birga boʻlish senga ham qiyin, sababi bir marta boʻlsa ham laqillatib ketganlarni yoqtirmaysan.
— Yoʻq, unday emas. Yutqazganlarni koʻrgani koʻzim yoʻq, qariya. Gʻoliblarga jon deb xizmat qilaman.
Berns kinoyali jilmaydi.
— Qanaqa jang haqida gapiryapmiz? Olbanidagi Bill boʻlimlari haqidami yo YuBTK ustidan nazorat uchun kurashmi?
— U haliyam davom etyaptimi? — soʻradi Palmer mugʻombirlik bilan.
— Bu haqda hali hech narsa e’lon qilingani yoʻq.
— Menimcha, — dedi Palmer oʻychan, — erta-indin norozi aksiyadorlar Lumisning qoʻlini bogʻlab qoʻysa, Vashington soʻroqqa tutishi bilan qandaydir koʻmitacha Lumisni Jet-Texdan haydash harakatiga tushib qoladi.
Berns tasdiqladi:
— Buni men ham oʻylaganman.
— Muhabbat bobida soʻzlayotganimizga sabab ham shu-da.
Berns kaftlarini yuqoriga qaratdi.
— Miyam qay darajada ishlayotganini shunchalik bilar ekansan, nima uchun haligacha menga ishonmayapsan?
— Chunki men ham insonman, Mak. Kunlardan bir kun sirpanib ketishim mumkin. Shu paytda sen meni sotasan. Yana. — Bernsning sargʻamtir-qoʻngʻir koʻzlari katta ochildi. — Qadrdon doʻst. Meni sotmasligingni qayerdan bilaman?
— Sen sotma.
Berns oʻylanib qoldi, keyin oʻrnidan turib, yotoqxonaga kirib, ketdi. Koʻp oʻtmay besh quti silliq magnitofon qutichalarini koʻtarib chiqdi.
— Bu — hammasi, — dedi u. — Demoqchimanki, bu — koʻchirib yozilgani emas, asl nusxasi. Bir santimetr ham yozuv olib qolganim yoʻq. Menga ishonasanmi?
Palmer qutilarni olib, goʻyo tarozida tortayotgandek, chamaladi.
— Oʻta ta’sirchan harakat, Mak.
— Shunday boʻladi deb oʻylagandim. Endi mega ishonasanmi?
— Virjiniya Kleri boshqa ishga oʻtayotgani va bu tasmalar oxir-oqibatda sariq chaqaga ham arzimasligini hisobga olganda, — dedi Palmer, — ishonsam boʻladi.
Berns boʻshashib stulga oʻtirdi va Palmerga tikilib qoldi:
— Bunisi endi ortiqcha, oshna. Bu haqda qachon gapirdi? Bugun oqshomdami?
— Ha.
— Mening hamma harakatlarim puchga chiqibdi-da.
— Oʻta qaygʻuli. — Palmer jangari qiyofaga kirdi. — Shunday qilib, Mak, ikkimiz ham oʻzaro ishonch darajasini aniqlab oldik. Bu N'yu-Yorkcha sovuq usul. Shu yerda toʻxtashni xohlasang, kel, ishga kirishamiz.

