Avlodlar dovoni - Humoyun va Akbar... [Pirimqul Qodirov]

Birinchi Kitob: Humoyun
Agra: Hamida Bonu Arosatda
Hijriy 935-yilda[1] Agraga koʻchib kelgan Xonzoda begim oʻn yildan beri Hindistonda istiqomat qilayotgan boʻlsa ham, hanuzgacha bu yerdagi yil fasllarining gʻaroyibligiga oʻrganolmaydi. Uning nazarida, Agraning kuzi va qishi yoʻq, bahori bilan yozi esa yil boʻyi davom etadi. Kech kuzda, begimning yoshligi oʻtgan Fargʻona vodiysida, daraxtlar bargini duv toʻkadigan xazonrezlik paytida Agraning yam-yashil xurmozorlari xuddi yozdagidek meva berib turadi. Qishda, Samarqandning moviy gumbazlari oppoq qor bilan bezanadigan paytda Jamna boʻylarida donli ekinlar boshoq tortadi, toklar esa gulga kiradi. Xut oyining oxirida Toshkentda qish qirovlari endi tugaydigan kezda Hindistonning janubida ertaki uzumlar pishadi. Navroʻz kirganda esa bozorga yangi qovun chiqadi va hind dalalarida arpa oʻrimi boshlanadi.
Agradagi Zarafshon bogʻida baland gulmohur daraxtlari bor. Bu daraxtlar navroʻz arafasida butun barglarini birdan toʻkadi-yu, novdalaridagi shigʻil gʻunchalar birvarakayiga ochiladi. Shunda yaproqsiz novdalarning hammasi yirik-yirik qizil gullar bilan qoplanadi. Ulkan gulmohur daraxtlari qip-qizil gulxanlarga oʻxshab koʻzni yondiradi. Shuning uchun bu ajoyib daraxtni olovli mohur ham deyishadi.
Mana shu gulmohurlar yonidagi tillakori tolorda[2] yoshi oltmishlardan oshgan, sochlari oqarib, jussasi kichik boʻlib qolgan Xonzoda begim xomush bir qiyofa bilan yolgʻiz oʻltiribdi.
Bogʻ juda orasta, yoʻlkalarga oltinrang qumlar solingan, marmar ariqlardan tiniq suvlar jildirab oqadi. Chorchamanlarda mamlakatning eng noyob gullari muattar hid taratib ochilib turibdi. Lekin bu hammasi Xonzoda begimga juda omonat tuyuladi. Inisi Bobur qonli janglarda barpo etib ketgan ulkan davlat hanuzgacha hind yeriga teran ildiz otolgan emas. Fotihlik qilichining yaralari tezda tuzalmas ekan. Mamlakatning turli oʻlkalarida Humoyun va uning inilariga qarshi ketma-ket isyonlar boʻlmoqda. Shu xatarli vaziyatda ogʻa-inilar inoq boʻlish oʻrniga bir-birlari bilan chaplashib, hokimiyat talashadilar. Xonzoda begim ularni murosaga keltirolmay qiynaladi. Hozir bogʻda oʻltirgan paytida ham, butun xayoli ogʻa-inilarning nizolaridan beri kelmaydi.
Begimning parishon nazari tushib turgan koʻkalamzor maydonda esa bir toʻp otliq qizlar chavgon[3] oʻynamoqda. Ular Xonzoda begimday mashhur kayvoni oʻyinga qarab turganidan ruhlanib, jon-jahdlari bilan chavgon toʻpini muxoliflar darvozasiga kiritishga intiladilar.
Bir taraf darvoza boʻz otliq qizlar himoyasida. Qora otliqlarga ikkinchi darvoza berilgan. Oʻyinchilarni farq qilish oson boʻlishi uchun boʻz otliq qizlar sariq rangli cholvor va nimcha kiyishgan. Qora otliqlar esa qizil kiyimda.
Hindol mirzoning yoshgina xotini Sultonim begim maydon atrofida saman otini yoʻrttirib, oʻyinga hakamlik qiladi. Uning qoʻlida zargarlar bulbulga oʻxshatib chiroyli qilib yasagan oltin hushtak. Qoidani buzganlar shu hushtak bilan ogohlantiriladi.
Bir payt toʻp boʻz otliqlarning darvozasiga kiritildi-yu, oʻyinning shiddati oshib ketdi. Xonzoda begim chavgonchoʻplarning bir-biriga shaq-shuq urilayotganini, boʻz otliqlar juda qattiq hujumga oʻtganini koʻrganda, «biron kor-hol boʻlmasin tagʻin», deb beixtiyor xavotirlandi. Bu xavotirlik endi uning e’tiborini oʻyinga tortdi.
Tapir-tupur ot chopayotganlar — boʻy yetgan xushroʻy qizlar. Ularning orasida Gulbadan begim ham bor. Qizlarning hech biri Xonzoda begimning koʻzi oldida magʻlub boʻlib, uyalib qolishni istamaydi, hammasi toʻpni boshqalardan tortib olishga intiladi. Shunda otlari bir-biriga urilib, ayqashib ketadi, goho biron ot urilish zarbidan gandiraklab yiqilgudek boʻladi. Bu qaltis holatlar Xonzoda begimni iztirobga sola boshladi.
Axir bu qizlar eng nufuzli bek-u a’yonlarning oilasidan. Agar birontasining yuz-koʻziga chavgonchoʻp tegib yarador qilsa, chandiq qoldirsa yoki birontasi otdan yiqilib, tuyoq tagida ezilsa mutaassib shayxlar yana fisq-u fasodni koʻpaytiradi. Ular qizlarning doim parda ichida — uy asirasi boʻlib oʻltirishini talab qiladilar. Lekin parda ichida xonanishin boʻlib beharakat yashaydigan ayollar notavon va moʻrt boʻlishini, baquvvat nasl berolmasligini Xonzoda begim yaxshi biladi. Begim bilan birga bu yerlarga kelgan el-ulusning qizlari esa qadimdan otliq yurib oʻrganganlar. Hozir ham Xonzoda begim biladigan ayollarning bir yerda muqim turadiganlari oz. Erlar qatori ayollar ham hali Xurosonda, hali Kobulda yashaydilar, hali Badaxshonga ketib, hali Agraga keladilar. Bu uzoq oʻlkalar orasida ikki-uch oylik yoʻllarni koʻpgina qizlar otliq bosib oʻtadi. Taqdir taqozosi shundoq boʻlgach, ota-bobolar udumi boʻyicha qizlarni ham yoshligidan chavandozlikka oʻrgatish, ular orasida ham poygalar, musobaqalar oʻtkazish joiz emasmi? Albatta, qizlarni otdan yiqilish-u mayib boʻlishdan ham ehtiyot qilish kerak!
Xonzoda begim shuni oʻylab, oʻyinni hayajon bilan kuzatgani sari qizlar xavf-xatarni unutib, toʻdaga dadil tashlanishar, qamchi oʻrniga chavgonchoʻp bilan otlari sagʻrisiga urib, muxolif tomonga hamla qilishardi.
Boʻz otliq qizlardan Hamida degani oʻyinchilar gʻij-bij boʻlib turgan toʻdaga oʻqday yorib kirdi-yu jilovni qoʻyib yubordi. Chavgonchoʻpni ikki qoʻllab tutganicha, uzangiga oyogʻini tiradi-da, uloqchilardek pastga engashdi. Bu qiz qoplon kabi chaqqonlik bilan toʻpni chavgonchoʻpga ilintirib toʻdadan olib chiqqanda, Xonzoda begimning zavqi kelib «o!» deb yubordi. Narigi darvoza himoyasiz qolgan edi. Hamida «goʻy» deb ataladigan toʻpni oʻsha tomonga chir-pirak qilib olib oʻtdi. Uning oti ham shamolday uchmoqda edi. Qora otliqlar quvib yetganicha boʻlmay, Hamida bonu toʻpni darvozaga shunday chapdastlik bilan urib kiritdiki, buni koʻrgan Xonzoda begim:
— Balli, sherqiz! — deb qarsak chaldi.
Otini burib orqaga qaytayotgan Hamida bonu Xonzoda begimning soʻzini eshitmagan boʻlsa ham, uning qarsak chalganini koʻrib, oʻzida yoʻq suyundi.
Tillakori tolorda oʻltirgan begimning jussasi kichkina koʻrinsa ham, Hamida bonu uchun ayol zoti orasida undan salobatlisi va qudratlisi yoʻq. Sultonim begim Hamidaga yaqin kelib:
— Eshitdingizmi? — dedi. — Hazrat onam sizga «sherqiz!» deb tahsin aytdilar.
— Chindanmi, a?
— Men ham eshitdim! — dedi boʻz otliq Gulbadan begim.
Hamida bonu hayajon ichida otini tolor tomonga burdi-da, qoʻlini koʻksiga qoʻyib, Xonzoda begimga qulluq qildi.
Bu kayvoni begimning boshidan qanday dahshatli fojialar kechganini Hamida yaxshi biladi. Oʻttiz toʻrt yoshida beva qolgan va yolgʻiz oʻgʻli Xurramshohdan judo boʻlgan Xonzoda begim keyinchalik Sultonimni farzandlikka olgan. Sultonim aslida andijonlik me’mor, mavlono Fazliddinning jiyan avlodidan edi. Qizcha ikki yasharligida ota-onasi vaboga uchrab oʻlib ketishgan, mavlono ularga juda qattiq kuygan edi. Voqeadan xabar topgan Xonzoda begim mavlononing hurmati uchun ikki yashar Sultonimni oʻziga qiz qilib oldi, unga butun mehrini berib, oʻn toʻrt yil tarbiyaladi. Bultur jiyani Hindol mirzoning Sultonimga koʻngli borligini sezib, Humoyunning maslahati bilan ularning toʻylarini oʻtkazdi. Bu toʻy shunchalik katta boʻldiki, unga borgan moʻtabar begimlarga obu oshdan tashqari kumush barkashlarda bir siqimdan oltin tangalar tortildi. Har bir begim siqimiga siqqanicha oltin olganini, boshqa yoshroq qizlar orasiga oltin-kumush tangalar sochqi tarzida sochilganini Hamida bonu oʻz koʻzi bilan koʻrgan. Oyogʻi tagiga kelib tushgan bitta oltin tangani u ham yaxshi niyat bilan esdalikka olib qoʻygan.
Uni toʻyda eng hayron qoldirgan narsa shu ediki, davlat boshligʻi boʻlgan Mirzo Humoyun oʻsha kuni toʻyxonaning baland joyiga qoʻyilgan hashamatli shohsupada Xonzoda begimni oʻz yoniga oʻtqazib, uni podshoga tenglashtirib e’zozladi. Bu voqeani koʻrgan keksalar: «Musulmon podsholarining kamdan kami ayol zotining hurmatini bu darajada baland koʻtargan», deb hali ham aytib yuradilar.
Hamida bonu uchun shunday bir qoʻl yetmas balandlikda yurgan Xonzoda begim endi uning chavgon oʻynashiga qiziqishi, yana «sherqiz!» deb tahsin aytishi kutilmagan bir baxt boʻlib tuyuldi. Bu baxtdan Hamidaning vujudiga yangi kuchlar quyulib kela boshladi. U har toʻp urganda bilagida sherning ku-chini sezganday boʻlar, tagidagi boʻz oti ham maydon boʻylab oʻqday uchardi.
Tolorda oʻltirgan Xonzoda begim Hamida bonu bilan oʻzining orasida alohida bir e’zoz va qiziqish kuchayib borayotganini sezib turardi. Hamida uning e’tiboridan ruhlanib yaxshi oʻynagani sari Xonzoda begimning dili ham yayramoqda edi. Boyagi ogʻir oʻylar, vujudini boʻshashtirgan keksalik charchoqliklari esidan chiqib, ularning oʻrnini yorugʻ bir zavq egallamoqda edi...
Hamida bonu muxoliflari darvozasiga ikkinchi marta toʻp kiritganda Xonzoda begim bu qizga butunlay mahliyo boʻlib qoldi. Hozir boʻz ot ustida Hamida emas, yoshlikdagi Xonzoda begim oʻltirganday tuyuldi. Begimning koʻzi oldida oʻn olti yashar qizlik paytlari gavdalandi. Uzoqlarda qolib ketgan Andijon, Qoradaryo boʻyidagi chorbogʻ, oʻn bir yoshlik oʻspirin inisi Bobur mirzo... va uning mulozimlari bilan chavgon oʻynagan chavandoz kiyimidagi goʻzal qiz Xonzoda... Bu hammasi bulutlar orasidan yarq etib koʻringan oftob boʻlib begimning qalbini yoshlik nurlariga toʻldirdi...
Xonzoda begimga goʻyo yoshligini qaytib bergan bu qiz kim ekan? Begim uning Gulbadan va Sultonim bilan birga yurganini ilgarilari ham koʻrgan, lekin koʻpda e’tibor bermagan edi. Endi u bilan yaqindan tanishgisi keldi-yu oʻyin tugagandan keyin kanizini yuborib, Hamida bonuni tolorga chaqirtirdi.

* * *
Kechki dim havoga oʻyinning tafti qoʻshilib, Hamida bonu boʻgʻriqib ketgan, qora qoshlarining ustida ter munchoqlari yiltirar edi. Podsho darajasida mashhur boʻlgan Xonzoda begimning oldiga cholvor kiyib, terlab-pishib borish Hamida bonuga joiz emasdek tuyuldi. U kanizga:
— Bir lahza muhlat bering, kiyimlarimni almashtirib kelay! — dedi.
— Yoʻq, hazrat begim sizni shu kiyimda taklif qildilar! Oʻzlari ham yoshliklarida chavgon oʻynaganlar. Koʻp andisha qilmang, yuring!
Hamida kanizga ergashib tolor tomon borar ekan, ipak durra bilan tangʻib chambar qilingan ikki oʻrim uzun sochlarini yelkasiga tushirdi. Durraning uchi bilan qoshi ustidagi ter rezalarini artdi.
U tolor zinapoyasidan koʻtarilayotganda Xonzoda begim oʻrnidan turib, unga tomon yurdi. Hamida bonu uch-toʻrt qadam narida toʻxtab kelinlarday egilib ta’zim qildi. Xonzoda begim unga kulimsirab yaqinlashdi-da, qoʻl berdi. Odatga binoan, Hamida bonu uning qoʻlini ikki qoʻllab oldi-yu, bir tizzasini yerga tirab, bayroqni oʻpgandek ixlos bilan oʻpdi. Qiz boshini eggan paytda yoʻgʻon qora socharining biri yelkasidan sirgʻalib koʻkragiga tushdi.
Xonzoda begim ikkinchi qoʻli bilan uni belidan quchib sekin tikka turgʻizdi va zarbof koʻrpachaga taklif qildi.
Shu orada Sultonim begim ham tolorga chiqib keldi. Begimlar toʻrga oʻtib oʻtirganlaridan soʻng Hamida bonu oyoqlarini taqimi ostiga olib, odob bilan choʻkkaladi. Shunda uzun sochlarining jingalak qilingan uchlari koʻrpacha ustiga tushdi. Qiz har qimirlaganda sochlarining uchi zarbof koʻrpachani supurayotganday boʻlar va Xonzoda begimga alohida bir zavq berar edi. U Hamidani gʻalaba bilan muborakbod qilgandan keyin, kimning qizi ekanini va Agraga qayerlardan kelganini soʻray boshladi.
Hamidaning otasi faqih[4] Mirbobo Doʻst asli toshkentlik edi, Shayboniyxon qirgʻinlarida Xurosonning Jom shahriga kelib qolgan va shu yerlik qizga uylangan edi. Keyinchalik u Bobur mirzodan panoh istab Jomdan Kobulga koʻchib boradi. Boburning suyukli xotini Mohim begim ham jomlik boʻlgani uchun Hamidaning onasi hamshahariga orqa qilib avval uning huzuriga kiradi. Keyin Mohim begimning tavsiyasi bilan Mirbobo Doʻstni Bobur qabul qiladi. Bobur unga fikh ilmidan savollar berganda, Mirbobo Doʻst arabcha-forscha bitilgan qonun-qoidalardan tashqari, turkiy tilda yozilgan «Mubayyin»dan ham koʻp misollar keltirdi. Boburning bu she’riy kitobini u boshdanoyoq yod bilar edi. Mirbobo Doʻst bolalarga faqat qonunshunoslikdan emas, tarix, mantiq va adabiyotdan ham yaxshi dars berishi mumkinligini sezgan Bobur uni kichik oʻgʻli Hindol mirzoga muallim qilib tayinladi, shundan beri bu oilaning butun taqdiri Hindol mirzoga bogʻliq boʻlib qoldi. Hindol Badaxshonga borganda bular ham borishdi, Agraga kelganda bular ham birga kelishdi. Shu uzoq yoʻllarda Hamida kichikligidan ot minishga oʻrgandi va chavandozlikni mashq qildi. Hozir Mirbobo Doʻst Hindol mirzoning qonunshunoslik boʻyicha maslahatchisi boʻlib ishlaydi. Maoshi durust boʻlsa ham, ikki oʻgʻil, bir qizni bekzodalar kabi kiyintirishga, besh-oltita ot, uch-toʻrtta xizmatkor asrashga yetmaydi. Shuning uchun Hamidaning onasi Hindol mirzoning haramida qissaxon boʻlib xizmat qiladi. Sultonim begimga mashhur dostonlar va hikoyatlardan oʻqib beradi-yu, buning evaziga durustgina in’om va ulufa oladi. Hamidaning oʻzi ham Sultonim begimning tengdosh nadimalari qatorida yuradi.
Xonzoda begim bu tafsilotlarni Sultonimdan va Hamidaning oʻzidan eshitgan sari bir narsadan taajjublanib qoʻydi. Butun borligʻidan latofat yogʻilib turgan shunday qiz oʻz dargohlarida yurgan ekan-u haligacha nechun unga durustroq bir e’tibor berishmabdi?
Xonzoda begim chavgonni yaxshi oʻynaydigan boshqa chavandoz qizlarga latofat yetishmasligini, ba’zilari erkakshoda boʻlishini biladi. Hamida bonu cholvor kiyib oʻltirgan boʻlsa ham, chavandozlik kiyimlari uning ingichka belini, boʻliq koʻkraklarini, novdaday egiluvchan yosh tanining kuchga toʻliq nafosatini behad goʻzal qilib koʻrsatadi. Yoʻgʻon soch oʻrimlarining nozik boʻyin ortida toʻlgʻanib turishi Xonzoda begimga zavq berdi:
— Hamida bonu, sizni koʻrib bir bayt she’r yodimga tushdi. Aytaymi?
— Ayting, hazrat begim, jon qulogʻim bilan eshitgaymen!
— Oʻzi asli shu bogʻda bitilgan. Rahmatli inim Boburning gazalidan:

Gul jamolin yopqon ul gulning ikki rayhonidur.
Gʻuncha sirin ochqon ul ikki labi xandonidur.

Hamida bonuning koʻzlarida yulduzlar charaqlab yonganday boʻldi. Lablari tabassum bilan ochilib, uning ichki sirini — bu she’rni yaxshi bilishini va yoqtirishini sezdirib qoʻydi.
— Gʻazalning davomini siz ayta qoling! — dedi Xonzoda begim.
Hamida iboli koʻzlarini yerga tikib:
— Mubolagʻa qilsam ma’zur tuting, hazrat begim,— dedi.
Soʻng aruzning nafis qoidalarini oʻrniga keltirgan holda oʻsha gʻazaldan ikki satr aytdi:
Sel emasdur yer yuzin tutkon koʻzimning yoshidur,
Ra’d emasdur[5] koʻkka chirmoshqon koʻngul afgʻonidur.
Xonzoda begim xandon urib kuldi-yu:
— Bu soʻzlar siz uchun chindan ham mubolagʻa!— dedi. — Yer yuzin tutqon koʻz yoshlaridin tangrim sizni asrasin!
Xonzoda begim oʻz koʻnglida esa: «Nechun Humoyun haligacha bu qizni koʻrmabdir?» deb taajjublanib qoʻydi. Chunki bir vaqtlar Boburni qiynab, figʻonini koʻkka chirmashtirgan quyunlar hozir Humoyunning atrofida aylanib yuribdi. Boburning-ku Mohim begimdek dono xotini bor edi, oila orqali keladigan koʻp balolarga shu sadoqatli ayol balogardon boʻlar, farzandlarini ham otaga ixlosmand qilib tarbiyalagan edi. Humoyunning esa xotin joʻnidan hech baxti ochilmayapti. Uni oʻn sakkiz yoshidayoq togʻasi Yodgorbekning Beka begim degan qiziga uylantirishgan edi. Kiborlar jamiyatida oʻsgan bu qizda nafis bir chiroy bor-u, ammo onalik uquvi yoʻqmi yoki yaqin qarindoshlar oila qursa nasli kasalmand va zaif boʻladi, deganlari rost ekanmi? Beka begimdan bir emas, ikki oʻgʻil tugʻildi-yu, yoshligidayoq oʻlib ketdi. Shohlik udumiga binoan Humoyunning merosxoʻr oʻgʻli boʻlishi kerak. Uni yana ikki marta uylantirdilar. Humoyunning oʻzi ham yor tanlashda adashyaptimi, xullas, uch xotinidan birontasi unga munosib boʻlib chiqmadi. Humoyun oʻttizga kirdi. Hamon oʻgʻilga zor, xotinlaridan esa koʻngli yarimta. Amir-u umarolari uni may bazmlariga tortadi. Oʻtgan kuni kechki payt Humoyun Xonzoda begimni koʻrgani kelganda ancha kayfi bor edi. Kayfning dadilligi bilan ammasiga ichini yorib hasrat qildi:
— Tole’im yoʻq ekan! Mamlakat toʻla qiz, tangri mening peshonamga birorta oqila-yu fozilasini bitmagani gʻalati!
Xonzoda begim Hamida bonuning sehriga berilib, uning gʻazal oʻqishidan zavq qilayotgan paytda Humoyunning shu hasrati yodiga tushdi-yu, ikkovini yonma-yon qoʻyib tasavvur etdi. Humoyun ham koʻhlik yigit, janglarda botirlik koʻrsatib dongʻi ketgan, uni kuyov qilish orzusida yurgan sulton-u vazirlar koʻp. Ularning podshoga qaynota boʻlgilari kelib yurganda Mirbobo Doʻstday oddiy mulozimga yoʻl boʻlsin! Bundan tashqari, Hamidaning oʻzi uch xotinlik Humoyunga tegishni istarmikin? Balki uning boshqa biron koʻngil bergan yigiti bordir? Xonzoda begim she’r bahsini davom ettirib, Hofizdan, Dehlaviydan, Navoiydan goh forsiy, goh turkiy tilda baytlar keltirar ekan, bularning koʻpi Hamida bonuga tanish ekanini, qiz juda farosatli va bilimli boʻlishdan tashqari, ishqiy gʻazallarga alohida mayli borligini sezdi. Soʻng yarim hazil, yarim chin ohangda soʻradi:
— Sizga atab she’r bitgan oshiq yigitlar ham bordir, Hamida bonu?
Hamida iymanib bosh egdi-yu, yerga koʻz tikdi.
Shunda Sultonim begim Hamidaga oshiq boʻlib she’riy maktublar yozgan bir bekzodaning tarixini onasiga aytib berdi. Junaid barlos nomli ulkan amirning oʻgʻli boʻlgan bu bekzoda Hamidaga sovchi ham yubordi. Lekin Hamida uni xushlamas edi, oxiri Hindol mirzodan himoya soʻradi. Kichikligidan oʻz dargohida oʻsgan Hamidani avaylab yuradigan Hindol mirzo bekzodaning otasi bilan gaplashib, boshqa maktub ham yozmaydigan, sovchi ham yubormaydigan qildi.
Xonzoda begim Hamidaning tutgan yoʻlini ma’qullab:
— Shoshmaganingiz ham ma’qul, — dedi. — Inshoollo, sherqizga munosib arslon yigit uchrab qolgay.
Begimning koʻpni koʻrgan tajribali koʻzlari Hamidaga umid bilan tikilmoqda edi. Xonzoda begim uzoq umri davomida Shayboniyxon-u shoh Ismoildan tortib temuriy tojdorlargacha qancha-qanchasining oilaviy hayotlarini yaqindan koʻrdi, ne-ne mashhur malikalarning toj-u taxt balolariga bardosh berolmay shikast yeganlariga guvoh boʻldi. Hamidaning husniga yarasha aqli ham yetuk, vujudidan kuch yogʻilib turibdi. Humoyunning ichki va tashqi ziddiyatlarga toʻlgan mashaqqatli hayotiga balki shu qizning bardoshi yetar? Balki ular orzu qilgan oʻgʻilni shu qiz tugʻib berar? Xonzoda begim ularni qanday qilib bir-biriga yaqinlashtirsa ekan? Navroʻz kunlarida Humoyun kema sayriga ayollarni ham taklif qilgan. Xonzoda begim Sultonimga yuzlandi:
— Qizim, bugun chavgon oʻynagan dugonalaring bilan mashqni davom ettiringlar. Mirzo Humoyunni kema sayridan soʻng shu boqqa taklif etgaymiz. Hamidalar qanday chavgon oʻynashini hazrat bir koʻrsinlar. U kishi bunday tomoshaga juda ishqibozlar.
Hamida podshoning koʻzi oldida ot chopib oʻynashini tasavvur qildi-yu, birdan vahmi keldi:
— Hazrat begim, men qoʻrqamen!
Xonzoda begim kuldi:
— Buncha qoʻrqmang, ertaga siz ham biz bilan kema sayriga borursiz. Hazratimni yaqindan koʻrsangiz vahimangiz bosilib qolgay. Keyin yaxshi otlarga minib mashq qilgaysiz.
Xonzoda begim kaniziga tomon oʻgirilib:
— Otbegiga ayting, chavkarni oltin anjomlari bilan olib kelsin! — deb buyurdi.
Sultonim onasiga hayron boʻlib tikildi. Xonzoda begim Iroqdan keltirilgan chavkar otni oʻzi uchun ikki ming rupiyga sotib olgan edi. Bu pulga oddiy otlardan oʻntasini beradi. Nahotki endi uni Hamidaga in’om etsa? Xonzoda begim qizining koʻzlaridagi hayratning sababini sezdi-yu:
— Mening boshqa otlarim bor, — dedi, soʻng jilovdor yetaklab kelgan chavkar otni oltin anjomlari bilan birga Hamida bonuga in’om qildi.

* * *
Bu voqea ogʻizdan ogʻizga oʻtib, Hamidaning ota-onasiga ham ma’lum boʻldi, Qizlariga Xonzoda begimning nazari tushgani, erta-indin Hamidani Humoyun mirzo saroyiga taklif etmoqchi boʻlishayotgani ularga tolening kulib boqishidek tuyuldi. Chevarlikdan xabari bor ona bugundan boshlab Hamida uchun qimmatbaho atlas-u muslinlardan yangi kiyimlar tikishga tushdi. Lekin bu ishlardan qizning oʻzi bezovta boʻlardi. Axir Hamida Humoyunning goʻzal xotini Beka begimni, olti yashar qizchasi Aqiqani koʻrgan. Oilali, farzandli yigitga xomtama boʻlish... Yoʻq, yoʻq, Hamida buni oʻziga mutlaqo ravo koʻrmaydi! Hamida ixlos qoʻygan shunday ulugʻ Xonzoda begim nahotki uni kundoshlik azobiga loyiq deb bilsa? «Balki koʻngil bergan yigitingiz bordir?» deb soʻradi-ya. Hamida uyalib «yoʻq» degani uchun endi oʻzidan ham norozi boʻldi. «Bor» deya qolsa osonroq qutulmasmidi? Ammo «kim?» deb soʻrasalar qanday javob beradi? Eshkakchi yigit Nizomga koʻngli borligi... Rostmi? Buni hali oʻzi ham aniq bilmaydi-ku, qanday aytadi? Arosatda qolganday iztirob chekayotgan Hamida bonu bogʻning narigi chetidan limillab oqib oʻtayotgan Jamna daryosining sohiliga qarab ketdi.
Bogʻning uzoq burchagida daryo oʻzani qoʻltiqqa oʻxshab ichkariga yorib kirgan xilvat joy bor. Oqim bu yerda juda sokin, suv tagi mayin qumloq, uncha chuqur ham emas. Hamida bu yerga yetti yashar qizaloq paytlaridan beri koʻp keladi. Sohilni bir tomondan baland daraxtlar, ikkinchi tomondan bogʻ devori pana qilib turadi. Devor ortida kemachi bir odamning kichkina hovlisi va ikki eshkaklik qayigʻi bor. Yomgʻir fasli tugab, quruq va issiq oylar boshlanganda Jamnada suv kamayib, qirgʻoq chetlari milkday ochilib qoladi. Shunda bogʻ devori tugagan joydan qoʻshni hovliga kirib chiqsa boʻladigan yoʻlak paydo boʻladi.
Kemachining bolalari Zarafshon bogʻiga oʻtishga jur’at etolmaydilar. Shuning uchun Hamida sakkiz yashar qizcha ekanida haligi yoʻlakdan oʻzi oʻtib borgan, kemachining Nizom degan kattagina oʻgʻli uni qayigʻiga chiqarib daryoda sayr qildirgan edi. Hamidani onasi «hali bola-ku» deb uncha qattiq tergamas edi. Oʻn yetti yoshli Nizom podsho bogʻida turadigan Hamidaga oʻzining qanchalik chapdast ekanini koʻrsatib qoʻygisi keldi.
— Bonucha, sizga baliq tutib beraymi? — deb koʻylagini yechdi-yu, qayiqdan suvga shoʻngʻidi. Jamnaning qoramtil suvi shishadek tiniq edi. Hamida Nizomning suv tagida baliq quvib koʻzi ochiq holda suzishini koʻrdi-yu, hayron qoldi. Nizom sohil chetidagi qoʻltiqqa qamab tutgan bir baliq uning qoʻlidan sirgʻalib chiqib ketdi. Ammo boshqa bir baliqni tutgan zahoti ikki qoʻllab qayiqqa qarab otdi. Uning qoʻllaridan sachragan suv zarralari Hamidaga ham tegdi. Kattagina baliq qizchaning oyogʻi ostiga tushib, patirlab oʻynay boshladi.
Nizomning suvda bu qadar yaxshi suzishini koʻrib, Hamidaning unga havasi keldi. U suzishni bilmas edi. Buni eshitgan Nizom qayigʻini uylari oldidagi qoziqqa yaqin keltirib bogʻladi-da, daryo chetidan qulay joy tanlab, Hamidani suzishga oʻrgata boshladi.
Hamida yengil harir koʻylakchasi bilan suvga kirdi. Nizom uni belidan, qoʻllaridan tutib, suv yuziga koʻndalang yotqizdi-da, oyoq-qoʻllarini qanday harakatlantirishni tushuntirdi. Keyin asta qoʻyib yubordi. Hamida bir-ikki qadam suzar-suzmas chokib keta boshladi. nizom engashib uni darhol suvdan chiqarib oldi. Shunda qizcha beixtiyor uning boʻyniga qoʻlini solib nafasini rostladi. Bir vaqt xayolini yigʻishtirib qarasa, Nizomning bagʻrida uni boʻynidan quchoqlab turibdi. Iymanib kuldi-da, uning qoʻlidan sirgʻalib chiqdi. Nizom ham kulib turar, lekin boʻtaloqnikiga oʻxshagan yuvosh koʻzlari shunday samimiy va begʻaraz boqar ediki, Hamida to suzishni oʻrganguncha undan biror marta seskanmadi va birorta nojoʻya qiligʻini sezmadi. Dili pok bu suvchi yigit unga tobora jozibali koʻrinadigan boʻldi.
Shundan keyin ular uch-toʻrt yil koʻrisholmadilar. Chunki Hindol mirzoga agradan uch yuz mil[6] garbi-janubdagi Mevat viloyati mulk qilib berildi. Oʻsha joyda qoʻrgʻon va bogʻ qilib,oilasini, oʻziga qarashli odamlari qatori Hamidalarni ham koʻchirib ketdi. Isyonkor rajputlar viloyati boʻlgan Mevat juda notinch, urush, yurishlar koʻp boʻlar, Hamida va uning ota-onasi Agrada osuda oʻtkazgan damlarini sogʻinib eslashardi. Ayniqsa bogʻ chetidagi sokin qoʻltiq va qayiq sayri Hamidaning yodiga koʻp tushar, Agraga qaytadigan kunlarni u doim orziqib kutardi.
Agrada Hindol mirzoga otasidan qolgan toʻrt bogʻning bittasi — mana shu Zarafshon berilgan edi. Oradan bir necha yil oʻtib, Hindol mirzo va uning odamlari bu boqqa yana qaytib kelganlarida hamida bonuning boʻyi yetib qolgan, unda balogʻat belgilari paydo boʻlgandan beri onasi koʻchaga yopinchiqsiz chiqarmas, bogʻ sayriga ham, chavgon oʻyiniga ham yolgʻiz yubormas edi.
Mana hozir ham u bogʻning uzoq burchagidagi xilvat sohilga kanizagi Aminat bilan birga keldi. Qoshlari ingichka, sochlari qizgʻish Aminat asli cherkas qizi edi. Eron shohining navkarlari bilan boʻlgan janglarda asir olingan va qul bozorida sotilgan bu jabrdiyda juvon besh yildan beri Hamidaga kaniz boʻlib xizmat qiladi. Uni Nizom ham tanib qolgan. Chunki soʻnggi yillarda Hamida daryo sohiliga doim kanizi bilan birga keladigan boʻldi. Hamida endi Nizomning koʻzi oldida choʻmilishdan uyaladi. Yoshi yigirma beshga kirib, xiyla bosiq va sipo yigit boʻlib qolgan Nizom ham Hamida bonudagi bu oʻzgarishlarni ma’qul koʻrgan kabi bosh irgʻab, kulimsiraydi, unga salom berganda ikki kaftini peshonasi ustiga juftlab, yengil bir ta’zim bajo keltiradi, shu bilan kiborlar jamiyatiga mansub boʻlgan qizni oʻzidan xiyla baland qoʻygandek boʻladi.
Aminat uning qayigʻiga birinchi marta chiqqanda: «Eshkakchi yigit durustroq peshkash olish umidida bizni astoydil sayr qildirmoqchi», deb oʻyladi. Yigitning tiniq, qoramtir yuzida kamtargina bir jilmayish bor, oʻzi beozor va yuvosh koʻrinadi. Faqat timqora koʻzlaridan, kuchli bir olovning tapti urib turadi. Baquvvat qoʻllari eshkaklar orqali butun qayiqni oʻziga boʻysundirib, uch kishini suv yuzida qushday uchirib boradi.
Qayiq tor boʻlgani uchun Aminat orqada, Hamida esa tumshuq tomonda Nizom bilan yuzma-yuz oʻltiribdi. Ikkovining koʻzi koʻziga tushgani sari Hamida bonuda nafis bir hayajon kuchayib borayotgani Aminatni taajjubga soldi. Qiz goʻyo mana shu uchrashuvni koʻpdan beri kutib yurgan edi-yu, endi visolga yetishganidan quvonib, husn-u jamoli ochilib bormoqda edi. Hamidaning qanchalik koʻhlik qiz boʻlib yetilganini, uning yuz-koʻzida, qaddi-qomatida qanchalik sehr-u joziba borligini Aminat hozir birinchi marta yaqqol his qildi. Hamidaning qizlik latofati goʻyo bir gʻuncha holida edi-yu, eshkakchi yigitning diydori shu gʻunchani birdan gullatib ochib yubordimi? Bu yigitda nima karomat bor oʻzi?
Daryo sokin oqayotgan joyda Nizom eshkak eshishdan toʻxtab, past, mayin tovush bilan ashula boshladi.
Nizom azbaroyi Hamidaga mehri tushganidan uning turkiy tilini oʻrgangan, hozir shu tildagi oʻziga yoqqan she’rlarni hindcha kuylarga solib aytar edi. Uning ovozi odamni rom eta oladigan darajada dilbar va kuchli. Ogʻir qayiqni qushday yengil uchirayotgan yigitlik kuch-qudrati uning ovozida ham sezilib turadi.
Hamida uning qoʻshigʻini eshitgan sari gʻalati bir sehr-u jodu ta’siriga berilib, oʻz ixtiyorini yigitning qoʻliga topshiradigan holatga tushmoqda edi.
Aminat birdan Xonzoda begimni esladi. Humoyunga munosib koʻrilgan Hamidadek qiz kelib-kelib shu eshkakchiga koʻngil beradimi?
Yigit Aminatning sovuq nigohini yelkasi bilan sezgan kabi unga oʻgirilib qaradi. Koʻzlarida begʻaraz, tamasiz bir mehr nurlanib turganini koʻrib, Aminat beixtiyor oʻngʻaysizlandi. Nizom oliy dargohlarda yurgan Hamida bonuga yetishaman deb umid qilmaydi, faqat bu qizning noyob jozibasini muqaddas bilib, unga sajda qilgisi keladi. U oʻz dilidagi tuygʻuni Hamidaga tushuntirmoqchi boʻlib:
— Men bhaqtiga[7] imon keltirganmen, — dedi.
— Bhaqti kim oʻzi? — soʻradi Hamida.
— Bu birovning ismi emas. Bizga oʻxshagan faqir kishilar e’tiqodi. Men Makkayu Madinaga hajga borib sigʻinmaymen. Qarshimda turgan chin insonning diliga sigʻinamen. Masjidda tamagir mullolar odamlardan xayr-u ehson undirib boy boʻlurlar. Boylik bor joyda muqaddas narsa yoʻq. Shuning uchun biz masjidga bormagaymiz. Biz uchun muqaddas joy — yaxshi odamning dili.
Oddiy bir hind yigitdan bunaqa gʻalati gaplar chiqishini kutmagan Hamida taajjubga tushdi:
— Voy, masjiddan yuz oʻgirsangiz otangiz urishmaydimi?
— Menga bhaqtini otam oʻzlari oʻrgatganlar. Otam ham, bobom ham, — deb Nizom ovozini pasaytirib shivirladi, — Kabirga ixlos qoʻyib qoʻl berganlar.
Hamida bonu bu nomni eshitib, beixtiyor vahmi keldi. Chunki uning bilishicha, Kabir dahshatli bir jodugar kofir boʻlgan, el-ulusni yoʻldan ozdirib, dindan chiqargan, shuning uchun Iskandar Lodi degan podsho Kabirning boʻyniga tosh bogʻlatib, Gang daryosiga choʻktirishni buyurgan. Lekin Kabir suv tagidan tirik chiqqan. Podsho uni quturgan filning oyogʻi tagiga tashlatib oʻldirmoqchi boʻlganda u filni ham sehrlab, oʻlmay qolgan.
Nizom ertaknamo bu gaplarni Hamidadan eshitib mayingina kuldi:
— Kabirning daryodan tirik chiqqani ham, filning oyogʻi tagida oʻlmagani ham rost. Bobom menga buning sirini aytib berganlar. Kabirning jodusi uning she’rlarida ekan. She’rini kuyga solib aytsa eshitgan jonzot shunday ta’sirlanar ekanki, Kabir[8]ning irodasiga qarshi biron ish qilolmay qolarkan.
— Bobongiz Kabirni yaqindan bilar ekanmilar?
— Ha, otam ham bilgan. Bundan yigirma besh yil avval men tugʻilganda Kabir bizning uyga kelgan. Menga Nizom degan otni shu odam qoʻygan ekan.
— Tavba, kimga ishonishingizni bilmaysiz! — dedi Hamida oʻychan. — Otamlar menga: «Kabirni tilga olma, kofir boʻlasan», deb aytgan edilar.
— Otangizni johil muhtasiblar[9] adashtirgan, — dedi Nizom. — Ular bizning boshimizga ham qancha kulfatlarni soldilar. Kabirga qoʻl bergan otam zindonda yotibdilar.
Nizom ogʻir tin oldi-yu, bultur Hamidalar yoʻq paytda mana shu daryo boʻyida boʻlgan qonli voqealarni aytib berdi.

* * *
Nizomning otasi oʻzining katta oʻgʻliga hindlarning eng ezilgan shudra[10] qavmidan chiqqan eshkakchi doʻstining qizini olib bermoqchi boʻladi. Yigit bilan qiz bir-birlarini yaxshi koʻradi. Ota-onalari uchun ularning har xil dinda ekanliklari ahamiyatsiz. Kabir ta’limoti asosida ular musulmon mullasini ham, hind brahmanini ham tan olmaydilar. Ular «dinu millat ayirish faqat tamagir ruhoniylar uchungina kerak» deyishib, toʻy tayyorligini boshlashadi. Shu orada Nizomlarning mahallasidagi masjidda kutilmagan bir toʻpolon boshlandi. Kechasi allakimlar masjidning mehrobiga qora choʻchqaning oʻligini tashlab ketadilar. Mahalla imomi «bu ishni choʻchqaboqar majusiylar qilgan» deb, qavmlarini hindilarga qarshi gijgijlaydi. Johillardan besh-oʻntasi koʻchaga chopib chiqadilar-u hindlar muqaddas hisoblaydigan va koʻchada bexavotir yurgan govmish sigirni yerga agʻanatib, boʻyniga pichoq tortadiar. «Masjid mehrobiga choʻchqaning oʻligini tashlab ketganlarning jazosi budir!» deyishib sigirning kattakon son goʻshtini hind ibodatxonasining sajdagohiga osib qoʻyadilar. Shu tarzda har ikki tomonning ham diniy e’tiqodlari qattiq haqoratlanadi-yu, qirgʻin boshlanib ketadi. To shahar hokimi — qutval bundan xabar topib, ikki yuz navkari bilan yetib kelguncha va qirgʻinni toʻxtatguncha ikki tomondan oʻn yetti kishi halok boʻladi, yetmish-sakson odam yaralanadi. Jarohatlanganlar orasida Nizomning otasi ham bor edi. U behuda qirgʻinning oldini olmoqchi boʻlib oraga tushgani uchun kimdir tosh otib boshini yorgan edi.
Bu hodisalarni oʻz koʻzi bilan koʻrgan Nizom sigir-u choʻchqa bahonasida odamlarni qirgʻin qilgan johil imom-u brahmanlarni butun vujudi bilan yomon koʻrib qoldi. Nizomning otasi esa bunday diniy adovatlardan baland turgan va chin insonlikni ilohiyot darajasiga koʻtarib ulugʻlagan Kabirga avvalgidan ham ortiq ixlos qoʻydi. Oʻzining Kabir ta’limotiga sodiqligini va diniy nizolardan baland turishligini el-yurt oldida isbot etish uchun hind qizi bilan toʻngʻich oʻgʻlining toʻyini albatta oʻtkazadigan boʻldi. Oʻsha toʻpolon tufayli toʻxtab qolgan toʻy tayyorligi kuzning mezon oyida nihoyasiga yetdi. Nizomlarning daryo boʻyidagi hovlilari gulshodalar bilan bezandi. Dasturxonlarga shirinliklar, xurmolar, norinjlar, boshqa anvoyi mevalar qoʻyildi. Kelin-kuyov oq, sariq, pushtirang gulshodalardan toʻqilgan maxsus shomiyonaga[11] kirib oʻltirdiar.
Ularga nikoh oʻqish uchun mahalla imomini ham, hind brahmanini ham chaqirishmadi, bhaqtiga ixlos qoʻygan sakson yoshlik bir moʻysafid kelinning qoʻlini kuyovning qoʻliga tutqazdi-yu, Jaloliddin Rumiy va Kabir she’rlaridan kuyladi. Bu she’rlarda «riyokor imom-u brahmanga ishonma, dilingdagi muqaddas tuygʻularga ixlos qoʻy, inson, ilohiyot sening oʻzingdadir» degan ma’no bor edi. Bu ma’no, albatta, taqvodor shayxlar bilan mutaassib brahmanlarni talvasaga solib qoʻydi. Axir butun xalq masjid-u ibodatxonaga bormay qoʻysa na brahmanni, na mullani tan olmasa, xayri-ehsonni kim beradi? Ruhoniylarning tirikchiligi qanday oʻtadi? Obroʻ-e’tibori qayoqda qoladi? Bu ketishda el-ulus podshoga ham itoat etmay qoʻyadi, hokimiyatni tutib turgan diniy mafkura vayron boʻladi!
Johil shayxlar va brahmanlar toʻy arafasidayoq shahar hokimiga murojaat qilib, shoshilinch choralar koʻrish kerakligiga, masjid-u ibodatxonani yomonlab yurgan dahriylar xalq orasida isyon chiqarishi va yangi qirgʻinlarga sabab boʻlishi mumkinigiga uni ishontirgan edilar. Daryo boʻyidagi toʻy xursandchiligi avjiga chiqqan paytda birdan ellik-oltmish otliq navkar qamchi oʻynatib, qilich yalangʻochlab kirib keldi. Kabirning isyonkor she’rlarini kuyga solib aytayotgan xonandalarni qamchi bilan urib haydab yubordilar. Kelin-kuyov kirib oʻltirgan shomiyona gulshodalari qilich zarbalaridan tilka-pora boʻldi. Navkarlar ketidan tayoq koʻtarib kirgan muhtasiblar gʻayridinga uylanmoqchi boʻlgan muslim yigitning nikohini harom deb e’lon qildilar. Nizomning otasi bunga qarshi e’tiroz qilgan edi, uning qoʻllarini orqasiga bogʻlatib, hibsga olib ketdilar.
— Otam hali ham zindonda yotibdi, — ogʻir tin olib hikoyasini tugatdi Nizom. — Bultur machitga tashlab ketilgan choʻchqaning oʻligini muhtasib un-dan koʻrayotgan emish. Tuhmatni qarang!
— Otangiz podshoga arz qilsalar boʻlmaydimi? — kuyunib soʻradi Hamida.
— E, podsho osmonda, otam yer ostidagi zindonda! Ikki orani poraxoʻr amaldorlar bilan aldamchi shayxlar toʻsib olmishlar. Podsho oʻshalarning gapiga ishongay!
Yigit bu soʻzlarni aytganda uning koʻzlarida isyonkorona bir oʻt yonganini Aminat ham koʻrdi-yu, oʻz boshiga tushgan asiralik kulfatlarini esladi. Nizomga hamdardlik bildirib:
— Bu dunyoda adolat oʻzi yoʻq! — dedi. — Zamona mudom zoʻrniki!
Zamona zoʻrlariga yaqin boʻlgan Hamida yakkalanib, noqulay ahvolga tusha boshladi. Nizom buni sezdi-yu, oraga tushgan gʻuborni tarqatishga intildi:
— Xudo xohlasa, bir kun emas, bir kun haqiqat yuzaga chiqib qolgay. Men podshoning kemasida eshkakchimen. Paytini topsam, kemada Humoyun mirzoga arz qilmoqchimen!
«Balki men... hazratning inoyatiga sazovor boʻlsam «Nizomning begunoh otasini hibsdan chiqartiring» deb iltimos qilarmidim?» degan oʻy Hamidaning koʻnglidan oʻtdi. Lekin qiz bola bunday iltimoslarni qilishi uchun Humoyunga qay darajada yaqin boʻlishi kerak! Unga yaqin borish — Nizomdan uzoqlashish emasmi? Biroq Hamida bu yigitdan uzoqlashgisi kelmaydi, koʻngil unga qarab talpinadi. Yetti yashar qizaloq paytida mana shu daryoning sokin qoʻltigʻida Nizom uni suzishga oʻrgatgani hech esidan chiqmaydi. Ikkovi suvda birga suzgan oʻsha damlar zavqi hozir daryo toʻlqinlari orasidan unga koʻz tikib turganday.
Nizom qayiqni sokin qoʻltiqqa burib kelib toʻxtatganda Hamidaga ma’yus termulib «yana qachon koʻrishamiz?» degandek qaradi.
— Navroʻzda podshohimiz kema sayriga chiqarmishlarmi? — soʻradi Hamida yigitdan.
— Ha, bizga farmon berilgan. Navroʻz kuni podshoh kemasining eshkagini biz eshar ekanmiz.
— Xonzoda begim meni ham kema sayriga taklif qilganlar. Borsam... sizni yana koʻrar ekanmen-da.
Nizom bu gapdan quvonish oʻrniga nogahoniy bir iztirob ichida qoldi. Humoyun mirzo kemaning yuqorigi qavatida tillakori tolorda yasanib, jozibaga toʻlib oʻltirishini, Nizom esa pastdagi tor joyda oʻn oltita eshkakchining orasida terlab-pishib eshkak eshishini koʻz oldiga keltirdi. Xonzoda begim Hamida bonuni Humoyun bilan tanishtirganda pastdagi eshkakchi Nizom bunga qay koʻz bilan qaraydi-yu, qanday ruhiy azoblarga uchraydi?
Ana shu savolni Hamida bonu yigitning yuzida qalqqan iztirobdan payqadi-da, oʻzi ham ikki oʻt orasida qolishi mumkinligini endi sezdi.

* * *
Navroʻz kuni Hamida bonu qoʻsh karnay va qoʻsh surnaylar tovushidan uygʻondi. Bayram liboslarini kiyib, Xonzoda begim in’om etgan chavkar otni mingan holda Gulbadan begim va yana uch-toʻrtta oliynasab qiz-juvonlar bilan shahar markaziga qarab borayotganda Nizomni esladi. Uni qiynamaslik uchun bir bahona topib kema sayriga chiqmay qoʻya qolsamikin?
Biroq butun Agra aholisi va boshqa viloyatlardan kelgan yuzlab odamlar shahar markazidan oʻtayotgan Humoyun mirzo va uning mavkabini[12] yaqinroqdan tomosha qilishga intilmoqda edi.
Mavkabdan oldinda darra[13] koʻtargan qoʻriqchilar yoʻl ochib boradi. Ular bilan ketma-ket nogʻorachi va karnaychilar kelyapti.
Qoʻsh nogʻoralarini nortuyalarning oʻrkachiga xurjunga oʻxshatib ayri tashlab olgan ikkita hindu yigit nogʻora choʻplarini tinimsiz oʻynatib, butun shaharni quvnoq takatumlarga toʻldirishga harakat qiladi. Karnaylar mis halqumlarini osmonga choʻzib, oʻz «ha-ha-hu-uv»lari bilan nogʻoralar tovushini bosib ketgudek boʻladi. Ammo surnaylarning ingichka va oʻtkir navolari hammasidan ham balandroq yangraydi. Markaziy xiyobonga qarab yopirilgan izdihom daryosi Hamidalarni ham beixtiyor oʻsha tomonga oqizib ketganday boʻldi. Fil ustidagi havorang kimxob soyabon jajji bir koʻshkdek, uch tomoni pardalik, faqat old tomoni ochiq. Harakatlanib borayotgan koʻshk ichida yolgʻiz oʻtirgan Humoyunning peshonasi ustida — sallasining old tomonida Koʻhinur olmosi yaraqlab koʻzni qamashtirgudek boʻladi. Humoyun bu gavharni yilda bir marta — navroʻz paytida peshonasiga qadab el-ulusga koʻrinish beradi. Shuni bir-biridan eshitgan odamlar podshodan ham koʻra uning sallasidagi Koʻhinurni yaqinroqdan koʻrishga harakat qiladilar. Lekin xiyobonning ikki chetida zanjirday tizilib borayotgan otliq qoʻriqchilar izdihomni mavkabga yaqin keltirmaydi.
Faqat bir joyda ellik-oltmishta yosh-yalanglar bir-birini itarib, surib, qoʻriqchilar zanjirini xiyobon ichiga egib kirgiza boshladi. Darra kimningdir yelkasiga qarsillab urildi. Shunga qaramay izdihom seli otliq qoʻriqchilar zanjirini uzib oʻta boshladi. Qoʻrchiboshi achchiqlanib, birdan qilich yalangʻochladi.
Fil ustidan buni koʻrib qolgan Humoyun oʻng yonida otliq borayotgan Bayramxonga bir nima deb ishora qildi. Bayramxon orqaga oʻgirilib:
— Janob qoʻrchibek, shoshmang! — dedi. — Hazratim sochqi buyurdilar!
Qirq yoshlardagi qoʻli uzun shigʻovul otini chu-chulab, olomon bilan qoʻriqchilar tirashib turgan joyga yaqinlashar ekan, egariga ortilgan gilam xurjunning oʻng koʻzidan bir siqim kumush tanga oldi. Yoʻgʻon tovushini baland koʻtarib, turkiy va forsiy soʻzlarga hindcha iboralar aralashtirib dedi:
C— Xaloyiq, tinchlaning! Humoyun hazratlari navroʻz bayrami munosabati bilan fuqaroga xayr-u ehson qilmoqchilar! Oling, mana shu kumush tanga sizlarga!
Shigʻovul yurib borayotgan ot ustidan oldinga intilib, siqimidagi oq tangalarni olomon bostirib kelgan joyning orqa tomoniga sochdi. Oftobda xira yaltiragan kumush tangalar kimningdir boshiga, kimningdir yelkasiga urilib yerga tushdi. Buni koʻrgan yosh-yalanglarning anchasi podshoni ham, uning filini ham unutib, tangalar tushgan tomonga tashlandilar.
Mavkab boyagiday shoshilmay yurib ketmoqda edi. Shigʻovul ham yurib borayotgan ot ustida turganicha qoʻlini endi xurjunning chap koʻziga soldi-yu, ketma-ket ikki siqim mis tanga oldi va ularni boyagidan ham nariroqqa qulochkashlab sochdi. Tangalarga targʻibotni qoʻshib soʻzida davom etdi:
— Xaloyiq! Navroʻz — musulmon-u hinduga, barcha ellar-u dinlarga barobar bayramdur! Bahor ayyomida kecha bilan kunduz barobarlashgan tabiiy muvozanat kunida navroʻz kirib, yangi yil boshlangay. Farmoni oliy bunyod boʻldikim, jamiyatda ham tabiatdagi kabi muvozanat hukm sursin, mamlakatning barcha el-uluslari din-u millat ayirmasdan, navroʻzni inoqlik, hamjihatlik bilan bayram qilsinlar.
Shigʻovul yana xurjunning oʻng koʻziga qoʻl solib bir changal kumush tanga oldi-yu, odam gavjum tomonga sochdi.
Boya mavkabga tomon yopirilib kelayotgan yosh-yalanglarning koʻpchiligi tangalarning ketidan quvib ketishdi.
Xiyobon chetlari sochqi yordamida ancha ochilib qolgach, otliq kelayotgan Hamidalar mavkabga yaqinroq borishdi. Boya olomonga jahl qilib, qilich yalangʻochlagan qoʻrchiboshi qilichini qiniga qaytarib soldi-da, fil ustidagi Humoyunga bosh egib, undan uzr soʻragan kabi qoʻlini koʻksiga qoʻydi. Humoyun esa qoʻrchiboshiga «ma’zursiz» degan kabi jilmayib qoʻyganini Hamida bonu aniq koʻrdi. Shu payt yigitning peshonasi ustidagi Koʻhinur koʻkish ziyo tara-tib sehrli charaqladi. Humoyun Hamida bonuga atrofda bor yigitlarning eng koʻhligi va baxtlisi boʻlib koʻrindi. Qiz ertalabki xavotirliklarini unutib, Humoyunning bu tomonga bir qarashini va koʻz koʻzga tushishini istadi.

* * *
Biroq fil ustida borayotgan Humoyunning xayoli butunlay boshqa narsalar bilan band. U Hamidalar tomonga yuzlanganda ham qizning boshi osha uzoqlarga nazar tashlaydi. Nega bu yil navroʻz sayliga odam bulturgidan ikki-uch barobar kam chiqqan? Bulturgi navroʻzda butun shahar va uning atroflari yasan-tusan xaloyiqqa toʻlib ketgan emasmidi? Navroʻz kunlarida bozor rastalarini, koʻcha va maydonlarni rang-barang ipak matolar, gulshodalar bilan bezatish odati «oyin bandi» deb atalardi. Agrada bu odatni Humoyun maxsus farmon bilan joriy qilgan edi. Humoyun mamlakatning sharqida va gʻarbida katta gʻalabalarga erishgan paytlarda uning har bir farmonini soʻzsiz bajaruvchilar koʻp edi.
Hozir ishlari orqaga ketib, nufuzi pasaygani va inilari bilan orasi buzilgani uchun ham navroʻz namoyishiga odam kam chiqqani sezilib turibdi.
Ogʻa-ini nizosini Komron boshlab berdi. U Badaxshon-u Kobulga qanoat qilmay, Laxoʻrga qoʻshin tortdi. Ikki orada urush chiqishi muqarrarligini sezgan Xonzoda begim keksalik bedarmonligiga qaramay safarga otlandi. Ikki hafta yoʻl yurib, Agradan Laxoʻrga elchi boʻlib bordi. Komron mirzo akasiga koʻmak berish uchun Laxoʻrga kelganini, zinhor mulk talashmoqchi emasligini aytib ont ichdi. Begim uning Humoyunga sadoqat izhor qilib yozgan maktubini va joʻshqin turkiy she’rlarini olib Agraga qaytdi.
Komronning Humoyunga yuborgan she’rlaridan otalari Bobur mirzoning ovozi eshitilib turganday boʻlar edi. Komron akasiga kamtarlik bilan yozgan edi:
Zarrasifat oʻzni bilurman haqir,
Sendin tushsa nur boʻlurmen munir.[14]
Humoyunga, ayniqsa, Komron yozgan quyidagi ikki satrning falsafasi haroratli tuyuldi:

Istasangki yetmasin davrondin ozore senga
Sa’y qilkim, tegmasin hech kimga ozoring sening.

Xonzoda begimning harakatlariga Komron yozgan bu she’rlarning tafti ham qoʻshilib, Humoyun jahlidan tushdi. Ogʻa-ini yarashdilar. Lekin bu yarashish muvaqqat, chunki Komron hali Laxoʻrdan chiqib ketgan emas. Agar Humoyun Laxoʻrdan butunlay ayrilsa, tashqi dushmanlari qarshisida zaiflashib qolishi va markaziy davlatni boy berishi mumkin.
Humoyunning tashqi gʻanimlari endi Sherxon Sur atrofiga toʻplanib, Gang boʻylaridan bosh koʻtarib chiqmoqda. Shuning ustiga gʻarbiy viloyat boʻlgan Gujaratda isyon boshlandi. Humoyun Gujaratga hokim qilib tayinlagan inisi Askariy bu ishni eplay olmadi, el-ulus unga qarshi qoʻzgʻolon koʻtardi. Agra bilan Gujaratning orasi otda bir oylik yoʻl. Humoyun sharqdagi Sherxon xavfi tufayli Agrani tashlab, Gujaratga bora olmadi. Askariy Gujaratda magʻlub boʻldi va yordamga yetib borolmagan Humoyundan arazlab, Laxoʻrga, Komronning oldiga ketdi. Humoyun yaqinda Laxoʻrga maxsus odamlar yuborib, har ikki inisini navroʻz bayramiga poytaxtga taklif qildi, «dushmanlar koʻzi oldida hamjihat boʻlaylik» deb maktub yubordi. Lekin Komron mirzo betobligini bahona qilib kelmadi. Holbuki, u soppa-sogʻ ekanini, Laxoʻrda oʻzi ham Askariy bilan navroʻz sayliga chiqmoqchiligini Humoyun ishonchli xufiyalar axborotidan biladi.
Hozir Humoyunning fili yonida birgina inisi — oq otliq Hindol mirzo bormoqda. Biroq uning ham ruhi soʻnik, mashqi past, chunki unga berilgan mevat viloyatini bu yil qishda rajput rojalari undan tortib olib qoʻydi. Endi Mevat rajputlari ham sharqdagi Sherxon bilan til biriktirmoqda. Shu mamlakatda tugʻilib oʻsgan Sherxon hind-u musulmon diniy nizolariga qarshi turib, jangovar rajputlarni ham oʻz qoʻshiniga olayotgan emish. Shu bilan u Humoyunga nisbatan katta bir ustunlikka erishishi aniq. Chunki mamlakatning koʻpchilik aholisi hindlar. Humoyun ham hindlarni oʻziga yaqinlashtirmoqchi boʻladi. Biroq... juma kuni jome masjidiga borganda shayxulislom Said Xalil xutbadan soʻng uni mehrob yonida toʻxtatib, past tovush bilan:
— Hazratim, men bir gap eshitdim, — dedi. — Iloho yolgʻon boʻlsin.
— Ne gap, taqsir?
— Navroʻz saylida sizdek pok mazhablik musulmon podshosining filini gʻayridin boshqarmoqchi emish, rostmi?
— Taqsir, gʻayridinlar bilan bir mamlakatda yashaydigan odam nechun ular bilan bir fil ustida oʻltirmogʻi mumkin emas?
— Chunki agar bugun majusiylar siz mingan filni boshqarib oʻrgansa, ertaga siz boshliq davlatni egallashga intilgay!
— Ammo biz bu ishga munosib koʻrgan La’l Chand sadoqatli raiyatlarimizdan ekanini koʻp marta isbot etgan!
Said Xalil mehrobda turgan charm muqovali ulkan kitob — Qur’onga koʻz tashlab, goʻyo undan madad olgan boʻldi-yu, ovoziga sehrli tus berdi:
— Agar oʻshal raiyatingizning sadoqati chin boʻlsa, kalimayi shahodatni aytib, musulmon diniga oʻtsin, undan soʻng siz mingan filni boshqarsa mayli!
Humoyun mehrob tomonga allanechuk hayiqib qarab oldi: Qur’ondan qoʻrqar edi. Lekin La’l Chanddek bir soʻzli, botir odamni oʻz dinidan maj-buran voz kechdirishga intilish unga yanada xatarliroq tuyuldi:
— Taqsir, meni ikki oʻt orasida qoldirmang! Endi el boʻlib kelayotgan La’l Chanddek hindlarni ragʻbatlantirish oʻrniga zoʻrlik bilan boshqa dinga oʻtkazmoqchi boʻlsak, butun mamlakat xalqini oʻzimizdan bezdirgaymiz! Sherxonday makkor gʻanim turganda biz hind elini bagʻrimizga tortmogʻimiz, unga suyanmogʻimiz lozim emasmi?
— Ammo birdan ikki qayiqning boshini tutmoq ham mumkin emas, hazratim! — Said Halil mamlakatning diniy peshvosi sifatida podshoh hokimiyatini ichdan nazorat qilish huquqiga ega edi. U hozir shuni eslatib qoʻymoqchi boʻlib Humoyunning koʻziga tik qaradi: — Agar majusiy filbon barcha bek-u a’yonlardan oldinda, fil ustida oʻltirib boradigan boʻlsa, mavkabingizning katta bir qismi uning ketidan ergashgisi kelmagay. Bitta gʻayridin tufayli yuzlab muslim xayrixohlaringiz navroʻz namoyishiga chiqmasalar maylimi? Sizga qaysi tomon azizroq?
Humoyunning qoshlari chimirilib, yuzi xiyol oqardi:
— Bu ne, tahdidmi?
Said Xalil qoʻlini koʻksiga qoʻyib, gapini sal yumshatishga tirishdi:
— Hazratim, xotiringizga malol yetgan boʻlsa uzr! Men faqat qavmlarimning kayfiyatidan sizni ogoh qildim, xolos!
Humoyun masjiddan qaytar ekan, inilari bilan orasi buzilgani ustiga endi Said Xalil boshliq ruhoniylar va ularning muridlari-yu qavmlari navroʻz namoyishiga chiqmasa, ertaga kim bilan bayram qilishini oʻylab qoldi. Uning tarafdorlari kamayib ketganini, mavkabi ham yarimta-yurimta boʻlib qolganini el-yurt koʻrganda nima deydi?
Yoʻq, bunga yoʻl qoʻyib boʻlmaydi! Podsho filini La’l Chand boshqaradigan davr hali kelmagan ekan. Lekin Said Xalilga gap yetkazgan filbon Inoyatxon ham murodiga yetmasligi kerak. U Said Xalilning ishongan muridlaridan boʻlgani uchun navroʻz kunida podsho filini oʻzi mingisi kelib aygʻoqchilik qilgani aniq.
Bir vaqtlar Inoyatxon:
— Brahmaputra daryosining boʻylaridagi oʻrmonda oq fillar bor, podsho hazratlari mablagʻ ajratsalar, toʻrtta yordamchi ovchi bersalar, eng ulkan oq fillardan tutib kelgaymen! — deb maqtangan edi.
Humoyun saroyga qaytgan zahoti Inoyatxonni oʻz huzuriga chaqirtirdi-da, oʻsha va’dasini esiga soldi. Oq fil tutib kelish uchun ketadigan xarajatlarni hisoblatib, uning qoʻliga tutqazdi va darhol joʻnashni buyurdi.
— Hazratim, qulingiz ertangi navroʻzni Agrada oʻtkazib, keyin oq fil oviga ketay, ijozat bering! — deb Inoyatxon yer oʻpib iltijo qildi. Humoyun esa:
— Bu yilgi navroʻz menga tatimay qoldi, haqiqiy bayram siz oq fil tutib kelganingizda boʻlgay, ertadan qolmay ovga otlaning! — dedi-da, boshqa gapga oʻrin qoldirmay, oʻzining xonayi xosiga kirib ketdi.
Kosa tagidagi nimkosadan xabardor boʻlgan vazir Turdibek Inoyatxonning yoniga toʻrtta yordamchi ovchini qoʻshib, hammasini ertasi kuni tong otmasdanoq Agradan joʻnatib yubordi.
«Yordamchi»larga Inoyatxonni va xazinadan berilgan pulni qoʻriqlashgina emas, balki podsho farmonining ado etilishini qattiq nazorat qilish ham topshirildi.
Farmonni bajarish, albatta, oson emas — Agradan Brahmaputragacha otda ikki oylik yoʻl, xavf-xatar behisob, tirik qaytishining oʻzi amrimahol. Inoyatxon Humoyunning ustidan shayxulislomga aygʻoqchilik qilishning qanchaga tushishini endi bilib qoʻyadi.
Bugun navroʻz namoyishiga Humoyun minib chiqqan ulkan qora filni La’l Chandning shogirdi boʻlgan panjoblik filbon Gulmuhammad boshqarib bormoqda. Humoyun oʻng tomonda, fildan ancha ortda saman ot minib kelayotgan keng malla toʻnli, katta oq sallali, sersoqol Said Xalilga sinchiklab bir qarab oldi. Muridi Inoyatxonning Agradan chiqarib yuborilgani pirning qulogʻiga yetib borgan shekilli, qovogʻi soliq. Koʻzini saman otining quloqlaridan olmasdan xomush kelyapti.
Qiziq, bu odamga nima yetmaydi? Ixtiyoridagi vaqflardan behisob boyliklar daryoday oqib keladi, yuzlab xizmatkorlari-yu muridlari ogʻzidan chiqqan buyrugʻini bajarib turadi, kerak boʻlganda, hatto podshoga ham kechagiday gapini oʻtkaza oladi. Ammo Said Xalilga bu hammasi odatiy va juz’iy narsalar boʻlib koʻrinadi. U Samarqandning mashhur diniy peshvosi Xoʻja Ahror kabi favqulodda hukmfarmo boʻlishni, podsholarni ham oʻz izmiga boʻsundirishni istaydi. Chunki u paygʻambar avlodi sanaluvchi saidlardan, osmondagi arshi a’loga yaqin turgan ulamolar peshvosi.
Ammo Humoyun otasi Boburdan ibrat olib din peshvolariga boʻy bermaydi, ulardan yuqoriroq turish uchun «Qonuni Humoyuniy» degan yangi nizom ham oʻylab chiqardi. Tarixchi Xondamir yozib chiqqan bu qonunga binoan Humoyunning qoʻl ostidagi odamlar tabiiy mavjudotdagi osmon, yer va ularning oraligi timsolida uch qismga boʻlib chiqildi. Birinchi toifa — ahli davlat, unga podsho, vazir, bek va a’yonlar kiradi. Ikkinchi toifa — ahli saodat, ya’ni din peshvolari, ulamolar, shoirlar, olimlar. Uchinchi toifa — ahli murod, ya’ni aslzoda ayollar, sozandalar, xonandaar, musavvirlar va boshqa san’atkorlar.
Shayxulislom Said Xalil ikkinchi oʻringa tushib qolganidan qattiq norozi. «Ahli saodat» degani nimasi? Hatto hind brahmanlari ham osmonga nisbat berilgan eng oliy tabaqa hisoblanmaydimi? Ahli davlat osmon boʻladi-yu, ahli din pastda muallaq qoladimi? Din peshvolarini shoir-u olimlar bilan bir toifaga qoʻshganlari ham Said Xalilga hurmatsizlik boʻlib tuyuldi. Axir dahriyona kitob yozadigan shoir-u olimlar qayoqda-yu, ilohiy olamga yaqin turgan saidlar qayoqda?
Shayxulislom bu fikrlarini Xondamirga aytib, u bilan koʻp munozara qildi. Bu munozarada Bayramxon Xondamirning tarafini olgan edi, Said Xalil uni dinsizlikda aybladi. Ulamolar majlisida Bayramxonning ushbu ruboiysini oʻqib berdi:

Ne din gʻamidin dame pareshondurmen,
Ne kufr hujumidin harosondurmen.
Butxona-yu masjid manga yakson koʻrinur
Goʻyoki ne kofir-u ne musulmondurmen.

Bu she’rni eshitgan qozi-yu sadrlar, muhtasiblarning sochi tikka boʻlib ketdi. Bayramxon musulmonlig-u masjiddan yuz oʻgirsa kofirlik bundan ortiq boʻladimi?!
Qozilar boshligʻi boʻlgan Sadri a’zam Bayramxonni toshboʻron qilib oʻldirishni talab qildi. Din peshvolarining oʻz zindonlari va jazo beruvchi muhtasiblari bor edi.
— Bayramxon hindlarning dahriy shoiri Kabir singari kufr yoʻliga kirmishdir! — deb Said Xalil Humoyunga borib arz qildi. — Kabir ham masjidni butxonaga qoʻshib inkor etgani ma’lumingizdir! Isyonkor majusiylarning bhaqti ta’limoti podsho hokimiyati uchun ham xatarli!
Said Xalil Bayramxonni hech boʻlmasa Nizomning dahriylikda ayblangan otasi kabi zindonga tashlashga intila boshladi.
Bayramxon oʻn toʻrt yildan beri Humoyunga sodiq xizmat qilib kelayotgan jangovar beklardan edi. Podsho uning tab’i nazmi balandligini, she’riyatda Navoiy va Boburga ergashishini bilardi. U dargʻazab boʻlib kelgan Said Xalilga shuni aytib:
— Taqsir, Bayramxon Allohga sajda qiluvchi chin musulmon, faqat Bayramxon bu ruboiyni majoziy ma’noda bitmishdir, — dedi. — Bunday kayfiyatlar ulugʻ shoirlarda ham boʻlgan. Jannatmakon otamning xuddi shu mazmundagi ruboiysi bor. balki oʻqigandirsiz?
Humoyun davlatida Bobur xotirasi muqaddas hisoblanar, bunga shayxulislom ham shak keltirolmas edi. Humoyun otasining Bayramxonnikiga oʻxshash ruboiylaridan oʻqib bergach, Said Xalil sal hovuridan tushdi.
— Ammo biz Bayramxondek shakkok odam bilan bir toifada boʻlishni istamagaymiz! — dedi. — Uni «ahli saodat» toifasidan chiqarmoq zarur!
Humoyun bunisiga rozi boʻldi. Maxsus farmon bilan Bayramxonni sohibixtiyor beklar qatoriga kiritdi-yu, «ahli davlat» deb ataladigan birinchi toifaga qoʻshdi.
Mana hozir navroʻz saylida Bayramxon ham vaziri a’zam Turdibek Turkistoniyning yonida, eng oldingi safda bormoqa. Bu hammasi Said Xalilning yarasiga tuz sepganday boʻlyapti. Xondamir bundan toʻrt yil avval vafot etganda shayxulislom uning tahririda chiqqan nizomni bekor qilishga yana bir urindi. Ammo Humoyun oʻz nomiga nisbat berilgan qonunni butun koinot-u tabiatga bogʻlab himoya qilardi:
— Taqsir, men jamiyatdagi sun’iyliklar-u betartibliklardan bezor boʻlganim uchun davlat ishini tabiiy bir asosga qurmoqchimen. Yer-u koʻkdagi uygʻunlik bilan sobitlikka sohibqiron Amir Temur ham imon keltirgan ekanlar. Oʻshal bobokalonimiz kashf qilgan qonun-qoidalarni «tuzuklar» deb atagan ekanlar. Shu tuzuklar mazmuni avloddan avlodga oʻtib, bizga ham yetib keldi. Tarixni oʻrganishda rahmatlik Xondamir bizga koʻmak berdi. Amir Temur osmonning oʻn ikki burjidagi sobita yulduzlarni yaxshi koʻrar ekanlar. Hamal, Javzo, Asad... bu yulduzlarning har biri oʻz oʻrnida shunday sobit turgani uchun quyosh yilning oʻn ikki oyida ularning yonidan aniq soat-u daqiqasida oʻtar ekan. Bir daqiqa oldin ham emas, kech ham emas, toʻgʻrimi?
— Bunisi toʻgʻri.
— Yoki oʻn ikki yillik muchal hisobi notoʻgʻrimi?
— Toʻgʻri, toʻgʻri!
— Shuning hammasini hisobga olib, Sohibqiron bobokalonimiz «oʻn ikki raqamida oliy hikmat bor» der ekanlar. Oʻz davlatlarini oʻn ikki tamoyil asosida boshqarganlar. Qoʻl ostidagi barcha odamlarni oʻn ikki tabaqaga boʻlib idora etganlar. Ma’lumingizki, biz ham barcha odamlarimizni oʻn ikki tabaqaga taqsim etdik. Maqsad — tabiatdagi tartib-u aniqlikni, muvozanat-u sobitlikni jamiyatimizga ham tadbiq etmoqdir!..
«Tadbiq etgani shumi?!» degan achchiq e’tirozni Said Xalil hozir navroʻz namoyishida borayotib oʻz koʻnglidan oʻtkazdi. Humoyun katta bobosidan ibrat olib tartib bergan oʻn ikki tabaqani boshqarish juda qiyin boʻldi. Shundan soʻng har uch tabaqani bir sohaga birlashtirib, toʻrtta vazorat tashkil qildi. Buni ham tabiatdagi toʻrt unsur — olov, havo, tuproq, suv kabi «anosiri arbaaga monand» deb ta’rifladi. Birinchi vazorat boshligʻini «sarkori otash» deb atadi. Unga barcha toʻp-u toʻpxonalar, qurol-yarogʻ va harbiy ishlar qaraydi. «Sarkori havoyi» deb atalgan vazir saroy ta’minotiga, oshxona, sayisxona[15], kiyim-kechak ishlariga mutasaddi. «Sarkori obi» — ariq qazish va sugʻorish ishlarini boshqaradi, sharbat, chogʻir va boshqa ichimliklar tayyorlaydi. «Sarkori xoki» (ya’ni, tuproqboshi) — ziroat, dehqonchilik va imoratsozlik kabi sohalarga javobgar. Humoyunning farmoniga binoan, bu toʻrt vazoratning odamlari kiyinishda ham bir-birlaridan farq qilishlari lozim, toki bir qarashda ularning qaysi sohadan ekanligini ajratish mumkin boʻlsin. Uning oʻzi esa haftaning ma’lum kunida osmondagi biron sayyoraning rangiga va qiladigan ishining mazmuniga mos kiyinishga harakat qilardi. Nuri koʻkish Zuhra yuduziga nisbat berilgan dushanba kunida Humoyunning kiyimida moviy va yashil ranglar ustun boʻlardi. Seshanba kuni Humoyun uchun qizgʻish nurli Mirrix yulduzining kuni. Seshanbada uning qabuliga amiri gʻazab nomini olgan hibsxona boshligʻi va jallodlar sarkori ogʻir jinoyat qilgan aybdorlarni olib kiradi. Humoyun ularning eng ashaddiylarini qatl ettiradi.
Tabiatga qiyosan joriy etilgan «Qonuni Humoyuniyni» «shoirona did bilan qilingan kashfiyot» deb maqtab yurganlar oz emas. Ayniqsa, osmon timsolida birinchi oʻringa qoʻyilgan ahli davlat vakili Bayramxon yangicha tartibdan juda mamnun. Ammo Said Xalil kabi ruhoniylarning alami cheksiz. Axir osmon ilohiyot makoni emasmi? Ilohiyot ilmi bilan shugʻullanuvchi ulamolar, saidlar osmon ramzi boʻlgan oliy tabaqaga kirishlari kerak ediku. Xondamir «oliy kashfiyot!» deb maqtagan «Qonuni Humoyuniy» Said Xalil boshliq ruhoniylarga shaytoniy bir oʻyinday, quruq xayolparastlikday tuyuladi. Sarkori havoyi emish! Osmonda tutqich bermay yuradigan havoga kim sarkolik qila oladi? Mirrix yulduzi qayoqda-yu, podsho kiyadigan kiyimning rangi qayoqda?!
Bu tajang oʻylar ta’sirida shayxulislom Laxoʻrdagi Komron mirzoni va sharqdagi Sherxonni iliq bir xayrixohlik bilan esladi. Komron akasi Humoyunni pisand qilmasligi Said Xalilga koʻpdan ma’lum. Komron pok musulmonchilikni mahkam tutadi. Humoyunga oʻxshab, majusiylarga yon bosmaydi. Bayramxon kabi dahriylarni toʻrga chiqarmaydi. Komronning mana shu xususiyatini bilgan Said Xalil oraga ishonchli odamlarni qoʻyib, u bilan allaqachon maxfiy aloqa oʻrnatgan. Humoyun uzoq viloyatlarga ketganda Komron mirzoga shoshilinich xufiya yuborib, Laxoʻrni tezroq egallashga undagan diniy peshvo — Said Xalil. Komron uning aytganini qildi-yu, Kobulga Panjobni qoʻshib olib, akasidan zoʻrroq boʻldi. Endi agar sharqda Sherxon bosh koʻtargani rost boʻlsa, Humoyun otda bir oylik yoʻl boʻlgan Bixarga qoʻshin tortib ketishi aniq. Oʻshanda Said Xalil Komron mirzoga yana bitta yashirin maktub yozib, «Agrani egallash payti keldi», deydi. Shunda Komron mirzor Hindiston taxtiga chiqsa, Said Xalildan umrbod qarzdor boʻladi, uning chizgan chizigʻidan chiqmaydi.
«Qonuni Humoyuniy» ham va bugun Said Xalilning alamini keltirayotgan boshqa narsalar ham bir zarba bilan nest-nobud boʻladi.
Fil minib borayotgan podsho odamlarga juda qudratli koʻrinsa ham, aslida uning hokimiyati ichdan zil ketib zaiflashib qolganini, Humoyun taxtdan agʻdarilishi muqarrarligini Said Xalil zimdan sezadi va bu hodisani qoʻlidan kelganicha tezlashtiradi.

* * *
Tashqaridan qaraganda katta hashamat va silliqlik bilan oʻtayotgan navroʻz namoyishining ichi qaltiroq ekanini, yasan-tusan mavkab botiniy ziddiyatga toʻlib borayotganini Humoyun ham sezadi. U yashirin ziddiyatlar zahrini begʻubor odamlarning olqishi bilan kesmoqchi boʻldi-da, shigʻovulga yana tanga sochishni buyurdi. Shigʻovul siqimini tangaga toʻldirib, shirador, yoʻgʻon ovoz bilan odamlarga murojaat qildi:
— Xaloyiq, ogoh boʻling! Bugun ilon yili tugab, ot yili kirdi! Ot — insonga vafodor jonivordir! Bu yilgi navroʻz hammangiz uchun xayrli boʻlsin! Shu ulugʻ ayyomda kim qanday yaxshi niyat qilsa ilohim murodiga yetsin! — deb shigʻovul xaloyiq ustiga siqimidagi tangalarni sochdi.
Bilmaydigan odam fil minib borayotgan Humoyunni: «Hech narsadan kamchiligi yoʻq, bearmon yigit», deb oʻylaydi. Lekin hozir uning xiyobon chetida oʻgʻilchasini koʻtarib turgan oʻsha oddiy yigitga havasi keldi. Qani, tole unga ham shunday oʻgʻil bersa! Bundan besh yil oldin oʻgʻil koʻrish orzusida u ikkinchi xotin oldi. Oddiy yasovulning qizi boʻlgan Mevajon ismli bu chiroyli juvon oʻsha yili homilador boʻldi. Mohim begim hali hayot edi, boʻlajak nevarasiga atab koʻylakchalar tikdirdi. Lekin Mevajon oʻn oyda ham, oʻn bir oyda ham tugʻmay, qorni qappayib yuraverdi. Keyin bilsalar, shunchaki... yelboʻgʻoz ekan. Humoyun buni ham taqdirning achchiq bir kinoyasi deb bilib, juda qattiq iztirob chekdi. Xuddi oʻsha yili inisi Komronning xotini qoʻchqorday oʻgʻil tugʻdi. Hozir bu bola kattagina boʻlib qolgan. Humoyun uni har koʻrganda koʻzlari havas bilan yonadi...
Shigʻovul xurjundan yana tanga oldi:
— Xaloyiq, Humoyun hazratlari navroʻz ayyomida qilgan barcha yaxshi niyatlariga yetsinlar! Yangi yil hazratimga qoʻchqorday oʻgʻil ato etsin! Omin!
Sochqining ketidan yugurib tanga talashayotganlar, albatta, duoga quloq ham solishgani yoʻq. Lekin xiyobon chetida Humoyunga jim qarab turgan boyagi chol yana yuziga fotiha tortdi. Shu payt Humoyunning koʻzi xiyobon chetidan otliq borayotgan qizlarga tushdi. Ular yuzlariga oq harir parda yopganlari uchun qosh-koʻzlari unga aniq koʻrinmaydi. Lekin tolma bellari va fotihaga koʻtarilgan nozik qoʻllari yigitga juda sehrli tuyuldi.
Chavkar ot mingan Hamida bonu Humoyunning tikilib qaraganini endi sezdi. Bir payt shamol qizning yuzidagi harir pardani koʻtardi-yu, bir lahza koʻz koʻzga tushdi.
Shunday goʻzal qiz Humoyunga oʻgʻil tilab qoʻlini yuziga surgani yigitga behad yoqimli tuyuldi.
Bu orada mavkab daryo boʻyidagi podsho bogʻiga yaqinlashdi. Humoyun boshliq ahli davlat bogʻning ulkan darvozasidan ichkariga kira boshladi. Darvoza oldida uzun nayza tutgan qoʻriqchi yigitlar xiyobon chetlaridan tomosha qilib kelayotgan xaloyiqning yoʻlini toʻsdilar. Boqqa faqat maxsus ruxsati bor odamlargina kirishi mumkin. Bu ruxsatnomalar turli xil yoy oʻqi shaklida tarqatilgan. Mavkab ketidan bogʻ darvozasiga yaqinlashgan Gulbadan begim otining egari qoshidagi soqdondan oltin uchli yoy oʻqini olib soqchilarga koʻrsatdi. Ular busiz ham podshoning singlisini tanib qolgan edilar. Begim bilan otliq kelayotgan Hamida bonuga va Sultonim begimga yengil ta’zim bilan yoʻl berdilar. Bogʻ ichiga kirganlarni shigʻovul tartib bilan turli yoʻlkalarga yoʻnaltirib turibdi.
Humoyun mingan fil bogʻ toʻridagi ikki qavatli koʻshk tomonga burildi. Hamidalar esa Jamna chetida langar tashlab turgan shohona kemalarga tomon yoʻl oldilar.
Bu kemalarni haydaydigan eshkakchilar orasida Nizom ham boʻlishi kerak. Hali kema sayrida Xonzoda begim uni Humoyun bilan tanishtirsa-yu, buni Nizom ham koʻrsa... Hamida shuni oʻylagan sari koʻngli bezovta boʻlardi.