Oltmish Beshinchi Bob
Yechilmagan jumboqlar. Palmer lablarini qiyshaytirib, koʻzlarini qisdi: chiroqning yorqin nuridan koʻzlari qamashib ketdi.
U koʻzlarini ochib, yozuv stolida yotgan qogʻozlarni oldi va bugun oqshom Berns bilan tuzgan rejalarida yana qandaydir muammolar qolmadimikin deya koʻzdan kechirdi. Soatga qaradi, tonggi toʻrt boʻlibdi. Boshqa masalalarga toʻgʻri javob topish uchun yana biroz uxlab olish kerak deb oʻyladi.
Palmer chuqur nafas olib, telefonga qoʻl choʻzdi va Bernsning idora raqamini terdi. U yoqdan ayol kishi choʻziq ovozda xohlamaygina javob qaytardi: Aterton, Kregi end Mun.
— Mak Berns shu yerdami?
Ayolning ovozi jonlandi:
— Qanday yordam kerak?
— Bu — mister Palmer. Mister Bernsni ulab bering.
— Bir daqiqa, janob Palmer, — U “Palmer” soʻziga shunday urgʻu berdiki, Palmer Bernsning ayol bilan bir xonada oʻtirganligini va telefon goʻshagiga qoʻl choʻzayotganini aniq koʻrgandek boʻldi.
— Hali yotmadingmi, azizim?
— Sen ham xodimlaringni ushlab turganingni sezyapman. Yo bu dasturdan tashqari koʻngil ochishmi?
— Faqat ishga doir munosabat. Karikatura tamom boʻldi. Nusxalar tugadi. Bosh qashishga vaqt yoʻq... Berns qattiq yoʻtaldi, — ... Linotipda chiqarishga koʻp vaqt kerak, hisoblash mashinasining yozuv uskunasida koʻpaytiryapmiz. San’at boʻlimidagi yigit tarqatiladigan nusxani bezayapti.
— Qani, eshitib koʻraylik-chi, Mak.
— X-x-oʻp, — narigi tomondan sarosimali gʻuldirash eshitildi. — Bu yomon emas, — pishilladi Berns. — Toʻgʻrilangan nusxasi, haligi... Jimmi. Yaxshi, Vudi?
— Boshla.
— Mayli, sarlavhasi, hmm, qayerdaydi... “Sotsialistik banklar oxirgi tomchi qonimizni soʻrib olishmoqda”. Qoyilmi?
— Xudoyim, toʻngʻilladi Palmer. — E’tibor berma, davom et.
— Yaxshi. Uning ostida — kattakon hajviy rasm. Ulkan, semiz, iflos bank, “jamgʻarma bank” degan yozuv, tomida oʻroq-bolgʻali bayroq. Nasosdan shlang chiqarilgan. Senatorga oʻxshagan odam nasosni bosyapti. U odam “Davlat qonunchiligi”ni bildiradi. Nasosning shlangi kichkina, Jon K.ning majruh qoʻliga sanchilgan tibbiyot ninasiga ulangan. Umuman, xalqdan chiqqan qashshoq. Ninadan bir necha tomchi qon oqib turibdi. Rosa kaltak yeganga oʻxshaydi. Choʻntaklari agʻdarilgan. Dala qoʻriqchisini eslatadi. Bank atrofida esa u har soniyada yanayaam semirib borayotganini koʻrsatuvchi chiziqlar chizilgan. Yoqdimi?
— Bu — dahshat!
— Bolakay!
— Ha, ha, — davom etdi Palmer. — Sarlavhadagi “sotsialistik” soʻzini “sotsialist” soʻziga almashtir. Shunda mas’uliyati kamroq boʻladi. Oʻroq bolgʻali bayroqni olib tashla. Yana, xudo haqqi, bir qarab koʻr, qon tomchilarisiz iloji yoʻqmikan? Baribir nishonga tegadi, tanlab oʻtirishga imkonimiz yoʻq.
— Toʻppa-toʻgʻri. Endi maqolaning nusxasini eshit.
— Oʻqi.
— Hmm. U mana bunday boshlanadi: “Xushyor boʻlinglar! Oʻrmalovchi sotsializm arvoh yoki telba odamning alahlashi emas. Sotsialistik an’analar davlatimizning yuragida, eng ogʻriq joyi — sizning hamyonlaringizda paydo boʻla boshladi. Soʻz boshi. Keyin Sirakuzadagi nutqingdan bir jumla olamiz, oʻzingga yoqqan edi-ku? Tra-ta-ta. Keyin: “Sotsialistik banklar qoningizni ichishiga yoʻl bermang. Nozik mijoz imtiyozli jamgʻarma banklarni tejalgan omonatlaringiz hisobiga semirishiga yoʻl qoʻymang.” Soʻz boshi. “Sizlar soliqlarni toʻlayapsizlar. Shunday ekan, nima uchun jamgʻarma banklar soliq toʻlashmaydi?” Soʻz boshi. “Sizlar pullaringizni Amerika banklariga qoʻyasizlar. Nima uchun jamgʻarma banklari oʻz pullarini Amerikaga qoʻyishni xohlamaydi?” Soʻz boshi. “Sizlar xususiy tadbirkorlikka ishonasizlar. Nima uchun jamgʻarma banklari unga ishonmasligi kerak?.. Soʻz boshi. “Boshqa davlatlardan kelgan jamgʻarma banklar davlatingiz, xalqingiz qalbini yeyishiga yoʻl qoʻymang”. Abzats. Bu mutlaqo rasvo narsa, toʻgʻrimi, Vudi? Mana, oxiri: “Xushyor boʻlinglar va atrofda nimalar boʻlayotganiga qaranglar. Senatorlaringiz va qonun chiqaruvchi majlis a’zolarini sudraluvchi sotsializm emas, xususiy tadbirkorlik uchun ovoz berishga undanglar!” Soʻz boshi. “Ularni jamgʻarma banklar haqidagi qonun loyihasiga yoʻq deyishga da’vat etinglar.” Eng oxiriga “Fuqarolarning xususiy tadbirkorlik boʻyicha mustaqil qoʻmitasi” degan yozuv qoʻshib qoʻyiladi.