* * *
Fil baland shohsupaga yonini berib toʻxtagach, Humoyun uning ustidan tushdi-da, koʻshkning ikkinchi qavatidagi qabulxonaga kirdi.
Bugun bayram boʻlsa ham, davlat ishi tanaffus bilmaydi. U kema sayriga chiqishdan oldin kechiktirib boʻlmaydigan favqulodda ishlar boʻyicha koʻrsatmalar bermogʻi kerak. Gilam ustida tikka turgan koʻyicha Turdibekdan soʻradi:
— Sharqdan ne xabar bor?
— Hazratim, Sherxon Chunorga hujum boshlabdir, qal’a ichidagilar qamalda qolmishlar. Hozir kelgan axborotga qaraganda, biznikilarning ahvoli tang. Tezda yordamga yetib bormasak, qal’a ilikdan chiqishi mumkin.
Otda Chunorgacha oʻn besh kunlik yoʻl. Humoyun oʻzi bor qoʻshinini boshlab bormasa boshqa hech bir bek Sherxonga bas kelolmaydi. Bir yilda bir keladigan navroʻz kunini ham xotirjam oʻtkazib boʻlmasligi Humoyunga juda malol keldi:
— Chunordagilar vahima qilmasin! — deb kesib-kesib gapirdi: — Qal’a devorlari mustahkam! bultur biz bu qal’ani qamal qilganda Sherxon uch oygacha darvoza ochtirmagan edi! Nahotki biznikilar bir oyga ham bardosh berolmasalar? Qal’a boshligʻiga hoziroq maxsus chopar bilan farmoyish yuboring! Himoyada qattiq tursinlar. Biz bir oyga qolmay yetib borgay-miz!
— Bosh ustiga hazrati oliylari!
Turdibek ta’zim qilib orqasi bilan yurib eshikdan chiqqach, Humoyun shohnishinga oʻtib oʻltirdi. Arkoni davlat odatdagiday uning oʻngu soʻliga tizilgandan keyin shigʻovul boshqa mamlakatlardan kelgan elchilarni boshlab kirdi.
Birinchi boʻlib kirgan Eron vakillai taxtga yaqin eng moʻtabar oʻringa oʻtkazildi. Humoyun otasining shoh Ismoil bilan boshlangan hamkorligini uning oʻgʻli Taxmasp bilan davom ettirmoqda edi. Buxorodan kelgan shayboniyzodalar elchisi Eron vakillarini koʻrarga koʻzlari yoʻq. Ammo Humoyun ular bilan ham savdo-sotiq qiladi, mamlakat ichi shunday parokanda va notinch boʻlib turganda shimoliy chegaralarda yana urush chiqib ketmasin uchun shayboniyzodalar yuborgan elchilarning koʻnglini olishga intiladi. Shuning uchun Buxoro elchisi podshoning chap tomonidagi moʻtabar joylardan biriga taklif etildi. Humoyun Eron va Turon elchilarini bugungi daryo sayliga oʻzi bilan bir kemaga oʻtkazib olib boradigan boʻlgan.
Kemaga eng nufuzli a’yonlar ham chiqishi kerak, joy esa hisobli. Buning ustiga uzoq Portugaliyadan sovgʻa-salom bilan kelgan Alvaro Pakavira ham bugun Humoyunning huzuriga kirishga ruxsat soʻragan. Humoyun yevropa mamlakatlarini bir-biridan koʻpda farq qilmas, ularning hammasini Farangiston deb atar edi. Shigʻovulga:
— Farangiston elchisini chorlang! — deb buyurdi.
Shimi tizzasidan pastga tushmaydigan, qimmatbaho shohi paypoqlari boldiriga yopishib, oyogʻi shildinglab koʻrinadigan, chiroyli qora moʻylovlari oʻziga yarashgan Alvaro Pakavira qora shlyapasini oʻng qoʻliga oldi-da, oʻsha qoʻlini shlyapa bilan pastga sermab, ta’zim qildi. Orqaroqda Pakaviraning mulozimi silliq qizgʻish yogʻochdan jimjimali qilib yasalgan uzun bir gʻilofni koʻtarib turibdi. Pakavira forsiy soʻzlarni portugalcha ohangda talaffuz etib dedi:
— Bugungi navroʻz ayyomida biz Hindistonning ulugʻ hukmdori Humoyun hazratlariga Portugaliya ustolari oltin-u kumushlar bilan bezagan jangovar bir qurol keltirdik! — Pakavira gʻilofdan kartech solib otiladigan yoʻgʻon quvurli miltiq oldi: — Buning qoʻndogʻiga Hind ummonining sadaflari qadalgan, quvuri ispan kumushi bilan bezatilgan. Tepkisi esa Portugaliyaning sof oltinidan yasalgan!
Bek-u a’yonlar birdan jonlanib, Pakaviraning qoʻlidagi qurolga qiziqib koʻz yugurtirdilar. Bundan dadillangan Pakavira sovgʻasini podshoga oʻz qoʻli bilan topshirmoqchi boʻlib, shohnishinga qarab oʻta boshladi. Shunda Humoyun oʻng tomonda turgan Bayramxonga imo qildi. Bayramxon beklar safidan chiqib, mehmonning yoʻlini toʻsdi. Pakavira miltiqni ikki qoʻllab Bayramxonga topshirdi-da, orqasi bilan yurib, avvalgi joyiga chekindi.
Bayramxon Humoyunning ishorasi bilan miltiqni uning oyogʻi tagiga koʻndalang qilib yotqizib qoʻydi.
Humoyun elchiga qarab:
— Janob Pakavira, — dedi. — Biz Farangiston ustolarining mehnatlarini e’zozlaymiz, navroʻz kuni bizni yoʻqlaganingiz uchun ham mamnunmiz. Biroq... bu toʻfangning oʻqini kimga bergansiz?
— Hazrati oliylari, oʻq-doru solingan qutilarimiz kemada qolgan. Bu muhtasham koʻshkka oʻq-dori koʻtarib kirishdan tortindik. Agar siz xohish bildirsangiz, istalgancha oʻq-dori keltirib berishga tayyormiz!
— Toʻfang-u oʻq-dori bobida farangilar bahodirshohga ham koʻp saxovat koʻrsatgan edilar. Gujarotdagi janglarda Bahodirshohning odamlari bizning ne-ne bek-u navkarlarimizni farangi toʻfanglardan otib oʻldirganlari hali yodimizdan chiqqan emas!
— Hazrati oliylari, Bahodirshoh bizga ham dushman boʻlib chiqdi. Unga Surat bandarida[16] ispan savdogarlari toʻfang sotganlar! Oʻq-dorini ham Bahodirshoh oʻshalardan sotib olmishdir.
— Janob Pakavira, Hindistonga qachon kelgansiz?.. Uch yil? Uch yildan buyon qayerda istiqomat qilmoqdasiz?
— Koʻproq Goa orolida.
— Bahodirshoh Goa orolida yashagan farangilar bilan ittifoq tuzgan emasmidi?
— Ammo Bahodirshoh keyin bu ittifoqni buzdi, bizga ham xiyonat qildi. Shundan soʻng bizning odamlarimiz uni oʻldirdilar. Biz endi siz bilan hamkorlik qilish orzusidamiz, hazrati oliylari!
Humoyun kinoyali jilmaydi:
— Xudo koʻrsatmasin, agar biz ham Bahodirshohga oʻxshab jangda yengilsak, sizlar keyin uning kunini bizning boshimizga ham solgaymisiz?
— Alhazar! — deb qoʻydi Said Xalil.
Oʻngʻaysiz ahvolda qolgan Pakavira shlyapasini u qoʻlidan bunisiga oldi-yu:
— Hazrati oliylari, siz yengilmas bahodirlardansiz,— dedi. Biz ishonamizki, sizga qarshi bosh koʻtargan Sherxon ham Bahodirshoh kabi magʻlub boʻlgay. Siz uning ustidan gʻalaba qozonishingiz uchun qancha toʻfang, qancha oʻq-dori kerak boʻlsa biz sotishga tayyormiz.
Humoyun hozir qamal azobidan qiynalayotgan Chunor qal’asidagi odamlarini koʻz oldiga keltirdi-yu, yuzi tundlashdi. Dengiz orqali Bangola va Dakkaga suzib borgan farangilar Sherxonga mana shunaqa quvuri yoʻgʻon toʻfanglar va mushket oʻqlar sotayotganini humoyun mushriflar[17] yuborgan ax-borotlarda oʻqigan edi. Qamaldagilarni tutday toʻkayotgan bu xatarli oʻqlar hozir uning oyogʻi tagida yotgan oltin tepkili toʻfangdan ham otilishi mumkin. Dengiz boʻylaridagi viloyatlarning roja va maharojalari ham farangi qurollar sotib olayotgani ma’lum.
— Siz farangilar, qurol sotib sarmoya orttirish bilan qanoat qilsalaringiz koshki edi! — Humoyun elchiga koʻzini qadab gapirdi: — Biroq Bangola orqali Sherxonga qurol yetkazib berayotganlar bizning saltanatimizni egallash ilinjidadir!
— Hazrati oliylari, Dakka orqali qurol-yarogʻ sotayotganlar biz emas, balki inglizlardir! Ingliz savdogarlari bizga ashaddiy raqibdirlar! Biz, portugaliyaliklar, sizga faqat yaxshilik istaymiz!
— Shaxsan siz toʻgʻringizda yomon soʻz aytmoqchi emasmen, janob Pakavira! Siz hozir biz uchun hurmatli mehmonsiz. Ammo hindistonga kelgan boshqa farangilar mamlakatning bir oʻlkasini ikkinchisiga qarshi urushtirish harakatidalar. Biz ular sotayotgan qurollar bilan bir-birimizni qirib tashlasak, keyin Hindiston ularning tasarrufiga oʻtishi oson boʻlgʻay! Ammo bunday shum niyat bilan qurol sotgan farangilar bilsinlarki, ular olib kelgan toʻfanglar axiyri oʻzlariga qarshi otilgʻusidir!
Alvaro Pakavira bu gaplardan talvasaga tushib, qora shlyapasini yana bir marta pastga sermaganicha ta’zim bajo keltirdi:
— Hazrati oliylari, farangilar orasida shum niyatlilalir ham yoʻq emas, siz buni donolarcha payqabdursiz. Ammo biz siz tomoningizda turib ana oʻsha shum niyatlilar bilan jang qilishga tayyormiz! Chunki sizning paygʻambaringiz Muhammad alayhissalom Qur’oni sharifda bizning muqaddas kitobimiz Injilni ehtirom bilan tilga olmishdir. buni davlatingizning diniy peshvolaridan Said Xalil janoblari ham tasdiqlashlari mumkin.
Pakavira Said Xalil tomonga olazarak boʻlib qarab qoʻydi. Saidning qoʻli uzun yengi ichidan koʻrinmas, ammo barmoqlari bilan tasbeh oʻgirib oʻltirgani yeng uchidan chiqib turgan yirik marvarid donalarining sekin siljiyotganidan bilinar edi. Bu marvarid tasbeh uch kun burun Said Xalilga Pakavira tomonidan in’om etilganini Humoyun xufiyalarning kechagi ax-borotida oʻqigan, «taqsirimning qimmatbaho javohirlarga oʻchligini farangilar ham bilib qolibdir-da», deb oʻzicha ajablangan edi. Hozir esa Humoyun Said Xalilga Pakavira tushunmaydigan turkiy tilda savol berdi:
— Taqsir, gʻayridinlar ilkidan olingan in’om sizdek tabarruk zotga joizmikin?
Humoyun Said Xalilning qoʻlidagi marvarid tasbehga ma’noli qilib qaradi. Said Xalil siri fosh boʻlishidan choʻchib, tasbehni darhol yeng ichiga yashirdi-yu, tomoq qirib:
— Hazratim, nasoralar[18] gʻayridin boʻlsalar ham, bir holda, bizga majusiylardan koʻra yaqinroqdir, — dedi.
— Sabab?
— Sababki, majusiylar oʻnlab xudolarning haykallarini yasab, ularning hammasiga sigʻingaylar. Qaysi ulusning xudosi koʻp boʻlsa, unday ulusda yakdillik boʻlmagay, mamlakat hamisha parokandalikdan azob tortqay. Ammo nasoralar ham biz kabi bir xudoga sajda qilurlar. Iso alayhissalomga sigʻinurlar. Muhammad alayhissalom oʻz ummatlariga murojaat etib deydilarki, «Iso va Muso paygʻambarlardan ajralmanglar, imonda doim birga boʻlinglar».
Pakavira forsiy tilda bu gaplarni eshitganda qaddini tiklab, koʻkrak kerib, atrofiga gʻolibona nazar tashlay boshladi. U eng moʻtabar elchilar qatorida shohnishinga yaqin oʻng tomondan joy koʻrsatilishini va bugungi daryo sayriga podsho bilan bir kemaga chiqishni moʻl turibdi.
— Taqsirim, — dedi Humoyun shayxulislomga. — Mehmon imon jihatdan samimiy boʻlsa, bizdan ham samimiy ehtirom koʻrgay. Nek niyat bilan kelgan boʻlsa, biz ham unga yaxshilik qilaylik. Janob Turdibek, farangistonlik mehmonga kimxob toʻn in’om etilsin.
— Bosh ustiga, hazratim!
Kimxob toʻn Pakaviraning yelkasiga tashlangach, Humoyun soʻzida davom etdi:
— Bogʻda xizmat qiluvchi mulozimlarga buyuring, tillakori tolorda janob Pakavira uchun maxsus dasturxon yozib, navroʻz ne’matlaridan ziyofat bersinlar!
Alvaro Pakavira yelkasidagi kimxob toʻndan terga botib koʻshkdan tashqariga chiqar ekan, daryoda chayqalib turgan kemalarga endi alamli nazar tashladi. Uning bu yerga kelishdan maqsadi — bir amallab Humoyunning pinjiga kirish, podsho kemasida eng nufuzli a’yonlar bilan birga sayr qilish, ulardan tanishlar orttirib, poraga uchadiganlarini qoʻlga olish edi. Lekin Humoyun unga mana bu ogʻir toʻnni kiydirdi-yu, ruxsat berib yubordi. Endi Pakavira huvillagan bogʻda bir oʻzi kema sayriga munosib koʻrilmagan uchinchi darajali mulozimlar orasida yeydigan ziyofati tomogʻidan oʻtadimi? Humoyun uning niyatlarini yoʻqqa chiqarib, ustidan kulish uchun ataylab shunday qildi, chamasi. Ammo kim kimning ustidan kulishini Alvaro Pakavira hali unga koʻrsatib qoʻyadi! U Humoyundan ish chiqmasligi mumkinligini oldindan hisobga olib, eng ishonchli odamlaridan birini oʻtgan hafta Sherxonning huzuriga joʻnatgan. Endi bugundan qolmay oʻzi ham Sherxon tomonga yoʻl oladi. Navroʻz bahonasida Humoyun kayf-safo qilib, beparvo yuraversin. Alvaro Pakavira uning saroyida koʻrganlarini, ogʻa-inilar va podsho bilan ruhoniylar orasidagi ziddiyatlarni Sherxonga batafsil aytib beradi. Said Xalildan qanday foydalanishning yoʻllarini tushuntiradi. Pakavira Humoyunning barcha dushmanlarini Sherxon atrofiga yigʻib, bu temuriyzodani taxtdan agʻdarmaguncha bugungi alamidan forigʻ boʻlmaydi!
Ichkarida qolgan Said Xalil ham Pakaviraga oʻxshab, podshoning masxarasidan adovat tuygʻusiga toʻlib oʻtiribdi. Shuning ustiga Humoyun Said Xalilning ashaddiy raqibi Xoʻja Husaynni oʻz huzuriga chorladi.
Uzoq shimolga elchi boʻlib ketganicha toʻqqiz yildan beri dom-daraksiz yoʻqolgan bu odam hali ham tirik ekanmi? Shigʻovul ellik yoshlardagi mosh-gu-ruch soqolli, barvasta va ozgʻin Xoʻja Husaynni eshikdan boshlab kirganda Said Xalil uni tanib, yuragi shigʻ etib ketdi. Bu oʻsha — Boburga juda yoqib qolgan va uning yordamida eng oliy diniy mansabni Said Xalildan tortib olmoqchi boʻlgan Xoʻja Husayn! U paytlarda soch-soqoli qop-qora, qirq yoshli norgʻul qori edi. Endi yuzlari, pehshona va chakkalari keksalik ajinlari bilan qoplanibdi. Ammo qadam olishi hali ham tetik. Oʻshanda Said Xalil bu xatarli raqibdan qutulish uchun uni gʻayridinlar yashaydigan uzoq moskoviyaga[19] elchi qilib joʻnatishga astoydil intilgan edi. Unga qoʻl kelgan dalil Xoʻja Husaynning xorazmlik boʻlgani va yigitlik paytlarida Dashti Qipchoq orqali Moskoviyaga borib kelgani edi. Shayx Husaynning oʻzi ham Boburga shimoldagi qorli choʻllar, gʻaroyib oʻrmonlar, qalin muz ostidan oqadigan daryolar, qish boʻyi chana va changʻida yuradigan odamlar haqida maroqli hikoyalar aytib bergan edi. Tabiatan sayyoh boʻlgan va yangi oʻlkalarni kashf etishga juda qiziqadigan Bobur Moskoviyaga elchi yuborib, hamkorlik qilish va ikki orada karvon yoʻli ochishni ixtiyor qildi. Said Xalil elchilikka eng munosib odam qilib Xoʻja Husaynni koʻrsatdi.
Xoʻja Husaynning oʻzi ham hind issiqlaridan qiynalib yurar, salqin oʻlkalarga sayohat qilishni istar, Moskoviyaga borib kelishda tugʻilib oʻsgan yurti Xorazmni yana bir koʻrishga ishtiyoqmand edi. Bobur elchilikka undan munosibroq odam topa olmay, hijriy 937[20] yilda Xoʻja Husaynni Moskoviya podshosiga atalgan maktub va sovgʻa-salomlar bilan Agradan joʻnatib yubordi. Oʻsha yili kech kuzda Boburning oʻzi bedavo kasalga uchrab vafot etdi. Xoʻja Husayn esa oʻsha ketganicha qaytib kelmadi.
Said Xalil undan butunlay qutuldik deb yurganda bugun yana Xoʻja Husayn qayoqdan paydo boʻlib qoldi? Humoyun ham unga alohida ehtirom koʻrsatib oʻrnidan turdi va qoʻl berdi. Odatga binoan, Xoʻja Husayn podshohning qoʻlini tavof qilib oʻpdi-yu, birdan koʻziga yosh oldi:
— Hazratim, sizni koʻradigan kun ham bor ekan!
— Mavlono, nechun bunchalik hayal qildingiz? Toʻqqiz yil boʻldimi?
— Butun toʻqqiz yilim sarson-u sargardonlikda oʻtdi, amirzodam! Borishda Eron-u Kavkaz orqali ketsam boʻlar ekan. Tugʻilgan yurtimning mehri tortdi-yu, Murgʻob daryosidan oʻtib, Xorazm orqali borajak boʻldim. Lekin Marida shayboniyzoda sultonlarning ilkiga tushib qoldim. Boburshohning nomini eshitsa toʻnlarini teskari kiyadigan johillar bor-budimni musodara qilib, oʻzimni zindonga tashladilar. Endi tirik qutulmasman deb oʻylagan edim. Xayriyatki, xorazmlik qarindoshlarim xabar topib kafilga oldilar. Xorazmdan Moskoviyaga karvon qatnovi toʻxtab qolibdir. shuning uchun Xurosonga qaytib kelib, Mozandaron orqali Kavkazga bordim. Hamma joyda yurt notinch, oʻzaro urushlar, qaroqchilar... Hazar dengizidan Idil[21] orqali Moskoviya mamlakatiga yetib borgunimcha uch yil oʻtdi. Qimmatbaho savgʻolardan ayrilib abgor boʻldim. Faqat Bobur hazratlari yozgan maktubni jon oʻrniga asragan edim, alqissa, Moskoviya podshosiga eltib topshirdim.
Xoʻja Husayn bir uh tortdi-yu, boshini xam qilib davom etdi:
— Moskoviya taxtiga ulugʻ kiniyaz[22] Vasiliy Ioannovich degan kishi oʻltirgan ekan. Mening xarob ahvolimni koʻrib Hindiston podshosining elchisi ekanimga uncha inonmadi.
— Maktubni oʻqisa muhridan ham bilishi mumkin edi-ku? — hayron boʻlib soʻradi Humoyun.
— Ne til bilan aytay, amirzodam, maktubning muhr bosilgan joyi ham uch yil davomida hilvirab tanib boʻlmas ahvolga tushgan edi. Moskoviya podshosi esa Bobur hazratlarining Hindistonga podsho boʻlganlaridan mutlaqo bexabar ekan. Ikki oradagi masofalar shunchalik uzoq, bordi-keldi yoʻq. Hindistondan Moskoviyaga borgan birinchi odam men ekanman. Shohona sovgʻalarimni yoʻlda qaroqchilarga oldirib qoʻyganim uchun Erondan mayda-chuyda mol olgan edim. Ular Hindiston moli oʻrniga oʻtmadi. Alqissa, Moskoviya podshosi aytdiki, ehtimol, sen bir sayyohdirsan, Bobur — podshomi yoki podshoning xizmatidagi odammi — bizga ma’lum emas, shuning uchun biz unga oʻz elchimizni yubora olmaymiz, ammo Hindiston bilan Moskoviya orasida sen kabi sayyohlar borib-kelib tursalar, biz unga tarafdormiz.[23]
Said Xalil Xoʻja Husaynning elchilikni eplay olmaganidan quvonganday labini burib:
— Ana xolos! — deb qoʻydi.
Bu soʻzlardagi istehzoni sezgan Xoʻja Husayn Humoyundan himoya istab gapirdi:
— Lekin men Moskoviyadan natijasiz qaytganim yoʻq, hazratim! Moskoviya xalqi orasida bizning ellarni koʻrgan odamlar ham bor ekan. Ular mening elchi boʻlib borganimga ishondilar. Podsholaridan koʻrmagan izzat-ikromni mana bu Matvey Kalitinga oʻxshash yaxshi rus kishilaridan koʻrdim!
Xoʻja Husayn shunday deb orqasiga oʻgirildi va qoʻlqopli oʻng qoʻliga chiroyli qarchigʻayni qoʻndirib turgan qoʻngʻirsoqol odamni koʻrsatdi.
Xoʻja Husayn shimol sovuqlarida shamollab, elchiligi natija bermaganidan ezilib kasal boʻlib yotganda mana shu odam uni soʻroqlab keladi. Savdo karvonlari bilan sayohat qilishni yaxshi koʻradigan Matvey Kalitin bundan yuz yillar oldin Hindistonga kelib ketgan Afanasiy Nikitinning ixlosmandi edi. Uning qoʻlida Afanasiy Nikitinning Hindiston safari haqidagi kundalik daftaridan koʻchirilgan qoʻlyozma kitob bor edi. Matvey Semyonovich bu kitobni qayta-qayta oʻqigan, unda uchraydigan ba’zi turkiycha va forsiy iboralarni tushunmasa ham, Afanasiy Nikitin qalamga olgan yurtlar tasviriga nihoyatda qiziqib yurar edi. Karvon bekatida kasal boʻlib yotgan Xoʻja Husayn hindistonlik ekanini eshitgan Matvey uni oʻzining uyiga olib ketadi, unga ayiq oʻtidan tayyorlangan dorilar ichirib davolaydi. Xoʻja Husayn Matvey Semyonovich Kalitinning yurti Muromda uch yil qolib ketadi. U bilan xizmatkoriga muromliklar oʻrmon chetidan yogʻoch uy qurib beradilar, uni «Baburin posol», ya’ni «Boburning elchisi» deb hurmat qiladilar. Bora-bora Xoʻja Husayn ruslar orasida Baburin degan familiya bilan taniladi. U xizmatkori bilan oʻrmon chetida turadigan joyga «Baburinskiy xutor» degan nom beriladi. Matvey Semyonovich bilan Xoʻja Husayn bir-birlarining tillarini oʻrganishadi. Daryo yoʻli bilan Novgorod orqali Qozon xonligiga borib, tijorat qilishadi va Hindiston safari uchun mablagʻ yigʻishadi. Koʻp xavf-u xatarlarni boshdan kechirib, nihoyat, agraga kelishadi.
Humoyun bu gaplarni eshitgandan soʻng Xoʻja Husaynning hamrohi boʻlgan qoʻngʻirsoqol barvasta Matvey Semyonovichga qiziqib qaradi. Kalitin charm qoʻlqop kiygan, qoʻlidagi boʻz qarchigʻayning koʻzlari yupqa charm niqob bilan toʻsib qoʻyilgan. Yon eshikdan podsho qushchisi ham oʻng qoʻliga qoʻlqop kiyib chiqdi. U qarchigʻayni mehmonning qoʻlidan sekin olib, oʻz qoʻliga qoʻndirar ekan, jim oʻtirgan qush qanotlarini yoyib, qattiq bir talpindi. Shunda uning oʻtkir tirnoqlari qushchining qoʻlqopli qoʻlini shaxt bilan changalladi. Humoyun qoʻlqop charmiga tigʻday botgan tirnoqlarga qarab, Moskoviya qarchigʻayining zabardast ekanini payqadi.
Matvey Kalitinning ketidan kelayotgan xizmatkor yigitning qoʻlida yaxshilab taxlangan va moʻynasi oltinday tovlanayotgan samur[24] poʻstin bor edi. Sovgʻa qabul qiladigan yasovul uni xizmatkorning qoʻlidan olib, ichkariga kirib ketdi.
Qoʻli boʻshaganidan yengil tortgan Matvey Semyonovich boshidan kartuzini olib, podshoga ta’zim qilar ekan, uning o’siq, qoʻngʻir sochlari peshonasiga osilib tushdi.
— Janob Matbiy, — dedi, — shunchalik uzoq yoʻllardan yetkazib kelgan nodir sovgʻalaringiz uchun sizga tashakkur. Ammo biz uchun bu sovgʻalardan ham azizroq in’omingiz — Xoʻja Husaynni omon saqlaganingizdir, u bilan hamroh boʻlib kelganingizdir!
Turkiy tilni Xoʻja Husayn yordamida oʻrgangan Matvey Semyonovich hali talaffuzda biroz qiynalar, ayniqsa, «h» deyolmas edi:
— Gazrati oliylari, Goʻja Guseynni bizning Moskvaga yuborganlaringiz men uchun-da, buyuk bir inam boʻldi. Uning sharofati bilan gʻarayib mamlakatlarni koʻrdim.
— Bizdan ne tilagingiz bor? Ayting.
— Men tijorat ishi bilan kelmishmen. Agra bozorida «sen nasora» deb, boj-u xirojdan tashqari, molimga tamgʻa soligʻi ham soldilar.
Humoyun vazirga yuzlandi.
— Janob Turdibek, moskoviyalik mehmonga bizning nomimizdan yorliq bering, uning mollaridan tamgʻa soligʻi olinmasin, qalamravimizdagi barcha bozorlar, hamma yom bekatlari janob Matbiyni bizda bor imtiyozlardan bahramand qilsinlar. Chunki Xoʻja Husayn uch yilda zoʻrgʻa yetib borgan uzoq Moskoviyadan bu yerga nodir mollar olib kelishning oʻzi bir jasoratdir.
— Haq gap aytdingiz, hazratim,— dedi Turdibek ta’zimga bosh egib. — Farmoyishingizni bajonidil ado etgaymen! Toki jannatmakon otangiz niyat qilganlaridek, Hindiston bilan Moskoviya orasida savdo karvonlari qatnashiga imkon koʻpaysin!
— Axir bu karvonlar faqat mol tashimagay, balki ikki oraga tanish-bilishlik rishtasini tortgay, — dedi Humoyun. — «Tanimaganni siylamas» degan gapning rostligini Xoʻja Husaynning boshiga tushgan savdo ham koʻrsatmishdir. Agar ikki orada bordi-keldi boʻlsa edi, Moskoviya podshosi bizning kimligimizni loaqal karvon bilan kelib-ketgan oʻz sayyohlaridan eshitib bilmogʻi mumkin edi. Ana unda elchimizga munosabat ham boshqacha boʻlur edi... Janob Matbiy, siz nasora dinida boʻlsangiz, Iso paygʻambarning ummatimisiz?
— Ayni shunday, gazrati oliylari.
— Undoq boʻlsa... Said Xalil janoblari boya nasoralarning imon jihatidan bizga yaqinliklari haqida koʻp moʻtabar dalillar keltirgan edi. Endi biz ana shu dalillar asosida janob Matbiyni navroʻz sayliga taklif etgaymiz! — Humoyun oʻrnidan turdi va Xoʻja Husaynga qarab davom etdi: — Mavlono, siz ham ahli davlat bilan birga bizning kemaga marhamat qiling. Sizning shunday uzoq ellarga borib kelganingiz — tarixda qoladigan ulugʻ ish boʻlibdir. Endi yoʻl azoblaridan forigʻ boʻlib, istirohat qiling!
Humoyunning Xoʻja Husaynga koʻrsatgan har bir iltifoti Said Xalilning diliga goʻyo zaharli tikan boʻlib qadalar va butun vujudida ogʻriq qoʻzgʻatar edi. Axir Xoʻja Husayn Said Xalilning ashaddiy raqibi ekanini koʻpchilik biladi. Xoʻja Husayn ham oqsuyak saidlardan, ilohiyot ilmidan tashqari dunyoviy bilimlarni yaxshi oʻrgangan, qilich taqib jang qilish ham, elchilik ham qoʻlidan keladi. Shuning uchun Humoyun uni Said Xalilning oʻrniga shayxulislom qilib koʻtarishni jon-dilidan istab turibdi.
Lekin Said Xalil bunga yoʻl qoʻymaydi! U diniy hokimiyat podsho saltanatidan baland turishini isbot etmogʻi kerak.
Said Xalil chora izlab atrofiga qarar ekan, koʻshkda oʻltirganlardan najot topolmasligini sezdi. Faqat Laxoʻrdagi Komron mirzo va Chunor qal’asini qamal qilayotgan Sherxon Said Xalilni murodiga yetkazmogʻi mumkin. Humoyun Said Xalil bilan oʻz munosabatlarini shu darajada keskinlashtirdimi, endi uning jazosini Sherxon bermogʻi lozim. Sherxon bundan oʻng yil burun Bobur xizmatiga kirganda Said Xalilga qoʻl berib murid boʻlgan edi. Keyingi yillarda oralari uzoqlashib ketgan boʻlsa ham, Sherxon haligacha uni unutmagan ekan. Oʻtgan hafta Sherxonning savdogar qiyofasida Agrada yurgan xufiyasi Said Xalilni jome masjidida xoli topdi. Unga Sherxon nomidan oltin shamdon sovgʻa qildi, soʻng maxfiy maktub topshirdi. Maktubda Sherxon Said Xalilni «piri buzrukvor» deb ulugʻlagan, oʻz yurti Bixarga taklif etgan va eng oliy diniy peshvolik lavozimini va’da qilgan edi. Said Xalil Agrada ham diniy peshvo boʻlgani uchun, poytaxtni tashlab ketishga koʻngli boʻlmayapti. Endi agar Humoyun uning oʻrniga Xoʻja Husaynni diniy peshvo qilib koʻtarish harakatiga tushsa Said Xalil jim qarab turmaydi. Darhol Sherxonning maktubiga javob yozib, oʻsha xufiya orqali Bixarga joʻnatadi, Humoyunning zaif joylari nimada ekanini Sherxonga bir-bir ma’lum qilib, uning gʻalabasiga koʻmaklashadi.
Humoyun koʻshkdagi ishlarini tugatgach, bek-u a’yonlar bilan birga boqqa chiqdi. Mavkab daryo chetida turgan kemalarga qarab borar ekan, Said Xalil bir chetda mulozimlar toʻpiga qoʻshilib koʻzlari olazarak boʻlib turgan Alvaro Pakavirani koʻrdi. Koʻz koʻzga tushganda uning Said Xalilga aytadigan gapi borligi sezildi. Xoʻja Husayn Moskoviyadan boshlab kelgan Kalitin eng moʻtabar mehmonlar qatorida kema sayriga taklif qilindi-yu, Said Xalilning himoyasidagi Pakavira bir chetga chiqarib tashlandi. Bu ham Said Xalilning e’tibordan qolganini, uning oʻrniga Xoʻja Husayn koʻtarilayotganini oshkora koʻrsatmayaptimi? Said Xalil figʻoni chiqib shuni oʻylagan paytda boshi iskanjaga tushganday ogʻrib, koʻzi tina boshladi, qoʻygan qadami istagan joyiga tushmay, gavdasi chayqalib ketdi.
Daryo boʻyidagi kemalar tomondan esa karnay vahvahasi, nogʻoralarning shodlikka toʻla taka-tumi eshitilib turibdi. Bu hammasi Said Xalilni battar ezdi, karnay-surnaylar omadi kelgan Xoʻja Husayn uchun chalinayotganday tuyuldi. Chunki Xoʻja Husayn hozir ahli davlat bilan birga eng oldinda turgan podsho kemasi «Gunjoyish»ga chiqadi. Said Xalil esa yana orqa qatorda — ahli saodat uchun ajratilgan ikkinchi darajali «Osoyish» kemasida oʻltirishga majbur.
Yoʻq, zinhor! Said Xalil rangi oʻchgan holda shigʻovulga yondoshdi. Ovozi qaltirab:
— Mening ahvolim yomon! — deb shivirladi. — Boshim aylanmoqda. Xafaqon xuruj qildi. Hazratim soʻrasalar ayting, faqir muolaja qilgali uyga qayturmen.
Shigʻovul uning koʻkarib ketgan yuziga qarab:
— Xoʻp, taqsir, mayli, tangrim sizga salomatlik bersin! — dedi.
Said Xalil orqasiga qaytayotganda yana Pakavirani koʻrdi. Bahodirshohday tojdorni mahv etgan bu farangilar — juda katta kuch, qurollari koʻp. Said Xalil uning Sherxon bilan ittifoq tuzishiga yordam bersa, ana undan keyin Humoyun shayxulislom uchun qaziyotgan chohiga oʻzi qulashi aniq! Said Xalil shu niyatni diliga tukkanda oʻzini birdan yengil sezdi, bosh ogʻrigʻi ham pasayganday boʻldi. U bogʻ darvozasi tomonga oʻtar ekan, Alvaro Pakaviraga «ketimdan boring!» degan ishorani qildi.

* * *
Uchinchi boʻlib turgan «Oroyish» kemasi oldida yasan-tusan ayollar koʻrindi. Humoyun ularning onaboshisi Xonzoda begimni uzoqdan tanidi. Singlisi Gulbadan, Hindolning kelinchagi Sultonim, haram ahlidan Beka begim olti yashar qizchasi Aqiqa bilan... Boshqa chiroyli qizlar ham bor. Ular kim boʻldi? Oldinda ketayotgan Humoyun ukasi Hindolni yoniga imladi. Turdibekka esa:
— Siz elchilarni ahli davlat bilan birga kemaga boshlang, — dedi. — Biz Hindol bilan ammam hazratlarini koʻrib oʻtaylik.
Ogʻa-ini «Oroyish» kemasiga burildilar. Podsho kelayotganini koʻrgan ayollar qaddi-qomatlarini rostlab, Xonzoda begimdan narida tizilib turdilar. Humoyun va Hindol ammalariga yelkalarini berib koʻrishar ekanlar, yosh ayollar ularga bosh egib ta’zim qildilar. Humoyun ularni navroʻz bilan muborakbod qildi.
— Mana shu «Oroyish» kemasi bizdan sizlarga navroʻz savgʻosidir, — deb hazillashdi.
Singlisi Gulbadan begim Sultonim bilan shoʻx bir koʻz urishtirib oldi-da, hazil bilan javob qildi:
— Hazratim, saxovatingizdan minnatdormiz, ammo bu ulkan kemani uyga olib ketolmagaymiz. Biz, ojizalar, uyga koʻtarib ketishga kuchimiz yetadigan sovgʻalardan umidvormiz!
Hammalari bir kulib oldilar. Humoyun:
— Ular ham berilgay! — dedi. — Lekin avval biz bir neni bilaylik: bizga ham atalgan navroʻz savgʻolaringiz boʻlurmi?
Kulgi yana bir daraja balandroq yangradi. Gulbadan Xonzoda begimga qarab:
— Ammam hazratlari sizga atab bir gʻaroyib savgʻo tayyorlamoqchilar, — dedi.
Humoyun ammasiga umid bilan yuzlandi. Shunda Xonzoda begim Hamida bonu va uning yonidagi qizlarga ishora qilib dedi:
— Humoyunjon, siz qizlarning chavgon oʻyiniga ishtiyoqmand edingiz-a?
— Ha, navroʻz ayyomida biz uchun bundan maroqli tomosha yoʻq.
— Undoq boʻlsa aniq vaqtini tayin eting. Qizlarimiz sizga chavgon tomoshasi koʻrsatmoqchilar.
Humoyun qizlar orasida eng koʻhligi boʻlgan Hamida bonuga qiziqib qaradi-yu:
— Bajonidil! — dedi. — Mana bugunoq...
Erining Hamida bonuga qaragan koʻzlari choʻgʻday yonib ketganini payqagan Beka begim lablari alamdan titrab gapirdi:
— Hazratim, balki bugunga kema sayri ham yetarlidir?
Humoyun xotinining savoli tagidagi alamli ma’noni tushunib oʻngʻaysizlandi. Ikki oydan beri Beka begimni yoʻqlamay qoʻygan er, yana onasi oʻpmagan qizlarga koʻzi yonib qaragani Humoyunning oʻziga ham noqulay tuyuldi. Naryoqda ikkinchi xotini Mevajon oʻzini baxtsiz sezib, gʻamgin boʻlib yuribdi. Humoyun hindi tilini oʻrgangan, bultur Chand bibi degan hind qiziga ham uylangan edi. Bu juvon kecha xobgohda Humoyunning koʻksiga bosh qoʻyib yum-yum yigʻlagani hozir esiga tushib koʻngli xira boʻldi.
Qora shirindan kelgan ohuday chaqqon Chand bibi Humoyunga tegmasdan oldin qanchalik shoʻx va quvnoq edi! Uning otasi Humoyunning kutubxonasida sanskrit kitoblarni tarjima va talqin qiluvchi olim boʻlib ishlardi. Qiz Humoyunni kutubxonada mutolaaga qattiq berilgan paytlarda zimdan kuzatib yurib yaxshi koʻrib qolgan ekan. Hindlarning Xoli bayramida qizlar oʻzlarini himoya qila oladigan yigitni tanlab, uning bilagiga bir shoda gul taqadilar. Rakshabandi deb ataladigan shu odatga binoan Chand bibi Xoli bayrami kuni bogʻda Humoyunning bilagiga chiroyli gulshoda taqdi. Oʻsha damda qiz ham Humoyunga juda yoqib qoldi. Balki unga valiahd oʻgʻilni mana shu hind qizi tugʻib berar? Unga uylanish bilan balki Humoyun hind elining koʻngliga yaxshiroq yoʻl topar?
Biroq Said Xalil boshliq ruhoniylar boshqa dindagi qizga nikoh oʻqishdan bosh tortdilar. «Shariat boʻyicha qiz musulmon dinini qabul qilsin, soʻng biz nikoh oʻqiymiz», deyishdi. Agar Chand bibi muslima boʻlmasdan turib oʻgʻil tugʻsa, uni musulmon podshosining taxtiga valiahd qilish ham mumkin emas — koʻpdan qabul qilingan rasm-u odat shunday. Humoyun buni Chand bibiga tushuntirdi, unga kalimayi shahodatni oʻrgatdi. Qiz yigitga boʻlgan muhabbati tufayli uning aytganini qildi. Hind dinida tangrilar koʻpligini tabiiy deb biladigan Chand bibi eri sigʻingan yana bitta Xudoga sigʻinishni faqat kalimayi shahodatdan iborat deb oʻylagan edi.
Lekin u nikohdan oʻtgach, Humoyun koʻp oʻtmay Gujarat tomonlarga harbiy yurishga ketdi. Chand bibi qilich taqqan beshafqat ayol — haram bekasining ixtiyorida qoldi. Unga hindcha sari kiyishni taqiqlashdi, muslima ayollar kabi uzun koʻylak, qabo, zar jiyakli lozim kiydirishdi. Haram bekasi uni boshqa ayollar qatori besh vaqt namoz oʻqishga majbur qildi.
Agar Chand bibi boshqa mamlakatga olib ketilganda, ehtimol, bu oʻzgarishlarga osonroq koʻnikkan boʻlardi. Lekin u oʻz vatanida yashamoqda edi. Boqqa chiqsa hindlarning muqaddas daraxti ashoka va ban’yanni koʻradi. Gullar ham hind ma’budalarini yodiga soladi. Jamna boʻyiga yuvinishga borsa boshqa afsonaviy daryo — Sarasvati yodiga tushadi. Sarasvati esa eng qudratli ayol xudolardan hisoblanadi. Chand bibi unga ham, jazo beruvchi Shivaga ham, oʻzi bolalikdan sigʻinib yurgan Durgaga va boshqa muqaddas ma’budalarga ham xiyonat qilgan kabi doimiy gʻashlik va vahm ichida yashaydi. Kechalari tushlariga kiradigan Shiva, Durgalar uni jazolab goh ilonga chaqdiradi, goh botqoqqa gʻarq qiladi, goh yirtqichlar changaliga tashlaydi. Juvon uyqudan bosinqirab uygʻonadi va dagʻ-dagʻ titraydi.
Humoyun Gujaratdan qaytib kelguncha Chand bibi ruhiy qiynoqlardan ozib, soʻlib, asab kasaliga duchor boʻlgan edi. Humoyun uning xobgohiga borgan kechalari Chand bibi quvnab ashula aytayotgan joyida birdan koʻngli buzilib yigʻlab yuborar, uxlagan paytlarida esa ingrab uygʻonar, vujudi vahima ichida titrab, Humoyundan himoya istardi. Uni yupatguncha Humoyunning oʻzi ham ruhan qiynalib, uyqusi oʻchib ketar, keyin boshqa xonaga chiqib, gulobga afyun qoʻshib ichar va shu bilan qaytadan uyquga ketardi.
Ohuday yayrab yurgan qizning bir yil oʻtmay shunday soʻlib qolishiga Humoyunning oʻzi ham aybdor emasmi? Haramdagi tartiblarni oʻzgartira olmas ekan, nega bu qizga uylandi? Nega uni boshqa dinga oʻtkazdi?
Beka begim ham, Mevajon ham undan baxt topgan emas. Hozir Beka begim, «bizni shu koʻyga solganingiz ozmidi? Yana boshqa goʻzal qizlarga koʻz tikishingiz insofdanmi?» deganday koʻrindi. Shuning uchun Humoyun Beka begimga darhol yon bergan kabi:
— Mayli, chavgonni... ertaga peshindan soʻng tamosho qilgʻaymiz, — dedi.
Shu orada Hamida Bonu Humoyunga zimdan sinchiklab qarab oldi. Boya fil ustida gavdasi kichik koʻringan edi, uning boʻyi baland, yelkalari keng, durkun yigit ekanini qiz endi bildi. Chiroyli qilib tarashlangan kalta soqol-moʻylovi oftob nurida qizgʻish tusga kirib tovlanadi. Sallasidagi olmosdan tashqari belidagi kamariga, xanjarining sopi va qiniga qadalgan dur va la’llar tiniq va osuda bir jilo berib turadi. Humoyunning qarshisida Beka begim nursizgina juvon boʻlib koʻrindi. Shunga qaramay bu begim Humoyunning soʻzini boʻlib luqma tashlagani Hamidaga juda erish tuyuldi.
Beka begim oʻzi hamma chiroyli qizlardan erini rashk qiladigan ayol boʻlsa kerak, Hamida bonuga har koʻzi tushganda unga tikanini bir sanchib olguday boʻlib qaraydi.
Humoyun ayollar bilan gapini tugatib, oldingi kemaga qarab ketgandan keyingina Beka begimning koʻzlaridagi tikanlar sal kamayganday boʻldi. Bu begim xazinadan ham hamyon-hamyon oltinlar olib turadi, haram bekalarini ham oʻziga boʻysundirib olgan. Udumga binoan, podsho haramidagi kichik xotinlar katta xotinga boʻysunmogʻi kerak. Hamida bonu bu haqda koʻp mishmishlar eshitgan. Chand bibining boshiga tushayotgan ogʻir savdoda ham Beka begimning qoʻli bor, deyishadi.
Hamida bonuning bu murakkab ziddiyatlardan koʻngli gʻash boʻlayotganini Xonzoda begim sezdi chamasi, kemaga chiqqanlarida sekin qizning qoʻlidan olib, yelkasini siladi va past tovush bilan sirdoshlarcha shivirladi:
— Bonu qizim, sizdan umidim katta.
Xonzoda begim faqat ertangi oʻyinni emas, undan ham kattaroq, muhimroq narsalarni nazarda tutganini Hamida bonu payqadi.
— Hazrat begim, — dedi va ixlos toʻla koʻzini Xonzoda begimning serajin yuziga tikdi. — Men chavgonda umidingizni oqlash uchun jonimni ham ayamasmen. Lekin oliynasab begimlar davrasida... notavon... ojizamen.
— Yoʻq, sherqiz, siz hali oʻzingizni bilmaysiz. Men sizda tovonolik[25] kurtaklarini koʻrib turibmen. Bu dunyoda yaxshi-yomonni koʻp koʻrib, koʻzim pishib qolgan, menga inoning. Sizdagi tovonolik niholi parvarish qilinsa, ulkan daraxt boʻlib oʻsgay, bebaho mevalar bergay!
— Qani edi!.. Agar shunday tovonolik menga nasib qilsa, uning eng yaxshi mevasini eng avval oʻzingizga ta’zim bilan tutgaymen, hazrat begim.
Bu gapdan ikkovlarining ham ta’blari ochilib, koʻngillari koʻtarildi, kema ustidagi zeb-ziynatlarga va ziyofat dasturxonlariga endi quvonib koʻz tashlashdi. Kamalak rangli anvoyi gulshodalar orasidan surnay va nogʻora tovushlari kelmoqda. Chanqagan begimlarga sharbatchilar oltin piyolalarda ta’zim bilan xushboʻy sharbatlar tutadilar. Oyoq ostida choʻgʻday yongan gilamlar. Atrofda bagʻri keng daryoning jimir-jimir toʻlqinlari.
Bu toʻlqinlar birdan Nizomni Hamidaning yodiga soldi. Kemaning pastki qavatida navroʻz munosabati bilan oltinrang ipak matodan bashang kiyimlar kiygan eshkakchilar oʻltirishibdi. Hamida bonu yuqoridan ularga koʻz qirini tashlab nizomni topolmadi. Shu payt podsho chiqqan oldingi kemaning eshkakchilaridan biri bu tomonga zimdan tikilib turganini payqadi. Hamida gulshodalar orasidan sinchiklab qarasa — Nizom! Qizning badaniga shirin bir harorat tarqaldi. Podsho kemasining eshkakchilariga sariq parchadan tikilgan yaktak va oʻsha rangdagi jajji salla kiydirishgan ekan. Bu kiyimlar Nizomning yigitlik husnini juda ochib yuboribdi. U kemaning pastki tor qavatida qator eshkakchilar orasida oʻtirgan koʻyicha ortki kemaning ochiq sahnida turgan Hamidaga jilmayib bosh irgʻadi.
Agar Hamidada Xonzoda begim aytgan tovonolik chindan bor boʻlsa, u eng avval mana shu yigitning qadrini boshi ustida koʻtaradi. Ertangi chavgon oʻyinida u albatta yutishi kerak. Podsho unga «bizdan ne tilagingiz bor?» desa Hamida bonu, Nizomning otasini zindondan ozod qilishlarini, uning oʻzini esa birorta kemaga dargʻa etib tayinlashlarini soʻraydi. Balki qiz bolaning bunday iltimosi Humoyunni taajjubga solar. Lekin Hamida bonu ungacha Xonzoda begimga koʻngli kimdaligini albatta aytib beradi, uning yordamida Humoyunning adolat qilishi ham oson boʻladi.
Lekin Hamidaning bu shirin orzusi ushalmadi. Oʻsha kuni oqshom sharqdan kelgan chopar Chunor qal’asining Sherxonga taslim boʻlgani haqida mash’um xabar keltirdi. Endi undan naridagi Bangola va Bixar ham xavf ostida qoldi, agar Humoyun tezlikda yetib borib, ularni himoya qilib olmasa, qalamravidagi yerlarning eng katta qismidan mahrum boʻladi-yu, Agradan quvilishi ham osonlashadi.
Shuning uchun bazmlaru oʻyinlarni taqa-taq toʻxtatib, shoshilinch ravishda qoʻshin toʻplashga kirishdi. Oradan bir hafta oʻtgach, sahar paytida Xonzoda begim bilan xayrlashish uchun Zarafshon bogʻiga bordi. Ammasining oq fotihasini olgandan soʻng, oʻsha «Gunjoyish» kemasiga tushdi-da suv yoʻli bilan Ganga daryosi tomonga yoʻl oldi. Humoyun Hamida bonu bilan yaxshiroq tanisha olmaganidan Xonzoda begim koʻp afsus chekib, «taqdirlari qoʻshilmagan ekan», deb xafa boʻldi.
Lekin Humoyun tushgan kemaning eshkakchilari orasida jon-jahdi bilan eshkak eshayotgan Nizom bundan oʻzicha mamnun. Humoyun Hamidadan tobora uzoqlashib ketayotgani unga yaxshilik alomati boʻlib tuyuladi. Agar podsho bu qizni yaqindan koʻrib, bilguday boʻlsa, haramiga olib qoʻyishi hech gap emas. Nizom oʻzining Hamidaga yetishishiga ishonmasa ham, lekin undan umidini uzolmaydi, ayniqsa, uni podsho haramiga ravo koʻrmaydi. Shuning uchun Nizom butun kuchini eshkakka beradi-yu, Humoyunni Hamidadan mumkin qadar uzoqroq olib ketishga intiladi.

Ganga: Koʻrgilik
Humoyun oyoq qoʻygan yer ichiga oʻpirilib tushib, tubsiz oʻngirga aylandi. U oyogʻini tortib olib, orqaga tisarildi. Qorayib turgan oʻngir labida qandaydir daraxtning ildizi koʻrindi. Humoyun tubsiz jarga yiqilay deganda shu daraxtdan ikki qoʻllab tutib qoldi. Bir payt daraxt ham ildizi bilan sugʻurilib chiqa boshladi. Humoyun jarga qulab tushishini sezganda qichqirib, bosinqirab uygʻondi-yu: «Alhamdulillo, tush ekan!» deb xiyol yengil tortdi. Lekin tashqarida dovul koʻtarilganini, tepasidagi chodirni shamol yiqitib ketgudek qattiq silkitayotganini sezdi, jala quyib, momaqaldiroq ustma-ust gumburlayotganini eshitdi-da, yana yuragi hapriqib, oʻrnidan turib ketdi.
Ganga boʻylarida yomgʻir fasli boshlangan, havo iliq boʻlsa ham dim, hamma narsa namiqib ketgan. Xos chodir eshigiga osilgan kimxob parda Humoyunning qoʻliga mayin va salqin tegdi. Uni bir tomonga surib tashqariga koʻz yugurtirdi.
Qorongʻida hech narsa koʻrinmadi, faqat yashin chaqnaganda Ganganing qirgʻoqlariga toshib chiqqan oqish toʻlqinlari tahdidli yaltirab koʻzga tashlandi. Daraxtlar dovuldan yerga tekkuday egiladi, ularning qattiq shovullashi orasidan momaqaldiroqning qasir-qusuri xiyla past eshitiladi.
Humoyunning chodiri turgan balandlikdan gangaga kelib qoʻshiladigan yana bir daryo — Karamnasa ham koʻrinadi. Odatda suvi uncha koʻp boʻlmaydigan bu daryo yomgʻir fasli boshlangandan beri boʻtana sellarga toʻlib vahimali tusga kirgan. Qoʻshindagi filbon va kemachi hindlar Karamnasa daryosidan juda qoʻrqadilar, unga qoʻl-oyoqlarini tekkizmaslikka tirishadilar. Hindlarning e’tiqodi boʻyicha, Karamnasaning suvi tekkan odam bir umr qilgan toat-ibodatidan ayrilib, kasofatning tagida qolib ketarmish. Shuning uchun taqvodor hindilar Karamnasaning narigi qirgʻogʻiga oʻtmoqchi boʻlsalar, irim qiladilar — uning oʻzidan emas, Gangaga quyilgan joyining naryogʻidan kema bilan aylanib oʻtadilar.
Bu hodisani bundan oʻn yil oldin mana shu Karamnasa boʻyida otasi Bobur ham koʻrganini va oʻz esdaliklarida yozib qoldirganini Humoyun biladi. Bunaqa irimlarga ishonmaydigan Bobur mirzo hozir Humoyun turgan joyni qoʻshiniga qarorgoh qilib tanlab, bir hafta turgan va shu atrofdagi yovlarini yengib, Agraga gʻalaba bilan qaytgan edi.
Shuning uchun Humoyun taqvodorlarning irimidan koʻra otasining tajribasiga koʻproq tayandi. Uch tarafi daryo bilan toʻsilgan baland tepaliklar uni dushmanlaridan asraydigandek koʻrindi. Beklar ham «faqat qarorgohning janubi sharq tomoniga soqchilar qoʻyilsa kechalari tinch uxlash mumkin...» deyishdi.
Lekin hozir yomgʻir chelaklab quyayotgan va dovul chodirlarni yiqitgudek boʻlayotgan paytda Humoyun tushida koʻrgan dahshatli voqeani esladi-yu, yashin yorugʻida yalt etib chaqnagan toshqin daryolar halqasi birdan uning vahmini keltirdi. Uch tomondan toshib chiqayotgan daryolar uni toʻrtinchi tarafdan bostirib keladigan yovlarga tuzoq boʻlib tutib beradigandek tuyuldi. Yo alhazar! U nega oʻz oyogʻi bilan bu daryolar orasiga kirib qoldi? Otasi bu yerni qarorgoh qilgan paytlarda havo quruq, daryolarda suv oz, bu atrofda Sherxonday xatarli yov yoʻq edi-ku.
Yoshi oʻttish birga kirgan Humoyun oʻsmirlik yillaridan beri juda koʻp tahlikali janglarni koʻrdi, turli-tuman yovlar bilan olishib, hali biror marta yengilgani yoʻq. Lekin Sherxonga kelganda uning shijoati ham, janglarda orttirgan tajribasi ham ish bermay qoʻyyapti. Vaqt oʻtgan sari Sherxonning qudrati ortib, Humoyunning ishi orqaga ketayotganday boʻlyapti.
Humoyun toʻshagi turgan joyga qaytib, qorongʻida yostiqni qoʻli bilan paypaslab topdi. Yostiqqa qayta bosh qoʻyar ekan, tashqarida xuruj qilayotgan shamol, jala va momaqaldiroq shovqini orasidan Sherxon uning koʻziga koʻrinib ketganday boʻldi.
Qoshlari qalin, koʻzlari koʻkish, qirra burun, kalta qirqilgan soqoli va qayrilma moʻylovi oʻziga juda yarashgan durkun gavdali Sherxonning qarashlarida burgutni eslatadigan bir ifoda bor. Humoyun uni birinchi marta bundan oʻn uch yil burun Jamna boʻyidagi ziyofatda koʻrgan edi. Bobur mirzo Sekridagi gʻalabasi sharafiga juda katta osh bergan, unga hamma beklar oʻz sipohilari bilan taklif qilingan edi. Junaid barlos degan amir oʻz xizmatiga oʻtgan afgʻon sipohilari qatorida Sherxonni ham bu ziyofatga olib kelgan edi. Bobur Sherxonni birinchi koʻrishdayoq «hokimiyat talashadigan siyoqi bor» degan, Humoyun buni eshitgan edi.
Ammo u paytlarda Sherxon hali oʻttiz-qirqta yigitga bosh boʻlgan kichik sipohilardan edi. Uning Sasaramda otasidan qolgan yer-mulki bor ekan. Biroq otasi oʻlgandan soʻng oʻgay ona va inilari Sherxonni bu mulkdan mahrum qilmoqchi boʻladilar. Sherxon ota mulkini oʻgay inilaridan tortib olish uchun Boburdan himoya soʻraydi. Banorasdan sharqdagi Gʻozipur degan joyda u Bobur huzuriga qimmatbaho sovgʻalar bilan arzadosht koʻtarib kiradi[26]. Bobur uning markaziy hokimiyatdan uzoqroqda, chet viloyat boʻlgan Sasaramda zamindor boy boʻlib yurishini afzal koʻradi, ota mulkini unga xatlab beradi.
Oʻshanda qirq yoshda boʻlgan Sherxon hisob-kitobni va xoʻjalik yuritishni yaxshi bilar, Sasaramdagi betartiblik va poraxoʻrlikni yomon koʻrardi. U shayx Sa’diyning koʻp she’rlarini yod biladigan oʻqimishli kishi edi. Sasaramdagi dehqonlarning yerini oʻlchash, hosilini bexato hisoblashda va soliqchilarning beboshligini yoʻqotishda koʻpgina yangi tadbirlarni amalga oshirdi. Xayrixohlari uni «Sherxoni odil» deb ataydigan boʻldilar. Bu orada Bobur vafot etdi-yu, marhum Ibrohim Lodining inisi Mahmud Lodi qasoskor afgʻonlarni atrofiga toʻplab, Humoyunga qarshi isyon koʻtardi. Mahmud Lodi Bixar va Sasaramni ham oʻziga majburan qoʻshib, Humoyunga qarshi urushga boshlab bordi.
Sherxon bu urushdan mutlaqo manfaatdor emas edi. Lodilar afgʻon boʻlsalar ham, sur qabilasi ularga boʻysunishni istamaydi. Ibrohim Lodidan koʻrgan jabr-u zulmlari Sherxonning esidan chiqqan emas. Shuning uchun Dalaxrua degan joyda Mahmud Lodi Humoyun bilan yuzma-yuz turib jangga kirishgan paytda Sherxon ustalik bilan oʻzini chetga oldi-yu, barcha navkalarini urush maydonidan olib chiqib ketdi. Lodilar bu jangda Humoyundan yengildilar va keyinchalik Sherxonni xiyonatda aybladilar. Sherxon esa Humoyunga xat yozib, bir vaqtlar Bobur podsho Sasaramdagi ota mulkini unga olib bergani hurmatiga shunday qilganini bildirdi. Aslida esa Mahmudxon bilan Humoyun bir-birini band qilib turgan paytdan foydalanib Ganga boʻyidagi eng muhim harbiy qal’a— Chunorni ishgʻol qilish niyatida edi.
Chunor ilgari Tojxon ismli afgʻon hokimining qoʻlida edi. Sherxon besh yil burun Tojxonga ham sipohiy boʻlib xizmat qilgan, oʻsha paytda uning goʻzal xotini Lod Malika bilan tanishgan edi. Tojxon oilaviy nizolar girdobida halok boʻlgandan keyin Sherxon Lod Malikaga maxfiy odam yubordi, uni koʻpdan yaxshi koʻrishini va unga uylanish orzusida ekanini bildirdi. Sherxonning ayollarni maftun qiladigan bahodirona jozibasi Lod Malikaning yodidan chiqmagan ekan. Orada turgan maxfiy odam Sherxonga ijobiy javob keltirdi. Dalaxruada Mahmud Lodi Humoyun bilan hayot-mamot jangini qilayotgan paytda Lod Malika Chunor darvozasini urush maydonidan yashirinchi chiqib kelgan Sherxonga ochib berdi. Sherxon Lod Malikaga uylangach, uning yordamida Chunorga Tojxon tomonidan berkitilgan yashirin xazinani ham qoʻlga tushirdi. Bu xazinadan 150 man[27] oltin, 7 man marvarid, yana talay javohirotlar topildi. Sherxon bir kunda qoʻlga kiritgan boylikning bahosi toʻqqiz yuz ming rupiy edi.
Sherxon bu boyliklarni bosib yotadigan ziqna odam emas, uning maqsadi mustaqil hukmdor boʻlish. Sherxon Chunor qal’asida qoʻlga kiritgan oltinlarga minglab yangi navkarlar yolladi, qurol-yarogʻlar sotib oldi. Lodilar va boburiylardan norozi boʻlgan qanchadan qancha yollanma askarlar Sherxon tomoniga oʻta boshladi. Ayniqsa, u Chunor qal’asini egallagandan keyin Humoyun sharqdagi Bixar va Bangoladan uzilib qoldi. Yoʻlni ochish uchun u Chunorga qoʻshin tortib keldi va Sherxonni qamal qildi. U paytda Humoyunning qoʻshini Sherxonnikidan ikki barobar koʻp edi. Zambaraklar va toʻfanglar qal’a himoyachilari ustiga shunday oʻq yogʻdirishdiki, Sherxon shiddatli hujumlarga turish berolmay qoldi. Oradan ikki oy oʻtgach, Sherxonning elchisi ichkaridan oq bayroq koʻtarib chiqdi va Humoyunning huzuriga kelib, shafqat soʻradi. Humoyun raqibi bilan yuzma-yuz turib soʻzlashmoqchi boʻldi-yu, elchiga: «Shavqat kerak boʻlsa Sherxonning oʻzi huzurimizga kelsin!» dedi. Jang toʻxtatilgan, lekin Sherxon Humoyun huzuriga kelsa hibsga olinishidan hadiksirab, oʻzining oʻrniga yigirma sakkiz yashar oʻgʻli, jangovar sarkarda Qutbxonni yubordi. Qutbxon Humoyun oldida yer oʻpib, sadoqat izhor qildi. «Otam boshliq surlar minba’d sizga qarshi bosh koʻtarmasligi uchun mana, men kafilmen, barcha navkarlarim bilan sizga toabad xizmat qilurmen», dedi. Humoyun Qutbxonni uch yuz navkari bilan oʻz ixtiyorida qoldirdi. Sherxon esa oilasi, koʻch-koʻroni va odamlarini Chunordan olib chiqib Bixar viloyatidagi oʻz mulkiga joʻnadi.
Qutbxon va uning navkarlari Humoyun askarlari bilan ikki yil birga xizmat qildi, Gujarat va Champanirda Bahodirshoh bilan boʻlgan janglarda jasorat koʻrsatib, in’omlar oldi. Sherxon ham bu orada Bixarda tinchgina yurdi. Humoyun burnogʻi yili Champanirdan Agraga qaytgandan keyin Qutbxon ota-onasini koʻrib kelish uchun undan ruxsat oldi-yu, Bixarga ketganicha qaytib kelmadi. Oradan besh-olti oy oʻtgach, Sherxon oʻgʻli bilan yana Bangolaga qoʻshin tortib borgani va Chunorni qamal qilayotgani ma’lum boʻldi. Humoyun Qutbxonga javob berib xato qilganini, hozir u otasi Sherxon bilan eng xatarli dushmanga aylanganini keyin bildi. Qutbxon ikki yil Humoyun askarlari safida yurib, uning barcha zaif tomonlarini va ichki ziddiyatlarini bilib olgan. Endi ota-bola birlashib, Humoyunning eng boʻsh joylarini topib, zarba bermoqdalar.
Sherxon oʻz ishiga shunchalik pishiq ekanki, Humoyunni Agradan mumkin qadar uzoqlarga olib ketib, hamma joyda biron baloga giriftor qilyapti. Humoyun bu gal Chunor qal’asini olti oy qamal qilib, katta talafotlar bilan oldi. Bu orada Sherxon Bangolani egalladi. Humoyun uni ta’qib etib Bangolaga borsa, Sherxon bu viloyatda bor xazinalarni ship-shiydam qilib, undan Gauriga oʻtibdi. Humoyun yoz issiqlarida mashaqqat chekib Gauriga borsa, Sherxon u yerdagi xazinani ham talab, qoʻliga ilingan boyliklarni yigʻib, Roxtas degan togʻ qal’asiga qochib ketibdi.
Ganganing janubidagi bu qal’a asli Krishan Roy degan hind rojasining mulki edi. Sherxon oʻz qoʻshinida xizmat qilayotgan nufuzli rajput sarkardalaridan birini oraga qoʻyib, Krishan Roydan avval faqat oʻz xotinlari va bolalari uchun boshpana soʻradi.
— Humoyun bizdan ota yurtimiz Bixarni tortib oldi, ayollarimiz xonumonsiz jang maydonida qoldi, bu shafqatsiz temuriyzoda bizni yengsa erta-indin Roxtasga ham qoʻshin tortib borgay, siz xotin-bolalarimizga qal’adan joy bersangiz, biz dushmanning Roxtasga boradigan yoʻlini toʻsgaymiz, — dedi.
Krishan Roy bu gapga ishondi va ayol kiyimidagi otligʻ-u piyoda bir ming ikki yuz kishilik olomonni Roxtas qal’asining darvozalaridan ichkariga kirgizdi. Ayollar bilan birga koʻch ortgan yuzlab soyabon aravalar ham kelmoqda edi. Ular ham ichkariga kirib oladi. Shunda ma’lum boʻladiki, ayol kiyimidagi «boshpanasiz bechoralar»ning koʻpchiligi — Sherxonning qurolli navkarlari ekan. Soyabon aravalardagi koʻchlar orasidan qurolli yigitlar sakrab-sakrab tushdilar-u gʻaflatda qolgan Krishan Royni oʻrab oldilar. Sherxonning oʻzi yoʻq, bu harbiy hiylani amalga oshirgan uning oʻgʻli Jalolxon Krishan Royga shunday dedi:
— Roxtasni biz jang bilan ham olishimiz mumkin edi, undan ham kattaroq Chunor qal’asini olganimiz sizga ma’lum, lekin qon toʻkilmasin dedik, sizning mol-u joningizga tegmaymiz, nimani istasangiz bir kun ichida olib chiqib keting, sizning vodiyda boshqa mulkingiz bor, bizga esa Roxtas juda kerak!
Krishan Roy Roxtasni tashlab ketishga majbur boʻladi. Sherxon Chunor va Gaurda oʻlja olgan barcha oltin-u kumushlarini shu qal’aga keltirib bekitadi. Xotin-u bola-chaqalarini ham Roxtasga joylab, oʻzi togʻ etaklarida yangi janglar uchun kuch toʻplay boshlaydi.
Roxtasdagi voqeani Gaurda turib eshitgan Humoyun Sherxonning Movarounnahrda shunaqa hiy-la-yu nayranglarni koʻp ishlatgan Shayboniyxonga oʻxshab ketadigan ayyorligi borligini xayolidan oʻtkazdi. Nazarida, Sherxon endi Roxtasni qoʻriqlab yotadiganga oʻxshardi. Humoyun uni ta’qib qilib Roxtasga bormoqchi emas, chunki Bangolada tartib oʻrnatish va Gaurda davlat ishlarini izga solish undan juda koʻp vaqt talab qildi. Humoyun Gaurda toʻqqiz oy qolib ketdi. Yomgʻir fasli tugab, kuzgi salqinlar va quyoshli quruq kunlar boshlangandan soʻng bu yerning havosi unga benihoya latif tuyuldi. Humoyun Gaurda davlat ishlarini izga solib, yangi bogʻlarning tarxini chizdirdi, shaharning eng xushhavo joylariga koʻchatlar ekdirdi, kayfi chogʻ paytlarda gaurga «Jannatobod» degan nom berdi. Lekin sal oʻtmay Agradan kelgan shum xabarlar Humoyunni doʻzax azobiga sola boshladi.
Humoyundan arazlab ketgan Zohidbek, shayxulislom Said Xalil va boshqa fitnachi beklar bilan Agrada til biriktirib, Hindol mirzoning qanoti ostiga kiradi-yu, Humoyun poytaxtga hokim tayinlab kelgan Amir Bahlulni oʻldirishadi. Ular oʻn sakkiz yoshli Hindol mirzoni Agra taxtiga chiqarmoqchi boʻladilar. Bu gapdan Laxoʻrdagi Komron mirzo xabar topib, darhol Agraga qoʻshin tortib keladi. «Men turganda sen taxt da’vosini qilma!» deb ukasiga doʻq uradi.
Hali Humoyun tirik paytda ukalari Agrani talashishgacha borib yetgani Humoyunga vaziyatning naqadar ogʻirlashganini, Gaurda toʻqqiz oy turib qolgani katta bir xatolik boʻlganini koʻrsatdi. U askarining ozroq bir qismini Bangola himoyasi uchun qoldirdida, asosiy qoʻshin bilan Ganganing shimoliy qirgʻogʻi boʻylab Agraga yoʻl oldi.
Orada Patna va Banoras bor. Agragacha qirq kunlik yoʻl. Sherxon ishgʻol qilgan Roxtas qal’asi daryodan ancha uzoqdagi togʻlarda edi. Humoyun Agraga shoshilinch qaytayotganidan xabar topgan Sherxon togʻdan tushib kelib, daryoning janub qirgʻogʻidan uni ta’qib etib bora boshladi.
Soʻnggi bir yil ichida kuchlar nisbati Sherxon foydasiga oʻzgargan, Humoyun chekinib borardi. Sherxon orqadan goʻyo pisib, hamla uchun payt poylab kelar edi. Humoyun Patnaga yetganda Agraga yuborgan chopari qaytib keldi. Hindol mirzo hayajonli maktub yozib: «Hazrat ogʻajon, mening haqimdagi yomon ovozalarga zinhor inonmang, — debdi. — Iningizning barcha harakatlari sizning Agradagi hokimiyatingizni saqlab qolishga qaratilgandir. Koʻrnamak Amir Bahlul poraxoʻr ekan. Sherxonning odamlaridan hamyon-hamyon oltin olib, sizning qurol-yarogʻlaringizni gʻanimingizga yashiriqcha sotar ekan. Biz aravadagi taxtalar tagiga yashirilgan sovutlarni, qalqonlarni, tigʻlarni topib oldik, Amir Bahlul aybi ochilganidan qoʻrqib Sherxon tomonga qochib ketayotganda oʻq tegib oʻldi. Men Agrada ekanmen, ogʻamiz Komron mirzo ham sizning toj-u taxtingizga daxl qilolmagay. Tezroq yetib keling. Yoʻlingizga intizor sodiq iningiz Mirzo Hindol binni Bobur podishoh».
Humoyun kimga ishonishini bilmay qoldi. Sherxonning oʻzi agradan shunday uzoqlarda yurganda nahotki uning maxfiy odamlari Amir Bahlulday badavlat kutvalni oltinga sotib ololgan boʻlsa? Yoki fitnachilar Hindolni aldab, Amir Bahlulni yolgʻondan poraxoʻr qilib koʻrsatishganmi? Uzoqdan turib buni aniqlab boʻlmas edi.
Humoyun barcha odamlari bilan Chausa yaqinida Ganganing oʻng qirgʻogʻiga oʻtguncha Sherxon askarlari qorasini koʻrsatmadi. Humoyun Karamnasa va Ganga oraligʻidagi tepaliklarni qarorgoh qilib, qoʻshinini joylashtirgandan keyingina janubi sharqdagi ochiq sahnda birdan Sherxonning qoʻshini paydo boʻldi. Bu orada yomgʻir fasli boshlanib, daryolarda suv koʻpayib ketdi. Endi uch tomondagi daryolar halqasidan osonlikcha chiqib ketib boʻlmaydi, toʻrtinchi tomonini esa yov lashkari bekitib oldi. Humoyun odamlarini hayot-mamot jangiga shaylab, eng sara askarlarini, harbiy fillarini Sherxon turgan tomonga joylashtirdi va uning hujumini kutdi. Shu vaqtgacha mudom Humoyun hujumda edi. Endi u hujum qilish navbatini sherxonga bergandek boʻlib bir hafta kutdi, bir oy, bir yarim oy kutdi. Ammo Sherxon hujum qilmadi. Chunki vaqt Sherxonning foydasiga ishlamoqda edi. Humoyun qarorgohida oʻn mingdan ortiq odamlarni va ulardan ikki barobar koʻp ot-ulovni boqish uchun gʻamlangan zaxiralar tugab bormoqda. Daryolar zaxidan va yomgʻir faslining rutubatidan kasalga uchrab safdan chiqayotgan navkarlar soni esa tobora koʻpayib ketyapti. Atrofdan keladigan yordamning yoʻlini toshqin daryolar va Sherxon qoʻshini toʻsib turibdi.
Sherxon ikki oy deganda ham hujumga oʻtmagach, Humoyun oraga odam qoʻyib: «Bizdan ne tilagi bor, aytsin», dedi. Sherxon oʻtgan kuni Humoyun qarorgohiga oʻz elchisini yuborib, undan Chunor qal’asini va Bixar viloyatini soʻradi. Bixar hozir himoyasiz qolgan, Humoyun oʻz qoʻshinini Agraga olib ketgach, bu viloyatni Sherxon yana ishgʻol qilishi shubhasiz. Ammo sharqiy viloyatlarnnig qulf-kaliti boʻlgan Chunorni Sherxonga jangsiz topshirishni oʻylaganda Humoyunning butun vujudi zirqirab ketdi. Axir bu qal’ani olguncha olti oy jang qilib, ozmuncha talafot berildimi?
Humoyun Sherxon elchisiga aniq javob bermadi, oʻylashib, kengashib, undan soʻng oʻz qarorini maxsus odamlar orqali ma’lum qiladigan boʻldi. Kechagi mashvaratda koʻpchilik beklar Chunorni Sherxonga qaytarib berishga qarshi chiqdilar. Shuncha azob tortib qoʻlga kiritgan eng muhim joylari Chunor boʻlsa-yu, uni ham Sherxonga jangsiz topshirib ketsalar, Agraga qaysi yuz bilan qaytishadi? Odamlar ularning ustidan kulishmaydimi?
— Nodonlar kulgisiga e’tibor bermasligimiz kerak, janoblar! — dedi Bayramxon. — Hozir vaziyat bizdan qurbon talab qilmoqda. Biz mana bu daryolar sirtmogʻidan eson-omon chiqib, Agraga qaytsak, u yerdagi ixtiloflar bartaraf boʻlsa, keyin Chunorni yana qaytarib olishimiz hech gap emas!
Humoyun Bayramxonning bu fikriga qoʻshilmadi, koʻpchilik beklar podshoning tarafini oldi.
Biroq hozir sharillab quyayotgan yomgʻir tagida, dovul koʻtarib ketgudek boʻlayotgan chodirda uyqusizlikdan qiynalib, goh u yonboshiga, goh bu yonboshiga agʻdarilar ekan, Bayramxon bilan ertalab yana bir gaplashgisi keldi.
Azon palla podshoning xirgohiga chaqirilgan Bayramxon eshik oldida ta’zim qilib yukundi. Humoyun unga oʻng yonidan joy koʻrsatdi. Bayramxonning oʻsiq qora soqoli va bugʻdoyrang yuziga tikilib:
— Bugun tuni bilan uxlay olmay toʻlgʻonib chiqdim, — dedi. — Yomon tushlar... Siz aytgan qurbonlik... Chunor... bagʻrimdan bir parcha etni yulib olib gʻanimga bergandek ogʻir... Mabodo biz Chunorni topshirsak, Sherxon qanoat qilarmikin? Bangola bilan Gaurni tinch qoʻyarmikin? Agar shu haqda bitim tuzsak, Sherxon soʻzida turarmikin?
— Hazratim, — dedi Bayramxon. — Agar faqirga vakolat bersangiz, Sherxonning oldiga Qur’onni qoʻyib soʻz olmogʻim mumkin. Axir u ham musulmon-ku!
— Sherxon Bangolaga tegmasa, mayli, Chunorni beraylik. Bizdan vakil boʻlib boring.
Humoyun oʻz qarorgohidagi eng nufuzli ulamolardan boʻlgan va Sherxon bir vaqtlar nazr-niyozlar berib, fotihasini olgan Xoʻja Husaynni Bayramxonning yoniga qoʻshib elchilikka yubordi.

* * *
Tushga yaqin yomgʻir tindi-yu, bulutlar orasidan koʻm-koʻk osmon va issiq yoz oftobi koʻrindi. Ganga hali ham uzoqlarda yogʻayotgan jala suvlariga toʻlib, loyqalanib oqayotgan boʻlsa-da, yer asta-sekin quriy boshladi.
Bayramxon Ganga janubidagi keng tekislik orqali sherxonning qarorgohi tomon otliq borar ekan, yomgʻirdan keyingi havoda boʻliq oʻt-oʻlanlar va rang-barang dala gullari qanchalik qulf urib, yashnab turganini, osmon toʻla qushlar naqadar yayrab uchayotganini koʻrdi-yu, oʻzicha bir xoʻrsinib oldi. Hind yeri yoz issiqlariga qoʻshilib keladigan iliq yomgʻirlarga toʻyib, hamma tirik jonni, barcha giyohlarni birvarakayiga uygʻotadigan va juda tez rivojga kiritadigan mana shu pashkol[28] faslida Bayramxon uydami, bogʻdami tinchgina oʻltirib kitob oʻqishni yoki she’r yozishni qoʻmsaydi. Hind elining azaliy odati bejiz emaski, yomgʻir faslida sayohatga chiqilmaydi. Chunki odam ham, ot-ulov ham bu faslda qayoqqa qadam qoʻymasin, rivojga kirgan birorta tirik jonni yoki giyohni bosib oladi. Tirik jonni bosib, nobud qilgan odamning haji qanday qabul boʻlsin? oʻn minglab qoʻshin bilan harbiy yurishga chiqqan sarkardalarning shunday faslda urush boshlashini qanday baholash mumkin? Sherxon ham koʻp kitob oʻqigan bilimli odam, Bayramxon unga tugʻilib oʻsgan mamlakatining pashkol fasliga oid udumlarini albatta eslatadi, hozir urushadigan payt emasligini, sulh tuzilishi kerakligini boshqa dalillar bilan ham isbot etadi...
Minglab chodirlar tikilgan keng tekislikda Sherxonning hashamatli shomiyonasi uchun baland bir tepalik tanlangan ekan. Bayramxon va Xoʻja Husayn qarorgoh chetida otlaridan tushdilar, maxsus mulozim ularni Sherxonning shomiyonasiga ancha beridan piyoda boshlab bordi. Bayramxon ichkariga kiraverishda barvasta va xushqomat soqchi yigitlarni koʻrdi. Chodirning sirti yomgʻir oʻtkazmaydigan pishiq qizil movutdan tikilgan, ichi esa sidirgʻa sariq atlasdan qavilgan edi. Sherxon shomiyona toʻridagi baland shahnishinda chordana qurib sokin oʻltiribdi. Kiyimlari bezaksiz odmi ipakdan, kichkina sallasiga ham gavhar yoki boshqa toshlar qadalmagan, ammo burgutnikiga oʻxshash koʻz qarashlari va magʻrur oʻltirishi Bayramxonda hayiqishga oʻxshagan bir tuygʻu uygʻotdi. Bayramxon unga ta’zim qilib, Humoyunning muhri bosilgan maktubni topshirdi. Sherxon maktubni oʻqib boʻlguncha elchilar uning ishorasi bilan pastdagi kimxob koʻrpachalarga choʻkka tushib oʻltirdilar. Sherxon oʻltirgan shahnishin bir gazcha balandda edi. U Bayramxonga yuqoridan turib kinoyali soʻz qotdi:
— Podshoyingiz Chunor evaziga Bangolani talab qilmoqda-ku!
— Davlatpanoh, — dedi Bayramxon qoʻlini koʻksiga qoʻyarkan. — Bangola toʻqqiz yildan beri Humoyun hazratlarining qalamravidadir.
— Ammo bizning afgʻon qavmlarimiz Bangolada yuz yillardan beri yashab kelmoqda. Ular bizga qarindosh, koʻplari bilan quda-anda boʻlganmiz. Endi sizlarni deb orani uzaylikmi?
— Davlatpanoh, qarindoshchilik, quda-andachilik bemalol davom etaversin. Faqat Bangolaga bu yilgidek qoʻshin tortilmasa, xazinalar talanmasa, qon toʻkilmasa bas...
— Sizlar Chunorni olti oy qamal qilib ozmuncha qon toʻkdilaringizmi? Bangolada biz ana shuning qasdini oldik!
— Biz butun qasoskorlik haqida emas, sulh haqida soʻzlashgani keldik, davlatpanoh. Ayniqsa, hozir pashkol kunlarida faqat inson emas, butun tabiat ham urushsiz tinch yashamoqqa alohida bir ehtiyoj sezadir. Siz ma’rifatli sarkardasiz, «Chunor berilsa sulh tuzgaymiz», deb odam yuborgan ekansiz. Shunga javoban Humoyun hazratlari bizni vakil qilib joʻnatdilar.
Sherxon Humoyunning maktubiga yana bir koʻz yugurtirdi-yu:
— Behuda qon toʻkilishini biz ham istamaymiz! — dedi. — Chunor bizga berilsa podshohingiz qoʻygan shart qabul qilingay.
Bu gaplar davomida Xoʻja Husayn qoʻynidan uncha katta boʻlmagan zarhal muqovali bir kitob oldi. Bu — moʻjaz harflar bilan koʻchirilgan Qur’on edi. Xoʻja Husayn uni koʻziga surib oʻpdi-yu, oʻrnidan turib Sherxonga uzatdi:
— Davlatpanoh, siz aytgan dono gaplarga mana shu Kalomi Alloh guvoh boʻlsin, oling!
Sherxon birdan sergaklandi:
— Taqsir, siz bu... Qur’onni oʻrtaga qoʻyib, bizga qasam ichdirmoqchimisiz? — dedi.
Sherxonning koʻzlari tahdidli chaqnaganidan qoʻrqib ketgan Xoʻja Husayn:
— Zinhor bunday niyat xayolimizga kelgan emas, davlatpanoh! — dedi. — Sizga nek maqsad yoʻlida Qur’oni sharif madadkor boʻlsin deb... savgʻo tarzida olib keldik.
— Unday boʻlsa biz savgʻoni qabul qilgaymiz! — Sherxon Qur’onni Xoʻjaning qoʻlidan olib, naridan beri koʻziga surgan boʻldi-da, mulozimiga uzatdi: — Bu sharif kitobni bizning masjidimizga eltib, oʻziga munosib mehrobga qoʻying.
Bundan keyingi muzokara Chunorning Sherxonga qay tartibda topshirilishi haqida ketdi. Humoyun qoʻshini Karamnasa daryosidan va Banorasdan nariga oʻtguncha Sherxon hozirgi qarorgohidan qoʻzgʻalmay turishga soʻz berdi. Humoyun Chunorga chopar yuborib, undagi qoʻriqchi askarlarini va qurol-yarogʻlarini chiqartirguncha bir hafta oʻtadi. Bu muhlat tugagandan keyin Sherxon borib qal’ani egallaydi. Humoyun va Sherxon minba’d bir-birlari bilan tinch-totuv yashash haqidagi bitimga Chunorda imzo qoʻyadilar.
Bayramxon muzokarani tugatib ketayotganda:
— Davlatpanoh, siz-u biz yer-u osmon guvohligida sulh tuzib, unga sodiq qolish majburiyatini oldik,— dedi. — Podshohimiz huzuriga shu xulosa bilan qaytsak rozimisiz?
Sherxonning koʻzlari Bayramxonga «sen kim boʻlibsenki, mendan sodiqlik talab qilursen?» — degandek sovuq istehzo bilan tikildi, ammo uning istar-istamas jilmaygan lablaridan:
— Xulosangiz ma’qul, — degan soʻzlar eshitildi.

* * *
Elchilar ketgach, Sherxon kecha Agradan kelgan Alvaro Pakavirani oʻz huzuriga chaqirtirdi. Pakavira yoʻllarda Humoyun qoʻygan odamlarning qoʻliga tushib qolmaslik uchun, hind savdogari kiyimida kelgan edi. Sherxon uni shahnishindan tushib qarshi oldi, oʻziga yaqin oʻtqazib past tovush bilan soʻradi:
— Agradan Humoyunga yordam kelmasligi aniqmi?
— Aniq, davlatpanoh. Komron sizga qarshi chiqmagay. U akasining siz bilan jang qilib magʻlub boʻlishini kutmoqda. Shundan soʻng u toj-u taxtni egallash umidida.
— Bu bizga ma’lum. Hindol-chi?
— Bunisi Humoyunga sadoqat saqlamoqchi ekan.
Ammo siz yuborgan maxfiy maktub yordamida biz uning sadoqatini adovatga aylantirdik.
— Qanday qilib? — ishonqiramay soʻradi Sherxon.
Shundan keyin Pakavira voqeaning tafsilotlarini soʻzlay boshladi. Humoyun Agraga kutval qilib tayinlagan Amir Bahlul poraga sotilmaydigan, podshoga sadoqat bilan xizmat qiladigan vijdonli odam edi. Sherxonning Agradagi xufiyalari masjidi jomeda Said Xalil bilan aloqa oʻrnatib, Bahlulni qanday daf qilishning rejasini tuzdilar.
Bahlul ham asli hindistonlik afgʻonlardan, Sherxon uni taniydi. Lekin Bahlul afgʻon ulusini atrofiga toʻplayotgan Sherxonga yon bosmasdan, Humoyunga sodiq xizmat qilib yuribdi. Buning uchun Sherxon uni tuhmatga qoldirib yoʻq qilmoqchi boʻldi. Sherxon yuborgan maxfiy odam Amir Bahlulning nomiga yozilgan maktub keltirgan edi. Sherxon oʻz qoʻli bilan imzo chekkan va muhrini bosgan bu maktubda Amir bahlulga oʻtgan oyda Ganga boʻyiga yuborgan qurolyarogʻlari uchun minnatdorchilik bildirilgan, juda koʻp yigitlar Humoyundan aynab, Sherxonga kelib qoʻshilayotgani aytilgan, shuning uchun sovut-qalqonlardan va qurol-yarogʻlardan iloji boricha moʻl yuborilishi iltimos qilingan edi. Sherxonning maktubi ishonarli boʻlishi uchun uni oddiy harflar bilan emas, ilmi siyohdan[29] xabardor odamlargina tushunadigan maxfiy belgilar bilan bitishgan edi.
Farangistonda bunday oʻta nozik ishlarni koʻp qilib tajriba orttirgan Alvaro Pakavira Sherxon maktubini Amir Bahlulning ishongan mulozimlaridan birining choʻntagiga yashiriqcha soldiradi. Kechasi bu mulozim Amir Bahlul huzuriga tungi soqchilikka ketayotgan paytda Said Xalilning odamlari uni Hindolga tutib beradilar. Ayni vaqtda Amir Bahlulning ruxsati bilan sharqqa taxta ortib ketayotgan aravalarga Sherxonning xufiyalari bir talay qilich-qalqon va nayzalarni yashirib qoʻydilar. Haligi mulozim Hindol mirzoga tutib berilgan soatlarda bu aravalar ham qoʻlga tushiriladi.
Bahlulga uning mulozimi kechasi olib borayotgan Sherxon maktubi ilmi siyoh yordamida oʻqilgandan soʻng Mirzo Hindol taxta tagiga yashirib olib ketilayotgan qurol-yarogʻni ham koʻrdi-yu, asli afgʻon boʻlgan Amir Bahlulning xiyonat yoʻliga oʻtganiga ishondi.
Yarim tunda Mirzo Hindol va Zohidbek oʻz navkarlari bilan Amir Bahlul uxlab yotgan hovlisiga bostirib bordilar. Unga Sherxon yozgan maktubni va taxta ortgan aravalar tagiga yashiringan qurollarni koʻrsatdilar.
Amir Bahlul bu qadar ustalik bilan toʻqilgan boʻhtondan qutulishning ilojini topolmadi.
— Tuhmat balosidan meni faqat Humoyun hazratlari qutqargaylar! — dedi-yu, Agradan qochib chiqdi. Bu qochish ham Hindolning nazarida Bahlulning xoinligini isbot qilganday boʻldi. U yuborgan quvgʻinchilar Bahlulni tungi otishmada oʻldirdilar va boshini kesib qaytdilar...
Bir zarba bilan ham Humoyunning eng sadoqatli kutvali mahv boʻlgani, ham Hindol bilan akasining doʻstligi adovatga aylangani Sherxonga alohida zavq va mamnunlik baxsh etdi. U Alvaro Pakaviraga shukuhli nazar tashlab:
— Balli, siz bizga yaxshi xizmat qilibsiz, — dedi.— Orzuyimiz amalga oshib, Hindistonda ulugʻ davlat tuzsak, sizga zoʻr inoyatlar qilgaymiz!
Sherxon xazinachini chaqirtirdi. U tadbirkor xufiyalardan oltinni ayamas edi.
— Janob Pakaviraga ikki man oltin mukofot berilsin!
Pakavira quvonib ketdi: ikki man oltin — hazilakam boylik emas, bunga yangi bir kema sotib olish mumkin! U Sherxonga sidqidildan ta’zim qila-qila, orqasi bilan yurib chiqib ketdi.
Sherxon shomiyonada yolgʻiz qolib, qoʻlini peshonasiga qoʻygancha oʻyga toldi. Humoyunga Agradan yordam kelmasligi endi aniq. Sherxonga esa hatto uzoq Farangistondan kelgan Pakavira ham shunchalik koʻmak berdi. Karamnasa daryosining kasofatidan qoʻrqqan kemachi va eshkakchi hindilarning besh-oltitasi tungi shamol-toʻpolonda Ganga orqali suzib kelib, Sherxon ixtiyoriga oʻtdi. Humoyunning ahvoli tang boʻlgani uchun ham bugungi vakillarini yuborgan. Agar Sherxon lashkarboshilarini chaqirib, «Chunorni jangsiz ishgʻol qilamiz, shu shart bilan sulh tuzdim» desa, ular albatta, xursand boʻlishadi, lekin bu xursandchilik uzoq davom etmaydi. Humoyun ertaga Sherxonning sirtmogʻidan omon qutulsa, Agraga borib oʻzini tez oʻnglaydi. U kechirimli yigit, ukalari bilan yarashadi. Yuz amri issiq, Sherxonday xatarli yov qarshisida ogʻa-inilar birlashishi mumkin. Boburiylar ittifoq boʻlsa ularga hech kim bas kelolmasligini Sherxon Dalaxruada va Gujaratda Mahmudxon va Bahodirshohlarning magʻlubiyatida koʻrgan. Sherxonning shuncha vaqt chekinib, xazinasini togʻdagi Roxtaslarga eltib bekitib yurgani yetar! Agar Sherxon boshiga yangidan balo orttirishni istamasa fursatni boy bermasligi va Humoyunni daryolar sirtmogʻidan tirik chiqarmasligi kerak!
Sherxon oʻyinni shu tarzda yakunladi-yu lashkarboshilardan toʻrt kishini mashvaratga chaqirdi. Sherxonning oʻgʻillari Qutbxon bilan Jalolxon oʻng tomonga oʻtirishdi. Rajputlar sarkardasi Bikramadit Gaur va Sherxonning lashkarboshisi Havasxon chap tomondan joy olishdi. Sherxon shomiyonadagi mulozimlarni chiqarib yuborib, eshikning pardasini tushirtirdi. Qandilda lipillab turgan shamlarning yorugʻida oʻgʻillari va sarkardalariga bir-bir qarab oldi-da:
— Mening dunyoda eng ishongan odamlarim — toʻrtovlaring senlar, — dedi. — Biz vatanimizni kelgindilardan ozod qilib, mustaqil davlat tuzmoqchimiz. Bu orzu bizni roja Bikramadit Gaur bilan ogʻa-ini qildi. Ulugʻ maqsad yoʻlida biz din-u millat ayirmaymiz. Chunki afgʻonlar ham rajputlar kabi asli ariy qabilalaridan tarqalgan. Biz hammamiz Hindistonda tugʻilib oʻsdik, ota-bobolarimizning qabri ham shu zaminda. Oldin kelgindilar zoʻr keldi, biz chekinib yurdik. Ammo bizning ham omadimiz keladigan paytni sabr-toqat bilan kutdik. Oʻsha payt mana endi keldi!
Dushmanning ahvoli tang. Chunorni bizga jangsiz berishga tayyor. Elchilar kelib sulh taklif qildi. Men ularni choʻchitmaslik uchun sulhga rozi boʻldim. Humoyun bugundan kuch yigʻishtirishga buyruq bergay. Endi bizning hujumimizni kutmagay, daryolardan tezroq oʻtib ketishga shoshilgay.
— Dushmanni gʻaflatda qoldirib bosadigan payt kelibdi-ku! — dedi Havasxon.
Qutbxon bu gapni yoqtirmay, Havasxonga oʻqrayib qaradi. U ikki yil Humoyun askarlari safida xizmat qilgan, uning tantiliklarini koʻp koʻrgan.
— Sulhni harbiy hiylaga aylantirib bostirib borish... mardlikka kirarmikan? — dedi Qutbxon otasiga yuzlanib.
— Vatanni kelgindilardan ozod qilish — dunyodagi eng katta mardlikdir! — dedi Sherxon oʻgʻliga tik qarab. — Bobur bilan uning oʻgʻillari bizning ozmuncha vatandoshlarimizni qirdimi? Fotihlar Panipatda qirq ming kishini oʻldirdilar. Bajur qoʻrgʻonida uch ming kishi qatliom qilinganda ularning kallasidan minora yasalmishdir! Humoyun Panipatda ikki yuz kishini asir olganda siyosat uchun shu asirlardan yuztasini toʻfanglardan otib oʻldirishni buyurmishdir. U paytda bizning odamlar toʻfang nimaligini bilmas edi. Shuning uchun toʻfang qarshisida bexavotir turganlarni fotihlar shafqatsizlarcha otib yiqiturlar. Ana undan soʻng: «fotihlarda ilohiy qurol bor emish, hind xudosi Shivaga oʻxshab koʻzidan olov purkab, uzoqdagi odamni oʻldira olarmish!» degan ovozalar tarqalmishdir. Xalqni qoʻrqitib boʻysundirishga qaratilgan bu ovozalar harbiy hiyla emasmidi?
— Ha, kelgindilar bizni zoʻravonlik bilan ham qirgan, hiyla-yu nayrang bilan ham qirgan! — dedi Bikramadit Gaur. — Endi shu kecha ularga qasos qaytmogʻi kerak!
— Bajurda qonxoʻrlarcha qatliom qilinganlar uchun ham, Panipatda vahshiylarcha otilgan harbiy asirlar uchun ham biz qasd olmogʻimiz kerak! — qat’iy qoʻshimcha qildi Sherxon.
Qutbxon bu gaplarga qoʻshilmay iloji qolmadi.
— Yarim tunda sekin yoʻlga chiqurmiz, — dedi Sherxon. — Sahar palla tong yorisha boshlaganda bosmoq lozim...
Ular kim markazda, kim oʻng qanotda, kim chap qanotda hujum qilishining aniq rejasini tuzishga kirishdilar.

* * *
Boshqa kunlari Sherxonning qoʻqqisdan hujum qilishini kutib sergak yotadigan Humoyun kechagi sulh xabarini eshitgandan keyin xotiri jam boʻlib, juda qattiq uyquga ketgan edi. Tong qorongʻusida qarorgohning sharqi janubidan boshlangan va toʻrt tarafga yashin tezligida yoyilgan jang toʻpoloni, fillar na’rasi, odamlarnnig qiy-chuvi, tigʻlarning shaq-shuqi, toʻfanglarnnig gumburlashi uni mast uyqudan uygʻotganda, «yana yomon tush koʻrdim shekilli», deb oʻyladi. Lekin eshikdan yugurib kirgan Javhar oftobachining qoʻrqinchli vajohati:
— Hazratim, yogʻiy bosdi! — degan soʻzlari uning boshiga quyilgan sovuq suvday vujudini seskantirdi.
U sakrab turib, etigiga paytavasiz oyoq tiqdi. Javhar oftobachi qaltirab tutgan toʻnni kiyib, qilichini shosha-pisha taqdi. Sadoqatli oftobachi uning koʻkragiga poʻlat chiroyna, yelkasi va qoʻliga boshqa zirhli narsalar ham kiydirmoqchi edi, lekin bunga Humoyunning sabri chidamadi. U dubulgʻani yoʻlakay boshiga kiydi-da, chodirdan tashqariga otildi. Yomgʻir sevalab turgan tong gʻira-shirasida qarorgohning janub chetidagi chodirlarni yiqitib, odamlarni bosib-yanchib, na’ra tortib kelayotgan yuzlab harbiy fillar Humoyunning koʻziga tashlandi.
— Menga ot keltiring! — qichqirdi u. — Bayramxon qani? Ustod Xonquli, zambaraklarni oʻqlang!
Humoyunga ogʻir zirhli kejim yopilgan saman otni keltirdilar. Uzangi tezda oyogʻiga ilinmagach, otning boʻynigna qoʻlini solib, egarga sakrab mindi. Shu payt Bayramxon yigirmatacha navkar bilan ot choptirib keldi.
— Sherxon sulhni buzib nomardlik qildi! Hazratimni oʻrtaga olinglar! — buyurdi bayramxon navkarlariga.
Qarorgohning yov kelgan janub chetidagi yuzlab navkarlar saflanishga ulgurolmay, tumtaraqay boʻlib qocha boshladi. Selday bostirib kelayotgan yov otliqlari ularni daryolar tomonga surib ketdi.
— Bizning harbiy fillar qani? — qichqirdi Humoyun. — Zambaraklar nechun jim? Xonqulibek!
— Hamma gʻaflatda qoldi! — dedi Bayramxon, soʻng toʻpxona va filxonalar tomonga ot choptirib ketdi.
Humoyunning koʻzi saropardaga tushdi. Uning ichkarisidan bolalarning qoʻrqib yigʻlagan tovushlari eshitildi. Ayollarning ahvoli nima boʻladi? Olti yashar qizchasi Aqiqa begim, xotinlari Beka begim, Chand bibi hammasi oʻsha ulkan sarparda ortidagi chodirlarda.
Humoyun otining boshini saroparda tomonga burdi. Qoʻriqchi navkarlar uni uch tomondan oʻrab bora boshladi. Tepadan tushayotganda yovning harbiy fillaridan oʻttiz-qirqtasi saroparda tomonga chopib kelayotganini koʻrdi. Shu payt ularnnig qarshisidan gumburlab toʻfanglar otildi. Borut tutini orasidan yaralangan fillarning asabiy boʻkirigi quloqqa chalindi. Qarorgoh xiyla katta maydonni egallagan, unga Humoyunning oʻng ikki ming qoʻshini, shunga yarasha ot-ulov va toʻpxonalari joylashgan. Sherxonning otliqlari va fillari janub tomondan yorib kirguncha markazda va shimoli sharqda Humoyun askarlarining uch-toʻrt mingi otlanib, qurollanib, dushmanning yoʻlini toʻsib chiqdi. Xos navkarlar otgan toʻfang oʻqlari yov fillariga va otliqlariga borib tegayotganini koʻrgan himoyachilar yov otliqlari bilan astoydil olisha boshladilar. Qilichlar va nayzalar bir-biriga urilib, toʻda-toʻda otliqlar uymalashib, olishib qoldi. Markazda ikki tomonning harbiy fillari bir-birlarini tepib, tishlarini tishlariga qarsillatib urar, fil ustidagi kajavalarda oʻtirgan merganlar yov fillarning koʻzini yoki filbonning koʻkragini moʻljalga olib yoydan oʻq otishardi.
Ammo qarorgohning ikki chetida qarshilik koʻrsatuvchilar safi juda siyrak. Selday yopirilib kelayotgan Sherxon otliqlari yalangoyoq-yalangbosh qochib ketayotganlarni quvib yetib, qilich bilan chopib tashlamoqda. Daryo qirgʻogʻiga qochib borganlar kemalar va qayiqlarga tashlanyapti. Chap qanotni ezib-yanchib oʻtgan rajput otliqlari markazdagi Sherxon askarlariga yordamga yetib keldilar. Humoyunning harbiy fillari Sherxonnikidan oz, zambaraklarning chaqmoq bilan yondiriladigan piltalari rutubatli zax havoda nam tortib qolgani uchun Xonqulining sarosima harakatlari natija bermadi. Zambaraklar oʻq otgunlaricha boʻlmay, dushman fillari toʻpxonalar ustiga bostirib keldi. Oʻqlangan, ammo otib ulgurilmagan, piltasi yonmay tutab turgan zambarak quvurlarini xartumlari bilan koʻtarib loyga otdilar. Toʻpchilarning qochib ulgurolmaganlarini kajavadagi merganlarning oʻqi va ortdan kelgan otliqlarning qilich-u nayzalari nobud qildi.
Buni koʻrgan Bayramxon sogʻ qolgan navkarlari bilan saroparda turgan tomonga chekindi. U Beka begim xizmatida boʻlgan va besh yashar oʻgʻilchasi bilan saroparda ichidagi kichik bir chodirda turadigan xotinini qutqarishni oʻylar edi.
Naryoqdan otliq yetib kelgan Humoyun qarorgoh markazi ham yov qoʻliga oʻtganini, faqat daryo boʻyi hali xatarsiz ekanini koʻrdi:
— Ayollar bilan bolalar daryo boʻyiga olib oʻtilsin!— deb qichqirdi. — Bayramxon, siz markazdan kelayotgan yovning yoʻlini toʻsing! Mavludbek, xaylxonani[30] kemaga eltib joylang!
Mavludbek boshlab chiqqan Beka begim, Aqiqa, Chand bibi, Bayramxonning oʻttiz besh yoshlardagi turkman xotini, yana bir qancha kanizlar, xizmatkor ayollar shosha-pisha daryo tomonga yoʻl oldilar. Biroq ular qirgʻoqqa yetib borguncha daryo chetidagi kema va qayiqlar oldinroq qochib borgan bek-u navkarlarga toʻlib qolgan edi. Vahima ichida tartib-intizomni unutgan, jonidan boshqa narsa koʻziga koʻrinmay qolgan odamlar birdan bir najot mana shu kema va qayiqlar ekanini allaqachon sezishgan edi. Kemachi va eshkakchilar betartib qochib kelganlarni podshoning ruxsatisiz kemaga kirgizmaslikka urinib qarshilik qildilar. Qilich va xanjarlar ishga tushdi. Lekin qochqin olomon benihoya koʻpayib ketdi, qarshilik qilgan kemachilarni surib, yiqitib oʻtdi. «Gunjoyish» kemasining eshakchilaridan biri boʻlgan Nizom bu ur-surda oʻzini chetga olib, zoʻrgʻa omon qoldi. Zoʻrlik bilan tortib olingan kema va qayiqlar saropardadan olib chiqilgan ayollar va bolalarning yetib kelishiga qarab oʻtirmay narigi qirgʻoqqa tomon yoʻl oldi.
Qayiqlarni ham boshqa qochqin navkarlar va beklar tortib olishdi. Nizom qirgʻoq chetidagi omborda meshlar borligini esladi. Chopib kelib kattaroq bir meshin tanladi-da, qaytib chiqdi. Bu orada dushman otliqlaridan uch-toʻrt yuztasi Mavludbek boshlab kelayotgan ayollar va bolalarnnig yoʻlini toʻsib chiqayotganini koʻrdi. Nizom yov otlarinnig oyogʻi tagida qolib ketishdan qoʻrqib, qirgʻoq boʻylab Humoyun tomonga qochdi.
Bayramxonning otliqlari Humoyunni oʻrab olib, tepalikning narigi tomonidan daryo qirgʻogʻiga qarab chekinmoqda edi. Dushman otliqlari podshoning xos navkarlari safini yorib oʻtolmadi. Shunda yovning harbiy fillaridan uch-toʻrttasi himoyachilar halqasiga tashlandi. Xos navkarlarda toʻfanglar bor edi. Fillardan ikkitasi toʻfanglardan ustma-ust otilgan toʻngʻiz oʻqlarga uchib yiqildi. Ammo sagʻrisiga oʻq tekkan, yara ogʻrigʻidan battar quturib ketgan uchinchi fil toʻfang otayotgan navkarlarga boʻkirib hamla qildi. Otlardan birini qattiq tepib, chavandozi bilan agʻanatib yubordi. Humoyun himoyasida turgan ikkinchi otliq navkarni xartumi bilan belidan oʻrab olib egardan dast koʻtardi-yu, bigʻillatib qisib, yerga chalpak qilib urdi va tanasini oyogʻi bilan bosib-yanchib oʻtdi. Dargʻazab fil qarshisida himoyasiz qolgan Humoyun qilichini qinidan sugʻurdi. Fil unga xartumini choʻzib yaqin kelganda Humoyun qora ilonday harakatchan bu baloni kesib tashlamoqchi boʻlib qilich sermadi. Ammo xartum qilichdan chaqqonroq edi. Tigʻ borguncha fil oʻz xartumini yoʻgʻon oq tishlarining panasiga olishga ulgurdi. Humoyun zarb bilan urgan qilich filning yoʻgʻon soʻyloqi tishlari orasidagi qalin terisini kesib oʻtdi-da, teri bilan tish suyagi orasiga kirib ilinib qoldi. Humoyun qilichni sugʻurib olguncha boʻlmay oʻng yelkasiga yoy oʻqi jazillab sanchildi. Fil ustidagi kajavada oʻltirgan merganlar uning koʻkragini moʻljalga olgan, lekin oti-yu oʻzi tinimsiz harakatda boʻlgani uchun oʻq yelkasiga tekkan edi. Shoshilinchda zirhli kiyim kiymaganiga Humoyun endi afsus qildi. Ogʻriqdan jonsizlangan oʻng qoʻli qilichni sugʻurib olishga yaramadi. Fil bir silkinganda oltin qilich dastasi Humoyunning qoʻlidan chiqib ketdi. Yoʻgʻon qora xartum qaytadan uning boʻyniga choʻzilib kela boshladi. Humoyun chap qoʻli bilan otning jilovini keskin siltab chetga burdi-yu, yol ustiga engashdi. Shu payt uning yonginasida yana toʻfang gumburladi. Fil Humoyun bilan andarmon boʻlgan paytda toʻfangni qayta oʻqlashga ulgurgan xos navkarlardan biri filning peshonasini moʻljalga olib tepkisini bosgan edi. Tishiga oltin qilich ilinib qolgan, sagʻrisidan va xartumi ustidan qon oqayotgan ulkan fil endi peshonasini qoraytirib teshib kirgan oʻqdan gandiraklab orqaga tisarildi-da, gursillab yiqildi.
Orqadan yana yov otliqlari va fillari bostirib kelmoqda edi. Bayramxonning ovozi keldi:
— Hazratimni daryo boʻyiga olib ketinglar! Biz yogʻiyni oʻtkazmagaymiz! La’l Chand, filingiz bilan himoyada turing!
Humoyunning yelkasiga qadalib turgan uzun yoy oʻqi ot yoʻrtganda qattiq silkinar va jazillatib ogʻritar edi. Uning yonida otliq borayotgan Javhar oftobachi Humoyunning rangi bir oqarib, bir koʻkarib ketayotganini, ogʻriq zarbidan koʻziga tirqirab yosh kelganini koʻrdi-yu:
— Hazratim, ruxsat bering, yarangizni bogʻlay! — dedi va boshidan yangi simobi sallasini oldi. Humoyun himoyachi navkarlar qurshovida ot choptirib borar ekan, yana yol ustiga engashib, chap qoʻlini oʻng yelkasiga choʻzdi-yu, qadalib turgan yoy oʻqini bir harakat bilan sugʻurib tashladi. Shu payt ogʻriqdan ingrab, otning yoliga yuzini bosdi. Javhar oftobachi oʻng tomondan otini jips keltirib, uni qoʻltigʻidan suyadi. Yelkadan oqayotgan qonni toʻxtatish uchun yaralangan joyni yumshoq salla matosi bilan besh-olti marta oʻrab, qattiq chirmadi-yu, qoʻltiq tagidan tangʻib bogʻlab qoʻydi.
Bayramxon va La’l Chand markazdan oʻtib kelgan yovning yoʻlini toʻsgan boʻlsa ham, ikki qanotdan yorib kirgan boshqa yuzlab otliqlar Humoyunga qarab yopirilib kelmoqda edi. Tepalikdan turib jangni boshqarayotgan Sherxon Humoyunning daryo tomonga chekinganini koʻrgan, uni yo oʻlik, yo tirik albatta qoʻlga olishni har ikki qanot sarkardalariga buyurgan edi. Humoyun orqaga oʻgirilib qarab, Bayramxon La’l Chand boshliq fillar yordamida himoyada turganini koʻrdi.
Qirgʻoqda birorta kema ham, qayiq ham yoʻq. Odam toʻla bir kema narigi qirgʻoqqa yetay deb qolgan. «Mavludbek ayollar bilan bolalarni oʻsha kemada olib chiqib ketgandir», degan oʻy Humoyunga ozgina tasalli bergandek boʻldi. Oʻng qanotdan otilib chiqqan yov otliqlari yuzdan ortiq. Humoyunni himoya qilib qirgʻoqqacha kelgan navkarlar esa oʻttiz-qirqtagina, xolos. Qurshovda qolib asir tushish oʻlimdan ham dahshatliroq. Humoyun qilich dastasini qidirib belini paypasladi. Ammo boʻsh yengil qin salanglab osilib turganini koʻrdi va boyagi yarador filni esladi.
Chugʻurchuqday behisob dushman otliqlari tobora yaqinlashib kelayotgani Nizomni ham sarosimaga soldi. U qoʻlidagi meshga havo puflab, uni tarang qilib shishirdi-da, ogʻzini mahkamlab bogʻladi. Mesh yordamida narigi qirgʻoqqa suzib oʻtish uchun suvga qarab chopdi.
Boʻtana boʻlib toʻlib oqayotgan toshqin daryo Humoyunning vahmini keltirdi. Lekin yaqin kelib qolgan dushmanlarga asir tushish undan ham dahshatliroq edi. Tagidagi saman — zoʻr ot, Humoyun suzishni biladi. Xos navkarlar yov ilgʻorlarining yoʻlini toʻsib, ular bilan qilich chopisha boshlagan paytda Humoyun Nizom suvga tushgan joydan sal nariroqda otini qirgʻoqdan daryoga sakratdi. Suv avval otning sonigacha keldi, keyin qorniga chiqdi. Humoyun egardan tushib sogʻ qoʻli bilan samanning boʻynidan quchoqlab oldi. Oʻng qoʻl butunlay ishdan chiqqan, sal qimirlatsa yelkadagi yara ogʻrigʻiga chidab boʻlmaydi. Daryo birdan chuqurlashib, otning oyogʻi yerga tegmay qoldi. Ot ustiga yopilgan ogʻir zirhli kejim va uning boʻyniga osilib olgan yarador Humoyunning vazni samanni choʻktirib yubora boshladi. Ot pishqirib tumshugʻini suvdan chiqardi-yu, birpas suzib koʻrdi, ammo yana suvga botib ketdi. Humoyun otning boʻynini qoʻyib yuborib bir qoʻllab suzib koʻrdi. Ammo kutilmagan girdoblar uni pastga tortib ketayotganday boʻldi-yu, yana choʻkayotgan otning yoliga yopishdi.
Bu orada Humoyun oqim kuchi bilan Nizomga yaqin borib qoldi. Meshga koʻkragini berib qiyalab suzayotgan Nizom esa podshoga bir joyi tegib ketishidan choʻchib, oʻzini nariroq oldi.
Axir daryolar oraligʻidagi bu bexosiyat joyni qarorgoh qilishga Nizom ham boshqa hind suvchilari qatori qarshi edi. Lekin Humoyun ularning ogohlantirishiga quloq solmadi, yana xushomadgoʻy beklarining gapiga kirdi, chodirda may ichib yotib fursatni boy berdi. Bugun koʻp qatori Nizom ham shu xatolarning kasofatiga qoldi. Bas, endi Nizom bu podshoga yaqin bormaydi. Laganbardor beklari Humoyunni «yengilmas botir!» deb maqtashadi. Qani, Karamnasa ichida shu botirligini bir koʻrsatsin! Boya daryoga ot sakratib kirganiga qaraganda xash-pash demay narigi qirgʻoqqa suzib oʻtsa ajab emas.
Bu kinoyali oʻylar asnosida suv tagidagi allaqanday oʻpqon girdobi Nizomni oyoqlaridan pastga torta boshadi. U koʻkragini qoʻygan mesh ham kuchli girdobga tushib aylanib ketdi. Toʻsatdan Nizomning nafasi qaytib, koʻzi tinguday boʻldi.
Hind kemachilarining Karamnasadan hayiqib, uni chetlab oʻtishlari bejiz emas edi. Bu daryoning tagida chuqur oʻpqonlar koʻp, suv girdobi ularga quyilib tushayotganda odamni ham pastga tortib ketar edi. Yomgʻir faslida togʻ ichidagi simob konlaridan Karamnasa daryosiga koʻngilni aynitadigan, hatto odamni es-hushidan ketkizadigan badboʻy, zaharli narsalar oqib kelardi.
Zaharli hovurdan koʻngli aynay boshlagan Nizom mesh ustiga yuztuban yotib oldi-yu, qoʻl-oyoqlarini eshkak oʻrnida ishlatib, talpina-talpina girdob komidan chiqdi. Bir payt shunday yonginasida suvga choʻkayotgan Humoyunni koʻrdi. Humoyun qoʻl-oyoqlarini kerib turib yuqoriga bor kuchi bilan talpindi-da, boshini bir lahza yuzaga chiqardi. Yutoqib nafas olarkan:
— Kim bor? Qutqaring! — deyishga ulgurdi-yu, yana loyqa girdoblar orasiga choʻkib keta boshladi.
Nizom uning chindan gʻarq boʻlayotganiga endi ishondi va beixtiyor meshni unga yaqin olib bordi. Humoyun yana bir talpinib suv yuziga chiqqanda Nizom uni yelkasidan tutib oldi-da, mesh ustiga ikki qoʻllab tortib chiqardi.
Hoʻkizning terisidan qilingan mesh kattagina boʻlsa ham, ikki kishining ogʻirligini koʻtarolmay, suvga botib ketdi. Buni koʻrgan Nizom qoʻlini mesh chetidan va Humoyunning yelkasidan olmagan holda, tanasining butun ogʻirligini suvga tashladi. Shunda mesh suv yuziga yana qalqib chiqdi. Humoyun sogʻ qoʻli bilan meshga jonholatda yopishdi-yu, Nizomning yordamida koʻkragini va zilday ogʻir oʻng yelkasini mesh ustiga chiqarib oldi. Ichiga ketgan suvdan oʻqchib yoʻtaldi, nafasini rostlay olmay hansiradi, yelkasidagi yara ogʻrigʻidan ihradi.
Nizom uning Agrada fil minib, Koʻhinur olmosini peshonasiga qadab yurgan paytini esladi. Oʻshanda Humoyun Nizom uchun qoʻl yetmas bir balandlikda edi. Hamida bonuni bu yigitga bermoqchi boʻlganlarini eshitib, Nizom qanchalik iztirobga tushgan edi! Humoyun Agraga omon qaytsa qizni unga hali ham olib berishlari hech gap emas. Bu oʻy Nizomning qalbini kuydirib oʻtdi. Ikki kishi bir meshda bu xatarli daryodan suzib oʻtishlari amrimahol. Suvosti oʻpqonlari Nizomni ham Humoyunga qoʻshib pastga tortib ketishi mumkin.
Lekin Humoyun ogʻriqdan ihraganda Nizom uning yelkasidan yaralanganini, tangʻib bogʻlangan lattada qonli dogʻlar borligini koʻrdi. Daryo boʻyida oʻsgan Nizom suvga gʻarq boʻlayotgan kattami, kichikmi, kimni koʻrsa yordam qilib oʻrgangan. Humoyun hozir avvalgi magʻrur hukmdor emas, balki Sherxonning sulh haqidagi gapiga ishonib aldangan, yarador bir jangchi. Nizom Hamidaga oid dardi-yu qalbida bir lahza bosh koʻtargan raqiblik tuygʻusi tufayli uni qutqarmay tashlab ketadigan boʻlsa, keyin odamlarning yuziga qanday qaraydi? Qutqarish mumkin boʻlgan odamni koʻra-bila turib, choʻktirib yuborish — yoʻq, Nizom bunday qilolmaydi!
U butun kuchini, shuncha yil daryoda suzib orttirgan bor tajribasini ishga solib meshni Humoyun bilan birga girdoblar orasidan olib chiqa boshladi. Humoyunga qarab:
— Siz ham oyoqni ishlating! — deb buyurdi. — Suvostida oʻpqonlar koʻp. Tortib ketmasin!
Humoyun mingan saman otni bu oʻpqonlar allaqachon suvostiga tortib ketgan edi. Yovdan qirgʻoqqa qochib kelib, oʻzini suvga tashlayotgan minglab otligʻ-u piyodalar ham shu girdoblar orasiga suzib kirgandan keyin daqiqa sayin kamayib yoʻq boʻlib bormoqda. Humoyun hindlarning Karamnasadan bunchalik qoʻrqib irim qilishlariga sabab borligini endi bildi-yu, suv ichida oyoqlarini suzgandagi kabi harakatlantirib, Nizomga yordam bera boshladi.
Boya jon-jahdi bilan talpinib yuzaga chiqqanda etigining bir poyi oyogʻidan chiqib ketgan ekan. Humoyun buni endi sezdi-yu, etikning ikkinchi poyini ham yalang oyoq bilan itarib, yechib tashladi. Etiksiz oyoqlar bilan suzish xiyla osonlashdi. Nizom ikkalasi meshga osilib, talpina-talpina xatarli girdoblar orasidan chiqdilar. Kuchli oqim ularni endi daryoning oʻrtasiga qarab oqizib ketdi.
Humoyun koʻp uringan sari yelkasidagi yaradan qon ketib, uni darmonsizlantirib qoʻydi. Buning ustiga daryoning oʻrtasida nafasni boʻgʻadigan badboʻy hovur quyuqlashib ketdi. Humoyunning koʻzi tinib, boshi aylandi, qoʻli ham jonsizlandi, ogʻir gavdasi meshdan suvga sirgʻalib tusha boshlaganda:
— Yigit... meni... tuti... — deyishga ulgurdi.
Nizom tezda meshning old tomoniga oʻtdi-yu, Humoyunni sogʻ qoʻlidan va toʻnining yoqasidan tutib, yana mesh ustiga tortib chiqardi.
Badboʻy bugʻlar Nizomning ham koʻnglini behud qilib, koʻzini xiralashtirdi. Shunda u bir qoʻlini boʻshatib, salqin suv bilan yuzini yuvdi. Bu biroz yengillik berganini sezdi-da, hoʻl qoʻlini Humoyunning peshonasiga qoʻyib turdi. Humoyun yana koʻzini ochdi.
Daryo oqimi meshni shitob bilan Ganga tomon oqizib ketmoqda edi. Humoyun hushini yigʻib, Nizomga koʻz tashlar ekan, xuddi boshqa dunyodan qaytib kelganday boʻldi.
Nizom uning koʻz ochganidan yengil tortib:
— Xayriyat! — dedi. — Meshni mahkam tuting. Bu oqim bizni Gangaga oqizib borsa gʻarq boʻlgaymiz.
Ikki daryo ayqashgan joy juda xatarli!
Humoyun sogʻ qoʻli bilan mesh chetidan boʻshgina ushladi-yu, yana koʻzini yumdi. Unda umidsiz bir loqaydlik paydo boʻldi. Bu daryolardan tirik chiqolmaydiganga oʻxshaydi. Qiynoqlar tezroq tugay qolgani afzal emasmi? Koshki tezroq xushidan ketsa!..
— Meni qoʻying, — dedi u Nizomga. — Oʻzingizni qutqaring...
— Yoʻq, hazrat! Men sizning kemangizda xizmat qilib maosh olurmen. Sizni suvdan oʻtkazib qoʻymasam, menga bergan noningiz harom boʻlgʻay. Men halol non yeb oʻrganganmen!
Humoyun sergaklandi. Yalangoyoq bir eshkakchi deb, kemada koʻrganda pisand qilmay yurgan yigit shunday xatarli asnoda ham halol-haromni unutmasa, bunda bir karomat bor.
— Birga zoʻr bersak, omon chiqgaymiz, hazrat! — dedi Nizom. — Siz meshni mahkam tutsangiz bas! Ushlang! Mahkam tuting!
Nizomning ovozida shunday bir qat’iyat va ishonch bor ediki, Humoyun shuning ta’sirida «zora tirik qolsam!» deb umidlandi. U endi oʻzidan koʻra Nizomga koʻproq ishona boshladi. Humoyun bu suvchi yigitning irodasiga soʻzsiz boʻysunib, koʻkragini mesh ustiga yaxshiroq oʻrnatdi-da, sogʻ qoʻli bilan uning narigi chetini qattiq changallab oldi. Nizom boʻynigacha suvga botgan holda meshni ikki qoʻllab narigi qirgʻoq tomon surdi, oyoqlarini ham, butun gavdasini ham gʻayir oqimga qarshi jon-jahdi bilan ishlatib, vujudidagi barcha muskullarni goʻyo suzgʻichga aylantirib yubordi. Humoyun koʻkragi bilan osilib yotgan mesh oqimni yorib oʻtib, narigi qirgʻoqqa tomon qiyalab bora boshladi. Qirgʻoqdagi yashil daraxtlarni, koʻkatlar orasiga sochilgan rang-barang gullarni Humoyunning koʻzi endi koʻrdi. Unda birdan yashash ishtiyoqi kuchayib ketdi. Endi u ham suvdagi oyoqlarini oqimga urib, suzgandagi kabi harakatlar bilan Nizomga yordam bera boshladi. Mesh boyagidan yengilroq va tezroq harakatlanib, nihoyat, narigi qirgʻoqqa yetib toʻxtadi.
Ular suv chetidagi shagʻal aralash loyqadan ogʻir qadamlar bilan yurib oʻtishdi-yu, pastgina qirgʻoq boʻyidagi koʻkalamzorga choʻzilishdi. Anchagacha ogʻir nafas olib, hansirab yotishdi.
Bulutlar orasidan suzib chiqqan xira oftob nayza boʻyi koʻtarilgan edi. Tong gʻira-shirasida boshlangan dahshat bir necha soat ichida Humoyun qoʻshinini tor-mor qildi, ne-ne yigitlar suvga gʻarq boʻlganini uning oʻzi koʻrdi. Sherxon hozir daryoning naryogʻida gʻalaba zavqini surayotgan boʻlsa kerak...
Yuz bergan falokat qanchalik ulkan boʻlmasin, uning barcha dahshatlari orasidan oʻtib kelayotgan bir tutam nur Humoyunning koʻngliga yogʻdu sochib turganday tuyulardi. Axir u daryo girdoblari orasida hayotdan butunlay umidini uzgan edi. Saman ot bilan birga oʻpqonga tortilgan payti, soʻng mesh ustidan sirgʻalib tushib hushidan ketgani xayolida qayta gavdalandi-yu, qalbiga tushib turgan nur — unga yangidan berilgan hayotning nuri ekanini sezdi.
Qaytib berilgan hayot tuygʻusi barcha koʻrgiliklar alamidan zoʻrroq boʻlishini u endi sezdi. Yelkasidagi yara ogʻrigʻini ham unutib, oʻrnidan turib oʻtirdi. Yonida hamon nafasini rostlay olmay hansirab yotgan Nizomga iymanibroq koʻz tashladi. Uni oʻzidan bir necha bor ustun boʻlgan tengsiz bir bahodirday e’zozlagisi kelib:
— Siz menga inilarim qilmagan yaxshilikni qildingiz, — dedi. — Otingiz nedur?
Nizom yonboshga turib, oʻz otini aytdi.
— Nizom! — deb Humoyun uning otini yoqtirib takrorladi: — Bu daryo ichida ikkovimiz dunyoga qaytadan kelganday boʻldik.
— Rost, onadan qayta tugʻildik, — dedi Nizom ham.
— Hozir siz menga tugʻishgan inimdan ham azizroqsiz. Nomingizni Dehlidagi Nizomiddin avliyoning nomlariday ulugʻlasam arzigay!
Nizom Humoyunning podsholigini unutgan edi. Kiyimlari shalabbo hoʻl, yarador, yalangoyoq bu yigit zamona zoʻrlarining boshida turgan tojdor ekani birdan esiga tushdi.
— Agar meni rostdan tutingan ini oʻrnida koʻrsangiz, sizga ikki ogʻiz arzim bor.
— Ayting, bajonidil tinglay!
— Poraxoʻr amaldorlar bilan aldamchi shayxlar mamlakat xalqini sizdan bezdirdi. Qancha hind yigitlari Sherxon tomonga oʻtib ketdi. Amir Sherxon hindi-yu muslimni bir-biridan ajratmas ekan!..
— Men ham hindi-yu muslimni yakdil qilish orzusida edim. Ammo bu mushkul ishda kimga tayanishimni bilmadim.
— Hind eliga tayaning-da, hazrat. Bu elda bhaqtiylar[31] bor. Ularning shoiri Kabir hindi-yu muslimni oʻz dilida birlashtirgan. Mening otam bhaqtiy boʻlgani uchun tuhmat bilan zindonga tashlandi.
— Kim tuhmat qildi?
— Siz ishongan amaldor-u shayxlar.
— Men oʻzim bu adolatsiz muhitdan qanday qutulishimni bilmasmen! Otangiz Agradagi jindondami? Poytaxtga qaytaylik... Siz oʻzingiz... otangizga tuhmat qilgan amaldor-u shayxlarga jazo berdirgaysiz.
— Men? — ishonqiramay soʻradi Nizom.
— Ha, omonlik boʻlsa, siz hali istaganingizdan ham katta martabaga erishgaysiz.
Nizom istagan martaba nima ekanini oʻzi ham bilmaydi. Uning eng zoʻr istagi — otasini zindondan qutqarishu Hamidani yana koʻrish. Bu goʻzal qizni u juda sogʻinib yuribdi. Lekin Hamida toʻgʻrisida Humoyunga ogʻiz ochishga tili bormadi. Faqat podshoni qutqargani hali taqdirida katta oʻzgarishlarga sabab boʻlishini ich-ichidan sezdi-yu, yuragi gʻalati boʻlib hapqirdi.