Oltmish Oltinchi Bob
Seshanba kuni birja ochilganda kurs unchalik baland boʻlmasa-da, bir qadar koʻtarilgani kuzatildi. Soat oʻnga borib, Jet-Tex aksiyalari haqidagi telegraf xabarlari ancha kechikib tusha boshladi. Soat oʻn birda Palmerning dalloli eng ishonchli manbalar orqali aksiya 35 gacha, ya’ni oʻz tannarxidan 10 band pasayib ketganini aniqlashga ulgurdi.
Soat oʻn birda, Palmer dallol bilan gaplashayotgan paytda Virjiniya Kleri boʻlimida ishlaydigan qiz kunduzgi gazetalarning dastlabki nashrlarini olib keldi. “Jornel ameriken” va “Uorld telegram” Vashingtondan YuPIning Tim Karvi departamentida chaqirilgan matbuot anjumani haqidagi xabarni chop etgan edilar. Bayonot Palmer kutganidek, vahimali boʻlmasa ham, masala mohiyatini toʻliq qamrab olgandi. “Jornel”dagi maqola sarlavhasi bir qadar mavhum chiqqan edi.
Ertalabki oʻndan boshlab qoʻngʻiroq tinimsiz jiringlashga tushdi. Palmer kotibasiga faqat gazetachilar bilangina bogʻlashni tayinladi. Berns uning shaxsiy telefoniga uch marta qoʻngʻiroq qildi: dastlab — Fogel bilan oʻrnatilgan aloqa haqida xabar qildi, soʻng bayonotlar gazetaga yetkazilganini aytdi. Yana bir marta esa klishe tayyorlangani va bugungi birinchi son uchun koʻpaytirilayotganini bildirdi.
Soat oʻn birdan keyin Palmerning kotibasi barcha telefon qoʻngʻiroqlari yozuvini keltirib berdi. Ularning orasida Berkxardt besh marta qoʻngʻiroq qilgani ham qayd etilgan edi. U Konnektikutdagi uyidan telefon qilgandi.
Palmer ensasi qotganicha, interkomdagi “Berkxardt” deb yozilgan tugmachani bosdi. Hech kim javob bermagach, u Konnektikutdagi raqamlarni terdi. Goʻshakni xizmatkor ayollardan biri koʻtardi.
— Yoʻq, janob Palmer, u yarim soatcha oldin ketdi. — U goʻshakni qoʻyib ulgurmasdan yana qoʻngʻiroq boʻldi. U goʻshakni qayta koʻtardi: — Palmer.
— Jorj Mollett. Sizda ishim bor edi.
— Javob ijobiy boʻladi, — dedi Palmer.
Reportyor kulib yubordi.
— Hozirgina Olbanidagi hamkasblardan biri bilan gaplashdim. Iltimosim shunday: siz Jimmi Fogel ism-sharifli odamni taniysizmi? Men bu haqda unga xabar beraman.
Palmer stul suyanchigʻiga yaslandi. Yolgʻon gapi rostdek chiqishi uchun asablarini boʻshashtirishi kerak. Aks holda ovozidagi taranglik ichki hissiyotlarini fosh qilib qoʻyadi. — Jimmi Fogel deysanmi? — soʻradi u. — Bundan osoni yoʻq, Jorj. Hech gap emas.
— U haqda biron arziydigan gap eshitmaganmisiz?
— Hech qachon. U bankirmi?
— Balki. U vaqti-vaqti bilan banklarni choʻgirtak supurgi bilan supurib turishi bilan mashhur.
— U janob Olbanidanmi?
Mollett yana kuldi.
— Qanchalik dahshatlisiz, — dedi u. — Bular haqida xuddi xiqichoq tutayotgandek tabiiy gapirasiz. Nahotki asablaringiz boʻlmasa?
Palmer reportyorga bor haqiqatni rosmana aytsa, nimalarga ega boʻlishini oʻyladi. Va bu sirni hozircha hech kimga ishonib boʻlmaydi degan toʻxtamga keldi.
— Bu yigitni bilishim zarurmi, Jorj? — soʻradi u.
— Bilmadim. Bu gal men faqat oʻrtadagi vositachiman. Balki, Mak Berns bilar? Ikkovlaring yana birga, bir toʻshakdamisizlar?
— E’tiboringiz uchun aytamanki, biz bu toʻshakni hech qachon tark etmaganmiz. Bir gal uni ishdan boʻshatmoqchi boʻldim-u, darrov fikrimdan qaytdim, — javob berdi Palmer. — Ma’lumki, janob Berns YuBTKda hamon jamoatchilik munosabatlari boʻyicha maxsus maslahatchi boʻlib ishlaydi. — Palmer biroz jim turdi. Xoʻsh, Fogelga nima boʻldi?
— Pul bilan toʻgʻirlaydigan darajada gap yoʻq. Agar siz haqiqatdan ham hech narsa bilmasangiz, fikrimcha, men ham bu haqda gapirmaganim ma’qul. Ammo kunning oxiriga borib hamma narsa ma’lum boʻladi.
— Birorta siyosiy voqeami?
— Ha. — Reportyor bir necha soniya jim qoldi. — Menga hozirgina kichkina xabar berishdi. Jet-Texning aksiyalari 32 gacha tushib ketibdi. Oxirgi toʻrt yilda ular biror marta ham bu darajada pasaymagan edi.
— Dahshat. Umid qilamanki, Jorj, sizda bu aksiyalardan yoʻq.
— Menda? — Mollett sekingina hiringladi. — Men kecha “Klub”da stoldan sakrab turib ketdim. Oʻsha unutilmas tushlikni eslaysizmi? — Qoʻlimda borini sira qoldirmay sotib yubordim. Sizningcha, ularni qachon qayta sotib olganim ma’qul?
— Faqat ishonchli aksiyalarni sotib oling, Jorj. YuBTKni sotib oling.
Kabinet eshigi ochildi va ostonada Berkxardt paydo boʻldi. U Palmerga qattiq tikilib turardi. Palmer Bosh irgʻadi va trubkaga qarab:
— Jorj, hozirgina boss kirib keldi. Yana biror narsa kerakmi? — deb soʻradi.
— Gapimni tugataman va gaplashuvlaring uchun imkoniyat yarataman, — javob berdi reportyor. — Bechora qari galvarsning aslida nimalar boʻlayotganiga fahmi yetmaydi.
— Boʻlishi mumkin, Jorj. Hozircha.
Palmer goʻshakni ildi.
— Kim u? — soʻradi Berkxardt.
— “Star”dagi Mollett. Telefoningizni menga ulashmagani uchun uzr. Aloqa tizimi faqat gazetachilar uchun ochiq edi.
— Tizimi? — Berkxardtning koʻk koʻzlari gʻazabdan katta ochildi. Uning odatdagi qizil yuzi boʻzarib ketdi. Gʻazab bilan eshikni qattiq yopib, Palmer oʻtirgan kattakon xonaning oʻrtasiga keldi. — La’nati, — dedi u vahshiyona osoyishtalik bilan oʻzini qoʻlga olib. — Bankning ososiy ish yurituvchisi oʻziga tobe yollanma malay bilan gaplasha olmaydi. Boshqalarning ishiga burnini suqadigan har qanday telba senga zudlik bilan qoʻngʻiroq qilaveradi. — U asta oʻgirildi va Palmerga qaradi. — Mayli. Gapir.
— Nima haqida? — qisqa savol berdi Palmer. — Ahamiyat berdingizmi, YuBTK aksiyalarining faolligi deyarli yoʻq darajaga tushdi? Hech kutilmaganda ularni xarid qilmay qoʻydilar.
— Ularni sotib olganlar, — mingʻirladi Berkxardt — mavjud Jet-Tex aksiyalaridan qutulish bilan band. Sen bizni qanaqa gʻalvaga roʻpara qilding?
— Biz emas, Jet-Tex gʻalvada.
Berkxardt yutoqib, nafas oldi. — Bu — albatta YuBTKga ham ta’sir qiladi, yaramas telba! — boʻkirdi u. Uning koʻzlari dum-dumaloq boʻlib ketdi. — Qanday ahvolda qolishimizni hech boʻlmasa, tasavvur qilasanmi?
Palmer Berkxardt koʻzlarining burchagida pirpirayotgan kipriklariga qaradi.
— Leyn, oʻtiring, — dedi Palmer. — Marhamat.
— Menga mehribonlik qilma, baxtsiz mishiqi! — Berkxardt xona toʻridagi kattakon deraza yoniga bordi. — Oʻzingcha nima ishlar qilayotganingni bilishim kerak. Men hayotimni baxsh etgan idoraning obroʻsini xavf ostida qoldirish uchun oʻtaketgan darajada surbet boʻlish kerak. Bunga qanday jur’at etding?