Agra: Nizom Taqdirining Tebranishlari
Humoyun daryo oʻpqonlaridan omon chiqqan boʻlsa ham, Ganga boʻyidagi magʻlubiyatning yomon oqibatlari yanada dahshatliroq oʻpqonlar va girdoblarga aylanib, uni oʻz qa’riga torta boshladi. Ganga va Karamnasada suvga choʻkib oʻlganlarning soni yetti mingdan ortiq, Sherxon askarlari bilan jang qilib halok boʻlganlar va asir tushganlar esa besh mingga yaqin. Malomat ustiga qoʻshilgan baxtsizlik tufayli Humoyunning xotinlari Beka begim va Chand bibi, Qizi Aqiqa begim, ishongan sarkardasi Bayramxon ham Sherxon tomonidan asir olingan edi.
Bu shum xabarlar butun mamlakat boʻylab tarqalgan sari Humoyunning el orasidagi obroʻsi tushib ketdi. Suvga gʻarq boʻlib oʻlgan marhumlardan har birining otasi, onasi, yaqin qarindoshlari bor. Ular loaqal oʻz jigarbandlarining jasadlarini topolmaganidan, toshqin daryolar koʻp oʻliklarni benom-u nishon yoʻqotib yuborganidan jizgʻanak boʻlib kuyar edilar. Achchiq alam va musibat ichida qovurilgan azadorlar Humoyundan ixlosi qaytib qichqirishardi:
— Humoyun eplasa podsholik qilsin-da!
— Daf boʻlsin bunday noshud sarkarda!
— Kelgindi temuriyzodadan toʻydik!
— Yoʻqolsin Humoyun!
— Daf boʻlsin!!
— Ketsin yurtiga, kelgindi!!!
Agra atrofida gʻulu koʻtargan olomonning achchiq gaplarini Ganga boʻyidan qaytayotgan Humoyunning oʻzi ham eshitdi. Kunduz kuni poytaxt aholisiga koʻrinishga yuzi chidamagani uchun Agradagi Hasht Bihisht bogʻiga kechasi qorongʻida kirib keldi.
Bu yerda uni Xonzoda begim, Gulbadan va boshqa yaqinlari kutib turgan edilar. Xonzoda begim qorongʻida Humoyunning oʻzini koʻrib ulgurmasidan shirador ovozini eshitdi-yu, yuragi hapriqib ketdi. Humoyunning ovozi otasi Boburnikiga shu qadar oʻxshar ediki, begim noxosdan uning tovushini eshitsa inisi tirilib kelayotganday hayajonga tushar edi. Hozir ham to Humoyun bek-u mulozimlardan ajralib, ayvonda muntazir turgan ayollar oldiga kelguncha begim oʻz yuragining gursillab urganini eshitib turdi.
Humoyun ilgarigidan hiyla ozgʻin va xipcha koʻrindi. Yarador oʻng yelkasi hali tuzalmagan, toʻnining bir yengi boʻsh. U ayollarga chap yelkasini tutib koʻrishdi. Boshiga kasaba roʻmol oʻragan, iyagiga lachak tutgan singlisi Gulbadanni tezda tanimadi.
— Ie, Gulbadan senmiding? — deb u bilan keyin koʻrishdi. — Ilgari toqida yurar eding. Endi lachak tutadigan boʻlibsan! Zoʻrgʻa tanidim!
Humoyun oʻzini tetik koʻrsatish uchun shu gaplarni aytdi-yu, keyin Xonzoda begim bilan xonayi xosda yolgʻiz qolganda lablari pir-pir uchib oʻpkasi toʻlib gapirdi:
— Xatolik oʻzimdan oʻtdi, hazrat amma! Oʻzim noshudlik qildim! Qancha vaqtim kayf-u safo bilan oʻtdi! Shon-shuhratnnig ketidan quvib, peshonamga Koʻhinur olmosini taqib yurganlarim!.. Xudo bandasini jazolamoqchi boʻlsa avval uni hovliqtirib aqlini olar ekan. Men ham aqlimni yoʻqotib qoʻyganimni endi bilmoqdamen!
Humoyun hamma dardini aytib koʻnglini boʻshatsin uchun Xonzoda begim uning soʻzini boʻlmay toqat bilan jim tingladi. U butun aybni boshqalarga toʻnkab, oʻzini oppoq qilib koʻrsatadigan mayda odamlardan emasligi begimga zimdan tasalli berdi.
— Humoyunjon, otangiz ham qanchalik ogʻir magʻlubiyatlarni boshdan kechirganini bir eslang. Siz-ku shu vaqtgacha faqat gʻalaba zavqini surib yurdingiz. Magʻlubiyat qanday boʻlishini endi koʻrmoqdasiz. Lekin Samarqandda Shayboniyxon bizni besh oy qamal qilganda ne balolarni boshdan kechirmadik!
Xonzoda begim xon asoratida oʻtgan umrini eslab ogʻir «uh» tortdi. Shu «uh» bilan u goʻyo Humoyunning dard-u gʻamini oʻziga olganday boʻldi. Oltmish ikki yashar Xonzoda begim shuncha azoblarni sabr-bardosh bilan yengib oʻtgan boʻlsa, Humoyun ham yana yaxshi kunlarga yetishishi mumkindir. Shu oʻy bilan Humoyun oʻzini xiyol bosib olganda Xonzoda begim uning yuziga onalarcha mehr bilan termuldi:
— Yuz shukurki, barcha falokatlardan omon chiqibsiz.
Humoyun daryodan tirik chiqqandagi nurli tuygʻu hozir yana koʻnglini yoritib qaytib keldi.
— Odam hayotning qadrini oʻlim bilan olishganda bilarkan, amma! Hayot-mamot oldida shoh-u gado barobar deganlari rost ekan. Toj-u taxt, oltin-kumush, obroʻ-e’tibor hammasi butunlay oʻz ahamiyatini yoʻqotarkan. Oʻsha suvchi yigit Nizom... undagi halollik, poklik, begʻarazlik, fidoyilik bizning hech birimizda yoʻq!
Xonzoda begim Nizomning ta’rifini eshitgan sari uni koʻrgisi kelib:
— Oʻzi siz bilan birga keldimi? — dedi.
— Ha, hozir ota-onasini koʻrgani ketdi. Ikki haftadan beri yonimdan qoʻymay, ichki beklarim qatorida olib yuribmen. Boylikka qiziqmaydir. Oʻzi hindlardan, muslim-u majusiyni barobar koʻradir. Kabir degan bhaqtiy shoirga ixlosmand ekan. Jaloliddin Rumiy, Sa’diy she’rlarini ham yod bilur.
— Forsiy tilda-ya?
— Ha, turkiyni ham oʻrganibdir. Tugʻma iste’dodi bor ekan. Zehni, aql-u farosati meni hayratga soldi. Oʻzi uncha koʻp maktab koʻrgan emas, faqat toʻrt yil tahsil olgan, ammo xati-savodi oʻtkir. Hazrat otamning turkiy she’rlaridan qariyb uch yuz baytini menga yod aytib berdi. Muhofazasining zoʻrligini shundan bildim. Qarangki, ogʻir paytda inilarimni yordamga chaqirdim, uchovidan birortasi Ganga boʻyiga bormadi. Shuncha balolardan omon qaytdim, chiqib birortasi kutib olmadi! Men gunoh qilgan boʻlsam, jazosini tortdim! Endi inilar ham tortsin!
— Siz inilaringizga jazo bermoqchimisiz?
— Inilarim nuqul taxt talashurlar. Uxlasalar tushlariga podsho boʻlish kirgay! Biroq men toj-u taxtni inilarimga emas, hind yigiti Nizomga bermoqchimen! Shoyad oʻshanda hind eli bizning xatolarimizni kechirsa!..
— Voy, bu qandoq mumkin, Humoyunjon? — Xonzoda begim hang-u mang boʻlib qoldi.
— Inilarim shu qadar oqibatsizlik qilganda begona bir yigit jonini ming xatarga solib meni qutqargan boʻlsa, men uni boshimga koʻtarib e’zozlasam arzimagaymi?
— Lekin siz unga toj-u taxtni bermoqchisiz-ku! Axir boburiylar sulolasi shu bilan tugasa... buni aytishga ham til bormaydir!..
— Bunisidan qoʻrqmang, hazrat amma. Men yomon xatolar qildim, otamning toju taxtiga oʻzimni nomunosib sezmoqdamen! Qalbi toza Nizom taxtga chiqib, uni menga poklab bergusidir! Axir jannatmakon otam ham kamtar dehqonlardan chiqqan Tohirni halol-u pokligi uchun oʻziga behad yaqin olar edi-ku. Umrlarining oxirida bir goʻshada faqat shu Tohir bilan birga turishni istaganlari yodingizdami? Buning sababini men endi fahmlamoqdamen.
— Ruhiy larzalar haddidan oshib, sizni tushkunlikka solmishdir, Humoyunjon! Bu qaroringizda shoshilmang. Nizomni taxtga chiqarishdan oldin Sherxonga qarshi kuch toʻplang.
— Mamlakat xalqi bizdan begonasirasa, men kuchni qaydan toʻplagaymen, ammajon? Balki hindlar bizdan bezib Sherxonga yordam bergani uchun magʻlub boʻlgandirmen? Balki Nizomni menga taqdir oʻzi yordamga yuborgandir? Endi men halol yigitni astoydil e’zozlasam, shu bilan tagjoy hindlarning koʻnglini olurmen, ishonchini qozonurmen, keyin ular menga madad berurlar!
Humoyunning dalillari koʻp, qarori qat’iy ekanini sezgan Xonzoda begim:
— Axir siz Nizomga... podsholik udumlarini oʻrgatmogʻingiz uchun fursat kerakdir? — deb soʻradi.
— Albatta. Davlatni boshqarish oson emas.
— Ungacha men Komron mirzo bilan bir uchrashay. Nechun sizni koʻrishga chiqmadi? Sababini bilaylik. Orada biron gʻubor boʻlsa tarqataylik.
— Oradagi gʻubor menga ma’lum. Hozir Komron mirzo mendan oʻzini qudratliroq deb bilur. Men abgor boʻldim. Komron esa Kobul-u Badaxshon, Qandaxor-u Panjobning hammasiga hukmron boʻlib oldi. Endi oʻzini podsho e‘lon qilib, nomiga xutba oʻqitishi qoldi, xolos!
— Komron unchalikka bormas. Nahotki jannatmakon otalaringizning vasiyatlarini unutsa?
Xonzoda begim shu oʻy bilan ertasi kuni soyabon aravada Komron mirzo turadigan Gulafshon bogʻiga yoʻl oldi.

* * *
Komron mirzoning isitmasi bor, nam havoda qiynalib nafas olar va ichkarida oʻltirgisi kelmas edi. U Xonzoda begimni ham gulzorlar orasidagi naqshin tolorda qabul qildi. Dasturxonga hindistonning norinji va xurmosidan tashqari Turondan keltirilgan soyaki mayiz, lavzina va bargaklar ham qoʻyilgan. Xonzoda begim Komron bilan soʻrashar ekan, uning yirik gavdasi otasinikiga oʻxshab ketishini xayolidan oʻtkazdi. Toʻrt ogʻayni ichida eng gavdasi yirigi, koʻrinishi salobatlisi va ovozi jarangdori Komron mirzo. U turkiy tilning nozik tovlanishlarini Humoyundan yaxshiroq biladi, notiqligi ham Bobur mirzoni eslatadi. Toʻrt ogʻaynining har birida otalarining qaysidir xislati va fazilati bor, lekin nega ular yakdil boʻlib birlasholmaydi? Xonzoda begim ana shuni tushunishga intilib, Komron mirzoning gaplariga kamoli diqqat bilan quloq soldi.
— Ogʻamizning magʻlubiyati hammamiz uchun ham ogʻir kulfat boʻldi, hazrat begim. Ayniqsa, xotinlari bilan qizlarining asirga tushgani biz inilar uchun ham misli koʻrilmagan malomat.
— Shunday koʻrgiliklar taqdirda bor ekan-da, Komronjon. Humoyun oʻzini oʻzi ayblab, ich-etini yeb oʻltiribdir.
— Hatto otamizning taxtiga oʻzlarini nomunosib bilib, boshqa odamni podsho qilmoqchi emishlar, rostmi?
Bu sir xufiyalar orqali allaqachon Komronning qulogʻiga yetib kelganidan Xonzoda begim hayratga tushdi.
— Amirzodam, odam ogʻir kayfiyat bilan har narsa deyishi mumkin. Har qalay, Humoyun sizning ulugʻ ogʻangiz, shuncha falokatlardan keyin dargohiga borib koʻngil soʻrasangiz yaxshi boʻlarmidi?
— Kechadan beri tobim yoʻq, isitmam koʻtarilgan.
Xonzoda begim Komronning koʻzi yaltirab, lablari quruqshab turganiga endi e’tibor berdi.
— Xudo shifo bersin. Sizga ne boʻldi?
— Agra havosi menga yoqmadi. Jigarim shishgan. Tabiblar muolaja buyurgan. Sal oʻzimga kelsam, akamizdan albatta xabar olmoqchimen. Hozircha sizdan iltimos shulki, ogʻamizga ayting, yalangoyoq saqqoni taxtga chiqarish fikridan qaytsinlar. Bu biz uchun yana bir malomat boʻlgʻay. Axir boburday podshohning yana uchta oʻgʻli turganda uning taxtiga qayoqdagi eshkakchi hindini chiqarish — otamizning xotirasiga-yu bizning hammamizga behurmatlik boʻlmagaymi?
— Saqqo juda pok, avliyosifat yigit emish, Humoyun uning yaxshiligiga javoban shu ishni qilib, oʻz gunohlaridan poklanmoqchi.
— Ogʻamiz chindan ham koʻp gunohlar qilgan, agar oʻzlarini astoydil poklamoqchi boʻlsalar, Makkatulloga hajga borsinlar!
Podshoni taxtdan tushirib hajga joʻnatish — uni oʻlimga buyurishning pardali bir turi sanaladi, chunki haj yoʻlida himoyasiz qolgan tojdorni oʻldiradigan qasoskorlar albatta topiladi. Komronning oʻz akasiga shunday qismatni ravo koʻrayotganligi — uning koʻnglidagi oʻgaylik adovati qanchalik shafqatsiz tus olganini Xonzoda begimga oshkor qilib qoʻydi.
— Amirzodam, Humoyun bunday qismatga hech ham loyiq emas! Tepamizda otangizning arvohlari chirqirab qolmasin, Humoyunni halokat chohiga itaruvchi odamlar boʻlsa, siz ogʻangizni ulardan himoya qilmogʻingiz kerak!
— Himoya bundan ortiq boʻlurmi, hazrat begim? Hozir Agrani, uning atroflarini bizning oʻng besh ming qoʻshinimiz qoʻriqlab turibdir. Akamizning besh mingtagina navkari qolgan. Agar biz boʻlmasak, Sherxon Agraga ham qoʻshin tortib kelardi, haligacha uni bosib ham olardi!
— Bu gapingiz rost, amirzodam. Sherxonday xatarli dushman qarshisida ogʻa-ini yakdil, yaktan boʻlinglar. Podsho ogʻangiz atrofiga yigʻilinglar!
— Podsho boʻlishni ogʻamiz eplolmadilar-ku. Buni oʻzlari ham tan olganlari bejiz emasdir?
— Endi, har qalay, jannatmakon otalaringiz Humoyunni voris tayinlaganlar.
— Rahmatli otam bizga atab yozgan ruboiylarini unutgan boʻlsangiz men eslataymi?

Davlat bilan shod-u shodmon boʻlgʻaysen,
Shavkat bilan mashhuri jahon boʻlgʻaysen!
Koʻnglingdagidek dahr aro kom surib,
Bu dahr borincha Komron boʻlgʻaysen.

Komron she’r oʻqiganda xuddi otasining oʻzi boʻldi-qoldi. Oʻsha sehrli ohang, nafosat va joʻshqinlikka toʻla shoirona ruh. Ijodda otasiga eng yaqin turgan oʻgʻil — Komron ekaniga Xonzoda begim hozir yana bir marta ishondi. Ammo hayotda-chi? Soʻz bir xil-u ish boshqa xil boʻlmasa Komron boshiga kulfat tushgan akasiga nisbatan shunchalik shafqatsiz boʻla olarmidi? Hajga ketsin emish-a! Akasini ketkizib, oʻzi tezroq taxtga chiqmoqchi-da...
Xonzoda begim shu oʻy bilan Komronning huzuridan chiqar ekan, Humoyun inilaridagi raqobat balosidan qutulish uchun ham mamlakatning koʻpchilik aholisi boʻlgan hindlarga suyanish zarurligini ich-ichidan his qildi. Naryoqdan Sherxon qilichini yalangʻochlab kelyapti. Kim shu vaziyatda Humoyunning joniga ora kiradi? Faqat Nizom kabi halol va fidoyi odamlar! Zora Nizom taxtga chiqqandan keyin butun hind ulusi Humoyunga astoydil yon bossa-yu uning mushkullarini oson qilsa! Endi Xonzoda begim uchun ham yagona najot yoʻli shu boʻlib koʻrindi.

* * *
Nizom faqat ertaklardagina boʻladigan, odam ishonib-ishonmaydigan gʻalati kunlarni boshidan kechirmoqda edi. Kemaning pastki qavatida oʻng oltita eshkakchining orasida siqilib oʻtirib ishlashga oʻrgangan yigit endi podsho saroyining yuqorigi qavatida olti xonali hashamatli joyda yashaydi. Oʻnlab xizmatkorlar uning har bir istagini ogʻzidan chiqar-chiqmas ado etishadi. Yotadigan boʻlsa maxsus toʻshakchilar, unga gul atri sepilgan pushtirang ipak choyshablar yoyib, yumshoq parqu toʻshak solib berishadi. Ertalab turgan zahoti boshqa xizmatkorlar uning qoʻliga suv quyib yuvintirishadi, parcha va zarbof kiyimlarni kiydirishadi. Ayvonda ham, bogʻ yoʻlkalarida ham uni novcha, baquvvat soqchi yigitlar suiqasdlardan qoʻriqlab yurishadi. Ovqat yemoqchi boʻlsa saroy bakovuli, bovurchisi, chashnagiri va oshpazlari istagan taomini muhayyo qilishadi. Ilgari Nizom umrida bir marta tatib koʻrishga havasmand boʻlgan kiyik kaboblar, bedana doʻlmalar, kaklik palovlar hozir istagan paytida tayyor boʻladi. Hamma xohishlari osongina amalga oshgani sari istakning oʻzi kamayib boradi. Ovqatdan koʻzi toʻyib qolgani uchunmi, uning ilgarigi ishtahalari endi yoʻq, koʻproq achchiq qalampirli narsalarni yeydi.
Nizomning koʻngli tilagan hamma narsani muhayyo qilish haqida Mirzo Humoyun saroy ahliga qat’iy buyruq bergan. Lekin Nizom oʻz koʻnglidagi eng kuchli istakni hech kimga aytolmaydi. Hamida bonu Hindol mirzoning buyrugʻi bilan Alvarga olib ketilganini kelgan kuni kechasi onasidan eshitgandan beri qanday qilib qizni Agraga qaytarish haqida oʻylaydi-yu, oʻyining oxiriga yetolmaydi. Inisi Hindol mirzoni faqat Humoyun chaqirib olishi mumkin. Biroq Nizom hamida bonuning diydoriga mushtoq ekanini unga qanday aytadi? Nizom hali Hamida bonu bilan ahd-u paymon qilmagan boʻlsa, qizning unga qanchalik mayli borligini aniq bilmasa... Hozir Nizom izzat-ikromda yurgan paytida Hamida bonuni bir koʻrsa edi, dilini unga dadil ochgan boʻlardi, qizning rizoligini olib, keyin oraga odam qoʻyardi. Ana oʻshanda Humoyunga ham tortinmay dil yorgan boʻlardi.
Nizomni yonidan qoʻymay, unga podsholik udumlarini oʻrgatib yurgan Humoyun bu yigitning goho oʻychan va parishon boʻlib qolishini sezdi.
— Biron qizga oshiqmisiz? — deb hazil ham qildi.— Ayting, sovchi yuboraylik.
Nizom siri ochilishidan xavotirlanib entikdi. Birdan tavakkal qilib:
— Qizni Alvarga olib ketibdilar, — dedi. — Otasi Hindol mirzoning xizmatida edi.
— Otasi kim?
— Hamida bonuni Xonzoda begim Humoyunga munosib koʻrgan paytlari Nizomning esiga tushdi. U iztirob ichida:
— Hazratim, ijozat bering, — dedi. — Men qizni... koʻrib, rizoligini olmaguncha... kimligini aytmay turay.
Humoyun Nizomdagi bu holatni odob va kamtarlik nishonasi deb bildi-yu:
— Ixtiyoringiz, — dedi. — Ammo inimiz Hindol meni ham dogʻda qoldirdi. Agrada biz yoʻq paytda koʻp ishlarni chalkashtirib ketibdir. Kalavaning uchinchi topishda oʻzi yordam bermogʻi kerak. Bugun ertalab Hindolning onasi Dildor ogʻachani Alvarga maxsus odamlar bilan joʻnatdim. «Kelsin, gunohidan kechgaymen», dedim. Bir haftada ichida Hindol barcha odamlari bilan Agraga qaytib kelmogʻi kerak.
Nizom quvonch va hayajon ichida oʻrnidan turib Humoyunga ta’zim bilan minnatdorchilik bildirdi.
Nizom har ishda Humoyunning koʻngliga qarab oʻrgangan edi. Biroq Humoyun uni yaqin kunlarda taxtga chiqarish harakatiga tushganda Nizom avval hayiqdi. Nahangday kattadahan bek-u a’yonlarni idora etish osonmi? Ammo Humoyun doim uning yonida boʻlmoqchi, hamma ishni bamaslahat amalga oshirmoqchi edi. U Nizomni qoʻyarda-qoʻymay axiyri taxtga chiqishga koʻndirdi.
Dushanba kuni Nizomga Zuhra yulduzining rangiga mos havorang va yashil tuslardagi shohona liboslar kiydirildi. Dastorpech uning boshiga katta gavhar qadalgan podsholik sallasini qoʻndirayotganda Humoyun Nizomga ovozini pasaytirib dedi:
— Bu gavhar bir vaqtlar rahmatli otam Bobur hazratlarining sallalarida porlab turgan edi. Hazrat Nizomiddin, sizga endi oʻshal ulugʻ siymoning ruhlari madad bersin!
Nizom oʻzinig «hazrat Nizomiddin» ekaniga ishongisi kelmay atrofiga bir qarab oldi. Shu daqiqalardan boshlab u goʻyo ikki odamga aylandi. Biri hamma egilib ta’zim qiladigan hazrat Nizomiddin-u, ikkinchisi uning soyasiday goh esga tushib, goh unutilib turgan avvalgi Nizom suvchi.
Devonimga barcha amirlar, viloyat hokimlari, hamma arkoni davlat toʻplandi. Holisa[32] yerlardan olingan daromadlar, jogirlardan tushgan, shahar-u qishloqlardan soliqchilar yiqqan kurur-kurur tangalar taxt qarshisidagi keng sahnga — tanobiy gilamlar ustiga xirmon kabi uyildi. Umrida oltin-u kumush pullarning bunday katta uyumini koʻrmagan ba’zi odamlarning koʻzlari qamashib ketdi.
Hazrat Nizomiddin taxtga chiqib oʻltirgach, Humoyun oltin va kumush uyumlari oldiga keldi-da, shu yerdan turib yangi podshoga ta’zim qildi:
— Hazratim, biz safarda ekanimizda sodiq odamlarimiz butun viloyatlardan yigʻib tayyorlab qoʻygan mana shu bir yillik davlat daromadlarini sizga topshirishga ijozat bergaysiz!
Viloyatlardan har yili yigʻiladigan davlat daromadlari qanchalik koʻp boʻlishini Nizom endi koʻrmoqda edi. Jimir-jimir yiltirab turgan tangalarning har biri dehqon-u kosiblardan qancha zoʻravonliklar bilan oliq-soliq tarzida undirib olinganikin? Eshkakchi Nizom bu tangalar yiltirashida jabrdiyda bechoralarning koʻz yoshlarini koʻrganday boʻldi. Ammo hazrat Nizomiddin besh-olti tuyaga yuk boʻladigan shuncha oltin va kumushning oʻz ixtiyoriga oʻtganidan magʻrur.
Uning chindan ham podsho boʻlganiga bek-u a’yonlarni Humoyunning ta’zimidan ham ortiq ishontirayotgan narsa — gilam ustidagi oltin-u kumush uyumlari edi. Koʻzni yondiradigan bunchalik koʻp boylik birvarakayiga Nizomiddin hazratlarining ixtiyoriga oʻtganligi bek-u a’yonlarga yashin tezligida ta’sir qildi. Zari borning zoʻri bor, deb bejiz aytmaganlar. Boya kinoya bilan qiyshaygan lablar endi darhol toʻgʻrilandi, koʻzlarda jiddiy e’tibor, qiziqish, hatto hayiqish paydo boʻldi.
Taxtga yastanib chordana qurib olgan hazrat Nizomiddin oʻzini podsho deb tan olgan oʻnlab koʻzlarning hayiqishidan gʻururi ortib, viqor tuygʻusidan yuragi hapriqa boshladi. Shunda avvalgi Nizom uning qulogʻiga sekin shipshiganday boʻldi: «Oʻzingizni bosing, hazrat. Mirzo Humoyun sizga tayinlagan mushkul ishlarni unutmang. Bu beklarning har biri yalangʻochlangan qilichga oʻxshab turibdir. Xato qilsangiz boshingizni kesgay!» Hazrat Nizomiddin buni quruq vahima deb oʻylaydi: «Endi men shu oltin xirmonining kuchi bilan eng zoʻravon beklarni ham oʻz izmimga boʻysundirgaymen!» deydi. Nizom uni ogohlantiradi: «Muncha katta ketmang, boylik — qoʻlning kiri, xolos. Axir bu oltin xirmoni dehqon-u kosiblarning nasibasidan uzib olib yasalgan-ku. Zolim soliqchilar bu tangalarni undirib kelguncha qanchadan qancha zulm oʻtkazgan. Faqir eshkakchi boʻlgan paytingizda oʻzingiz ham qanday adolatsizliklarni boshdan kechirganingizni eslang!».
Bu ichki ovozdan hazrat Nizomiddin xiyol hushyor tortdi-da, qoʻl qovushtirib buyruq kutayotgan Turdibekka yuzlandi.
— Janob vazir! — yangi podshoning ovozi hayajondan titrab eshitildi. — Ganga boʻyida Chausada halok boʻlgan bek-u navkarlarning yetim-u yesirlari bizdan koʻmak kutmoqdalar. Mana shu yerga uyulgan tangalardan... — hazrat Nizomiddin Humoyun bilan oldindan kelishib olgan farmoyishlarni, ayniqsa, raqamlarni bexato aytish uchun bir lahza toʻxtab oldi. Har qalay, xotirasining oʻtkirligi ish berdi. Raqamni aniq esladi: — Shu pullardan bir yuz-u yigirma ming rupiysi halok boʻlganlarning yetim-u yesirlariga roʻyxat boʻyicha rasamadi bilan ulashilsin!
— Bosh ustiga, hazratim!
Xazinachi va sarmunshi podshoning ogʻzidan chiqayotgan har bir farmoyish va raqamni maxsus daftarga yozib olmoqda edi.
ba’zi bek-u a’yonlar «bu oltin xirmonidan bizga ham kapsan tegsa kerak!» degan umid bilan koʻzlarini loʻq qilib turishibdi. Odat boʻyicha, ular yangi taxtga chiqqan podshodan in’omlar olib oʻrganishgan.
— Janob xazinachi! — dedi hazrat Nizomiddin. — Katta barkashlardan birini oltinga, yana birini kumushga toʻlatdirib, mana shu davra boʻylab aylantiring. Har bir bek-u mulozim oʻng kaftiga siqqanicha oltin-u, chap kaftiga siqqanicha kumush olsin!
Bir vaqtlar eshkakchi Nizomni nazar-pisand qilmay oyogʻi bilan koʻrsatib yurgan bek-u a’yonlar endi u in’om qilgan barkashdagi tangalarga hirs bilan changal solishdi. Soʻng yangi podshoning in’omidan mamnun boʻlib, unga astoydil egilib ta’zim qilishdi.
Hazrat Nizomiddin podsholik zavqidan yayraydi. «Qani endi hozir yonimda Humoyun emas, Hamida bonu yurgan boʻlsa!» degan istak qayta-qayta koʻnglidan oʻtadi. Nizomning hazratga aylangan paytdagi obroʻ-e’tibori-yu boyliklarini koʻrgan Hamida undan iftixor qilishi mumkin emasmidi? Sevgan qizing sendan iftixor qilganini koʻrsang, eng katta baxt shu boʻlmasmi?
Biroq, Nizom hozir bu baxtdan mahrum. U Hindol mirzoning odamlari yana bir hafta-oʻn kunda Agraga qaytishini sabr-toqat bilan kutishi kerak. Ammo hazrat Nizomiddin sabrsizroq. U bugun taxtga chiqqandan beri oʻzini hamma ishga qodir sezadi, qoʻlini qayoqqa choʻzsa yetadiganday tuyuladi. In’om va ehsonlardan ortib qolgan oltin-u kumushlar yana bir aravaga yuk boʻladigan darajada koʻp. Shuncha boylikka ega boʻlgan odam nahotki Hamida bonuning diydoriga yetisholmay oʻrtanib yursa? Dildor ogʻacha oltmishlarga kirgan ayol, tez yoʻl yurolmaydi, Alvarga yetib borguncha qancha vaqt oʻtadi! Hindol mirzo yana kuch yigʻishtirib qaytib kelguncha... e-he, kim bor-u kim yoʻq!
Undan koʻra Nizom oʻzi Alvarga joʻnagani yaxshi emasmi? Ammo hozir u — podsho, bir yoqqa boradigan boʻlsa navkar-u qoʻshin bilan joʻnashi kerak. Hamida bonuni koʻrish uchun qoʻshin tortib dagʻdagʻa qilib borsa, Hindol mirzo bilan urush qiladimi? Buni oʻylashning oʻzi kulgili.
Nizom honayi xosda yolgʻiz oʻltirib uzoq xayol surdi-yu, oxiri Hamida bonuga maktub yoza boshladi:
«Osmonimning tanho oftobi Hamida bonu!
Ilgarigi Nizom boʻlsam, sizga bunday maktub yozolmas edim. Siz shu vaqtgacha mening ilkim yetmaydigan yuksaklikda yurar edingiz. Hozir taqdir meni ham oliy bir yuksaklikka koʻtardi. Balki eshitgandirsiz, Mirzo Humoyun meni oʻzlarining taxtlariga munosib koʻrdilar... Qani edi, Jamna boʻyidagi oʻsha sohilda, Zarafshon bogʻining chetida yana uchrashsak. Shu vaqtgacha aytishga jur’at etolmagan muhabbatimni oshkor qilsam. Agar yulduzimiz bir-biriga toʻgʻri kelsa-yu, siz rozi boʻlsangiz, keyin toʻy tayyorligini boshlasak. Mirzo Humoyun bu ishda ham tantilik bilan koʻmak berishlariga ishonchim komil.
Sizni sogʻingan Nizom».
Hazrat Nizomiddinning nomiga maxsus shohona muhr ham oʻyilgan edi. Nizom hali Hamida bonu bilan biror marta maktub yozishgan emas, ular bir-birlarining dastxatlarini bilmaydi. Bu xatni Nizom oʻzi yozganiga qiz shubha qilmasligi uchun u imzosi yoniga podsholik muhrini ham bosdi.
Endi bu xatni Alvarga kim yetkazadi? Hazrat Nizomiddin xazinachini chaqirtirib, ikki hamyon toʻla oltin tayyorlatdi. Bu pulga uddaburon choparlardan yollashi mumkin. Lekin Hamida bonuga taalluqli sirni har kimga aytib boʻlmaydi. Juda ishonchli odam boʻlishi kerak. Nizom uchun saroydagi eng ishonchli odam Humoyun edi. «Hazrat, siz Mirzo Humoyunga maslahat soling», dedi Nizom. Ammo hazrat Nizomiddin hamma narsani Humoyunga aytib yurmasdan, ba’zi bir nozik niyatlarini oʻzi amalga oshirishi kerak emasmi? Bironta muammoni oʻzi mustaqil yechsa nima boʻlipti? Qancha uddaburon beklar, navkarlar bor. Podshoning maxfiy topshiriqlarini bajaruvchi mushriflar undan buyruq kutib yuribdi. Humoyun Afzalbek degan devqomat bir mushrifni koʻp ta’riflagan, «osmondan yulduzni olib kel, desangiz keltirgay, ammo tegirmondan butun chiqur» degan edi. Hozir shu hazrat Nizomiddinning esiga tushdi. Bu yigit minglab navkarlar choʻkib oʻlgan Karamnasadan sogʻ-salomat suzib oʻtgan. Keyin Agraga kelgunlaricha Humoyunga va uning yonida yurgan Nizomga koʻp xizmatlar qilgan.
Hazrat Nizomiddin xufton payti xonayi xosga Afzalbekni chaqirtirdi. Ikki bukilib ta’zim qilgan novcha, serpay mushrif yangi podshoning sinovchan nazaridan xavotirga tushib:
— Hazratim, buyuring, sodiq qulingizmen! — dedi.
— Alvarga... Necha kunda borib kelmogʻingiz mumkin?
— Agar yomxonalar chopqir otlardan bersalar, uch kunda, hazratim!
Hazrat Nizomiddin maqsadga oʻtishdan oldin bir oz ikkilandi. Ketida soyadek turgan Nizom «Ehtiyot boʻling, sinamagan kishingizga sir bermang!» deb shivirladi. Ammo hazrat unga quloq solmadi.
— Men sizga buyurmoqchi boʻlgan ishni, — deb Afzalbekka qat’iy tikilib gap boshladi: — Ikkimizdan boshqa hech kim bilmasligi shart!
— Hazratim, buyuring, to oʻlgunimcha sir saqlagaymen!
Hazrat Nizomiddin oltin toʻla hamyonni unga uzatdi.
— Yomxonalardan ot yollashga qancha pul ketsa tortinmay sarflang, — dedi. — Boshqa xarajatlarga ham yetgulik oltin olursiz.
Afzalbek hamyonni ta’zim bilan oldi-yu, tabarruk qilib koʻziga surdi va tez qoʻyniga soldi. Shundan soʻng hazrat Nizomiddin Hamida bonuga yozilgan maktubini unga berdi. Qiz Hindol mirzoning dargohida turishini, Aminat degan kanizi borligini aytdi.
— Uqdim, xotirjam boʻling, hazrat. Men bu maktubning javobini olib kelmogʻim kerakdur. Shundoqmi?
— Agar javob oʻrniga... qiz oʻzi kelmoqchi boʻlsa, soyabon aravada kanizi bilan yetkazib kela olurmisiz?
— Hindol mirzoning dargohidan qiz... oʻgʻirlash juda xatarli.
«Qiz oʻgʻirlash» degan soʻzlar hazrat Nizomiddinni sergaklantirdi.
Mirzolarning oriyati yomon, baloga qolishi mumkin. U Afzalbekka soddadillik bilan izoh berdi:
— Men u qizga uylanmoqchimen, boshqa yomon niyatim yoʻq!
Afzalbek shu payt podsho oʻrnida avvalgi sodda eshkakchi Nizomni koʻrganday boʻldi-yu, miyigʻida kulimsirab bosh irgʻadi:
— Hamma ish koʻnglingizdagidek ado etilgʻay!
— Agar shu nozik ishlarni bajo keltirib qaytsangiz, bizning eng ishongan odamimizga aylanursiz!
Afzalbek yangi podshoning katta ishonchidan ruhlanib, unga yana egilib ta’zim qildi-yu, orqasi bilan yurib chiqib ketdi. Ammo shu yomgʻir faslida loylarga botib besh kunlik yoʻlni uch kunda bosib oʻtish azobini oʻylaganda Afzalbekni gʻam bosdi. U ham asli bechora bir kosibning oʻgʻli, saroyga katta martabalar orzusida ishga kirgan, lekin olti yildan beri oʻzi istagan darajadagi nufuzli bek boʻla olgani yoʻq. Nizom esa bir necha kun ichida oddiy eshkakchidan hukmfarmo shohga aylandi. Afzalbekning mavqeyi yaqindagina yalangoyoq yurgan Nizomnikidan baland edi. U maxsus ishlar mushrifi sifatida podsho kemasida Nizomga ish buyursa, Nizom ta’zim bilan bajarishga majbur edi. Mana endi Nizom osmonda. Afzalbek hali ham allaqanaqa pasqamlikda yuribdi-yu, Nizom uning tepasiga chiqib olib ish buyuryapti. Turib-turib, Afzalbekka mana shu juda alam qildi. Agar u Nizomning taxtda uzoq oʻltirishiga ishonsa ehtimol, bu alamlarga qaramay, uning buyrugʻini bajarardi va katta mukofotlar olish imkonini qoʻldan boy bermagan boʻlardi. Lekin saroy va uning atrofida yurgan mish-mish gaplarga qaraganda, Nizomning taxtda oʻltirishi juda muvaqqat. Uni tezroq yoʻqotish harakatida yurgan zamona zoʻrlari koʻp. Humoyunning oʻzi ham taxtini boshqa odam egallaganidan bezovta boʻlib yuribdi. Afzalbek Alvarga borib kelguncha bu saqqoning kavushini toʻgʻrilab qoʻyishlari hech gap emas.[33]
Undan koʻra Afzalbek ana shu zamona zoʻrlaridan biri boʻlgan piri a’zam Said Xalilning duosini olgani yaxshi emasmi? Axir u Said Xalilga qoʻl berib murid boʻlgan, Humoyun saroyida koʻrgan-bilganlarini unga maxfiy ravishda yetkazib turishga soʻz bergan.
Afzalbek xufton namozidan keyin Said Xalilning shahar chetidagi chorbogʻiga bordi va hazrat Nizomiddindan qanday nozik topshiriq olganini unga bir-bir soʻzlab berdi.
— Borakallo, Afzalbek, borakallo! — deb Said Xalil undan Nizomning Hamida bonuga yozgan maktubini soʻrab oldi, koʻzoynagini taqib, maktubni chiroq yorugʻiga solib oʻqir ekan: — Hoʻ, muhabbating boshingni yesin, haromi! — deb Nizomni qargʻab qoʻydi. — Nomahram yigit bilan sohillarda uchrashib yurgan bu qaysi behayo qiz ekan?
— Mirbobo Doʻst deganning qizi.
— E, oʻsha Hindolga dars bergan mahmadona faqih! Vaqti kelsa uning ham adabini bergaymiz. Bu yalangoyoq saqqoning taxtga chiqqani avom xalqni juda qoʻzgʻatib qoʻydi. Koʻcha-koʻyda yuz xil gap. Endi goʻyo kambagʻallar davron suradigan payt kelganmish. Zolim bek-u amirlar hokimiyatdan chetlatilarmish. Saqqoning dahriy otasini zindonga tashlatganim uchun meni ham shayxulislom lavozimidan boʻshatisharmish. Ammo Nizom degan yalangoyoq endi tumshugʻidan ilinadigan payt kelibdir. Borakallo!.. Alvarga necha kunda borib kelurmen, deb soʻz berdingiz?
— Uch kunda.
— Demak, uch kundan soʻng... bu saqqoni qopqonga qanday ilintirishni oʻylab olmogʻimiz kerak.

* * *
Ertalabdan tuya minib koʻchalarga chiqqan jarchilar yangi podsho Nizomiddin hazratlarining el-yurtga osh berishi va ochlarga non ulashishi haqidagi xabarni butun shaharga tarqatdilar. Qator aravalar qop-qop unlarni novvoyxonalarga tashib berdilar. Katta doshqozonlarda palov pishguncha xushboʻy issiq nonlar ham tandirlardan uzildi. Yangi podsho nomidan bu ishga mutasaddi qilib tayinlagan odamlar toʻp-toʻp boʻlib kelgan minglab kishilarga osh tortdilar, savat-savat issiq nonlarni miskin-u bechoralarga ulashdilar.
Koʻpchilikning ogʻzida toʻsatdan taxtga chiqqan hind yigiti Nizomning nomi. Ming-ming odamlar bu hodisaning tafsilotini va Nizomning qanaqaligini bilgisi keladi. Uni umrida bir marta koʻrgan yoki u bilan biror ogʻiz gapirishgan kishi ham darrov odamlarning e’tiborini tortadi. Ayniqsa, hunarmand kosiblar, suvchilar, oʻz mehnati bilan kun koʻradigan turli kasb egalari Nizomning kechagina oddiy eshkakchi boʻlganini surishtirib bilganlari sari koʻngillari koʻtariladi. Osh yeb tarqashayotganlarida:
— Ilohim, taxtda koʻproq oʻltirsin-u bizga oʻxshagan zahmatkashlarning joniga ora kirsin! — deb astoydil duo qilishadi.
Tush payti Hasht Bihisht bogʻidan otlanib chiqqan hazrat Nizomiddin Mirzo Humoyun va ikki yuz kishilik mavqab-u qoʻriqchilar markaziy xiyobondan oʻtib, qozixona va hibsxona tomon yoʻl oldilar. Odatdagiday, podshodan oldinda qoʻsh naqora chalinib, xos navkarlar yoʻl ochib borar edilar. Odamlar gʻujgʻon boʻlib, bir-birini surib, itarib, oq otda oʻtib borayotgan yangi podshoga koʻz tikdilar. Daryolarda suzib oʻrgangan Nizom otda kam yurgan, shuning uchun egar unga noqulay tuyular, ot kattaroq qadam olganda yelkasi va boshi silkinib qoʻyardi. U hali boshqa chavandozlarga oʻxshab egarga mixlanganday mahkam oʻltirishga odatlanmagan, buni koʻrgan ba’zi bek-u navkarlar oʻzaro koʻz urishtirib, zimdan lab burishardi.
Lekin yoʻl chetlariga tizilib turgan xaloyiq, Nizomga hayrat aralash zavq bilan tikiladi. Navkarlikka odam yollaydigan tavochilar paytdan foydalanib targʻibot yurgizadilar. Sharqda Sherxon Agrani bosib olishga tayyorgarlik koʻrayotganini, yangi podshoga botir himoyachilar kerakligini aytadilar. Ilgari askariy xizmatdan oʻzini chetga oladigan yigitlar ham endi koʻchadan oʻtib borayotgan Nizom bilan Humoyunning bir-biriga qilgan yaxshiliklarini eshitganlari sari ularga yaqin boʻlgilari va Agrani birga himoya qilgilari keladi. Shu sababli tavochilarning navkarlikka odam yollashi avvalgiga nisbatan ancha yengil boʻlib boradi.
Nizom bilan Humoyunning zindonlar va hibsxonalardagi odamlardan xabar olishga borayotganlari adliya amaldorlarini bezovta qiladi. Ammo hazrat Nizomiddin otalari yotgan zindonlarni koʻrishga xohish bildirgandan keyin hech kim uning soʻzini qaytara olmadi.
Tosh devorli baland qoʻrgʻon hovlisida yomgʻir koʻlmaklari sovuq yiltiraydi. Zindonlar hovli oʻrtasidagi tepalikning yonbagʻirlaridan qazilgan. Agar zindonlar tekis yerdan qazilsa devorlariga tosh-u gʻisht qalangani bilan yomgʻir faslida suvga toʻlib qolar va odam yashashi mumkin boʻlmas edi. Shuning uchun ularning oʻrasi suv toʻplanmaydigan tepalik yonbagʻriga oʻyib ishlangan, mahbuslarga har zamonda non-u suv berib turiladigan temir panjaralar ham tepaga qarab ochiladi. Uning ustidagi shiyponcha tomi yogʻin-sochin tushmaydigan qilib yopib qoʻyiladi. Lekin tepalikning pastida faqat zindonbonlar kiradigan va juda kam ochiladigan mustahkam temir eshik ham bor. Beliga qilichdan tashqari qator kalitlar osib olgan zindonbegi podshoning buyrugʻi bilan ana shu temir eshikni ochdi. Devorlariga gʻisht qalangan nimqorongʻi yoʻlak koʻrindi. Davtiy deb ataladigan chirogʻbon kiruvchilarning yoʻlini yoritdi.
Nizom, Humoyun, Turdibek va Xoʻja Husayn ichkariga qadam qoʻydilar. Podshoning taklifiga binoan mavkab bilan birga kelgan Said Xalil tisarilib hovlida qolmoqchi edi, Nizom unga oʻgirilib:
— Taqsir, siz kiring, — dedi. — Oʻzingiz zindonga tashlatgan odamlardan bir xabar olaylik.
Rangi qoʻrquvdan oqargan Said Xalil:
— Hazratim, tobim yoʻqroq, — dedi.
— Taqsirni suyab olinglar, — deb hazrat Nizomiddin xos navkarlarga buyurdi.
Barvasta navkarlar Said Xalilni ikki tirsagidan ushlab oldilar. Yana bitta chirogʻbon davtiy paydo boʻldi va yoʻlakni yoritib oldinda bordi.
Yoʻlakning bir tomonida zindonlarga kiriladigan eshiklar koʻrindi. Zindonbegi ularning qulfini ham ochdi. Eshik yoʻlakka qarab ochildi-yu, ichkaridan avval qoʻlansa hid chiqdi, keyin zanjirlarning shaqirlashi va odamlarning gʻovuri eshitildi. Davtiy chiroqni eshikka yaqin tutdi. Nizom eshik ichkarisiga oʻrnatilgan baquvvat temir panjarani endi koʻrdi.
Mahbuslardan uch-toʻrttasi panjara oldiga keldi. Ulardan biri Humoyunni tanib:
— Podsho-ku! — dedi. Qolganlar ham panjara tomonga yopirildi va hamma birdan unga arzini ayta boshladi. Zindonbegi:
— Jim! Tartib bilan soʻzlanglar! — deb shovqinni bosdi.
Nizom otasi bilan zindonda bir yil yotgan va unga qadrdon boʻlib qolgan uchta odamning nomini yozib kelgan edi. Otasi unga: «Shu odamlar nohaq qamalgan, men boʻlgan voqeani batafsil eshitganmen, gunohlari yoʻqligiga kafilmen!» — degan edi. Nizom sallasining qatidan oʻsha qogʻozni oldi-da, unda yozilgan nomlardan birini aytib, hindchalab soʻradi:
— Sekrilik Muni Das bormi?
— Bor! Muni Das men boʻlamen, sohib!
Oq oralagan oʻsiq soqoli ogʻzini bekitib turgan zanjirband mahbus temir panjarani changallab, Nizomga tomon intildi:
— Adolat qiling, sohib! Soliqchilar meni nohaq qamatgan. Oltita bolam bor. Olgan hosilimning uchdan birini davlatga berganmen!
Qoʻlida ochiq daftar bilan turgan qozikalon Muni Dasning nomi yozilgan varaqni chiroq yorugʻiga tutib oʻqidi:
— Xiroj bilan juzyani[34] toʻlamagan! Munsif[35] bilan urishib, uni haqorat qilgan, shuning uchun qamalgan.
— Munsif mendan juzya soligʻini ikki qayta olmoqchi boʻldi! Bolalarim och qolmasin deb ikkinchi martasida toʻlamadim! Munsif meni kaltakladi, achchiq ustida men ham uni «zolimsen!» deganim rost.
— Shiqdor-u munsiflar orasida zolimlar koʻp, sohib! — deb ichkaridan yana bir mahbus gap qotdi.— Bizdan olgan oliq-soligʻining yarmini ham davlatga bermagay, koʻpini oʻzi olib qolgay! Soliqchilar boyib ketgan!
— Sizning ismingiz nedur? — deb soʻradi Nizom bu gaplarni aytgan mahbusdan.
— Ismim Nazir. Ajmirlikmen, sohib! Men ham zolim soliqchilar tuhmati bilan zindonga tushganmen!
Nizom qoʻlidagi qogʻozdan ajmirlik Nazirning nomini topdi-yu, Humoyunga yuzlandi:
— Amirzodam, bularning begunohligini menga otam aytgan. Qarang, biri hindi, ikkinchisi muslim, ammo zolim munsiflarga ikkovi ham birdek qarshi. Dinu millat ayirish adolatdan emas. Yaratganning oldida barcha bandalari barobardirlar. Shuning uchun biz juzya soligʻini bekor qilishga haqlimiz. Ortiqcha oliq-soliqlar bilan aholini qiynab boy boʻlayotgan zolim shikdor-u munsiflarning oʻzlari zindonga tashlanmogʻi kerak. Bu borada maxsus taftish oʻtkazgaymiz! Hozir esa Muni Das bilan Nazir zindondan ozod etilsin, roʻzgʻorlarini oʻnglab olishlari uchun har biriga yuz rupiydan nafaqa berilsin!
Zindonbon hazrat Nizomiddin qarshisida ta’zim qilib:
— Bosh ustiga, hazratim! — dedi-da, buyruqni bajara boshladi.
Muni Das bilan Nazir qoʻl-oyoqlaridagi zanjirlarini shaqirlatishib, bir-birlarini quchoqlab ketdilar. Keyin koʻzlari quvonchdan yoshlanib, hazrat Nizomiddinga minnatdorchilik bildirdilar. Nizomning qoʻlidagi qogʻozchaga nomi yozilgan yana bir kishi — agralik keksa toʻquvchi — ikki kun burun zindonda jon bergan ekan. Nizom buni eshitib:
— Xudo rahmat qilsin,— dedi-yu, narigi zindonga oʻtmoqchi boʻldi. Shunda oʻn-oʻn besh mahbus temir panjaraga yopishib, undan shafoat soʻray boshladilar. Lekin bular oʻgʻirlik va poraxoʻrlik qilgan haqiqiy jinoyatchilar edi. Nizom ularning gapiga quloq solmay narigi eshikka qarab oʻtdi. Zindonbon bu eshikni ochayotganda navkarlarga suyanib turgan Said Xalil negadir qalt-qalt titray boshladi. Bu zindonda mahbus uncha koʻp emas edi. Davtiylar temir panjaraga chiroq osib, ichkarini yoritganda ichkarida besh-oltita zanjirband odam koʻrindi. Yarim yalangʻoch qoramtil-koʻkish tanalar orasida soqol-moʻylovi oltinrang, oq yuzli bir mahbus Humoyunning e’tiborini tortdi.
— Bular — Sherxonga sotilganlar! — deb izoh berdi qozi. Oq tanli mahbus Humoyunni tanib, eshikka tomon talpindi:
— Hazrati oliylari, men Sherxonga emas, sizga tarafdor boʻlganim uchun jazolandim!
Humoyun Moskoviyadan Xoʻja Husayn bilan birga kelgan mehmonni tanidi, nomini eslolmasa ham, bultur, navroʻzda keltirgan qarchigʻayini esladi. Xoʻja Husayn esa uni ovozidan tanib hayajon ichida:
— Matvey! — dedi va temir panjara orqali qoʻl choʻzdi: — Kalitin! Men sizni yurtingizga qaytib ketgansiz, deb eshitgan edim-ku!
— Ketmoqchi boʻlib turganimda kechasi bor-budimni musodara qilib, oʻzimni zindonga tashladilar!
— Kim shunday qildi? — soʻradi Humoyun.
— Said Xalil janoblarining muridlari. Men ularning Sherxon bilan aloqasi borligini sezib qolgan edim. Kutval Amir Bahlul qatl ettirilganda men uning tuhmatga uchraganini aytgan edim.
— Kimga aytdingiz? — soʻradi qozi.
— Portugaliyalik Alvaro Pakaviraga. U menga oʻzini yaqin olib yurardi, «siz ham yevropaliksiz, biz xristianlar, inoq boʻlishimiz kerak», deb tilyogʻlamalik qilib yonimdan ketmas edi. Sherxonning xufiyasi masjidi jomening oldidagi doʻkonda Said Xalil bilan shivirlashib gaplashganini bir kun mol olishga kirganimda tasodifan eshitib qoldim. Ular Sherxonning kutvalga yozgan maktubini bir mulozimning choʻntagiga qanday solib qoʻyish haqida maslahat qilishdi. Men shu gapni soddalik qilib Pakaviraga aytib beribmen. Keyin bilsam, bu farangi ham Said Xalil bilan til biriktirgan ekan. Oxiri sirlari fosh boʻlishidan qoʻrqib, meni hech kimdan besoʻroq zindonga tashlattirishdi.
Nizom Said Xalilga oʻgirilib qaradi. Said Xalil titrogʻini bosishga tirishib, xirillab gapirdi:
— Bu kofirni men emas, Hindol mirzo zindonga tashlattirgan!
Turdibek Humoyunga izoh berdi:
— Bu mehmon zindonda yotganidan biz mutlaqo bexabarmiz. Kalitin degan nom qamalganlar roʻyxatida yoʻq.
— Buni Said Xalilning odamlari ataylab sir tutgan, — dedi Humoyun.
Hazrat Nizomiddin zindonbonga buyurdi:
— Begunoh mehmonni darhol zindondan boʻshating. Janob Turdibek, mehmonning musodara qilingan narsalarini shu bugunoq topdirib bering. Topilmaganlarining tovonini Said Xalilning mol-u mulki hisobidan toʻlattiring!
— Mendan emas, kuchingiz yetsa Hindol mirzodan undiring! — deb e’tiroz qildi Said Xalil.
Humoyun unga gʻazab bilan tikildi:
— Siz Hindolni razillarcha adashtirgansiz! Sizning Sherxonga sotilgan ikkita muridingiz hozir saroydagi hibsxonada soʻroq qilinmoqda. Ular iskanjaga olingandan keyin sizning barcha ablahona ishlaringizni bir-bir aytib berdi. Bu begunoh mehmonning zindonda yotganini ham biz oʻsha muridlaringizdan bildik. Sherxonning qalbaki xati bilan Hindolni aldab Amir Bahlulni oʻldirtirgan qotil ham siz ekansiz!
Yoʻlakda turgan odamlar orasida hayrat va gʻazab tovushlari eshitildi. Said Xalil tirsagidan tutgan navkarlar qoʻlidan boʻshashga intildi.
— Bu boʻhton... meni... meni oʻshalar bilan yuzlashtirsinlar...
Hazrat Nizomiddin unga zindonda turgan Matveyni koʻrsatdi.
— Mana, siz nohaq zindonga tashlatgan begunoh odamlardan biri yuzma-yuz turibdir. Ilkingizdagi marvarid tasbehni farangistonlik xufiya poraga berganini hibsxonadagi muridlaringiz bizga aytdi. Qani sizda imon? Qani Allohga e’tiqod? Din-u imonni oltinga sotib yeydigan sizdek ochkoʻz odam qanday qilib shayxulislom boʻla olgay? Amir Bahlulning qoni tutsin sizni! Zindonga tashlang buni!
— Haqqingiz yoʻq! — deb qichqirdi Said Xalil. — Diniy lavozimdagi shayxulislomni podsholar ham hibs etolmagay!
— Siz ulamolar majlisining fatvosi bilan diniy lavozimdan boʻshatilgansiz, — dedi hazrat Nizomiddin. — Bugundan boshlab shayxulislomlik vazifasini Xoʻja Husayn janoblari ado eturlar. Taqsir, fatvoni koʻrsating!
Xoʻja Husayn qoʻynidan ulamolar majlisining fatvosini olib oʻqib berdi. Qur’on suralari bilan boshlanadigan fatvoda Said Xalilning nafsga berilganligi, oltin-u javohirot ketidan quvib, din-u imonga qarshi jinoyatlar qilganligi, shu sababli oʻz vazifasidan ozod etilganligi, endi unga boshqa gunohkor bandalar qatori jazo berish podsho hazratlarining ixtiyorida ekanligi aytilgan edi.
— Nechun bu fatvo menga oldin ma’lum qilinmadi? — deb shovqin soldi Said Xalil. — Agar mendan gunoh oʻtgan boʻlsa, imonimni poklash uchun hajga borurmen! Qoʻyvoring meni!
U navkarlar qoʻlidan chiqib ketmoqchi boʻlib yulqina boshladi. Hazrat Nizomiddin navkarlarga buyurdi:
— Bu odamni mahkam tuting. Haj bahonasi bilan Sherxon huzuriga qochib ketmasin. Qancha begunoh odamlarni zanjirband etgan Said Xalil endi oʻzi ham zindon zanjirining qandoq boʻlishini bilsin. Oling, poyiga zanjir uring!
Zindonbon temir panjarani ochib ichkariga kirdida, Matvey Kalitinning qoʻl-oyogʻidagi zanjirning qulfiga kalit soldi. Undan yechib olingan zanjir Said Xalilning oyoq-qoʻliga kiydirilayotganda hazrat Nizomiddin bilan mirzo Humoyun zindon yoʻlagidan hovliga qaytib chiqdilar.
Ular bu ishni oldindan maslahatlashib qilishgan, Nizom otasining qasdi uchun ham bu noinsof jinoyatchini jazolashga jazm qilgan edi. Bugun ikkovi hamjihat va yakdil ish qilganlaridan Humoyun mamnun. Ammo zindonning dahshatli manzaralaridan Nizomning dilida qolgan ogʻir asorat kechgacha koʻnglini xira qilib yurdi. Oqshomgi taom paytida Humoyun undagi oʻzgarishni sezib:
— Nechun xomush koʻrinursiz? — dedi.
— Amirzodam, men hali kimlarnidir oʻlim jazosiga ham buyurmogʻim kerakdir? Koʻnglim boʻshroq ekan... Bugungi zindonlar azobi... igʻvolar... tuhmatlar... odam oʻldirishlar... Loyqa bir sel meni oʻz holimga qoʻymay oqizib ketgandek... Hayronmen... Besabab xavotirga tushmoqdamen.
Humoyun ogʻir tin olib:
— Bu ogʻir xavotirliklar menga koʻpdan tanish, — dedi. — Hokimiyatni boshqarish — xatarli sellar orasida suzishdek mushkul. Lekin bunga ham odatlanmoq mumkin... Ertaga siz devoni xosda hunarpeshalarni qabul qilmogʻingiz kerak. Dehlida biz boshlagan qasrlar qurilishi toʻxtab qoldi. Ularni davom ettirishga imkon yoʻq. Me’mor-u muhandislar ishsiz qolmishlar. Ularga Agrada biron ish topib bermogʻimiz kerak...
— Jamna ustiga yangi koʻprik qurdirsak-chi? Eski koʻprik juda tor, bozor kunlari piyodalar, ot-aravalar sigʻishmay, ba’zilari daryoga agʻanab ketadilar.
— Siz hukmfarmosiz, hazratim, — dedi Humoyun. — Xazina oʻz ixtiyoringizda. Lozim topsangiz, ertaga hunarpeshalarga koʻprik qurishni buyuring.
Podsholik hazrat Nizomiddinga yana eng yoqimli tomonini koʻrsatganday boʻldi-yu, uning koʻnglidagi xiralik tarqab ketdi. Ruhini yana bir oz koʻtarish uchun, «yangi kemalar ham qurdirgaymen», dedi ichida. Jamnada suzadigan bu kemalarga Nizomning oʻzi bosh jolabon[36] boʻladi. Ungacha koʻprik ham bitsa, mushkullari oson boʻlgan odamlar, «buni Nizom hazratlari qurdirgan, otasiga rahmat» deyishlari turgan gap...

* * *
Nizomning bu shirin xayollarini xonayi xosga sekin kirib kelgan Afzalbek buzdi. Hazrat Nizomiddin podsholik tashvishlariga berilib Hamida bonuni xayolidan uzoqlashtirgan boʻlsa ham, lekin Nizom Afzalbekning qachon qaytishini sabrsizlik bilan kutmoqda edi. Shuning uchun Afzalbek koʻringan zahoti u sakrab oʻrnidan turdi.
Mushrifning koʻrinishi horgʻin, etigining qoʻnjlariga loy sachragan, otini ayamay haydagani bilinib turibdi. Ammo yuzida mamnun bir jilmayish bor.
— Hazratim! — deb Nizom qarshisida tiz choʻkkan mushrif qoʻyniga qoʻl soldi.
— Oʻzini koʻrdingizmi? — sabrsizlanib soʻradi Nizom.
— Ha, keldilar!
— Hamida-ya? Qayerga tushdi?
— Zarafshon bogʻiga. Mana maktublari.
Nizom oʻram qilingan va soʻrgʻichlangan zarhal qogʻozni ochayotganda dimogʻiga xushboʻy gul atri urildi. Bu unga Hamida bonuning hididek tuyuldi-yu, vujudini zavq va shodlikka toʻldirdi. Qisqagina maktubga nazar tashlar ekan, Hamida bonuning chiroyli dastxati borligini endi koʻrdi.
«Ikki olamda men uchun yagona boʻlgan qalbim hukmdori podshoh Nizomiddin hazratlariga!» — deb boshlangan edi maktub. Nizom ichida «hazrat demasa ham boʻlar edi-ku», deb qoʻydi. «Qalbim hukmdori» degani oʻzi yetarli. Lekin eng muhimi, Hamida bonu Zarafshon bogʻiga kelib tushgan, bugun oqshom uni bogʻ chetidagi oʻsha sohilda, Nizomlarning eski uylari oldida sabrsizlik bilan kutajagini aytgan edi. Xat oxirida yana: «Sizga u dunyo-yu bu dunyo sadoqatli yor boʻlish orzusidagi Hamida bonu», deb imzo qoʻyilgan edi.
Soʻnggi soʻzlar Nizomning quvonchini alangalantirib yubordi. U horgʻin jilmayib qoʻl qovushtirib turgan Afzalbekka bir hamyon oltin berdi:
— Bu hali xamir uchidan patir, — dedi. — Sizga katta inoyatlar keyin boʻlgʻusidir... Oqshom tushdimi?
— Hazratim... daryo boʻyida sizga maxsus qayiq muntazir.
— Kimning qayigʻi?
— Oʻzimniki... Mendan boshqa hech kim bilmagay...
— ma’qul, siz oldinroq ketavering.
Ular qirgʻoqning qaysi joyida uchrashishga kelishib oldilar. Nizom yengil parchadan tikilgan qabosini kiyib boqqa chiqqanda ketidan ikkita qoʻrchi sekin ergashib bora boshladi. Nizom hozir sevgilisi bilan qanday uchrashishini koʻz oldiga keltirar ekan, qizning xatidagi «Qalbim hukmdori», «sizga sadoqatli yor boʻlish orzusidagi Hamida bonu» degan jumlalar uni entiktirar edi. Bu soʻzlari uchun Nizom Hamida bonuni ehtiros bilan quchib oʻpishga tayyor edi... Visol paytida ular ikkovlari yolgʻiz qolishlari kerak. Qoʻrchilar xalaqit beradi. Nizom orqaga keskin oʻgirildi-yu, qoʻrchilarning qarshisidan chiqdi:
— Bilamen, sizlar meni qoʻriqlab yuribsiz. Ammo bu oqshom yolgʻiz yurishni ixtiyor qildim. Sizlarga javob! Meni qasr eshigi oldida kutinglar.
— Ma’zur tuting, hazratim. Qoʻrchibegi bizga buyurgan!.. Yolgʻiz qoʻymasligimiz kerak.
— Agar mening farmonimni bajarmasalaring, qoʻrchibegini ham, sizlarni ham shu bugunoq ishdan boʻshatgaymen!
Qoʻrchilar orqasiga tisarildilar:
— Farmoningiz bosh ustiga, hazratim!
— Aytganimni qilsalaring ming rupiy mukofot bergayman!
— Bajonidil qasr oldida sizni kutgaymiz, — deb qoʻriqchilar qaytib ketishdi.
Nizom oqshom gʻira-shirasida Jamnaning qirgʻogʻiga borib Afzalbekni topdi. Qayiq kattagina, eshkagi toʻrtta edi. Anchadan beri oʻz kasbini sogʻinib yurgan Nizom daryoning narigi qirgʻogʻiga suzib oʻtguncha oʻzi ham eshkak eshdi. Afzalbek qayiq bilan birga Zarafshon bogʻidan ellik qadamcha berida qoldi, Nizom Hamida bonu bilan koʻrishib qaytguncha shu yerda kutadigan boʻldi.
Nizomlarning Zarafshon bogʻi yonidagi kulbalari kimsasiz, huvillab yotibdi. Nizom allaqachon ota-onasini bu yerdan koʻchirib ketgan va saroyga yaqin joydan shinam uy-joy olib bergan.
Zarafshon bogʻi chetida Nizom Hamida bonu bilan ilgari uchrashib yurgan joyda hozir hech kim yoʻq. Lekin undan beridagi chirogʻsiz uy ayvonida qandaydir sharpa sezildi. Hamida bonu chet koʻzlardan panalab tashlandiq uy ayvoniga kirganmi? Nizom hayajondan entikib bolalikdan tanish boʻlgan, faqat hozir huvillab qolgan ayvonga chiqdi. Shu payt ikki tomondan ikkita bahaybat odam uning ustiga tashlandi. Ulardan biri darhol Nizomning ogʻzini qoʻli bilan bekitdi. Ikkinchisi uning qoʻllarini orqaga qayirib, allakimga:
— Tezroq bogʻla! — deb shipshidi. Bir lahzada uchinchi, toʻrtinchi odam paydo boʻldi. Nizom jonholatda yulqinib, oʻzini u yoq-bu yoqqa tashlab koʻrdi, ammo biqiniga tushgan mushtlardan koʻzi tinib, tanasi boʻshashdi. Uy ortida usti bekik soyabon arava turgan edi. Nizomning qoʻl-oyogʻini bogʻlab, ogʻziga latta tiqib, shu aravaga soldilar. Agradan janubga — Sekri tomonlarga olib ketdilar. Allaqancha vaqt oʻtgach, yoʻldan chetga burilib, oʻsiq butalar orasidagi ovloq bir joyda toʻxtadilar-da, Nizomni aravadan tushirdilar. Kundaday yoʻgʻon oʻrta yashar bir odam:
— Joningdan umiding boʻlsa, hozir farmon yozursen! — dedi. — Said Xalil janoblarini darhol zindondan boʻshattirgaysen!
Nizom gap nimadaligini endi fahmlay boshladi. Boshini «xoʻp!» deganday irgʻadi, ogʻzi bekik boʻlgani uchun soʻzlay olmadi. Uning ogʻzini yechdilar. U oʻqchib yoʻtaldi, koʻzlari yoshlanib, yerga tupurdi.
— Men... farmon yozishim uchun... qogʻoz-qalam kerak... chiroq...
Soyabon aravadan qorachiroq olib tushib yoqdilar. Uning yorugʻi avval hoʻkiztaxlit odamning sersoqol yuzini yoritdi. Keyin silliq kiyingan, moʻylovi tarashlangan oq sallali mullanamo yigit Nizomga roʻpara boʻldi:
— Ob-bo yalangoyoq saqqo-ey! — dedi bu yigit labini nafrat bilan burib. — Shundoq buyuk pir sassiq zindonda yotganda, sen jononlar bilan uchrashib aysh-u ishrat qilmoqchi boʻldingmi, a?
Demak, bular Nizomning Hamida bonuga yozgan xatini qoʻlga tushirishgan. Nahotki Afzalbek uni aldab, bularning tuzogʻiga ilintirib bergan boʻlsa?
— Toʻy tayyorligini koʻrarmish-a! Mana senga toʻy!..
Oq sallali yigit Nizomning yuziga bir tarsaki urdi. Qoʻli yumshoq, ogʻrigʻi uncha bilinmadi. Ammo Afzalbekka ishonib qanchalik aldanganini, yozgan maktubi Hamida bonuga yetib bormaganini, boyagi javob xatni qizning nomidan mana shu mullanamo yigit yozganini birvarakay fahmlagan Nizom tarsakidan ham koʻra qilgan xatosidan vujudi qaqshab oʻkirib yubordi.
Uni tepib, itarib yerga choʻkkalatdilar, qoʻlini yechib, Said Xalilni zindondan ozod qilish haqida farmon yozishni buyurdilar. Qattiq bogʻlanganidan uvishib, qotib qolgan qoʻllar anchagacha qalamni tutolmadi.
Sersoqol yoʻgʻon odam mullanamo yigitga qarab:
— Taqsir, oʻzingizning xatingiz yaxshi, — dedi. — Farmonni siz yozing. Shu saqqo imzo chekib muhrini bossa boʻldi.
Mullanamo yigit oq qogʻozi bor juzdonni tizzasiga qoʻyib, qalamni qoʻliga oldi. Aravani haydab kelgan ikkinchi yigit unga chiroq tutdi. Hoʻkiztaxlit yoʻgʻon odam esa choʻkka tushgan Nizomning koʻkraklarini paypaslab:
— Muhr bormi? — dedi. — Ha, qoʻynida nimadir borga oʻxshaydir. Chiqar muhringni! Endi uni faqat biz istagan farmonga bosursen! Agar aytganimizni qilmasang, oʻliging mana shu butazorda qolgay! Toʻy sen uchun emas, goʻshtingni yeydigan darrandalar uchun boʻlgay!
Nizom qoʻynidagi muhrga xuddi bir chayonni ushlayotganday qoʻrqa-pisa qoʻl urdi. Oltin qutichadagi podsholik muhri gʻalamislar qoʻlida qancha dahshat-u falokatlarga yoʻl ochib berishi mumkin! Shu muhr bosilgan qogʻoz bilan bular xazinaga ham tushishadi. Mirzo Humoyunni qatl etish haqidagi farmonga shu muhrni bosib, hazrat Nizomiddinning imzosi bilan uni oʻldirishlari mumkin emasmi? Qancha yaxshiliklar qilgan odamning qotiliga aylanish ehtimoli Nizomni shunchalik dahshatga keltirdiki, oʻzining joni xavf ostida ekanini ham unutdi. Chora izlab atrofga koʻz qirini tashlaganda chiroq shu’lasi oʻng qadamcha naridan boshlanadigan balchiq aralash katta bir koʻlmakka tushdi.
Mulla yigit farmonni yozib tugatganda Nizom unga muhr bosmoqchi boʻlib qaddini tikladi. Muhrni oltin qutichadan oldi-yu, qulochkashlab oʻsha koʻlmak tomonga otdi. Hoʻkiztaxlit odam:
— Hey, ablah, toʻxta! — deganicha Nizomga tashlandi, Nizom undan qochib, oʻzini chiroq tutib turgan aravakashga urdi. Chiroq yerga toʻnkarilib tushdi-yu, darhol oʻchdi. Yoruqqa oʻrgangan koʻzlar qorongʻilikda odamni odamdan ajratolmay qoldi. Shundan foydalangan Nizom oʻng qadamcha nariga qochib bordi. Ammo orqasidan uchovlashib yetib olishdi, Nizomni oyogʻidan chalib yiqitishdi-yu, tepkilay boshlashdi.
Nizom hushidan ketayotib uzoqdan itlarning akillaganini eshitganday boʻldi. Bu unga najot tovushiday eshitildi.
— Muhrni ataylab yoʻq qildi-ya, ablah! — dedi yoʻgʻon odam Nizomning boshiga tepib.
— Izlab topaylik, — dedi mulla yigit, — boʻlmasa farmon ish bermagay.
— Qanday topursiz? Hammayoq qorongʻi, butazor, balchiq...
— Itlar huryapti, — dedi aravakash. — Allakimlar kelayotganga oʻxshaydir...
Kelayotganlar — shu atrofning dehqonlari, yoʻqolgan mollarini qidirib, itlarini ergashtirib chiqishgan edi. Butazorlar orasida favqulodda hodisa boʻlayotganini sezgan itlar qattiq hurib tobora yaqinlashib kelmoqda edi.
Nizom xiyol hushiga kelib yotgan joyida bir talpindi.
— Bu ablahning endi bizga keragi yoʻq. Buni oʻldiring!
— Tezroq boʻling! Itlar yaqin kelib qoldi.
Hoʻkiztaxlit odam pichogʻini sugʻurdi-yu, shosha-pisha uni Nizomning badaniga bir necha marta sanchib oldi...
— Oʻldi! Yuringlar!...
Ular aravaga minib qochishdi.

Sind: Quvgʻinda Kelgan Baxt
Panjobni oralab oʻtgan beshta daryo Multondan janubroqda bir-biriga qoʻshiladi-yu, Mitanqut degan joyda hammasi birvarakay Sind daryosiga quyiladi. Olti daryo bir oʻzanga yigʻilib aqlni shoshiradigan darajadagi ulkan suvga aylangan Bhakkar atroflarida katta-katta kemalar suzib yuradi. Qirgʻoqlarda qator boʻlib oʻsgan xurmo daraxtlarining yirik-yirik barglari daryo shamolida yashil alvonlarday hilpirab turadi. Qishning chayon nomi bilan atalgan aqrab[37] oyi allaqachon kirgan boʻlsa ham, Sind oʻlkasi bahordagidek koʻm-koʻk. Yomgʻir fasli tugagandan soʻng sernam tuproqqa ekilgan arpa va bugʻdoylar maysasi tizzaga kelib qolgan. Bogʻlarda limular va norinjlar oltinday tovlanib pishgan. Tinkani quritadigan issiqlar va koʻz ochirmaydigan yomgʻirlar tugab, bu yerlarning osmoni ochiq va havosi salqin boʻladigan orombaxsh fasli endi boshlangan.
Uch oydan beri Sind boʻylarida goh Siyohvan shahriga borib, goh undan Bhakkarga qaytib, orom bilmay yurgan Humoyun atrofidagi tabiat goʻzalliklarini koʻzi bilan koʻrsa ham, lekin dili bilan his qilolmaydi. Hozir uning koʻngliga goʻzallik sigʻmaydi. Xonumonidan ayrilib, Agradan quvilgani va Sind oʻlkasida sargardon boʻlib yurgani unga butun umrining eng qora kunlari boʻlib tuyuladi, vujudini achchiq magʻlubiyatlar alami va ogʻir yoʻqotishlar armoni band qilib turadi.
Lekin inisi Hindol mirzoning qarorgohida Hamida bonu degan qizni koʻrgandan beri uning kayfiyatida gʻalati bir oʻzgarish yuz berdi. Humoyun koʻhlik qizlarni koʻp koʻrgan. Biroq Hamida bonuning chiroyli suratidan tashqari, kishini sehrlab oladigan tengsiz bir siyrati bor edi. Humoyun buni dastavval qizning koʻzlaridan sezdi.
Humoyun Hindol mirzoning daryo boʻyidagi qarorgohiga kelganda uni inisidan tashqari kelinlari Sultonim va oʻgay ona Dildor ogʻacha ham kutib olishdi. Shu ayollarning yonida turgan Hamida bonu oʻng qoʻlini koʻksiga qoʻyganicha Humoyunga bosh egib salom berdi. Shu asnoda koʻz koʻzga tushdi-yu, qizning nigohidagi latif bir harorat Humoyunning diliga behad iliq tuyuldi. U qizning yuziga kulimsirab tikildi-yu:
— Men sizni avval qayerdadir koʻrganmen, — dedi.
— Ehtimol, Agrada... Navroʻz kuni...
— Ha, Jamnada, kema sayrida... Hazrat ammam tanishtirgan edilar!..
Humoyun uzoq oʻtmishga aylangan yorugʻ kunlarni eslab ogʻir tin oldi. Oʻshandan beri u Sherxondan yana ikkinchi marta magʻlub boʻlib, xonumonidan ayrildi, quvgʻinga uchrab, chet oʻlkalarga qochib keldi.
Hamida bonu Humoyunga hamdardlik bildirgan kabi:
— Oʻsha mas’ud kunlaringiz yana qaytib kelsin, hazratim! — dedi.
Shu tilak aytilgan paytda Hamidaning koʻzlaridan tushgan iliq nur yigitning koʻnglidagi armon-u alamlar soyasini uloqtirib tashlaganday boʻldi. Humoyunning dili birdan yorishib, qizga oʻtli nazar tashladi:
— Iloho soʻzingizga farishtalar omin desin, singlim!
Hindol mirzo Hamida bonu bilan akasining gapi yana choʻzilsa me’yor buzilishini sezib betoqat boʻldi:
— Qani, hazratim, — deb Humoyunni toʻrga taklif qildi.
Hamida bonu qoʻlini koʻksiga qoʻyib orqaga tisarildi. Qiz bola erkaklar davrasida oʻtirolmaydi, hozir ketadi. Humoyun esa u bilan shunday shirin boshlangan gapni yana davom ettirishni istaydi. Qizdagi hamdardlik, ziyraklik va yana allaqanday sehr-u joziba Humoyunning dil yaralariga malham boʻladigandek tuyulardi.
Biroq iffat pardasi ichida yurgan muslima qiz bilan nomahram erkakning me’yordan ortiq gaplashishi urf-u odatga xilof ekanini dili sezib turardi. Humoyun toʻrga qarab oʻtganda Hamida bonu Sultonim begim bilan oʻngdagi pushtirang movut chodirga kirib ketdi.
Humoyun uni yana koʻrgisi kelar, koʻzlari beixtiyor pushtirang chodir tomonga ketib qolardi. Ammo Hamida bonu chodirdan qaytib chiqmadi. Humoyun inisidan uning otini, ota-onasining kimligini soʻrab oldi. Poygakroqda oʻltirgan Xoʻja Muazzam ismli oʻrta yashar bek:
— Hamida bonu bizga jiyanlar, — deb izoh berdi.
Humoyunning Xoʻja Muazzamga hurmati oshgandek boʻlib, uni yuqoriroqqa — oʻzining yaqinidagi boʻsh joyga taklif qildi. Xoʻja Muazzam Hindol mirzoning beklaridan edi, shuning uchun oʻz valine’matidan ruxsat oldi-yu, keyin Humoyun koʻrsatgan joyga oʻtdi.
Hindol mirzo bilan Humoyun orasidagi eski kelishmovchiliklar hozir bartaraf boʻlgan, chunki endi talashadigan toj-u taxt yoʻq. Hindol mirzo Amir Bahlulni bekor qatl ettirganini keyin bilgan, yoshlik xatolari uchun akasidan uzr soʻragan, Humoyun ham uni kechirgan edi. Bultur Sherxon shimoli sharq tomonda Agraga tahdid solib qoʻshin tortib kelganda Komron mirzo yana Humoyunga qoʻshilgisi kelmay, oʻn besh ming qoʻshin bilan Panjobga qaytib ketdi. Hindol mirzo esa Humoyunning yonida qolib, Kanauj degan joyda Sherxon bilan boʻlgan urushda qatnashdi. Bu gal Sherxon ortiqcha hiyla ishlatmasdan yuzma-yuz, dadil olishdi-yu, Humoyunni yana tor-mor qildi, Bayramxon Sherxonga asir tushdi. Hindol mirzo akasining magʻlubiyatiga oʻzini sherik hisoblab, ogʻir quvgʻin kunlarida ham uning yonidan ketmay yuribdi. Naryoqda Komron bilan Askariy bir taraf boʻlib, Hindol bilan Humoyunni na Kobulga, na Badaxshonga va na Gʻazni tomonlarga yaqin keltirmaslikning harakatini qilishyapti.
Qandahor hokimi Qorachaxon Komron mirzo bilan arazlashib qolgan, buni eshitgan Hindol unga ishonchli beklaridan birini yuborib, ittifoq taklif qildi.
— Agar Qorachaxon Qandahorga taklif qilsa borurmisiz? — deb soʻradi Humoyun inisidan.
— Siz buyursangiz borurmen. Balki birga ketgaymiz?
Humoyun oʻylanib turib bosh chayqadi:
— Men Gujarat tomondan xabar kutmoqdamen. Bayramxon Sherxon asoratidan qochib Gujaratga borgan ekan.
— Tirik ekanmi, a?
— Ha, chopari keldi. Sherxon uni oʻz xizmatiga olmoqchi ekan. Bayramxon bir soʻzli odam-da. Mardlik qilibdir, «men Humoyun mirzoga sadoqat va’da qilganmen, soʻzimdan qaytolmaymen», debdir. Sherxon uni uzoq vaqt hibsda tutibdir. Oʻldirmoqchi boʻlgan ekan, gujaratlik bir odam yordam berib qochiribdir. Gujarat rojalari Sherxonga qarshi birgalashib jang qilish uchun biz bilan ittifoq tuzmoqchi ekanlar. Men rozi boʻlib Bayramxonga odam yubordim.
— Unda Qandahor Komron mirzoga qolurmu? — soʻradi Hindol.
— Nechun? Agar Qorachaxon astoydil taklif qilsa siz borganingiz ma’qul. Qandahor bizning Eron bilan bordi-keldi qiladigan eng muhim qal’alarimizdan. Uni ilikdan chiqarmasligimiz kerak.
Hindol mirzoning koʻngli tilagan gap ham shu edi. Davlat ishlarida hozir u akasi bilan hamfikr edi-yu, biroq Humoyun hozir Hamida bonuga haddan ortiq qiziqib qolgani va Xoʻja Muazzamni yoniga taklif qilgani Hindol mirzoni xavotirga solib qoʻydi. Chunki Hindol hali ham Hamidadan koʻngil uzgan emas. Toʻgʻri, qiz unga mutlaqo roʻyxushlik bermay yuribdi. Lekin Hindol mirzo Qandahorga borsa, oʻsha yerda oʻziga mustaqil hokim boʻladi, akalari uzoqda qoladi, hech kim uning oilaviy ishiga aralasholmaydigan va ra’yini qaytarolmaydigan payt keladi. Humoyunning oʻzi yigirma yoshidayoq ikki xotinlik boʻlib olgan edi-ku, Hindol undan kammi?
Humoyun yana Hamida bonu haqida soʻz ochganda Hindol akasidan ranjiganday boʻlib:
— Bu qiz bizning dargohda oʻsgan, — dedi. — Bizga singil boʻlsa, sizga farzanddek, hazratim.
Hindol bu soʻzlar bilan akasining xotinlari Beka begim va Mevajonni esiga solmoqchi boʻldi. Humoyun bultur juda katta tovon toʻlab, Beka begimni Shershohning asoratidan qutqarib olgan edi. Lekin beka begim ancha vaqt dushman qarorgohida, nomahram el orasida boʻlgani sababli ruhoniylar unga astoydil bir poklanishni maslahat berdilar. Beka begim Makkayi Madinaga borib kelishni ixtiyor qildi. Humoyun uni ishonchli odamlari bilan hajga joʻnatganiga uch oy boʻldi, haligacha qaytishgani yoʻq. Qizchalari Aqiqa asirlikda halok boʻldi. Haram ahlidan Chand bibini Shershoh oʻzining hind sarkardalaridan biriga nikohlab berdi. Mevajon bilan esa Humoyun ajrashgan. Hozir uning yolgʻizlikdan qiynalib yurgan payti.
Bugun Hamidani koʻrgandan beri Humoyun quyosh nurlarining koʻm-koʻk yaproqlarda qanday chiroyli jilvalanishini qaytadan his qila boshladi, yengil shabada bogʻ chetidan yoqimli gul hidini olib kelganini sezdi, daryo boʻyida bulbul sayrayotganini eshitdi.
Qulogʻi allanarsadan bitib qolgan odam hech narsani eshitolmay garangsib yurgani kabi, Humoyun ham ketma-ket kelgan magʻlubiyatlardan esankirab, atrofidagi hayotning goʻzalliklarini sezmaydigan boʻlib qolganini endi fahmladi. Axir u xonumonidan ayrilib, Agradan quvilgan boʻlsa ham, atrofda hayot davom etyapti-ku. Qorli togʻlar, joʻshqin daryolar, chamanzor bogʻlar hammasi oʻz oʻrnida turibdi-ku. Mana shu chodirlardan birida hozir Hamida bonu degan qiz bor. Humoyunning qalbida soʻnib qolgan goʻzallik tuygʻusini shu qiz birdan uygʻotib yubordi. Bu qizni Humoyun nima qilib boʻlsa ham yana uchratadi.
— Hamida bonu xonadoningizda oʻsgan boʻlsa juda soz! — dedi u inisi Hindolga. — Ertaga hammalaringiz biz turgan Samandar bogʻiga tashrif buyuringlar. Siz Sultonim begim bilan hazrat onangizni birga olib boring. Xoʻja Muazzam jiyanlari hamida bonu bilan borsinlar. Tomosha qilib, yozilib kelursizlar.
Hindol mirzo bu taklifni rad etolmadi...