Palmer sigaret qutisini chiqarib, stol osha Berkxardt tomonga surib qoʻydi.
— Jahlingiz chiqmasin, — dedi u xayolchanlik bilan past ovozda. — Hammasini tushuntirib oʻtirishga vaqtim boʻlmadi. Nima boʻlganda ham bu ish oqibatida ikkimizning qay ahvolga tushishimiz avvaldan ma’lum edi.
— Hozirgidek, sen kichkina...
— Tinchlanib, jim oʻtiring! — gapini kesdi Palmer. — Soʻkishlaringizni eshitish majburiyatini olgan emasman.
Ikkalasi bir-biriga ehtiyotkorlik va qandaydir horgʻinlik bilan tikilib qolishdi. Keyin Berkxardt oʻtirib, sigaret tutatdi.
— YuBTKda uzoq qolish niyating yoʻq ekan, — dedi u ataylab ta’sirsiz ohangda, — lavozimingni pasaytirish shart emas deb oʻylayman.
— Ahamiyati yoʻq, — gapini boʻldi Palmer. — Oʻta kuchli kuzirlar bor. Ularning talablarini shunchaki, chetga surib qoʻysam, katta koʻngilsizliklar kelib chiqar edi. Ularni qoʻllab-quvvatlaganimda meni oʻzlarining direktorlar kengashlariga qoʻshib olishar, sizni esa birorta faxriy rais lavozimiga surib qoʻyishib, katta miqdorda zayom yoki undan ham balandroq yuutuqni qoʻlga kiritishar edi. Hozir Lumisning qoʻllari oʻz muammolari bilan shunchalik bogʻlab qoʻyildiki, aksiyadorlarimizni yigʻilishida bironta yurish qilishga ham holi qolmadi.
Bir necha muddat Berkxardt sigaretni qisqa-qisqa tortib, atrofini tutunga toʻldirganicha, jim qoldi.
— Jamgʻarma banklari-chi? — nihoyat u tilga kirib boʻkirdi.
Berkxardt nimalarni bilishini aniqlay olmagan Palmer mujmal javob berdi:
— Siz, albatta, Jet-Texning Olbanida jang qilishga majoli qolmaganini tushunib olasiz.
— Anavi, ular menga tavsiya qilgan grek-chi?
Palmerning peshonasi tirishdi:
— Livanlik. Siz nima uchun u bilan ishlay olmaganingizni tushunish qiyin emas. Siz hamma chet elliklardan nafratlanasizmi yo faqat Bernsdanmi?
— Bunaqa tanishlarim toʻlib yotibdi, — quruqqina javob berdi Berkxardt. — Ularning bir dunyosi bilan ish yuzasidan muloqotda boʻlganman. Biroq Bernsni koʻrgan zahotim kimga toʻqnash kelganimni anglagan edim. Eshit. — U stolga yaqinroq engashdi. — Oq tanli odam shunday qila olarmidi?
Palmerning ogʻzi xunuk qiyshayib ketdi.
Palmer oʻrnidan qanday qoʻzgʻalayotganini sezib turardi. Chamasi, u turmoqchi emasdi. Biroq oyoqqa turgan zahoti Berkxardtnikidan baland boʻlgan oʻz ovozini eshitdi.
— Erkakchasiga gaplashib olishni xohlaysizmi?
— Sen bilan jon deb hisob-kitob qilaman.
Palmer stolga engashdi va yuzini Berkxardtning basharasiga yaqin keltirdi.
— Siz umuman haqiqatni bilasizmi oʻzi? — soʻradi u. — Siz qari firibgar sifatida nom qozonishdan boshqaga yaramaysiz. Qaysi biringizni bankir deb boʻladi? Jin ursin, sizlar bu ishda nimani tushunasizlar oʻzi? Siz mamla¬katimizda toʻlib yotgan laqma, miyasi yoʻq loʻttibozlardan birisiz. Nari borganda faqat qattiq turtib qoʻyishni bilasiz, xolos. Oʻzingizdan dono yoki nodon odam bilan turtishib qolsangiz, tamom, shoʻringiz quriydi. Jo Lumis sizni sassiq boʻlaklarga ajratib xoʻrak uchun qoldirdi. Men sizni yopishtirib, yana odam tusiga kiritdim. Mishiqi goʻdakka oʻxshab baqirishdan boshqa narsa qoʻlingizdan kelmaydi. Agar siz jimgina oʻtirib, ta’mirni tugatishimga imkon bersangiz — yaxshi. Lekin yana bir marta tilingizga erk bersangiz, sizni pashshalarga yem qilib qoldiraman.
Palmer oyogʻi ostidagi pol goʻyo dahshatli ravishda chayqalayotganini payqadi. U oʻtirdi va oʻzini bosishga urindi.
Oradan bir muddat oʻtib, ikkisi ham nafratlarini bosib olgach, Berkxardt qutidan yana bitta sigareta oldi va katta deraza oldiga borib, pastga, Beshinchi avenyuga uzoq tikilib turdi. Keyin oʻgirildi. Yorugʻlik orqasidan tushayotgani uchun uning yuz ifodasini koʻra olmadi.
Berkxardt boʻgʻiq ovozda gapirar edi: — Jamgʻarma banklarini nima qilmoqchisan?
Palmer yelkasini qisdi.
— Ish yurishyapti, — shoshilmay javob berdi u. — Tafsilotlarni kavlashtirishga hojat yoʻq. Bank qoʻmitasini shunday qoʻrqitamizki, ular qaror chiqarishni kelgusi yilgacha qoldirishadi.
— Bu yordam beradimi?
Palmer koʻzlarini qisib qariyaga qaradi.
— Yordam beradi. Toʻgʻri, ancha qimmatga tushadi.
— Qanchaga? — savol oʻta hissiz edi.
— Hozirning oʻzida yetti ming atrofida. Balki tugatishimizdan oldin oʻn ming boʻlar. Bernsning xarajatlari bunga kirmaydi.
— Bernsning?
— Birorta e’tirozingiz bormi?
Berkxardt unga yarim oʻgirildi. Palmer uning ifodasiz, sovuq yuziga koʻz tashladi.
— Bilmayman, — javob berdi qariya.
Palmerning shaxsiy telefoni jiringladi. U stol yoniga borib, goʻshakni koʻtardi.
— Rahmat, Pit, — dedi u va goʻshakni ilib qoʻyib, Berkxardtga qaradi. — Jet-Tex aksiyalarining bahosi 29 gacha tushibdi. Oxirgi oʻn ikki yildagi eng past narx.
Berkxardtning lablari shalvirab, qimirladi. U oʻzini uddalay olmayotgan odamga oʻxshab qolgandi. Nihoyat u:
— Tabriklayman, — dedi.
— Leyn, sizda ularning aksiyalari bormi?
— Yoʻq.
— Arzon paytida biroz sotib olmoqchi emasmisiz?
— Yoʻq.
— Bunisi yaxshi. Biz YuBTK vakili Jet-Tex aksiyalarini sotib olayotgan paytda qoʻlga tushishiga yoʻl qoʻya olmaymiz.
Berkxardt bosh irgʻadi va goʻyo oxirgi oʻttiz daqiqa ichida oʻn besh kilogramm vazminlashgandek ogʻirlashib qolgan qadamini arang tashlab eshikka qarab yurdi. U eshik yonida toʻxtadi.
— Yana birorta koʻrsatma boʻladimi?
— Kayfiyatingizni oʻzgartirishga harakat qiling.
— Omadi yoʻq odam deb hisoblayapsanmi?
— Eshiting, — dedi Palmer. — Men sizni bilaman. Siz hech qachon, hech kimga vakolatingizni bermagansiz. Chunki oʻzingizdan boshqa hech kimga ishonmaysiz. Ana shundan oʻzingizni baxtli hisoblagansiz. Boshqa holatda ham baxtli boʻlishga oʻrganing-da. Bu — juda oson.
— Qayta oʻrganish uchun juda qarib qoldim.
Ana shu daqiqalarda Berkxardtning lablari qimirladi-yu, ovozi chiqmadi. Nihoyat, u qiynalib gapirdi:
— Xatoga yoʻl qoʻyganim kulgili. Seni juda yaxshi bilaman deb oʻylardim. Seni shunchaki, otasiga oʻxshagan oʻgʻil-da, degan fikrda edim. — Berkxardt xayratda qolgandek koʻzlarini qisdi. — Sen asli kimning oʻgʻlisan?
— Oʻzimniki, oʻz-oʻzimniki, — dedi Palmer goʻyo oʻzi bilan gaplashayotgandek past ovozda.
— Kimniki?
Palmer yoʻtaldi.
— Faqat oʻzimniki, — aniq-tiniq qilib gapirdi Palmer.
Berkxardt goʻyo Palmerning javobini hazm qilayotgandek, bir muddat ostonada turib qoldi. Keyin eshikni ochdi.
— Umid qilamanki, — aynan oʻzligingni topish senga yoqsa kerak, — dedi u. — Odatda u menga juda yoqar edi...