* * *
Humoyun turgan bogʻ daryoning oʻrtasidagi xushhavo orolda edi. U kema bilan oʻz qarorgohiga suzib oʻtdi-da, Javhar oftobachi boshliq xizmatkorlariga buyurib, ertasi kuni Hindol mirzoning kelishiga maxsus dasturxon tuzatdi, bogʻ yoʻlkalarini orasta qilib supurtirdi va mayin qum toʻshattirdi. U mana shu yoʻlkalardami yoki suv boʻyidagi naqshin tolordami Hamida bonu bilan ikki ogʻiz xoli gaplashish umidida edi.
Biroq, Hindol mirzoning oʻzi, onasi, xotini, boshqa yaqin kishilari kemaga tushib kelishganda ularning orasida Hamida bonu yoʻq edi.
— Xoʻja muazzam sizdan uzr soʻradi, — dedi Hindol. — Jiyani kelolmas ekan.
Humoyunning koʻngli gʻash boʻldi, lekin dasturxonga ovqat tortilib, quyuq-suyuq tugaguncha bu toʻgʻrida gap ochmadi.
Sultonim begim kanizi bilan bogʻni tomosha qilgani ketgach, katta tanobiy uyda Humoyun inisi Hindol va uning kayvoni onasi Dildor begim uchovlari qoldi.
— Kechagi qizni nechun birga olib kelmadingiz?— deb Humoyun inisidan soʻradi.
— Bilmadim... Men yur deb qistasam, vaj koʻrsatdi.
— Qanaqa vaj?
— Podsholarni bir marta koʻrish yetarli emish. Ikkinchi marta koʻrsa nomahramlik boʻlarmish.
— Undoq boʻlsa mahram qilib olgaymiz!
Humoyunning niyati bu darajada jiddiy ekanidan Hindol iztirobga tushdi:
— Hazratim, bu qiz ham Mevajonga oʻxshab besh-oʻn oydan keyin nazardan qolsa... umri xayf ketgay!..
Humoyun kuyunib uh tortdi-da:
— Muncha toleim past ekan! — dedi. — Xotin joʻnidan ham omadim kelmay yurganini hazrat ammam fahmlar edilar. Afsuski, hozir u kishi Kobuldalar. Bultur Jamna boʻyida ammam Hamidani menga koʻrsatganda durust e’tibor bermagan ekanmen. U paytda oʻzim ham hovliqib osmonda yurgan edim, chamasi. Mana endi yerga qulab koʻzim ochildi. — Humoyun Dildor ogʻachaga yuzlandi. — Hazrat begim, siz Hindolga qanday ona boʻlsangiz, menga ham shundaysiz. Dardimni sizlarga aytmasam, kimga aytay? Men qachondan beri oqila-yu fozila bir tanmahramga zor boʻlib yuribmen. Sizdan iltimos, begim, Mirbobo Doʻst bilan gaplashib bering, shu qizini bizdan darigʻ tutmasin!
— Ammo qizning oʻzi bunga koʻnmasa-chi? — dedi Hindol mirzo labi asabiy pirpirab. — Men Hamidani kichikligidan bilurmen. Juda bir soʻzli qiz. Mana bugun kelmadi-ku. Yoʻq desa hech kim uni koʻndirolmagay!
Dildor ogʻacha ham Hindolning yonini oldi:
— Hazratim, hozir ahvolimiz ilgarigiday emas... Agrada hukmfarmo boʻlgan paytlaringizda har bir istagingiz tez amalga oshardi. Siz qaysi qizni xohlasangiz hech kim yoʻq deyolmas edi. Qizning koʻngliga ham qaralmas edi. Ammo hozir...
Humoyun xijolat tortib:
— Rost, men ilgari... koʻp narsaga oson yetishib yomon oʻrganganmen, — dedi. — Endi bu odatni tark etmogʻim kerak.
— Toʻgʻri-da, deb Hindol akasining soʻnggi gapini ma’qul koʻrdi: — Otdan tushgan odam egardan ham tushmogʻi lozim.
Shu bilan u akasini Hamida bonu bilan qayta uchrashish fikridan qaytarmoqchi edi. Lekin Humoyun yana Dildor begimga yuzlandi:
— Men avval qizning oʻzi bilan soʻzlashib, koʻnglini bilay. Shunga koʻmak bersangiz bas...
— Xoʻp, bunisiga men rozi, — dedi Dildor begim.— Ertaga oʻzingiz boring.
Ertasi kuni peshin namozidan soʻng Humoyun yana kema bilan daryodan oʻtib, Hindol mirzoning qarorgohiga bordi va Dildor begim turadigan kattakon qizil chodirni qidirib topdi. Begim uni chodir ichida yolgʻiz qoldirdi-da, oʻzi Hamida bonuni chaqirib kelishga ketdi.
Oradan bir soatlar chamasi vaqt oʻtgandan keyin Dildor ogʻacha oʻngʻaysiz bir ahvolda yolgʻiz qaytib keldi:
— Hamida kelmadi, — dedi.
— Nechun? Sababini aytdimi?
— Ochiq aytmaydir. Allaqachon boʻyi yetgan. U tengilar er qilib bolalik ham boʻldi. «Sen ham kimgadir mahram boʻlishing kerak-ku», desam... «Men ilkimni choʻzsam, boʻyniga yetadigan odamga mahram boʻlish orzusidamen», deydir. Siz uning uchun juda balandda emishsiz, ilkini choʻzsa etagingizga ham yetmas emish.
Bunday gaplarni uncha-muncha qiz ayta olmaydi, Hamida bonu chindan ham aqli rasolardan ekanini Humoyun shu javobidan sezdi. Ammo soʻnggi gapning magʻzini chaqolmay, Dildor ogʻachadan soʻradi:
— Kamtarlik qilganimi bu? Meni intizor qilib qoʻyib, yana oʻzini buncha past olganida qanday ma’no borikin?
— Tushunmadingizmi, hazratim? Axir podsholar oʻz haramlariga nisbatan qoʻl yetmas balandlikda yurgaylar-ku. Biz ham umr boʻyi xudo rahmatli otangizning diydorlariga zor boʻlib yashaganmiz. Doim davlat tashvishi-yu urush-yurishlar bilan band edilar. Ulardan boʻshab haramga yoʻllari tushganda bir emas, toʻrt xotin yolgʻiz erni bir-birlaridan qizgʻanishadir. Ana shunday xotinlarning biri boʻlib yashash ilik choʻzganda etagiga ham yetmaydigan odamga mahram boʻlish degan ma’noni bildirmaydimi, hazratim? Hamidaning onasi ham «gulday qizimni xotin ustiga bermagaymen», deb oyoq tirab turibdir.
Humoyunning ovozi alam bilan titrab eshitildi:
— Ammo suymagan haramim bilan turish men uchun jahannam emasmi, begim? Menga bu haramning ne keragi bor? Hammasidan voz kechgaymen! Hamida ilkini choʻzsa yetadigan xokisor yigitga aylanmoq uchun neki zarur boʻlsa qilay! Men dunyoga kelib sof muhabbat naqadar ulugʻ ne’mat ekanini endi bilmoqdamen. Hozir dilim nurday yorugʻ tuygʻularga toʻlib turibdi. Bu tuygʻular pok boʻlgani uchun sizga ham tortinmay soʻzlamoqdamen, hazrat begim! Meni tegirmon toshiday ezib yotgan magʻlubiyat alamlari, toj-u taxt armonlari — hammasi hozir xayolimdan uzoqlashdi, xuddi kechib oʻtilgan botqoqlikdek orqada qoldi! Oldinda esa dunyoning barcha quvonchlarini oʻzida jam etgan bir istiqbol turibdilar. Bu — Hamida bonu. Ne qilib boʻlsa ham men bu qizni yana koʻrmogʻim kerak. Mehrimni rad etsa ham mayli, faqat sababini oʻzi aytsin!
Humoyunning ehtirosga toʻlib aytgan bu soʻzlari Dildor begimga qattiq ta’sir qildi. Begim kelini Sultonimni yordamga chaqirishga va ikkovlashib Hamidani Humoyun bilan albatta uchrashtirishga soʻz berdi.

* * *
Chorshanba kuni Sultonim va Dildor begim Samandar bogʻiga Hamida bonuni choshgoh payti boshlab bormoqchi ekanliklarini xabar qildilar.
Humoyun ularni ikki tomoniga sersoya sanobar daraxtlari oʻtkazilgan yoʻlka oxirida, zarrin naqshlar bilan bezatilgan shiyponda kutib oldi.
ta’zim-u tavozelardan keyin Dildor ogʻacha va Sultonim begim shiypondan oʻng tomonga burilgan yoʻlka bilan daryo boʻyiga qarab ketdilar, Humoyun bilan Hamida bonu atrofini yashil chirmovuqlar pana qilib turgan shiyponda yakkama-yakka qolishdi.
Hamida bonu nafarmon gulli parchadan qabo kiygan. Boshidagi baland toqisi chetidan yelkasiga tushgan ikki oʻrim uzun sochlari qabosining etagigacha yetgan. Yuziga tutilgan oq harir parda uni yanada sehrli koʻrsatadi.
Humoyun quvonchini yashirolmay:
— Sizni qayta koʻrganim uchun tangriga shukurlar ayturmen! — dedi. — Shu keyingi bir hafta men uchun bir yildek uzun tuyuldi. Men sizga dilimni ochib soʻzlay. Umrimda hech bir qizni bunchalik intizor boʻlib kutmaganmen. Hamida bonu, sizdan oʻtinamen, rostini ayting, mendan ne gunoh oʻtdiki, diydoringizga bu qadar nomunosib koʻrdingiz?..
Hamida bonu choʻgʻday yonib turgan koʻzlarini yerdan olib, Humoyunning yuziga qisqa bir nazar tashladi.
— Sizdan gunoh oʻtgan emas...
— Boʻlmasa oramizda ne monelik bor? Ayting, men bilay...
— Monelik ham emas... Siz e’zozlagan pok bir kishining xotirasi... Balki hali tirikdir? Yoki tangri rahmatiga borgani rostmi? Shuni bilolmay dogʻdamen...
— Kim dedingiz? Kim?
— Sizga Chausada yaxshiliklar qilgan yigit... iningiz bizni Alvarga olib ketib qolgan edilar. Biz yoʻgʻimizda siz uni taxtga chiqargan ekansiz...
— Nizommi?
— Ha...
Karamnasadagi halokatli oʻpqonlar, keyin Agrada boʻlgan kurashlar, Nizomning bir kechada dom-daraksiz yoʻqolgani, Humoyun qancha surishtirib, hech narsani aniqlay olmaganligi xotirasiga birdan bosib keldi-da, xayolini boshqa yoqqa burib yubordi:
— Men uni avliyoday e’zozlab yurdim-u toʻsatdan yoʻqotib qoʻydim. Agar shu yigit yonimda boʻlsa, ehtimol, keyingi falokatlarga uchramasmidim? Siz ham uni bilarmidingiz, Hamida bonu?
— Zarafshon bogʻida turganda koʻrgan edim. Kichkina qizaloq paytlarimda kanizim bilan ikkimizni qayigʻiga solib aylantirgan edi.
Hamida bonu Nizom bilan oʻtgan mas’ud damlarini hozir juda ma’yus boʻlib esladi-da:
— Meni bir oʻy ezadir, hazratim, — dedi. — Men oʻzim bilmagan holda ehtimol... uning oʻlimiga yoki... yoʻqolishiga sabab boʻlgandurmen?
— Yoʻgʻ-e, nechun siz sabab boʻlursiz?
Hamida bonuning qoʻlida koʻzmunchoqlar va kashtalar bilan bezatilgan chiroyli atlas kisa[38] bor edi. u kisani sekin ochib, ichidan sargʻayib, hilvirab qolgan bir parcha qogʻozni avaylab oldi.
— oʻn kundan beri huzuringizga kelolmaganimning sababi mana shu maktub. Buni sizdan yashirsam dilim kuydi. Aytay desam... Meni hayosiz deb oʻylashingizdan qoʻrqdim. Agar bu maktubda xotirangizga malol keladigan biron gap boʻlsa meni ham, uni ham kechiring. Avval shu iltimosimni qabul qilsangiz, keyin maktubni berishga jur’at etgaymen.
— Iltimosingizni bajonidil qabul qilgaymen!
Shundan keyin Hamida bonu Nizomning maktubini Humoyunga berdi. Maktubda Nizom Humoyunni «tanti siymo ekanlar» deb maqtagani unga yoqimli tuyulsa ham, ammo Hamida bonuni «Oftobim» deb muhabbat izhor qilgani, Jamna boʻyidagi oʻsha sohilda yana bir uchrashishga chorlagani va toʻydan gap ochgan joylari toʻsatdan rashkini keltirdi. Humoyun Nizomni avliyo deb yursa, bunaqa shaytonligi ham bor ekan-ku! Alvardan Hindol mirzoni tezroq chaqirtirgisi kelib sabrsizlangani bejiz emas ekan-da!
Humoyun xatning oxiriga yetgan sari avzoyi oʻzgarib, qoshlari chimirilgani Hamida bonuni xavotir qildi. Nahotki Humoyun Nizomning taqdiri nima boʻlganini, bu xat kimlarning qoʻliga tushib, Hamida bonuga qanday yetib kelganini surishtirib bilmasdan oldin ikki yoshning orasida boʻlib oʻtgan bolalarcha musaffo mehrga rashk qilsa?
Humoyun xatni oʻqib boʻlib boshini koʻtarganda Hamida kuyunib gapirdi:
— Koshki bu xat oʻsha paytda mening ilkimga borib tekkan boʻlsa! Nobakorlar buni ham oʻgʻirlagan ekanlar.
— Nechuk? Bu xatni sizga kim berdi?
— Otam...
— A?
Hamida bonu voqeaning tafsilotlarini hikoya qilar ekan, Humoyun Nizomning mana shu xat tufayli ashaddiy dushmanlari qoʻliga qanday tushib qolganini endi taxmin qila boshladi. Bu xat Alvarga borgan emas, hamma yovuzlik Agraning oʻzida qilingan. Hamida bonular Alvardan Agraga qaytgunlaricha Nizom yoʻqolib boʻlgan. Humoyun uni bir oy qidirtirib, hech qayerdan topdirolmagach, daryoga choʻkib ketgan, degan fikrga kelgan edi. Shungacha Nizomning xatini yashirib yurgan gʻalamislar endi u oʻldiga chiqqanidan soʻng Hamida bonuning ham adabini berib qoʻygilari keladi. Nizomning podsholik muhri bosilgan maktubini kechasi qorongʻida notanish bir kishi Mirbobo Doʻstning qoʻliga tutqizadi, «qizingni tiyib ol!» deb gʻoʻldiraydi-yu, gʻoyib boʻladi. Mirbobo Doʻst qoʻldan qoʻlga oʻtib ezgʻilangan bu xatni oʻqib, undagi muhabbat izhoridan, ayniqsa, qizining daryo sohilida begona yigit bilan uchrashganidan dargʻazab boʻladi. Hamida bonuni qiyin-qiynoqlarga soladi. «Dadajon, oʻlib ketgan boʻlsa arvohini ranjitmang, menda gunoh yoʻq, u ham bolalarcha, sof muomalada boʻlgan» deb, Hamida bonu otasiga yigʻlab izoh beradi. Keyin onasi oraga tushadi. Mirbobo Doʻst xatni yirtib tashlamoqchi boʻlganda, xotini, «oʻlgan odamning xotirasi uvol boʻlmasin, menga bering!» deb yalinib, xatni undan oladi-yu, sandiq tubiga yashiradi. Aminat yordamida maktub axiyri Hamidaning qoʻliga tegadi.
Hamida bonu bu voqealarni aytib berar ekan, koʻzlarida, yosh yiltiradi. Humoyun buni koʻrganda boyagi qizgʻanchiq tuygʻulari endi oʻziga ham juda nooʻrin va uyatli tuyuldi. Nizomning boshiga yomon bir falokat tushganligi, uni Hamida bilan uchrashtirish bahonasida daryo boʻyiga olib borib oʻldirib yuborganlari Humoyunni endi larzaga soldi. Axir Nizomning taqdiri uchun, avvalo, Humoyun javobgar emasmidi? Tajribasiz yosh yigitga hokimiyatni bergan u edi-ku? Yaxshilik qilaman deb, uni saroydagi yomon muhitning qurboniga aylantirganidan qanday bexabar qoldi?
— Ilohim Nizom tirik boʻlsin, — dedi Humoyun.— U boʻlmaganda men oʻzim hozir tirik yurmas edim.
— Balki tirikdir?... Qandoq bilish mumkin? Uning xotirasi siz bilan mening oramda tirik bir daryodek oqib turibdir. Shuncha kundan beri huzuringizga kelolmaganim — ana shu daryoni bosib oʻtolmaganim sababli edi, hazratim.
Hamida bonuning qanchalik goʻzal qalbi borligini Humoyun uning mana shu soʻzlaridan sezdi. Hozir uning oʻzi uchun ham Nizomning xotirasi muqaddas bir daryo boʻlib tuyuldi. Endi u ham bu daryoni oyoqosti qilib bosib oʻtolmasligini, Hamida bonu turgan narigi qirgʻoqqa boshqa bir yoʻl topishi kerakligini his qildi. Balki bu yoʻl juda uzoqlardan aylanib kelar va undan juda katta sabr-bardosh talab qilar. Lekin Hamida bonuning visoliga tezroq yetishmoqchi boʻlib sabrsizlanganlari hozir uning oʻziga yengiltaklik va bachkanalik boʻlib koʻrindi. Ikkovlari ham Nizom xotirasi oldida qarzdor ekanmilar, endi bu qarzni uzishlari kerak. Loaqal Nizomning taqdiri nima boʻlganini aniqlamay turib, bir-birlariga astoydil koʻngil qoʻya olmaydilar. Humoyun Hamida bonuga Nizomning xatini qaytarib berar ekan:
— Balki javob yozarsiz, Hamida bonu? — dedi. — Agra tomonlarga yashiriqcha borib kelayotgan odamlarimiz bor. Tayinlab berib yuborgaymiz. Nizomning ota-onasiga Sekridan kattagina jogir bergan edik. Nizomning taqdiri qanday boʻlganini ular bulturdan beri soʻroqlab bilgan boʻlsalar kerak. Bizning Agradan chiqib ketganimizga ham yetti oy boʻldi. Koʻnglim sezib turibdir, odam yuborsak, biron xabarini topib kelgay.
Hamida bonu Nizomga yozadigan xatining qoʻldan qoʻlga oʻtib yurishini oʻylab ikkilandi.
— Hazratim, xat yana... begonalar ilkiga tushishidan qoʻrqamen... Yurak oldirib qoʻyganimni bilursiz. Balki oʻzingiz mening nomimdan ham... bitib yuborarsiz?
— Mayli, Nizomga men ham maktub yozay. Ammo siz qoʻrqmang. Maktubingizni eng ishonchli bir odamga bergaymiz. Surgʻuchlab bekitgaysiz. Hech kim ochmagay. Axir maktubga javob yozish — sizning burchingiz. Toʻgʻrimi?
Hamida bonu Humoyunning soʻzlariga ishongan kabi bosh irgʻab:
— Minnatdormen! — dedi.
Humoyun uni koʻshkka boshlab bordi. Hamida bonu gap-soʻzlardan qoʻrqmay ichkariga dadil kirdi. Humoyun Javhar oftobachini chaqirib pastki ayvonga miz va qogʻoz-qalam olib kelishni buyurdi. Hamida bonuni shu ayvonga boshlab kirib, qogʻoz, siyoh va qalam turgan miz oldiga oʻtqazdi-da, oʻzi xonayi xosga chiqdi va Javhar oftobachiga yana bir topshiriq berdi:
— Filbon La’l Chandni chorlang! Tez!
To La’l Chand kelguncha Humoyun ham miz yoniga kelib maktub yoza boshladi:
«Menga tugʻushqonimdek aziz va muhtaram Nizomiddin!
Xudodan iltijo qilurmenkim, bu xat Sizning ilkingizga borib yetsin. Bizning boshimizga tushgan keyingi kulfatlardan xabaringiz bordir. Shular tufayli Sindda armon-u alam ichida yurganimda bir sabab bilan Hamida bonuga yozgan maktubingizdan xabar topdim. Aralashishim lozim boʻlmagan bu nozik muammoga faqat Sizni qidirib topish niyatidagina aralashmoqdamen. Buning uchun meni ma’zur tuting. Maktubingizdagi rozlardan xijolat chekmang, chunki bu boralarda men sizni oʻzimdan yuz chandon musafforoq va ma’sumroq deb bilurmen. Men to umrim boricha sizdan qarzdormen va koʻnglingiz tilagan qanday ish ilkimdan kelsa qilishga tayyorman. Agar dargohimizga qaytishni ixtiyor qilsangiz, bosh ustiga, taqdirda neki boʻlsa birga baham koʻrgaymiz...»
Ayvonda oʻltirib xat yozayotgan Hamida bonu esa har ikki soʻzdan soʻng bir toʻxtab qolar, Humoyun ham shu binoda oʻltirganligi xayolidan nari ketmas, nizom hayotmi-yoʻqmi, bundan qat’i nazar, ikki yigit uni ikki oʻt orasiga tashlayotganday qiynar edi. Bugungi hayajonli gaplardan soʻng Humoyun unga sirdoshroq tuyular, shuning uchun qiz Nizomga:
«Qadrdon ogʻam oʻrnidasiz, — deb yozmoqda edi.— Oramiz nurday pok. Faqat menga yozgan maktubingiz tufayli boshingizga ogʻir kunlar tushmadimikin degan iztirobdamen». Hamida bonu maktubni qachon va kimdan olganini bayon qildi: «Sizning yogʻiy ilkiga tushishingizga men ham sababchi boʻlganim uchun ruhiy azobdamen, — deb davom etdi. — Ilohim hayot boʻling».
Hamida bonu qisqagina maktubini tugatib, oʻrnidan turganda Humoyunning munshisi ayvonga ta’zim qilib kirdi. Hamida boya xat yozganda koʻtarib qoʻygan harir pardani yana yuziga tushirdi. Munshining qoʻlidagi sopol idishda xiyol bugʻlanib turgan issiq surgʻich bor edi.
— Maktubni yozib boʻldingizmi, bonu? — soʻradi munshi. — Hazratim menga surgʻuchlashni buyurdilar.
Humoyun Hamidani alohida joyda yolgʻiz qoldirib, istaganicha erkin maktub yozishga imkon bergani va maktubini hech kim oʻqiyolmaydigan qilib darhol surgʻuchlatgani qizning unga boʻlgan ehtiromini yanada oshirdi. Hamidani koʻpdan beri ezib yurgan ichki dard endi ogʻir toshday dilidan koʻchib goʻyo qogʻozga tushdi va shu bilan ruhiga katta bir yengillik berdi.
Bu orada Humoyun ham maktubini yozib boʻlgan ekan, munshi uni ham surgʻuchladi. Shu orada Javhar oftobachi filbon La’l Chandni boshlab keldi. Humoyun har ikkala maktubni munshining qoʻlidan oldida, Hamida bonuni oʻzining xonayi xosiga boshlab kirdi. Soʻng La’l Chandning bir oʻzini chaqirtirdi.

* * *
Bundan oʻng toʻrt yil avval Gʻozixonning qutqusi bilan Bobur askarlarini oʻrmonda adashtirib halok qilmoqchi boʻlgan La’l Kumar keyinchalik La’l Chand nomi bilan Humoyun xizmatiga kirgan edi. Gujaratda Bahodirshoh bilan boʻlgan janglarda La’l Chand mingan jangovar fil dushman fillarining birini oʻmrovi bilan urib va ikki oyoqlab tepib qulatganini, ikkinchisini tishlari bilan urib qochirganini Humoyun oʻzi koʻrgan edi. Shundan beri La’l Chandni oʻziga xos filbon qilib olgan, Ganga boʻyida Chausada ham bu odam uning Sherxon asoratidan qochib qutulishiga yordam bergan edi. La’l Chandning tabib akasi Bayju oʻgʻil-qizlari va nevaralari bilan Agra atroflarida istiqomat qilardi. Sakkiz oydan beri Humoyun bilan birga musofirotda yurgan La’l Chand jigarbandlarini juda sogʻingan, ulardan xabar olib kelish uchun «hali shoshmang, vaqti-soati kelganda sizni oʻzim chaqirtirgaymen», degan edi.
Hozir podsho chaqirtirganidan umidga toʻlib shosha-pisha yetib kelgan La’l Chand qoʻlini juftlab boshi uzra qoʻyganicha ta’zim qildi-da:
— Buyuring, hazratim! — dedi.
— Sohib Chand, siz Agraga borib kelmoqchi edingiz. Biroq Agrada hozir Shershoh hukmron. Yoʻllar xatarli...
— Xatarni endi koʻrmoqdamizmi, hazratim! Men Laxoʻrga borib yurmasdan, Ajmirga oʻtib, undan agraga bormoqchimen. Savdogar qiyofasiga kirib filimga bozorgir mollardan yuklaymen.
— Sahro orqali yursangiz balki fildan koʻra tuya ma’quldir?
— Mening filim sahroda ham yaxshi yurgay! Hozir salqin, tuyadan koʻra filda tezroq borish mumkin.
— Taxminan necha kunda borib qaytgaysiz?
— Bu yerdan Agragacha Ajmir orqali salkam besh yuz mil. Har kuni oʻttiz-qirq mildan yurganimda... nari-berisi bilan... bir oyda kelurmen.
Humoyun yelkasiga olayotgan yuki benihoya ogʻir ekanini birdan sezib qolganday gavdasi mayishib:
— Oʻh! — dedi va yordam kutganday Hamida bonuga moʻltirab qaradi. «Nahotki bir oygacha filbonning yoʻliga qarab, bir-birimiz bilan uchrasholmay yurgaymiz?» degan savolni qiz fahmladi. «Nachora, boshqa iloj yoʻq!» demoqchi boʻlib, qiz javob qarash qildi. Humoyun qizning soʻz bilan aytolmagan javobini qat’iyatli nigohidan payqadi. U Hamidaning xohishiga qarshi borolmay ogʻir tin oldi-da, yana filbonga yuzlandi.
— Siz Nizomni bilar edingiz. Bedarak ketgani bizni haligacha iztirobga solmoqda.
— Oʻzi ham ajoyib yigit edi, — deb achinib esladi La’l Chand.
— Soʻnggi oylarda ehtimol bir xabari chiqqandir,— davom etdi Humoyun. — Sekri tomonda ota-onalari tursa kerak. Avval ularni toping. Agar ular orqali Nizomni topsangiz, mana shu ikkita maktubni ilkiga bering-u bizga javobini olib keling.
La’l Chand maktublarni ta’zim bilan ikki qoʻllab oldi:
— Bularni shunday maxfiy tutingki, siz-u nizomdan boshqa biror odamning ilki ham tegmasin, nazari ham tushmasin!
Yoshi qirq beshlarga borib, uzun soqol qoʻygan, lablari va iyagi atrofidagi soqol-moʻylabining bir qismi oqargan La’l Chand koʻpni koʻrgan tajribali odam edi. Uzoq yoʻlda unga pul kerak boʻlishini biladigan Humoyun xazinachini chaqirib ikki hamyon oltin berdirdi.
— Biri oʻzingizga, — dedi, — savdogar qiyofasida borsangiz pulsiz ish bitirolmagaysiz. Ikkinchi hamyonni esa Nizomga bergaysiz. Xazinada uning koʻp oltinlari qolgan. Kerak boʻlsa yana olishi mumkin.
— Mabodo, Nizomni topolmasam-chi? — deb soʻradi La’l Chand.
— U holda maktublarni qaytib olib kelgaysiz, toki surgʻuchlari buzilmagan boʻlsin! — qat’iy qilib dedi Humoyun.
— Jonimni garovga qoʻyib boʻlsa ham buyrugʻingizni bajargaymen! — dedi La’l Chand va orqasi bilan yurib chiqib ketdi. Shundan soʻng Hamida bonu Humoyunga minnatdor koʻzlari bilan tikildi-da:
— Olijanob ish qildingiz, hazratim! — dedi. — Endi menga ijozat bering. Dildor begim kutib qoldilar.
Humoyun uni boqqa kuzatib chiqdi.
— Agradan xabar kelguncha... xayr! — dedi qiz.
— Hamida bonu, Nizomga oid gap oramizda qolgani durust.
Hamida bonuga bu taklif ma’qul tushdi. Uylariga qaytayotganlarida, Dildor ogʻacha uning nima qarorga kelganlarini soʻradi. Hamida bonu Humoyundan bir oyga muhlat soʻraganini, hazrat shunga koʻnganini aytdi. Boshqa gaplarni qiz hatto onasidan ham sir tutdi.

* * *
Ikkovlari orasidagi bu sir Hamidaning diliga tushgan uchqun boʻldi-yu, ilgari sokin turgan tuygʻularini alanga oldira boshladi. Humoyun bogʻda oʻzini qanday tutgani, shiyponda nimalar degani, koʻshkka kirganda aytgan gaplari — hammasi Hamidaning xotirasiga minglab suratlardek naqshlanib qolgan edi. Endi qayerga bormasin, nima ish qilmasin, ana shu suratlarning goh unisi, goh bunisi koʻz oldidan beixtiyor oʻtib turadi. Yigitning ehtirosli ovoz bilan, «dunyoda hech bir qizni men bunchalik intizor boʻlib kutmagan edim», degan soʻzlari qulogʻiga qayta-qayta eshitiladi. Har eshitilganda qizning dilini yayratib, oʻzidan iftixor qiladigan darajadagi mamnuniyat bagʻishlaydi, Hamida oʻzini eng toleyi baland bir qizdek sezadi. Lekin xatarli safarga ketgan filbon La’l Chand esiga tushganda va Humoyunning Bhakkardagi ishlari kun sayin chigallashib borayotganini eshitganda, «nechun Nizomning maktubini oʻrtaga soldim-u shuncha tashvish orttirdim?» deb oʻzidan norozi boʻlardi. Koʻngli muncha nozik boʻlmasa nima qilarkin? Rost, Nizom unutib boʻlmaydigan yigit edi, Hamida hozir ham uning xotirasini behurmat qilib bosib oʻtolmasligini sezadi. Shu bir oy tezroq oʻta qolsa ekan, deb kun sanaydi-yu, tashqi olamda boʻlayotgan va oʻzlarining taqdirlariga ta’sir qiladigan voqealarga har qachongidan ham ortiq bir maroq va iztirob bilan quloq soladi.
Shershoh Panjobni olib, endi janubi gʻarb tomonlarga qoʻshin tortgani, uning lashkari hozir sakson mingdan ham oshib ketgani Hamida bonuga Hindol mirzoning qarorgohida boʻlayotgan gap-soʻzlardan ma’lum edi. Humoyunning esa bek-u navkarlaridan anchasi qochgan, yana bir qismi Komron mirzo tomoniga oʻtib ketgan, hozir Bhakkarda toʻrt mingga yaqin odami qolgan.
Humoyunning atrofidagi adovat halqasi siqilib kelayotganini, Bhakkardagi Samandar bogʻi orombaxsh boʻlsa ham, lekin daryoning oʻrtasida joylashganligi uchun qurshovda qolishi osonligini Hamida bonu ham sezib xavotirlanardi. Shuning uchun Humoyun oʻz qarorgohini Bhakkardan janubroqqa — Pothur degan joyga koʻchirganda Hamidalar ham Hindol mirzoning odamlari qatorida darhol oʻsha mavzega yoʻl oldilar. Yonidagi qum sahrosini quruq shabada esib turadigan, sugʻoriladigan yerlarida hurmolardan tashqari anorlar ham oʻsadigan bu xushhavo mavzeda Humoyun dalv[39] oyining oxirlarigacha turib qoldi. Hindol mirzo akasiga yaqin joyga chodir tikkan, Humoyunning balandlikda turgan xirgoh va borgohlari Hamidalarga yaxshi koʻrinib turardi.
Filbon La’l Chand qaytishiga va’da qilgan bir oy tugab bormoqda. Kun sanab yurgan Hamida: «Filbon Bhakkarga kelsa biz yoʻqmiz, topolmay sarson boʻlib yuribdimi?» deb iztirob chekadi.
Biroq Pothur La’l Chand oʻtib keladigan Tar sahrosiga Bhakkardan koʻra yaqinroq edi. Bu yerda toʻrt ming odami bilan Humoyun kelib tushganligi atrof qishloqlarda allaqachon ovoza boʻlgan. Ana shu ovozalarni yoʻlda kelayotib eshitgan La’l Chand Pothurni tez topdi. Humoyunning borgohi turgan balandlikka tomon filini qistab haydab oʻtayotganda Hamida bonu uni koʻrib qoldi.
Oradan biror soat oʻtar-oʻtmas Humoyunning qarorgohidan Mohim bibi degan oʻttiz yoshlardagi juvon Hamida bonuni yoʻqlab keldi. Bu juvonning eri Nadimbek Humoyun bilan bir onani emgan koʻkaldosh, ogʻa-inidek birga oʻsib eng yaqin mulozimiga aylangan, Mohim bibi ham shu tufayli podshoga yaqin kelindek boʻlib qolgan.
— Hazratim iltimos qildilar, hozir biznikiga borar ekansiz.
— Nechun siznikiga? — tushunmadi Hamida bonu.
— U kishining oʻzlari ham biznikiga kelmoqchilar.
Demak, Humoyun inisi Hindolning gʻashlik qilishini sezib, bu tomonlarga kelmagan.
Hamida onasidan Mohim bibilarnikiga birrov borib kelish uchun ruxsat oldi-da, Mohim bibi bilan yoʻlga tushdi. Har bir qadamida: «Nizom tirikmikin? Bu yogʻi endi nima boʻlarkin?» degan savollar xayolidan oʻtib turardi. Mohim bibilarning choʻgʻday yasatilgan keng va yorugʻ shomiyonasi toʻrida Humoyun uni kutib oʻtirgan ekan. Hamida bonu eshikda koʻrinishi bilan oʻrnidan turdi.
— Qadamingiz qutlugʻ boʻlsin, Hamida bonu, bu yoqqa marhamat qiling! — deb, oʻng tomoniga toʻshalgan zarbof koʻrpachani koʻrsatdi.
Hamida bonu tortinib Mohim bibiga oʻgirilgan edi, u ham:
— Oʻting, oʻting — deb, qizni oʻsha zarbof koʻrpachaga oʻtkazdi-da, — men hozir! — deb, orqasi bilan yurib chiqib ketdi.
Ikkovlari qolganda Humoyun Hamidaga toʻrt buklangan bir varaq qogʻozni berdi:
— La’l Chand olib kelgan maktub. Oʻzingiz bir oʻqing!
Hamida bonu oyoqlarini taqimi ostiga yigʻib odob bilan oʻltirgan kuyicha maktubni titroq qoʻllar bilan ochdi. Nizomning dastxatini taniganday boʻldi.
— Nahotki? — deb avval xatning tagidagi imzoga qaradi. «Nizom» degan imzoni koʻrgach, — xayriyat, tirik ekan! — deb entikdi.
Humoyun ham yaqin bir kishisi tirilib kelganday quvonib gapirdi:
— Siz sabab boʻldingiz-u, haqiqatni bildik, Hamida bonu!
Hamida xatni sinchiklab oʻqiy boshladi:
«Unutilmas ogʻam mirzo Humoyun!
Oʻzingiz ogʻir kulfatlarni boshdan kechirib yurgan kunlaringizda meni yod etib maxsus odam yuborganingiz majruh dilimga malham boʻldi. Sizning maktubingizni ham, Hamida bonuning javobini ham yigʻlab oʻqidim. Toj-u taxt qanday balo ekanki, hammamizga shuncha baxtsizliklar keltirdi. minba’d men shohlik dargohlariga qadam bosmaslikka ahd qildim...»
Nizom Afzalbek degan mushrifga ish buyurganini, davlatni boshqarishda tajribasi yoʻq odamni saroydagi mal’unlar qanday aldab qoʻlga tushirganlarini, kechasi oʻrmonda uni ayovsiz pichoqlab, urib, oʻldirgandan battar qilganlarini yozgan edi. Yoʻqolgan mollarini qidirib chiqqan bir dehqon ziyrak itlari yordamida qorongʻida Nizomni behush yotgan joyidan topib oladi. Baquvvat yigit boʻlgan Nizom hali jon bermagan ekan. Rahmdil dehqon uning yaralarini bogʻlaydi, oʻgʻli yordamida uyiga olib borib, qoʻlidan kelganicha muolaja qiladi. Qishloq tabibi unga yordam beradi. Nizom goh hud, goh behud boʻlib uzoq yotadi. Sal oʻziga kelib tilga kirganda, «meni yashiringlar, hech kimga aytmanglar» deydi. Oʻsha gʻalamislar bilib qolsa yana kelishlaridan qoʻrqadi. Nizom otini ham yashiradi, ismini soʻraganlarga «Salim» deydi. Hozir turib yuradigan boʻlgan Nizom shu kunlarda ota-onasi bilan Ajmirda ekan, oʻtirgan joyida savat toʻqib tirikchilik tebratar ekan. La’l Chand uni tabib akasi Bayju yordamida zoʻrgʻa topibdi.
Humoyun filbon bilan yuborgan ming tanga oltin Nizomning ogʻir kuniga juda asqatadi. Dushmanlari oʻshanda uni nagʻalli poshnalari bilan tepib umurtqasiga zarar yetkazgan ekan. U haligacha hassaga suyanib yurar, Humoyundan kelgan pulning bir qismini ota-onasiga berib, qolganiga muolajani davom qildirmoqchi edi.
«Oʻshanda shohlik gʻururiga berilib qilgan xatolarimdan hali ham pushaymonmen, — deb davom etgan edi Nizom oʻz maktubini. — Hamida bonuga yozgan xatim juda pok va samimiy edi. Faqat nopok odamlar shu tufayli bonuning diliga ozor yetkazgan boʻlsalar, men uzr soʻrayman. Yoshlik shoʻxliklarim uchun shunchalik qattiq jazolandim. Hamida bonu oʻz javoblarida menga «ogʻa» deb murojaat qilibdirlar. Men ham Hamida bonuni qiyomatlik singlim deb bilurmen. Ikkovlaringizga chin dilimdan baxt tilaymen.
Duoyi salom bilan qiyomatlik iningiz Nizom».
Hamida bonu xatni oʻqib boʻlganda qarama-qarshi tuygʻular girdobida qoldi. Avval Nizomning tirik qolganidan quvongan boʻlsa, sal oʻtgach, uning oʻrmonda qanday pichoqlangan va toptalganini koʻz oldiga keltirib dahshatga tushdi. Aralash-quralash tuygʻular girdobini tigʻday yorib oʻtgan tuygʻu — Nizomni shu koʻyga solgan dushmanlarga qarshi intiqom istagi boʻldi-yu, Hamida bonu yoshli koʻzlarini Humoyunga tikib, oʻpkasi toʻlib soʻradi:
— Hazratim, bu Afzalbek degan mushrif jazosini olmagaymi?
— Afzalbekni izlab topolmadik. Hozir Kobulda inimiz Komron uni oʻz qanoti ostiga olib yurgan emish.
— Said Xalil-chi?
— La’l Chandning aytishicha, Agrada uni Shershoh zindondan boʻshatib, yana katta diniy lavozim beribdir. Bu dunyoda makkor-u uddaburonlarning oshigʻi doim olchi, Hamida bonu!
— Ilohim qilgan yomonliklari xudodan qaytsin! Ammo Nizomni... tutingan ogʻam deb edim... Bu maktubini oʻqib uning ulugʻ qalbi oldida sajda qilgim keldi.
Hamida bonu Nizomning arzongina qogʻozga yozilgan maktubini ochiq tutgan holda uning satrlarini e’zozlab koʻziga surdi-yu, Humoyunga ta’zim bilan qaytardi.
— Menga ham Nizom... qiyomatlik ini! — dedi Humoyun, soʻng maktubni sekin qatlab, boshi ustiga, sallasi qatiga joyladi.
Ikkovlaridagi bu yakdillik, yaxshilikni bu darajada seva olish qobiliyati hamida bonuning Humoyunga boʻlgan yashirin mehrini birdan alanga oldirib oshkor qilib qoʻydi. Qiz uyat aralash ehtiros bilan shivirladi:
— Mardligingizga tan berdim... Endi ixtiyorim sizda!
... Ertasi kuni qizning ota-onasidan ham rozilik olindi. Hozirgi ahvol dabdabali toʻylarga imkon bermas edi. Mavkab uchun osh tortildi, yosh-yalanglarga shirinliklar ulashildi. Ammo chogʻir majlisiga Humoyun roʻyxushlik bermadi.
Soʻnggi paytlarda Humoyun may ichishni bas qilgan, bir cheti Nizomga borib taqaladigan halol-u pok tuygʻularga mayni aralashtirgisi kelmas edi. Bir oydan beri u ma’jun va afyun yeyishlarni ham toʻxtatgan edi. Pokiza va bokira qiz bilan qoʻshilishdan oldin yigit kishi oʻzini qanday tutishi kerakligi haqida Humoyunga dono odamlar ilgari koʻp gaplarni aytishgan, ammo u birinchi nikohlari paytida bu gaplarga e’tibor bermagan, may ham ichgan, afyun ham yegan edi. Hozir shuning hammasini eslab, «ehtimol, birinchi oʻgʻlimning nochor tugʻilganiga va uzoq umr koʻrolmaganiga oʻzim ham aybdordurmen?» — degan oʻy koʻngliga keldi. Humoyun yigirma yasharligida, yana oʻgʻil kutib yurgan paytda rahmatli otasi bir kun u bilan yolgʻiz qolib sirdosh doʻstdek soʻzlashgan edi.
— Farzandni xudo bergay, oʻgʻlim, lekin tangrim uni ota-onaning mehr-u muhabbatidan yaratgay. Bu mehr qanchalik goʻzal boʻlsa, bola ham shunchalik chiroyli tugʻulgay. Nasling sogʻlom, baquvvat boʻlsin desang, mast-alast paytingda zinhor haramga kirma. Suyak suradi, deydilar. ma’nosi shuki, ota-onadagi fazilatlar ham, nuqsonlar ham bolaga oʻtgay. Nuqslarim bolamga urmasin desang, umringning eng mas’ud, pok damlarida fazilatlaring barq urib, nuqsonlaringni bosib ketgan paytlarda visolga borgin.
Otasining shu gaplari hozir Humoyunga xuddi oʻz dilidan eshitilayotganday boʻlardi. U besh-olti oydan beri urush-yurishlarga bormay, Samandar bogʻida, daryo salqinida kuch yigʻdi. Pothurga kelgandan beri u oʻzini qushday yengil sezadi. Bu yerga quruq qum barxanlarining havosi kelib turar, Humoyun vujudiga alohida bir kuchquvvat quyulib kelayotganini sezar, shu kunlarda sakrasa qoʻli yulduzga yetadiganday tuyulardi.
U Hamida bonuga atalgan muhabbatini mana shu mas’ud va yuksak bir yigitlik kuch-quvvatining qanotlari ustida olib yurishga ahd qilgan.
Keng koʻkalamzorda kelin-kuyov uchun sakkizta maxsus chodir tikildi-yu, ularning atrofi ulkan saroparda bilan oʻrab olindi. Saodat uyi deb atalgan chodirda Humoyun bilan Hamida bonuga nikoh oʻqildi. Eng toʻrdagi xilvat chodir — murod uyi. Unga oltin bilan ziynatlangan kat qoʻyilgan, ikki kishilik toʻshak solingan. Parda ortida yolgʻiz sham yonib turibdi. Hamida bonu yupqa muslin[40] koʻylakda atirgul suvi sepilgan nafis shohi toʻshakka qoʻrqa-pisa kirdi. Yangalar unga birinchi kechalar qiyin boʻlishini aytishgan. Nikohdan oldin ikkovi ham hammom qilishgan. Humoyun qizni mayin va nafis harakatlar bilan silab erkalatar ekan, undan gʻunchani eslatuvchi bir hid kelayotganini sezdi. Belidan sekin quchib yonogʻidan oʻpdi-da, shivirladi:
— Hamida bonu, oʻxshatmasdan uchratmas deganlari rost ekan. Ikkovimizning ham ona tomondan buvilarimiz xurosonlik tojiklar boʻlgan. Tojik tili bizning qonimizda turkiy til bila umrbod birga yashaydir.
— Rost!
— Shu sababdin boʻlsa kerak, sizga atalgan ruboiy daf’atan fors-tojik tilida xayolimga keldi. Aytaymi?
— Ayting! — pichirladi qiz.

Dar dil havasi la’li tu doram — mastam,
Dar sari havas qaddi tu doram — pastam.
Sargashta dile ba tori zulfat bastam,
To dil ba tu basam, az gʻam vorastam[41].