Oltmish Yettinchi Bob
Palmer soat olti yarimda uygʻondi. Qoʻngʻiroqli soatni oʻchirib, kabinetni yigʻishtirdi. Yozuv stoli yonidagi orom kursiga choʻkib, oʻtgan kunlar voqealari yozilgan qogʻozlarni oʻqiy boshladi.
Aksiyadorlar yigʻilishi bugun soat oʻnda boshlanib, kunning yarmida tugashi kerak edi. Agar hamma ish joyida boʻlsa, bir necha oy avval tuzgan rejasi roʻyobga chiqadi — uni direktorlikka saylashadi. Biroq hammasi ravon ketishiga negadir ishongisi kelmasdi.
Shubhasiz, tasodifiy narsani aniq topish lozim. Oila a’zolari birin-ketin uygʻonib, odatdagi kun boshlanguncha u juda koʻp narsalarni oʻyladi.
Soat sakkizda telefon jiringladi. U nonushta qilayotgan edi.
— Hozirgina yana besh ming sarfladim, — deb xabar berdi Mak Berns.
Palmer ogʻzidagi luqmani chala chaynab, yutdi.
— Fogelgami?
— Uni ikki oyga Yevropaga, yubordim. Yetarli muddat, a?
— Men Olbanida hamma narsa silliq kechdi deb oʻylagandim.
— Xuddi ipakdek. Lekin sen ayni damda Fogel “Panamerika” samalyotida uchib ketayotganini eshitib, oʻzingni yanada baxtiyor his etmaysanmi?
— Hmm, — Palmer labidagi ushoqlarni artdi. — Bank qoʻmitasidan birorta xabar bormi?
— Peshinda bilaman.
— U qanday boʻladi?
— Chamasi, ular boʻlinish haqidagi xabardan qoʻrqishadi va uni chiqindi xonaga chiqarib tashlashga urinib koʻrishadi.
— Ajoyib. Keyinroq gaplashamiz, Mak.
Palmer stolga qaytdi va Edis bilan Jerrining gaplarini chala eshitdi.
— ...umuman, sening ishing emas.
— Nima uchun? — qiziqdi qizaloq.
Palmer oʻziga qarash uchun bir soniya boshini koʻtargan qizining kulrang koʻzlariga tikildi. Qiz yana taom likopchaga boshini egdi.
— Nimani tushuntiryapsan? — soʻradi u.
Edis unga xavotirlanib qaradi:
— Sening ishingni.
— Hmm?
— Men, shunchaki, janob Berns senga bunaqa noqulay vaqtda nega qoʻngʻiroq qilayotganini bilmoqchi edim, — tushuntirdi Jerri, — onam aytdiki...
— Onang haq, — gapini boʻldi Palmer. — Bu — sening ishing emas. — U yana bir burda nonga yogʻ surdi. — Bir jihatdan esa sening ishing meniki ham-da!
Yana telefon jiringladi. Ular Keyj xonim kimni chorlar ekan deb bir muddat jim oʻtirdilar.
— Yana sizni soʻrashyapti, janob Palmer.
— Vudi. — Odatda qattiq jaranglaydigan Berkxardtning ovozi bu gal oʻta ehtiyotkorona eshitildi. Lekin Palmer uyqusirashmi yo yana boshqa biror narsa alomatimi — aniqlay olmadi. — Yigʻilish paytigacha uchrashishimiz kerak.
— Soat toʻqqiz yarimda kabinetingizda koʻrishsak boʻladimi?
— Yoʻq. U yerga ba’zi direktorlar valaqlashish uchun kirib qolishi mumkin. Soat toʻqqizda xonangda uchrashsak-chi? Keyin seni ishbilarmonlar dahasidagi yigʻilishga eltib qoʻyaman? Yoʻlda gaplashib olamiz.
Palmer bu taklif xususida oʻylab koʻrdi va direktorlardan birortasi ham Berkxardt bilan yaqin aloqadaligimni bilishi kerak emas, degan qarorga keldi.
— Boʻlmaydi, — nihoyat javob berdi u. — Men u yerga borolmayman. Ayrim ishlarimni tugatishim kerak, — yolgʻon gapirdi u. — Keyin toʻgʻri yigʻilishga joʻnayman.
— Unda, jin ursin, kel, hozir gaplashamiz, — taklif qildi Berkxardt.
— Hozir nonushta qilyapman. Keyinroq qoʻngʻiroqlashsak boʻladimi?
— 15 daqiqadan keyin men ketaman.
Berkxardt anchagina jim qoldi, chamasi, qopqonga tushib qolayotganini anglagan edi.
— Ha, mayli, — deb u goʻshakni qoʻydi.
— Palmer soatiga qaradi. 8.20. U oʻrnidan turdi.
— Hozir kelaman. — U kabinetiga oʻtib, yozuvli qogʻozlarni titkiladi, keraklisini topib, telefon raqamini terdi.
— Eshitaman? — keksa odamning horgʻin past ovozi eshitildi.
— Janob Lumis? Men Vuds Palmerman.
— Bir daqiqa. Hozir qarayman, janob Lumis uydamikin.
Palmer yozuv stoli orqasidagi oromkursiga oʻtirdi va yarimlab qolgan sigaret qutisiga qoʻlini choʻzdi. Bu yoqqa qoʻngʻiroq qilish haqidagi fikr xayoliga yarim tunda, qandaydir noxush tush koʻrganidan keyin kelgandi. Bu gʻoya uni shunchalik oʻziga rom qilib oldiki, u oʻrnidan turib, bir parcha qogʻozga mulohazalarini yozib qoʻydi, ertalab turgandan keyin ham dastlab shu haqida oʻylagan edi.
U hozir tunda uygʻonib ketgan vaqtdagidek oʻylagan rejalaridan hayajonga tushmayotgan boʻlsa-da, Lumis bilan gaplashish uchun har qanday usulni qoʻllashga tayyor edi. Eng asosiysi, undan biron narsa soʻrashdan naf yoʻq, faqat taklif bilan murojaat qilish lozim. Shunda ham, oʻz xulosasini yigʻilish tugashiga sanoqli daqiqalar qolgandagina bildirib, Lumisga oʻylab koʻrish uchun unga vaqt qoldirmagan ma’qul.
— Xayrli tong, janob Palmer, — eshitildi yana bir qariyaning ovozi, ammo u ancha bardam gapirardi.
— Telefonga kelganingiz uchun minnatdorman, janob Lumis, — gap boshladi Palmer. — Siz uchun, menimcha, foydali bir gʻoya chiqib qoldi.
— Gʻoyat ajoyib taklif! — Lumisning ovozi kinoyadan ingichkalashib ketgandek boʻldi. — Biroq avval ayting-chi, bugun ertalab aksiyadorlar yigʻilishida sizni koʻra olamanmi?
— Koʻrasiz.
— Va nihoyat, gʻoyangizni eshitishimdan oldin ayting-chi, u menga qanchaga tushadi?
Palmer iloji boricha xotirjam gapirishga urinib, kulib qoʻydi.
— Gʻoya juda sodda. General Xeygen bilan gaplashib koʻrsangiz boʻlmaydimi?
— Nima haqida?
— Qoʻshilish haqida.
Simning narigi tomonida jimlik choʻkdi. Keyin:
— Siz buni Eddi Xeygen bilan muhokama qildingizmi?
— Yoʻq.
— Siz shunchaki, qalb amri bilan menga oʻz gʻoyangizni bildiryapsizmi? — yana maydalashtirdi Lumis.
— Unchalik emas, — tan oldi Palmer. — Mana, bir necha kundan beri oʻrningizda boʻlganimda, bu vaziyatdan qanday chiqib ketardim deb boshim qotadi. Oʻzimga topgan rejam ishonchliga oʻxshab tuyulyapti.
— Xeygen — bilan doʻstsiz. Sizningcha, uning munosabati qanday boʻladi?
— Tasavvur qila olmayman. Siz bilan buni yigʻilishdan keyin, ovqat¬lanayotib, muhokama qilganimiz ma’qulmikin?
— Ha-a juda qiziq, — dedi Lumis koʻproq Palmerga emas, oʻziga gapirayotgandek. — Agar biz qoʻshilsak, Gauss Jet-Tex uchun ishlay boshlaydi va tekshirish olib borayotgan kichik qoʻmitaga arziydigan ish qolmaydi. — Lumis uzoq jim qoldi. — Fikrlaringizni har doim quvvatlaganman deya olmayman, janob Palmer, biroq ba’zan ularning natijasiga qoyil qolganman.
— Sizga nisbatan men ham shunday fikrdaman, janob Lumis, — javob berdi Palmer. — Aytingchi, janob, bugungi yigʻilishda aksiyadorlarning kayfiyatini oʻzgartirishga imkoniyatingiz bormi?
— Ha-ha. Men ikkilanayotganimni bildirishim va shovqin-suron koʻtarishim mumkin. — Meni qoʻllaydiganlar bor.
— Gʻoyamning muvaffaqiyat qozonishi qanchalik shovqin koʻtarilishiga bogʻliq — dedi Palmer. — Tashqarida toʻpalon qilish uchun uydagi ishlarni pishitib qoʻyish kerak. Siz ham shunday hisoblaysizmi, janob Lumis?
— Keling, boshimizni qotirmasdan gaplashaylik, — taklif qildi Lumis. — Agar siz Xeygen qoʻshiladi deb jiddiy soʻz bersangiz, men xam yigʻilish tinchgina oʻtadi deb va’da beraman.
— Nimayam derdim, xizmatga xizmat-da. Mayli, shunga kelishamiz.
— Bitta tuzatish bilan, — qoʻshimcha qildi Lumis. — YuBTK Jet-Texning zayom haqidagi iltimosini bajarishi kerak.
— Oʻsha summa va oʻsha shart bilanmi?
— Buni ixtiyoringizga havola etaman.
— Unda summa va shart boshqacha boʻladi.
— Janob Palmer, hammasi qoʻlingizda.
— Rahmat, janob Lumis.
— Marhamat, janob Palmer.
— Biz bu haqda keyin yana gaplashamiz, janob Lumis.
— Sabrsizlik bilan kutaman, janob Palmer.
— Xayr, janob.
— Koʻrishguncha.
Palmer sigaretni oʻchirib, oromkursidan sakrab turdi. Miyigʻida kulib, oshxonaga yoʻl oldi.
Derazadan tashqariga qarab, bankning “Kadillak”i kelib, kutib turganini koʻrdi. Haydovchi odatdagidan oʻn daqiqa oldin kelibdi, deya xayolidan oʻtkazdi Palmer.
“Kadillak” sharq tomonga burilib, Ist-river-drayvning tor koʻchalarida gʻizillab ketar ekan, Palmer orqa oʻrindiqda hordiq chiqarib borardi. Palmer “Tayms”ni varaqlab, Jet-Texdagi tekshiruvga doir xabar gazetasining ishchi boʻlimiga, sahifaning eng pastiga kichkinagina qilib berilganini koʻrib, qoniqish hosil qildi. U birjalar jadvaliga bagʻishlangan sahifani ochib, Jet-Tex aksiyalari 31 ga tenglashganini, YuBTKniki esa yarim bandga pasayganini koʻrdi. Ularni hozir hech kim sotib olmayotganiga asoslanib, bu aksiyalar keyingi bir necha hafta ichida olti oy oldingi holatga qaytishi mumkinligiga ishondi.
Palmer YuBTKga yetmasdan shaharning ishbilarmonlar dahasida mashinani toʻxtatib, haydovchiga javob berib yubordi. U tamaki sotiladigan doʻkonchaga kirib bir quti sigaret xarid qilib, qaytimiga ikki dollar oldi. Soʻng doʻkondagi yagona telefon budkasidan N'yu-Ingledga, Eddi Xeygenning idorasiga qoʻngʻiroq qildi.
— Avtomatdan qoʻngʻiroq qilyapman, — dedi u Xeygenga. — Meni hozirgina Jet-Texdan oʻsmoqchilab, tekshirib koʻrishdi.
— Nima gap, ogʻayni? — soʻradi Xeygen. — Oshqozoning ogʻriyaptimi?
— Diqqat bilan eshit, — dedi Palmer. — Ular sizlar bilan qoʻshilish haqida gaplashmoqchi.
— Men nima deyishim mumkin, jin urgur? — asabiylashdi Xeygen. — Men maslahatlashishim zarur boʻlgan jiddiy mahkama bor.
— Jet-Texga bu taklifni idorang bilan muhokama qilib koʻrishingni aytsam boʻladimi?
— Jin ursin, aytsang aytaver. Biroq, Vudi.
— Ha?
— Armiyadosh eski qadrdonim, oxirgi xizmating tufayli ta’zirimni yedim. Bu gal ishonchli himoya zarur.
— Qanaqa ximoya?
— Agar Jet-Tex bilan qoʻshilsak, ular YuBTKdagi zayomlarining taqdiri yaxshi munosabat oʻrnatilishiga bogʻliqligini tushunishlari kerak.
— Voy xudoyim-ey! Eddi! Haddan oshib ketma...
— Rozimisan yo yoʻqmi? — takrorladi Xeygen.
— Albatta, ha deyman-da. Biroq mendan tashqari direktorlar kengashi ham bor.
— Yaxshi. Jet-Texga ayt, menga qoʻngʻiroq qilishsin. Kim edi, Lumismi?
— Xuddi oʻzi.
— Bu uchrashuvga temir sovut kiyib kelishimni eslatib qoʻygin. Koʻrishguncha eski armiyadosh doʻstim.
— Koʻrishguncha, qari qurumsoq.
Palmer Broud-strit boʻylab xotirjam keta boshladi.
Havo toza ammo sovuq edi. Baland binolar orasidan osmon goʻyo bir boʻlak muz parchasiga oʻxshab koʻrinardi. Palmer qandaydir ulkan qanotlarning pirillab aylanishidan chiqayotgan ovozni tinglab burchakda biroz qarab turdi. Koʻzlarini qisib, musaffo osmonga koʻtarilib borayotgan vertolyotni koʻrdi. U aylanayotgan qanotlariga osilgan holda goʻyo oʻljasini kuzatayotgan qarchigʻaydek, havoda bir muddat charx urib toʻxtab turdi. Keyin bir silkinib olib, yuqoriga koʻtarildi va shu zahotiyoq koʻzdan gʻoyib boʻldi. Bir lahza oʻtmay uning ovozi avtomobil¬larning shovqinida yoʻqolib ketdi.
U YuBTKning bosh boshqarmasi tomon asta ketib borar ekan, begona bu muhitda oʻzi yoki boshqa birorta sofdil odam yashay olarmikin, deya xayol sura boshladi. Kutilmaganda, qandaydir murakkab tuygʻular bilan birga xayolida Virjiniyaning siymosi paydo boʻldi.
U telefon budkasiga kirib, idorasiga qoʻngʻiroq qildi, biroq shu zahoti goʻshakni tutqichga qayta ilib qoʻydi. Yigʻilishdan keyin, yoʻq, yaxshisi, bankdan qaytayotib, qoʻngʻiroq qilaman-da, biror yerda oʻtirishga taklif etaman, deb oʻyladi. U ikkalasi nimalar haqida gaplashishini aniq tasavvur qilolmasdi. Hammasi tamom boʻlganga oʻxshardi. Biroq uni biron joyga chorlab, gaplashib olsa, oʻziga yaxshi boʻlishi aniq. Hatto rad etgan taqdirda ham, oʻzini qoʻlga olishi oson kechadi.
U bir soniyagina xona devoriga suyanib turdi. YuBTK eshigi yoniga yana bitta mashina kelib toʻxtadi va undan uchta keksa direktor tushdi.
Qiziq, deb oʻyladi Palmer, bu keksa jentl'menlar bugungi yigʻilishning asl sababini bilarmikin? Keladiganlarning ayrimlaridan boshqa birortasi Palmer qilishga majbur boʻlgan xiyonat, yolgʻon, tovlamachilik, pora vositasida oʻziga ogʻdirish va taziyq oʻtkazish turlarini va taziyqqa qarshi uyushtirilgan hiyla-nayranglar, ustamonliklar borasida shubha qilarmikan, bularni sezarmikan?
Ular oʻz vitse-prezidentlarining yosh muloyim chehrasida haddan tashqari aqlli, yetuk, ma’lumotli oq tanli protestantni, manfaat unadigan ishda har qanday xizmatga shay insonni koʻra olganmikanlar? Yo ularning tasavvurida fitnachi, yolgʻonchi va xoin siymosi gavdalandimikin? U majburan bajargan boshqa rollarni koʻrish uchun loaqal birontasi artistlarga xos sahna orqasidagi hayotga koʻz qirini tashlay oldimikin?
Palmer telefon xonasidan qarab turar ekan, ularning birortasi ham oʻziga bogʻliq biron-bir jihatni payqamaganligini sezdi. Hatto Berkxardt yoki Lumis ham mahorat bilan uyushtirilgan nayrangning mayda-chuyda tafsilotlari, yolgʻon-yashiq iplardan toʻqilgan toʻrini koʻrishdan ojiz edilar. Ular oʻz tasavvurlariga mos keladigan odamdan boshqasini koʻrishga qobil emas edilar.
Kutilmaganda Palmer ular oʻzlaricha haq ekanligini his qildi. Oʻzi ham ana shu odamlardan biriga aylanib qolgan edi. Va nihoyat...
U telefon xonasidan chiqib, asta-sekin bank tomonga qarab yura boshladi.
Chorrahaga kelganda Palmer hech kutilmaganda koʻcha oʻrtasiga oʻzini urdi. Quloqlari ostida avtomobilning vahimali chinqirigʻi yangradi. Palmer hech narsaga e’tibor bermay yurib boraverdi. Qoʻlansa daryo hidi dimogʻiga toʻlib ketdi.
Palmer gavanga orqa oʻgirdi va ufqning notekis chizigʻiga tikilgancha bunday sergʻalva hayotga yana qancha chiday olarkinman, deb xayolan oʻzidan soʻradi. Edis bilan birga bu dahshatli shaharda shod-xurram yashay olamizmi, deb ham oʻyladi. U Michiganning sokin koʻllarini, qalin oʻrmonzor tepaliklarini eslar ekan, yozni qanday oʻtkazamiz, degan oʻy xayolidan oʻtdi. Ammo bironta savolga javob topa olmadi.
Moliya binolari joylashgan xududdagi qoyadek tikkaygan silliq oq marmarli baland binolar ustida yana bitta qoya paydo boʻldi: havo harorati va vaqtni bildiruvchi jadval miltillay boshladi.
U qoʻllariga koʻz yugurtirdi: kichkinagina oʻtkir, qoramtir zang boʻlakchalari kaftlariga yopishib qolibdi. U kaftlarini bir-biriga ishqalab, tozaladi.
Biroq, janoblar, mening yoshimda hech kim iste’foga chiqmaydi-ku, deb oʻyladi u shu asnoda. Men pianino chalmayman, marka yigʻmayman, suratlar chizmayman-ku.
Palmer nihoyat bankka kirdi, eshik ogʻasi ta’zim qilib, salom berdi. Palmer jilmayib, bosh irgʻadi va tilla suvi hamda yashil ranglar qorishib ketgan bu baland ulugʻvor koshona ostonasida bir lahza turib qoldi. U tinimsiz chiqillayotgan hisoblash mashinalarining gʻuvuriga quloq soldi. Bir tekis chiqayotgan ovozlardan mashina jamgʻarma hisoblarining bir choraklik kartochkalarini sanayotgani va chop etayotganini angladi.
Uning yuzidagi tabassum sekin-asta yoʻqolib bordi. Koʻpchilik xizmatchilar uni nimalarga qodirligini anglagan holda ehtirom bilan kuzatib turishganini his qilgan koʻyi lift tomon yoʻl oldi. U, ayni zamonda, hozirgi koʻrinishi hammada ishonch uygʻotadigan darajada ekanligini ham bilib turardi. U bank bilan birga yuksalib borayotganga oʻxshardi.
Va nihoyat, uning ne chogʻli ishlarga qodir boʻlgan aqli, kuch-qudrati faqat mana shu dovonda toʻxtab, toliqib qolmasa boʻlgani...

AvvalgiIII- qism Keyingi

↑ Isbottalab narsa (lot.).

↑ Stoun ogʻirlik oʻlchovi (ingl.) — 14 funt-64,4 kg. Funt — 453,6 g.

↑ Tavba-tazarruga ikkinchi darajali narsa deb qaraydigan diniy oʻynash.

↑ Vaqtinchalik qoʻnalgʻa (frans.).

↑ Bu yerda! Shunday (nem.).

↑ Eski doʻst (nem.).

↑ Bilasanmi? (nem.).

↑ Soʻnib boʻlgan (nem.).

↑ Spidometrdagi raqamlar milni koʻrsatadi; bir mil 1603 m. ga teng.

↑ Wie geht’s — Ahvollar qalay? (nemischa).

↑ Shunday emasmi? (nem).

↑ Dushanbagacha, eski qadrdonim, dushanbagacha (nem).

↑ Koʻp (isp).

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Bankir (I- qism) [Lesli Uoller] 1255
2	Bankir (II- qism) [Lesli Uoller] 1840
3	Банкир (I- қисм) [Lesli Uoller] 485
4	Банкир (II- қисм) [Lesli Uoller] 621
5	Банкир (III- қисм) [Lesli Uoller] 874

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 60939
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 45015
3	Gʻazallar [Nodira] 39141
4	Guliston [Sa’diy] 34148
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 21414
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 20728
7	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 16557
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 16435
9	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 13511
10	Alkimyogar (roman) [Paulo Koelo] 13199