Forsiy tilni nozik tovlanishlarigacha yaxshi biladigan Hamida Humoyunning qaddiga qaddi payvasta kelib turgan paytda aytilgan bu shoʻx, serzavq she’rdan erib ketdi-yu, avvalgi qoʻrquvlarini unutdi. Humoyunning qulogʻiga dudogʻini yaqin keltirib:
— Bu she’rning zavqidan men ham mastmen! — dedi.
Kuchga toʻlgan zalvorli yigit uning zavqdan erib turgan paytidan foydalandi. Hamida bonu ihrab yubormaslik uchun tishini-tishiga qoʻydi, olovli bir ogʻriq koʻzlaridan uchqun boʻlib sochilib ketdi. Nazarida yer-u koʻk zilzila paytidagidek tebrandi. Bu qancha vaqt davom etganini bilmaydi. Bir vaqt yelkasidan togʻ qulab tushganday yengil tortdi. Yigit ogʻir-ogʻir nafas olib yonida yotardi. Odat boʻyicha Humoyun erta turib, saropardadan chiqib ketishi, qiz kuni boʻyi yangalar bilan qolib dam olishi, kuyov uning oldiga kechqurun qorongʻi tushganda qaytishi kerak edi. Humoyun Hamidadan bir lahzaga boʻlsa ham ajragisi kelmadi-yu, ammo xizmat qilib yurganlardan uyaldi, tong qorongʻisida chiqib ketganicha uch-toʻrt soat davlat ishlari bilan shugʻullandi, peshin namozidan soʻng xirgohga kirib uxlab oldi.
Kunlar qisqa edi, hademay oftob ham botdi. Gʻira-shira qorongʻilikda Humoyun saropardaga kirib kelar ekan, Hamida bonuni bir yil koʻrmaganday sogʻinib qolganini sezdi.
Ikkovi bir yostiqqa bosh qoʻyganda Humoyun undan pokiza bir is — ona sutini eslatuvchi hid kelganini sezar, bu gal er-xotinlik unga faqat lazzat emas, balki boʻlajak farzand va boʻlajak ona oldidagi muqaddas burch boʻlib tuyulardi. Oradan kunlar oʻtib, ikkovi yangi hayotga oʻrgana boshlagan-da, ochilib gaplashadigan boʻlishdi.
— Laxoʻrda men bir tush koʻrganmen, — deb yurak sirini aytdi Humoyun, — boshdan oyoq yashil kiyim kiygan moʻysafid qoʻlimga bitta hassa berdi. «Oʻgʻil koʻrsang otini Akbar qoʻygin», dedi. «Oʻzingiz kimsiz?» desam, otim Ahmadjon Zindafil dedi. Tush oʻng kelsa-yu, zora shu oʻgʻil ikkimizniki boʻlsa, Hamida...
— Men Agrada oq filni tush koʻrgan edim. Endi bilsam... bu siz ekansiz!
Hamida bonu tushi oʻngidan kelgani uchun oʻzini baxtiyor sezmoqda edi. Undagi baxt tuygʻusi Humoyunga ham oʻtib, uni allanechuk koʻtarib yubordi, yana she’r aytgisi kelib:
— Hamida, — dedi, — she’rdagiday «sen» deb soʻzlasam maylimi?
— Bajonidil!
— Bevafo charxning dastidan xonumonlar vayron boʻldi. Saroy-yu qasrlarda dilim bunchalik shod boʻlmagan edi, Hamida! Yaxshi koʻrgan yorining vasliga yetgan dil quvgʻinda, chaylada yashaganda ham shohona saroylarda yashagandagidan xurramroq boʻla olar ekan. Sening bokira gʻunchang ochilishi bilan mening jon-u jahonim yangilanib ketdiCite error: Closing </ref> missing for <ref> tag ustiga oʻz odamini chiqartirib, qattiq-qattiq gapirtirdi:
— Mirzo Humoyun, behuda qon toʻkilmasin desangiz, Sind viloyatidan yaxshilikcha chiqib keting! Shoh Husayn janoblari sizga besh kun muhlat ber-dilar. Shu kunlar ichida tuz haqini saqlaydirlar[42]. siz hujum qilmasangiz sizga tegmaydirlar. Ammo qilich yalangʻochlasangiz oqibati uchun oʻzingiz javobgar boʻlursiz!
Daryo tomondan esib turgan shabada murchal ustidan aytilgan bu tahdidli soʻzlarni Humoyunning qulogʻiga baralla yetkazdi. U oʻz yonidagi jangovar amiri Turdibekka savol nazari bilan qaradi.
— Hindol mirzo ketib qolmaganda bu gaplarga quloq solmay hamla qilardik, — dedi Turdibek. — Lekin hozir odamimiz oz.
Humoyun inisi Hindolni ogʻir bir xoʻrsinish bilan esladi. U Hamida bonuni nikohiga olgandan keyin inisi bilan ikkovining orasiga yana so-vuqchilik tushdi. Hindol Qorachaxon degan amiri bilan Qandahorga ketaman deb turib olgach, Humoyun noiloj rozilik berdi. Inisi mingga yaqin bek-u navkarini oʻzi bilan olib ketayotganda Humoyunning odamlaridan ham anchasi unga ergashdi. Chunki yetti oydan beri sargardon boʻlib quvgʻinda yurish ularning joniga tekkan, Sindda qimmatchilik boshlangan, don topish qiyin, navkarlar Humoyun bergan maosh bilan tirikchilik tebratolmay qolgan edi. Qandahor tomonlarda don-dun arzon deb eshitgan bek-u navkarlardan mingga yaqini Hindol mirzo bilan ketdi.
Humoyunning qoʻshini bir necha kun ichida ikki barobar kamayib ketganini shoh Husayn argʻun bilar, shu vajdan ham oshkora tahdid qilmoqda edi. Humoyun:
— Endi bu itning ogʻzidan suyak olib boʻlmas, — dedi-yu, Bhakkardan umidini uzib, yana Pothurga qaytdi.
Kechqurun beklar bilan mashvarat qildi-yu, besh kunlik yoʻl boʻlgan Joudhpurga roja Mal Devaning huzuriga otakaxon degan bekni qimmatbaho sovgʻalar bilan elchi qilib yubordi. Humoyun roja Mal Devaga yozgan maktubida Shershohga qarshi ittifoq tuzishni taklif qilgan va muvaqqat qarorgohi uchun Jaysimir yoki Bikanir degan qal’alardan birini soʻragan edi. Elchi Rajastxon sahrosidan oʻtib, Joudhpurga borib kelguncha oʻng kun oʻtdi. Bu orada Humoyun oʻz qarorgohini Pothurdan Jaysimir tomonga koʻchirgan edi. Roja Mal Deva Humoyunning taklifini qabul qilgan, unga Bikanir qal’asini bermoqchi boʻlgan, maqsadining jiddiyligini isbot qilish uchun Otakaxonga oʻz odamini qoʻshib, bir tuya zoʻrgʻa koʻtaradigan ashrafiy[43] tangalar va la’l bilan ziynatlangan sovut peshkash qilgan edi.
Humoyun Tar sahrosi orqali Mal Deva va’da qilgan bikanir tomonga yoʻl oldi.
Bu orada javzo oyi kirgan, hind issiqlari ustiga sahro jaziramasi qoʻshilib, yoʻl yurishni qiyinlashtirar edi. Hamida bonu oyogʻi qumga botib qiynaib borayotgan otga goho boshi aylanganini sezib, egarni mahkam ushlab olardi. Koʻngli nuqul achchiq anorga sus ketardi. Humoyun buni undan kechasi chodirda yonma-yon yotganda eshitdi-yu, «Boshqorongʻi boʻlmaganmikin?» deb oʻyladi.
Intihosiz qumtepalar orasida achchiq anor topish osonmi? Lekin Humoyun Qandahordan kelayotgan tuya karvonlariga odam yuborib yigirma dona shirin-turush anor toptirdi. Hamida uch-toʻrt kun shu anorlarning sharbatidan ichgach, bosh aylanishlari qoldi. Ilgarigi chavandozliklari qaytib kelib, otda bemalol yuradigan boʻldi.
Hindiston oʻzi issiq mamlakat, Tar sahrosi esa shu mamlakatning eng issiq joyi hisoblanadi.
Javzo oyida Agra tomonlarda yomgʻir fasli boshlangan boʻlsa ham, Tar sahrosida osmon ochiq, hammayoq kuyib yotibdi. Qumtepalarning terskay to-monida saksovul va yantoqdan tashqari hindlar jahonu deb ataydigan yulgʻunsimon oʻsimlik, pxoch nomli butalar toʻp-toʻp boʻlib, yerga qapishib oʻsadi. Ular Bikanirga yetmaslaridan eng issiq saraton oyi ham kirdi.
Humoyun homilasi bor Hamida bonudan xavotirlanar, podshoga soyabon tutib yurishi kerak boʻlgan Behbud choʻpondorni ham begimga soyabon tutish uchun ajratgan edi. Nadim koʻkaning xotini Mohim bibi, Shamsiddin qoʻrchining xotini Jajji bibi va yana qancha ayollar ham homilador edilar. Humoyun sahroda tanqis boʻlgan suvni ham, yeguliklarni ham birinchi navbatda boʻlajak onalarga berishni buyurgan, yoʻlda ularga hamma kerakli xizmatlarni qilib, asrab-avaylab borish Xoʻja Muazzam boshliq yuzta eng so-diq odamlarga topshirilgan edi. Lekin ular ham nafasni qaytaradigan qum boʻronlarida, odamni jizgʻinak qilib kuydiradigan sahro oftobi ostida bechora ayollarga qanday yordam berishlarini bilmas edilar. Birdan bir umidlari — tezroq roja Mal Deva va’da qilgan Bikanirga yetib borish va uning soya-salqin daraxtzorlarida jon saqlash edi. Toqatlari toq boʻlib «ertaga Bikanirga yetgaymiz» deb borayotgan paytlarida Joudhpur shahri tomondan tuya mingan salobatli bir moʻysafid chiqib keldi va Humoyunga zarur gapi borligini aytdi. Turdibek uni Humoyunning qarshisiga olib kelgan edi, moʻysafid tuyasini choʻkkalatib yerga tushdi-da, otliq turgan Humoyunga ta’zim qilib yaqin keldi. Past tovush bilan:
— Hazratim, xoli qoling, zarur gapim bor, — dedi.— Men shayx Asadullomen, muxlisingiz, mulla Surx meni huzuringizga yubordi. Hayotingiz xavf ostida! Tezroq chora koʻrmoq kerak!
Humoyun atrofidagilarga «ketaveringlar» ishorasini qildida, qumtepa ortida Asadullo bilan yolgʻiz qoldi. Shunda moʻysafid qoʻynidan bitta xat olib unga berdi:
Mulla Surx kitobdordan.
«Hazratim, Sizdan koʻrgan yaxshiliklarim haqqi roja Mal Devaning asl niyatini oshkor qilmoqchimen. Men hozir uning saroyida xizmatdamen. Shershohdan Mal Devaga maxfiy maktub kelganidan aniq xabarim bor. Roja Mal Deva Shershoh bilan yovlashishni istamaydir, bir ish qilib, uning koʻnglini olish va oʻz hokimiyatini saqlab qolish harakatida. Shershoh Mal Devaga odam yuborib: «Agar Humoyunni tutib bersangiz, koʻnglingizdagi ishni qilay, Alvarni ham, Nairni ham ixtiyoringizga beray», deb shart qoʻygan. Mal Deva bu shartni qabul qilgan. Siz bilan ittifoq tuzgani makr-u hiyla, xolos. Zinhor Mal Devaning viloyatiga qadam bosmang. Agar u sizga yoʻl koʻrsatuvchilar yuborgan boʻlsa, taftish qilib koʻring. Sizni tutib keltirish uchun maxfiy odamlar tayinlaganidan xabardormen.
Sizga e’tiqodim zoʻrligidan bu maktubni yozdim, ammo nechogʻlik xatarli ishga jazm qilganim oʻzingizga ma’lumdir, shu bois bu maktubni shayx Asadulloga qaytaring, toki yondirib tashlasin.
Muxlisingiz mulla Surx»
Humoyun xurosonlik tojiklardan boʻlgan mulla Surxni yaxshi bilardi. Onasi Mohim begimga uning qarindoshligi bor edi. Naqd oʻlimdan qutqargan sadoqatli mulla Surxga dil-dildan minnatdorchilik sezdi. Lekin endi qayoqqa borsin?!
Shayx Asadullo ta’zim bilan xatni qaytarib oldida, qoʻynidan chaqmoq, pilta chiqardi. Issiq qumtepa oldida pilta tez yondi. Humoyun yonib kul boʻlayotgan maktub bilan birga roja Mal Devaga boʻlgan ishonchidan va soya-salqin joylarga yetish umididan ham ajraldi.
— Bizga qilgan yaxshiligingiz xudodan qaytsin, janob Asadullo, endi shu xizmatni oxiriga yetkazing. roja Mal Deva bizga rohbin[44] qilib yuborgan josuslarni tutishga yordam bering.
— Ammo ular meni koʻrmasligi kerak.
— Boʻlmasa nomlarini ayting.
— Biri Jobir. Ikkinchisi rojputlardan. Oti esimda yoʻq.
Shayx Asadullo choʻk tushib turgan tuyasiga mindi-yu, uni oʻrnidan turgʻazdi:
— Xayr, hazratim, xudo hofiz! — deganicha kelgan tomoniga qaytib ketdi.
Humoyun otini qistab haydab Turdibekka yetib oldi, uni chetga chaqirib, voqeani sekin aytib berdi. Turdibekning rang-quti oʻchdi-yu:
— Mal Deva yuborgan rohbinlarni hoziroq tuttirgaymen! — dedi va oldinga qarab ot choptirib ketdi.
Ayollar va ularni qoʻriqlab yurgan navkarlar orqaroqda edi. Turdibek ikkita rohbinni toʻrtta navkarga tuttirib Humoyunning oldiga olib kelgun-cha Hamida bonu va uning yonidagi otliq ayollar ham yaqinlashib qolishdi. Humoyun otda turib rohbinlarni soʻroq qilayotganda Jobir degani oʻzining josusligi fosh boʻlganini, oʻlimga hukm qilinishi aniqligini sezdi shekilli, ikki qoʻlidan beparvoroq ushlab turgan navkarlarni itarib tashladi-da, ulardan birining qilichini shart sugʻurdi. Ikkinchi josus ham toʻpolondan foydalanib, qoʻriqchilardan birining xanjarini qinidan tortib olishga ulgurdi. Buni hech kim kutmagan edi. Esankirab qolgan qoʻriqchilar to hushlarini yigʻishtirguncha qilich tutgan josus Humoyunga hamla qildi. Ot choʻchib oʻzini orqaga tashladi, sermalgan qilich egarda oʻltirgan Humoyunga tegmay, otning boshiga qarsillab urildi. Bu orada Humoyun ham qilichini sugʻurdi, ot gandiraklab ketdi, boshidan qon oqsa ham, toʻrt oyogʻini toʻrt tomonga tirab, yana bir lahza yiqilmay turdi. Josus Humoyunga tashlanib, ikkinchi marta pastdan yuqoriga qilich koʻtarguncha Humoyun qisqa bir harakat bilan uning bilagiga balanddan turib tigʻ urdi. Bir-biriga qarab harakatlangan har ikki qoʻlning zarbasi bir joyga tushdi-yu, josusning bilagi panjasiga yaqin joyidan qilichga urildi va shartta kesilib qumga tushdi. Qilich bir yoqqa otildi, kesik panja qumda toʻnkarilib yotganda barmoqlar chayonning oyoqlariday qimirlay boshladi. Ot yiqilayotganda Humoyun oyoqlarini uzangidan chiqarib egardan qumga sakradi. Bu orada ikkinchi josus soqchilardan birini xanjar bilan urib yarador qilgan, lekin Turdibek uning oʻziga qilich urib, boshini tanasidan uzib tashlagan edi. Panjasi qirqilgan birinchi josus ogʻriqdan hushini yoʻqotgan paytda navkarlar unga ustma-ust qilich urib, tanasini burda-burda qilishdi.
Bu qonli voqeaning guvohi boʻlgan ayollardan biri qoʻrqib chinqirdi. Hamida bonu Humoyunning bir oʻlimdan qolganini, uning qoʻlidagi qilichi qonga boʻyalganini koʻrdi-yu, koʻzlarida dahshat qotib qolganday ancha vaqt karaxt boʻlib turdi.
Humoyunga boshqa ot keltirdilar, u egarga mindida, Turdibekka buyurdi:
— Odamlarni orqaga qaytaring! Mal Deva mulkiga endi hech kim qadam bosmasin!
Kuni boʻyi issiq sahroda yoʻl yurib holdan toygan odamlar endi manzilga yetay deganda yana orqaga qaytishga majbur boʻldilar. Namozshom paytida orqada kelayotgan qorovullardan biri otini yoʻrttirib Humoyunga yetib oldi:
— Hazratim, besh-olti yuz otliq askar bizni ta’qib qilib kelmoqda!
— Mal Devaning ilgʻori boʻlsami? — Tahlika ichida soʻradi Turdibek.
— Bu sahroda boshqa kim bizni ta’qib etishi mumkin? — dedi Humoyun. — Xoʻja Muazzam, Shamsiddinbek, sizlar ayollar-u bolalar bilan oldinga oʻtinglar. Turdibek, Nadimbek, Ravshanbek, sizlar besh yuz navkar bilan yogʻiy koʻringan tomonda himoyada boʻling. Men oʻrtada har ikki tomondan boxabar boʻlib borurmen. Yoʻlda davom etgaymiz.
— Qayga borurmiz, hazratim? Qorongʻida yoʻl koʻrinmasa! Rohbinimiz boʻlmasa!
— Osmonda yulduzlar bork-u. Ana, Oltin Qoziq. Biz janubga yoʻl olgʻaymiz. umarqutga!
Orqada besh yuz navkar devorday saf boʻlib himoyada kelmoqda edi. Qorongʻida ularni ta’qib etayotganlarga Humoyun askarlari juda koʻp koʻrindi shekilli, hujum qilishga jur’at etishmadi. Tun yarimlaganda ta’qib etuvchilarning qorasi koʻrinmay ham qoldi. Saharga yaqin toʻxtab, bir necha soat dam oldilar-da, Umarqut yoʻlini izlay boshladilar.
Umarqut rojasi Virsal Prasad Humoyunni uch oy oldin oʻz mulkiga taklif qilgan. Lekin yoʻli uzoqligi uchun Humoyun u yoqlarga bormagan edi. Mana endi issiqlar avjiga chiqqan saraton oyida Tar sahrosini boshdan oyoq kesib oʻtib, Umarqutga borishga majbur. Sahroda tuyalar va xachirlar chidamliroq, ammo otlar va piyoda borayotgan odamlarning anchasi jizgʻanak qum-tepalar orasida yiqilib halok boʻldi. Yoʻllarda uchragan ba’zi quduqlarning suvi qurib qolgan, boshqa suvli quduqlarga yetib borgunlaricha ikki-uch kunlab yoʻl yurishar edi.
Humoyun oʻzi tashna qolganda ham Hamida va uning yonida borayotgan uchta homilador ayol uchun oxirgi meshda maxsus suv saqlatdi. Ogʻiroyoq ayollar otda qiynalib ketganda ularni yovvoshroq tuyalar ustiga oʻrnatilgan soyabonli kajavalarga oʻtqazib olib borishdi. Odamlar juda holdan ketgan paytlarda suvli quduqlar, serdaraxt vohalar uchrab qolar. Humoyun chodir tikdirib, hammaga ikki-uch kun dam berdirar edi. Uning eng koʻp xavotiri — Hamida bonuning bemavrid tugʻib qoʻyishidan edi. Hisoblari boʻyicha bola mezon oyida tugʻilishi kerak. Orada asad, sumbula bor. Lekin ikki oy sahroda tortilgan azoblar bolani ne koʻylarga solganikin? Sogʻlom tugʻilsa durust-a!
Umarqutga uch kunlik yoʻl qolganda Humoyun Turdibekni roja virsal Prasadga elchi qilib yubordi. Hali bu odam ham Mal Devaga oʻxshab aynib qolmagan boʻlsin!

Umarqut, Qandahor: Akbar Va Yetti Ona
Maydalab yogʻayotgan iliq yomgʻir sahro issiqlarida qaqrab ketgan tanlarga rohat berardi. Agra va Gujarat tomonlarda haftalab tinmaydigan yomgʻirlarning bir cheti yashil vohaga joylashgan Umarqutga ham yetib kelmoqda edi. Gʻarbdagi Arab dengizi uncha uzoq emas, janubdagi Aravalli togʻlaridan oqib keladigan soylar Umarqut atroflarida tiniq koʻllar paydo qilgan. Ularda oʻsgan oltinrang nilufarlarni jimir-jimir toʻlqinlar mayin tebratib turibdi. Shaharning xurmozorlari, zaytunzorlari, kadxil deb ataladigan non daraxatlari yomgʻir suviga qonib yashnab ket-gan.
Umarqut rojasi Virsal Prasadga Humoyunday ittifoqdosh juda kerak edi. Sind hokimi shoh Husayn argʻun Prasadning keksa otasini oʻldirgan, Jun daryosi boʻyidagi yerlaridan anchasini tortib olgan edi. Humoyunni ham Bhakkardan quvgan shoh Husayn hozir ularning umumiy dushmaniga aylangan edi. Shuning uchun Virsal Prasad Humoyunni iliq qarshi oldi, Umarqut qal’asi ichidagi katta bir bogʻni ikki qavatlik jimjimador koʻshki bilan Humoyun va Hamida bonuning ixtiyoriga berdi.
Bogʻda anbuli degan hind xurmosi, baland sersoya mahvalar, mevasi shaftoli bilan norinjning ta’mini eslatadigan mango daraxti, hidi odamga gʻalati tetiklik beradigan josun va kanir gullari orasta qilib oʻstirilgan edi.
Bogʻ egasi Virsal Prasad qirq yoshlarga kirgan, qop-qora moʻylovini uzun qilib, yonoqlariga burab oʻstirgan, yelkasi keng, boʻydor kishi edi. Ovozi ham yoʻgʻon, kuchli, faqat taajjubki, shunday polvontaxlit erkak boʻyniga yirik-yirik marvarid donalaridan uzun marjon taqib olgan, qulogʻida ham olmos sirgʻa yiltirar edi. Bu yerlarda hukmdor erkaklarning qimmatbaho taqinchoqlar taqishi joiz ekanini humoyun bilardi. U Rana Virsalga oltin, dur va la’l bilan ziynatlangan xanjarni kamari bilan taqdim qildi. Sovgʻadan mamnun boʻlgan Virsal:
— Bu yerda siz hech narsadan xavotir olmang, — dedi. — Sherxon uch yuz mil narida. Orada Ajmir, Mevor, Jaudxir bor. Ammo roja Mal Deva ahmoqlik qilibdiki, Sherxonga yon bosib, sizni unga tutib bermoqchi boʻlibdi. Sherxon hali uning oʻzini tuttirib boshini kesdirgay.
— Sherxon Rayzin[45] qal’asini ham olgan emishmi, maharoja?[46]
— Ololmas edi. Qal’a hokimi Puran Mal toʻrt oygacha Sherxonga darvozani ochdirmagan. Agar Puran Malni aldashmasa, Rayzin hali taslim boʻlmas edi. Axir Gvalior qal’asini Sherxon ikki yil deganda zoʻrgʻa oldi-ku!
— Puran Malni kim aldabdir?
— Sherxon siz bilan yolgʻon sulh tuzgani kabi Puran Malga ham elchi yuborib, yarashishni taklif qilibdir. «Rayzin qal’asini topshirsang, senga Ganga boʻyidagi Banorasni bergaymen, moli joning omon boʻlur», deb avrab, axiyri ishontiribdir. Bechora Puran Mal qal’ani unga topshirib, xaylxonasi bilan tashqariga chiqqanda Sherxonning odamlari va’dani buzib hujum qilibdir. Puran Malning oʻzini oʻldiribdi, ayollarini asir qilib, mol-mulkini talab ketibdir.
— Dunyo gʻalati ekan-da! — dedi Humoyun ogʻir tin olib. — Yomonlik qaytgay, deyishadi. Lekin ba’zi odamlar yomonlik qilganlari sari ishlari taraqqiy topgay. Sherxon ham yomonlik yoqadigan toifadan ekanmi? Roxtas qal’asini ham Krishna Royning yaxshiligiga yomonlik qilib egallagan edi. Hiyla-yu nayrang ishlatgan sari qudrati oshib bormoqda.
— E, hazrati oliylari, makr-u hiylaga asoslangan qudrat uzoq umr koʻrmagay.
— Kim bilsin, maharoja? Sherxonning islohotlaridan raiyat mamnun emish. Uning aqliga, tadbirkorligiga tan berganlar koʻp. Kanaujdagi jangda Sherxonning harbiy jihatdan ustun kelganiga men ham tan berdim.
Rana Virsal Humoyunning bu achchiq haqiqatni qiynalib aytganini sezdi-yu, unga tasalli bergisi keldi.
— Sherxonning harbiy ustunligi hozir yana ham oʻsgan. Lekin harbiy ustunlik — pulga yollanadigan qoʻshin selday tez koʻpayib, yana selday tez tugashi mumkin. Ma’naviy ustunlik — har qanday sharoitda ham mard, tanti, insofli boʻla olish qobiliyati. Bu ustunlik daryo suvi kabi buloqlardan, qor suvlaridan, irmoqlardan yigʻilib, koʻpayadi. Ishonamenki, Sherxondagi selday muvaqqat ustunlikdan koʻra, sizdagi ma’naviy ustunlik daryoday uzoq umr koʻrgusidir.
Rana Virsal fors tilini yaxshi bilar, lekin Humoyun uning hurmati uchun koʻproq hindcha tilda gaplashar va mezbonning yaxshiliklarini qanday qilib qaytarishni oʻylar edi.
Umarqutning janubida Gujarat, shimolida Sind va shimoli sharqda Rajastxon joylashgan. Atrofdagi bu viloyatlarning hammasiga nisbatan bir necha barobar kichik boʻlgan Umarqut — oʻzicha bir mustaqil davlat, qoʻshini ham oʻziga yarasha oz, Shoh Husayn argʻun Jun daryosi boʻyidagi Umarqutga qarashli joylarni bosib olib, oʻz mulkiga aylantirganiga bir yil boʻldi. Ammo bosib olingan qishloqlardagi rajputlar shoh Husayn qoʻyib ketgan zolim amaldorlardan bezor boʻlgan, Rana Virsalga vakillar yuborib, Umarqutga qaytadan qoʻshilish istagini bildirishmoqda. Rananing oʻzi ham otameros yerlarni bosqinchilardan ozod qilish niyatida ikki mingdan ortiq qoʻshin toʻplagan.
Humoyun Rana Virsalning shoh Husaynga qarshi yurish qilish niyati borligini eshitdi-yu, «biz ham yordamga borsakmikan?» deb beklari bilan maslahat qildi.
Biroq Humoyunning mingga yaqin navkarlari sahrodan oʻtib kelguncha juda abgor boʻlgan, koʻplarining ot-ulovi yoʻq, kiyimlari toʻzigan. Umarqutda yegulik narsalar arzon, bir rupiyga ikkita qoʻy berar, ammo ulov qimmat, yaxshi otni yuz rupiyga ham olish qiyin. Humoyun xazinasida qolgan oltinlarini chamalab koʻrsa, muhtoj navkarlarga ot olib berish va maosh toʻlashga yetmaydi. Xufiyalar unga Turdibekda ikki sandiq oltin borligini aytishdi. «Sizning xizmatingizda yurib shuncha boylik orttirgan, siz uning oltinini musodara qilib, navkarlarga ulashishga haqlisiz», deganlar ham boʻldi.
Lekin Humoyun oʻng besh yildan beri oʻz xizmatida yurgan Turdibek Turkistoniyga yomonlik qilishni istamas edi. Turdibek dagʻalroq va mumsikroq boʻlsa ham, shuncha yildan beri sadoqat saqlab kelar, Tar sahrosidan oʻtish azobini ham birga kechirgan edi. Shuning uchun Humoyun uni xirgohga chaqirib ikki yuz ming rupiy oltin qarz soʻradi.
Turdibek tezda javob bermay, ajin tushgan peshonasini ishqadi, siyrakkina choʻqqi soqolini ezgʻiladi.
— Hazratim, axir xazinangiz bor-ku.
— Xazinaga kon bitsinmi, bek. Agradan chiqqanimizdan beri daromad yoʻq. Nuqul sarfladik. Navkarlarga durustroq maosh toʻlashim kerak. Ot qimmat. Yaxshi kunlar kelsa qarzingizni ortigʻi bilan qaytargaymen.
— Ortigʻi bilan? Ya’ni, qancha ortigʻi bilan qaytarursiz?
Humoyun Turdibekni hazil qilyapti deb, koʻzlariga qaradi, yoʻq, bekning qalin qovoqlari orasidan qarab turgan qoʻngʻirtob koʻzlari ham, siyrak moʻylovi tagida qimtilib turgan labi ham jiddiy edi.
— Xoʻp, oʻzingiz qancha ortigʻi bilan olishga rozisiz?
— Oʻnga oʻng ikki.
Humoyun ikki yuz ming rupiyni ikki yuz-u qirq ming qilib qaytarishini oʻylaganda sudxoʻrlar esiga tushdi. Lekin hali u buncha pulni qaytaradigan boʻlguncha bir yil oʻtadimi, besh yilmi — kim biladi? Turdibek ham ana shuni oʻylab baland narx qoʻygan edi.
— Nachora? Mayli, nasib qilsa oʻnni oʻn ikki qilib qaytargaymen...
Shu tarzda qarz olingan pulning yuz mingi Humoyun bilan sahro azobini boshdan kechirgan barcha odamlarga maosh tarzida ulashildi. Oʻzlariga ot va harbiy anjomlar olgan bek-u navkarlar xotinlari va qizlariga taqinchoqlar ham sovgʻa qilishdi. Chunki Umarqutga Arab dengizi yaqin boʻlgani uchun uning bozolarida dengizdan olingan durlar, sadaflar va marjonlar juda arzon edi.
Mezon kirgach, yoz issiqlari tugab, havo ham juda latif boʻlib qoldi. Odamlar damini olgach, Humoyun Rana Virsal bilan uchrashib:
— Ota yerlaringizni qaytib olishingizda biz sizga yordam bermoqchimiz, — dedi. — Barcha bek-u navkarlarimiz sizning qoʻshiningiz bilan birga yurish qilishga tayyor.
Rana Virsal Hamida bonuning ogʻiroyoq ekanini bilar, xotinidan «mehmon begimning oy-kuni yaqin emish», deb eshitgan edi. Shuning uchun Virsal Humoyunning gapidan xiyol taajjubga tushib:
—Begimni... qoldirib ketgaymisiz? — dedi.
— Ha, yuzga yaqin odam begimning xizmatida boʻlgay, maharoja, biz sizning oilangizga xuddi oʻz oilamizga ishongan kabi ishonurmiz.
bu gapdan ta’sirlangan Rana Virsal:
— Undoq boʻlsa, men ham sizga oʻz qoʻshinimni ishonib topshirgaymen. Mening ikki ming rajput yigitlarimga inim Sudxir Prasad boshliq. Siz esa ham oʻz askarlaringizga, ham bizning qoʻshinga bosh sarkarda boʻling.
— Ishonchingizdan minnatdormen, maharoja!
Shu qaror boʻyicha harbiy yurishga joʻnashdan oldin Humoyun Hamida bonu bilan bogʻda xayrlashdi. Bodom gullarini eslatadigan besh barglik xushboʻy kanir gullari yonida Hamida ma’yuslanib koʻziga yosh oldi:
— Ogʻir paytda meni tashlab ketmoqdasiz...
— Men ota-bobolarimizdan qolgan udumga binoan ketmoqdamen, Hamida! Esingizda bordir, turkiy ulusda onaning oy-kuni yaqinlashsa ota biron yoqqa irim qilib ketmogʻi kerak. To chaqaloqning chillasi chiqmaguncha men uzoqroqda yursam sizga ham, bolaga ham yaxshilik tilagan boʻlur ekanmen.
— bu udumni men ham olurmen. Lekin yana urush xavfi...
— Urush emas... Rana Virsalning ota yerlaridan bosqinchilarni quvmoqchimiz, xolos. Ora uzoq emas, chopar bir kunda borgay.
— Boʻlmasa xabar yuborib turing.
— Xoʻp. Sizdan ham xushxabar kutgaymen!..
Humoyun va’dasiga amal qilib, uch kun oʻtgach, Turdibekni Umarqutga yubordi. U keltirgan xabarga binoan, Humoyun bilan Rana Virsalning birlashgan qoʻshini shoh Husayn argʻunning Jun daryosi boʻyiagi qoʻshinini yengib, yetmish mil nariga uloqtirib tashlabdi. Oʻnlab qishloqlar istilochilar zulmidan qutilib, yana Umarqutga qayta qoʻshilibdi.
Bu xushxabar butun shaharda katta shodiyonaga sabab boʻldi. Rana Virsal gulshodalar bilan bezatilgan filga minib Humoyunga minnatdorchilik aytish uchun Jun daryosi boʻyiga ketdi. Uning xotini Umarqutdagi beva-bechoralarga xayr-u ehson ulashdi. Shaharning barcha ibodatxonalarida brahmanlar ulugʻ yazdon Shiva va rajputlarga homiy ma’buda Kali haykallari poyida sadaqalar qilishdi, muqaddas gurunchga saryogʻ qoʻshib tayyorlangan taomlarni, shirinliklarni qavmlarga yedirishdi.
Mana shunday shodiyonalar davom etayotgan kuni peshinda, Hamida bonuni toʻlgʻoq tuta boshladi. Humoyun uning ixtiyoriga tashlab ketgan odamlar orasida tajribali doya xotin ham bor. Bu ozoda, epchil, oʻrta yashar ayol Mohim bibining oʻtgan oyda tugʻilgan va Adham deb ot qoʻyilgan oʻgʻliga, Jajji bibining Aziz deb atalgan oʻgʻliga doyalik qilgan, hamma uni «qoʻli yengil» deb maqtar edi.
Lekin Hamida bonuga kelganda bu doyaning epchilligi ish bermay qoʻydi. Hamida bonu besh soat qiynaldi. Sababini keyin bilishsa, bola favqulodda yirik ekan. Doya esa boshqa yomon xayollarga borib vahimaga tushdi. Hamida bonu zoʻriqib koʻzlari xonasidan otilib chiqquday boʻlar, «yordam beringlar», deb zorlanar edi...
Kech kirib, qorongʻi tushdi. Sokin osmonda toʻlin oy koʻrindi. Hamida bonu esa hamon qiynoqda. Maslahat soʻraylik deyishsa, Humoyun yoʻq. Hamidaning onasi yordam soʻrab Rana Virsalning xotiniga bordi. Oʻttiz yoshlardagi bu goʻzal ayolning oʻzi ham toʻlgʻoq azobini boshdan kechirgan, emizikli qizchasi endi ikki oylik boʻlgan edi. U oʻziga doyalik qilgan ellik yashar chaqqon bir ayolni chaqirtirdi-yu, Hamida bonuning onasiga qoʻshib yubordi.
Tashqarida iztirob chekib oʻltirgan Xoʻja Muazzam:
— Musulmon podshosining farzandiga gʻayridin doyalik qilsa gap-soʻz boʻlgʻay! — deb avval bu doyani ichkariga kirgizmadi.
— Bularni ham xudo bizdek inson qilib yaratgan!— dedi qizning otasi Mirbobo Doʻst. — Hozir din-u millat ayiradigan payt emas, Hamida bilan bolaning hayoti xavf ostida.
Shu payt ichkaridan muslima doya sarosima boʻlib chiqdi.
— Boʻlmayapti, aylanay xoʻjam! Chappa kelmasin deb qoʻrqamen!
Shundan keyin Xoʻja Muazzam ham yon berdi-yu, hind doyasiga:
— Marhamat, tezroq kiring! — dedi.
Yuvinib, toza kiyinib kelgan hind ayoli Hamida bonuga oʻng tomondan yaqinlashdi-da, oʻz tilida qandaydir duoni pichirlab oʻqidi. Uning ozgʻin qoramtir qoʻllarida biron sehri bor ekanmi, besh-olti daqiqa uringandan keyin toʻsatdan chaqaloq ingasi eshitildi.
Hamida bonuning yumuq koʻzlari charaqlab ochildi. Nazarida, shift va devorlar lopillab yurib ketayotganday koʻrindi. Oʻzining tanasi esa parday yengil boʻlib qoldi. Biroq bosh koʻtarib bolaga qarashga majoli yoʻq. Oʻgʻilmi, qizmi? Doyalar shuni aytguncha oʻtgan bir lahza Hamida bonuga benihoya uzoq tuyuldi. Nahot qiz boʻlsa? Shuning uchun aytgilari kelmayaptimi?
— Oʻgʻil! — deya xitob qildi birinchi doya. — Muborak boʻlsin, begim! Polvon oʻgʻil tugʻdingiz! Nechun bu qadar qiyin boʻldi desam, juda doʻlvor ekan!
— Bismillohir rahmonir rahim! — deb birinchi doya bolaning kindigini kesdi.
Ikkinchi doya esa:
— Kalimayiki jay![47] — deb, chaqaloqning kesilgan kindigi uchini yaxshilab tugib qoʻydi.
Hamida bonu goh oʻgʻliga intiq Humoyunning chappor urib quvonishini koʻz oldiga keltirar, goh Jamna ustida Nizomning qayigʻida qalqib suzib borayotgan boʻlar, uning: «Muslim-u hindi hammasi bir inson, faqat brahman-u mullolar ularni bir-biridan ayirurlar», degan soʻzlari qulogʻiga qayta eshitilib ketar edi.
Inson hayotining eng mas’uliyatli damlarida kishilar oʻzlarining din-u millatini ham unutib bir-birlariga odamiylik qoʻlini choʻzishini Hamida bonuga hozirgina doyalik qilgan ikki ayolning inoqligi aytib turardi.
Hamida sal oʻziga kelganda ayvondan toʻlin oyning nuri tushdi. Sutday oydin kechada naqoralar quvonch bilan taka-tum qilar, surnay navosi yangrar, Umarqut qal’asidagi mehmon-u mezbonlar yangi tugʻilgan bola sharafiga xursandchilik qilishardi.
Turdibek Humoyundan suyunchi olish uchun sahar palla otlanib, Jun daryosi tomonga shoshildi. Umarqutda esa ikki kun davomida Humoyunning nomidan minglab odamlarga osh tortildi, shirinliklar ulashildi. Uchinchi kuni Humoyundan chopar keldi. Chillali ayol va bola oldiga faqat Mohim bibi bilan Aminat kirib chiqishar edi. Humoyunning maktubini olib kirgan Mohim bibi suyunib xabar berdi:
— Ismi Jaloliddin Akbar boʻlsin, debdirlar! Sizga atab she’r bitibdirlar! Chopar aytib berdi, quvonganlaridan barcha navkarlarga mushk ulashibdirlar.
— Mushk? — taajjublanib soʻradi Hamida.
— Ha, oʻsha paytda barcha odamlarga ulashadigan boshqa moʻlroq narsalari yoʻq ekan.
— Rost, xazinalari boʻsh, Turdibekdan qarz olgan edilar...
Hamida bonu yostiqqa yonboshlab, Humoyunning maktubini ochdi.
«Men uchun bayramlar bayrami bukun,
Humoyun xurramlar xurrami bukun.
Dunyoning barcha davlat-u xazinalaridan ham a’loroq oʻgʻil in’om etgan suyukli yorim Hamida bonu! Avvalgi yillarda shuncha davronlar surib bukungidek suyunganimni bilmaymen. Ilohim Akbarning umri uzoq boʻlsin, bekilgan yoʻllarimiz bari ochilsin, dildagi orzular istaganimizdan ham ziyoda boʻlib roʻyobga chiqsin!»
Hamida bonu bu tilakka qoʻshilib:
— Ilohi omin! — dedi-da, yuziga fotiha tortdi, maktubni esa oʻpib, koʻzlariga surdi.
Ota-onalarini va boshqa oʻnlab odamlarni shunchalik quvontirib dunyoga kelgan chaqaloqning oʻzi allanarsadan norozidek gʻashlik qilib koʻp yigʻlardi. Hamida bonu bolasini bagʻriga olib emizgandan soʻng Akbar bir soat-yarim soat jim yotar, keyin yana inga-ingani boshlar edi. Ona-bolaga girdikapalak boʻlib xizmat qiladigan kanizak Aminat, «yoʻrgagida qattiq botadigan narsa bormikan?» deb ochib koʻrdi. Yoʻrgak juda mayin, bekami koʻst edi. Aminat Hamida bonuga qarab:
— Bolangiz juda gavdali, sutingiz yetmayaptimikin? — dedi.
Shu gapning ustiga kelib qolgan Mohim bibi:
— Mening sutim koʻp, — dedi. — Hazrat begim, agar ruxsat bersangiz men oʻgʻlingizni emizib koʻray.
Hamida bonu ogʻil tuqqandan beri goʻyo birdan martabasi oshgan, endi unga «hazrat begim» deb murojaat qiluvchilar koʻpaygan edi. Bu narsa Hamida bonuning kulgusini keltirar, hozir ham u Mohim bibiga kulib boqdi-da:
— Ruxsat emas, iltimos sizdan, Mohim! — dedi.
Mohim ozodalikni yaxshi koʻrar edi. Oʻz xonasiga chiqib, siynasini sovunlab yuvdi. Hamida begim oq kiyinib yotgani uchun chaqaloq boshqa onadan begonasirashi mumkin edi. Shuning uchun Mohim bibi ham oq shohi koʻylagini oʻtligʻ[48] bilan dazmollab kiydi. Boshidagi roʻmolini ham dazmoldan chiqarib oʻradi, ogʻziga iyagi aralash toza oq lachak tutdi. Bu tayyorgarliklardan keyin goʻdak yana ingalab yigʻlay boshlaganda uni sekin bagʻriga olib siynasini berdi.
Ajabki, chaqaloq begonasiramay Mohimni uzoq emdi va ikki soatcha miq etmay tinch yotdi. Uning ochiqib yigʻlagani, Hamida bonu sahroda koʻp qiynalib ozib qolgani uchunmi yo boshqa sababdanmi, suti bolasiga ozlik qilayotgani endi aniq bilindi.
Shu kundan boshlab Mohim bibi «enaga» degan unvon oldi. Shahzodaga enaga boʻlish saroyda juda sharafli martaba hisoblanardi. Mohimning bir oylik chaqalogʻi Adham bugundan boshlab Akbarning koʻkaldoshiga aylandi. Bir onani emgan koʻkaldoshlar esa tutingan ogʻa-ini sifatida goho umr boʻyi podsho va shahzodalarning yaqin kishilariga aylanadilar. Shuning uchun saroyda Hamida begimga sinashta boʻlgan boshqa emizikli onalardan yana bir nechasi Mohim bibidek enaga boʻlish istagini bildirdilar. Bulardan biri Shamsiddin Muhammad degan afgʻon yigitining xotini, yaqinda oʻgʻil tuqqan Jajji bibi edi. Bu ayol nomiga yarasha moʻjazgina, xushbichim, jajji juvon edi, nomini qisqartirib «Jiji» deyishardi.
Mohim bibining oʻz chaqalogʻi Adham ham xoʻra, ikki bolaga suti yetmaydi, shuning uchun Hamida begim ora-orada oʻz oʻgʻlini Jajji bibining emizishiga ham ruxsat berdi. U bosh enaga qilib Mohim bibini tayinladi. Avvalgi ozodalik udumiga binoan, Mohim enaga Jajji bibiga ham xuddi oʻzidek dazmollangan oq shohi koʻylak kiydirib, ogʻziga oq ipak lachak tuttirdi va bolaning oldiga pokiza qilib kiritdi.
Chaqaloq bu onani ham begonasiramay emdi. Uning inga-ingasi yanada kamayib ketdi. Oʻgʻlining ishtahasi ham polvonlarcha ekanini sezib dadillangan Hamida begim kunlar oʻtishi bilan yana yangi enagalar toptirdi. Bulardan biri Nuriddinbek koʻkaldoshning xotini Hakima, yana biri badaxshonlik tojik ayol Poyanda bibi boʻldi. Mohim bibi bularning har birini oq shohiga kiyintirib, ozoda qilib goʻdakning oldiga olib kirar, bola gʻashlik qilmay ularni ham oʻz onasiday emar edi. Buni eshitgan buvisi yumshoq tumorcha ichiga yomon koʻzdan asraydigan duolarni yozdirib, koʻzmunchoq bilan qoʻshib tikdi-da, Hamidaga olib kirib berdi:
— Bolangga taqib qoʻy, hamma yoqasini ushlab, hayron boʻlib maqtaydi, ilohim koʻz tegmasin! — dedi.
Oradan yigirma kun oʻtdi, enagalardan biri tumovlab yotib qoldi, birining bolasi ichketar boʻldi. Mohim bibi bolasi yoki oʻzi sal xastalangan enagani Akbarga yaqin keltirmas edi. Yana enaga kerak boʻlayotganini eshitgan mezbonlar Ruparani degan emizikli bolasi bor yoshgina hind juvonini Hamida bonuning huzuriga yubordilar.
Humoyun ayollar va bolalarga Xoʻja Muazzamni javobgar eshik ogʻa qilib tayinlab ketgan edi. Xoʻja oʻzi Hamidaning oldiga kirolmasa ham Mohim bibini vositachi qilib bir talay xavotirli gap aytdi:
— Begim oxirini oʻylasinlar, xudo xohlasa, Akbar ulgʻayib valiahd boʻlgʻay. Keyin ruhoniylar: «Majusiy onani emgan bola musulmon podshosiga valiahd boʻlolmagʻay», deb monelik qilishlari mumkin. Hazratimdan beruxsat hindlardan enaga olmanglar! Baloga qolmaylik yana!
Bu gaplarni Mohim bibidan eshitgan Hamida bonu:
— Togʻamga chiqib ayting, mezbonlarning dargohida yegan non-u tuzlarining hurmatini unutmasinlar,— dedi. Shoh Husayndek musulmon amiri bizni quvgʻin qilganda Rana Virsal joy berdi. Rana din-u millat ayirmadi, biz nechun ayiraylik? Hazratim enagalar ixtiyorini menga berganlar, «Akbar — bani bashar farzandi boʻlsin», deb tilak bildirganlar. Xoʻja tagʻoyim bu ishga koʻp aralashmasinlar, mezbonlarning xotiriga malol keladigan biron gap aytmasinlar.
Xoʻja Muazzam bu javoblarni Mohimdan eshitgach:
— Nachora, jiyanimiz malika boʻlgach, soʻzlarini rad qilolmagaymiz, — dedi.
Oʻsha kuni kechqurun hind juvoni Ruparani enagalarning oq shohi kiyimini kiyib, bir oylik Akbarni bagʻriga olganda Xoʻja Muazzam tashqi xonada chaqaloqning chirqirab yigʻlashini kutib oʻltirdi. «Bola ziyrak boʻlur, agar gʻayridinni emgisi kelmay yigʻlasa darhol ichkariga odam kiritib, goʻdakni tortib oldirgaymen», degan oʻyda edi. Lekin istarasi issiq Ruparanidan ona sutining hidi kelib turar, bola unga elikib, yigʻlash oʻrniga beixtiyor jilmayib qoʻyar, chaqaloqning tili va tishsiz milki koʻrinib ketganda enaga[49] ham undan zavq olib kulardi.
Umarqutga onalar va koʻkaldoshlar shunday totuv yashayotgan farahli kunlarda yetmish mil naridagi Jun daryosi boʻyida Humoyun bilan shoh Husayn argʻun orasidagi qonli adovat kuchayib borar va buning xabari Hamida bonuga kelib turar edi. Shoh Husayn daryo boʻyidagi munozarali yerlarni qaytarib olish maqsadida shimoldan sakkiz ming kishilik qoʻshin tortib kelgan, Rana Virsal buni eshitib, Jun yaqinida yashaydigan hind qabilalardan yana yetti ming navkar yollagan va hammasini Humoyunning ixtiyoriga bergan edi. Daryoning janub qirgʻogʻida — bular, narigi qirgʻogʻida dushmanlar hal qiluvchi jang uchun qulay payt poylab turar edi.
Humoyun bu vaziyatda qoʻshinni tashlab Umarqutga kela olmas, Hamida bonuni sogʻinganini, Akbar deb atagan oʻgʻlini haligacha koʻrolmay dogʻda yurganini aytib, yurakni ezuvchi xatlar yozar edi.
Bolaning chillasi chiqqach, Hamida Humoyunga javob xati yozdi:
«Siz kelolmasangiz ijozat bering, hazratim, biz oʻzimiz boraylik».
Oradan uch kun oʻtgach, Shamsiddin qoʻrchibegi yuztacha navkar, bir necha yuz ot-u tuyalar, soyabon aravalar bilan keldi-da, Hamida bonuni va Akbarni enaga-yu koʻkaldoshlari bilan Umarqutdan koʻchirib olib ketdi.

* * *
Jun daryosidan suv ichadigan yerlarda xurmozor va mangozorlardan tashqari paxta paykallari ham koʻzga tashlanar, kech kuzda terimlar tugab, dehqonlar oʻtin uchun gʻoʻzapoya chopishar edi.
Humoyun Hamida bonuga peshvoz chiqib, uni Jun daryosidan yetti mil berida ulkan mahva daraxtlari soya solib turgan bekatda kutib oldi. Yoʻrgakdagi Akbarni qoʻliga olib peshonasidan oʻpar ekan, bolaning tilla suvi yugurtirilgandek qizgʻish sochi va mayin qosh moʻylari, yuz bichimidagi yana qandaydir belgilari unga koʻpdan tanishdek tuyuldi, birdan rahmatli otasi esiga tushdi-yu, quvonchiga yana boshqa tuygʻular aralashib, koʻziga yosh keldi.
— Umri uzoq boʻlsin, onasi ham koʻp yashasin! — dedi.
Odamlar oldida Hamida bonuni quchib oʻpishdan tortinsa ham, lekin koʻzlari bilan uni erkalab bir lahza tikilib turdi:
— Hazrat begim, men sizdan toabad minnatdormen!
Dushman qoʻshinlaridan yigirma milcha berida daryo boʻyida chiroyli bir bogʻ ona-bola uchun orasta qilib qoʻyilgan edi. Daryo suvining bir qismi bogʻ ichidan oqib oʻtar ekan, oynaday tiniq, koʻlchalar hosil qilgan. Shuning uchun bu yerga «Oynabogʻ» deb nom berilgan edi.
Atrofi tiniq koʻl bilan oʻralgan va ular ustidan chiroyli koʻpriklar oʻtkazilgan, koʻkalamzor orolsimon joyga ulkan saroparda tikilgan edi. Humoyun Hamida bonuni saroparda ichiga boshlab kirar ekan, enagalar va chaqaloqlar uchun ajratilgan chetki chodirlarni koʻrsatdi. Saropardaning boshqa chetidagi uchta chodir Hamida bonu va Humoyun uchun jihozlangan edi. Pothurda Hamida bonu kelinchaklik paytida «murod uyi» deb atalgan pushtirang movut chodir hozir koʻziga olovday issiq koʻrindi. Hamidaning ilgarigi chiroyiga hozir mayin va ulugʻvor bir onalik husni ham qoʻshilgan, yuzidagi latofat, koʻzlaridagi joziba nihoyatda tiniqlashgan. Humoyun Akbarni emizgan yetti onani Saodat uyi deb atalgan chodirga yigʻdi-da, Hamida bonuga gavhar koʻzli uzuk taqdi. Enagalarning har biri marvarid shodalari, bosh-oyoq sarupolar bilan taqdirlandi.
— Oʻgʻlimiz yetti onaga farzand boʻlibdir, — dedi Humoyun. — Inshoollo, oʻzi ham yetuk boʻlgay! Akbarning enagalaridan biri hind, biri tojik, biri afgʻon, biri fors, qolganlari turkiy ulusdan. Men Hamida bonudan minnatdormenki, asli bitta Odam Ato va Momo Havodan tarqagan turli ellarning onalarini bir olijanob maqsad atrofiga toʻplabdir. Buning juda ulkan ramziy ma’nosi bor. Tilagim shuki, oʻgʻlimiz Akbar shu onalar bergan oq sutning qarzini ularning ellariga-yu butun bashariyatga uzsin!
Kechki payt Hamida bonu bilan Humoyun murod uyida yolgʻiz qoldilar. Odatdagi oʻpishishlar va erkalatishlardan Humoyun oʻzini baxtiyor sezardi-yu, ammo koʻnglining bir chetidan «bu baxt juda omonat, hushyor boʻl, senga qarshi qilich qayragan gʻanimlar atrofingni oʻrab kelmoqdalar», degan ogohlantirish eshitilib turganday boʻlardi.
Gap faqat Jun daryosining narigi qirgʻogʻida unga tahdid solib turgan shoh Husaynda emas edi. Yuz mil narida shoh Husayndan yirikroq va xatarliroq yov — roja Mal Deva Humoyunni qoʻlga tushirish va Sherxonga topshirish fikrida yurardi. Sherxonning oʻzi esa shimolda Panjobni, sharqda Ajmirni, janubda Malvani ishgʻol qilib, Humoyunning bu uch tomonga boradigan barcha yoʻllarini bekitgan va uning atrofidagi halqani tobora qisib kelmoqda edi. Ganga boʻyida bir marta gʻaflatda qolib Beka begimni va qizchasi Aqiqani oldirib qoʻygan Humoyun endi Akbar bilan Hamidani bunday balolardan omon saqlash haqida tun-u kun oʻy surardi.
Uning odatdagidan oʻychanroq boʻlib qolganini sezgan Hamida bonu:
— Biz Akbar bilan ne qilsak sizning mushkulingiz oson boʻlgʻay, hazratim? — deb soʻradi.
— Uzoq yoʻlga chidab bersalaring, ikkovlaringni bexatar joylarga olib ketsam... koʻnglim sal tinchirmidi?
— Uzoq yoʻlingiz qayer — Gujaratmi?
Humoyun ogʻir tin olib bosh chayqadi — hozir u Gujaratdan ham umidini uzgan. Chunki Sherxon Malvani olib, sakson ming qoʻshin bilan Gujarat chegarasiga yaqinlashgach, Humoyunning u yerdagi xayrixohlari tahlikaga tushib qolgan edi. Ular Humoyunga yon bosib, keyin Sherxonning gʻazabiga uchrashdan qoʻrqishar edi. Bayramxon Humoyunga chopar yuborib: «Zinhor Gujaratga kelmang, men oʻzim huzuringizga borib jon saqlamasam, bu yerda yana asoratga tushib qoladiganga oʻxshaymen», deb xat yozgan edi. Humoyun uni birga olib kelish uchun Xadang eshik ogʻani va filbon La’l Chandni joʻnatganiga ikki kun boʻldi.
— Bayramxon kelsa, Kobulgami yoki Qandahorgami ketishdan boshqa chora yoʻq, — deb Humoyun Hamida bonuga ma’yus termuldi.
— Nahotki Hindistonni butunlay tark etsak? — armon toʻla tovush bilan soʻradi Hamida bonu. — Kechagina hind ayoli Ruparani Akbarni bagʻriga olib siynasini berganda mening dilimda qancha yorugʻ orzular bor edi. Zora, butun Hindiston shu ona timsolida Akbarni oʻz farzandidek bagʻriga olsa. Zora, oʻgʻlimiz ham shu ulugʻ mamlakatga chin farzandlik xizmatini qilsa. Nahotki bu orzular bari puch chiqsa, hazratim?
— Noumid shayton, Hamida bonu! Shoyadki, bu orzularingiz kelajakda roʻyobga chiqsa. Lekin Akbar oʻsha kelajakka eson-omon yetib borishi uchun uni bexatar joylarga olib ketmogʻimiz kerak.
Hamida bonu Kobuldagi Komron mirzoni va Qandahordagi Hindol mirzoni koʻz oldiga keltirdi-yu, ularning yoniga borishdan yuragi bezilladi.
— Mening Hinddan hech ketkim yoʻq.
— Mening ketkim bor deysizmi, Hamida? Hindiston et boʻlsa, biz unda tirnoqdek oʻsdik. Tirnoqni etdan ajratib koʻring, ogʻrigʻiga chiday olmaysiz! Men ikki yildan beri Hinddan ketolmay sargadon boʻlib yurganim — tirnoqni etdan ajratib ololmayotganimdan. Boʻlmasa bultur Bhakkardan Kobulga yo Qandahorga ketaylik deganlar koʻp edi. Hozir ham, agar siz bilan Akbardan xavotir olmasam, shu yerlarda tavakkal qilib, shoh Husaynlar bilan olishib yuraverishim mumkin. Lekin vaziyat yomon, qavat-qavat gʻanimlar halqasi atrofimizni oʻrab kelmoqda.
— Men-ku, otliq yurib chiniqqanmen. Yoz issiqlarida ham ketavergaymen. Lekin Akbar hali ikki oylik chaqaloq. Yana oʻsha jazirama sahrodan oʻtadigan boʻlsak, murgʻak bola bardosh berolmagay.
Panjob Sherxonning qoʻlida, Humoyun shimoldagi Kobulga yoki Qandahorga ketish uchun yana ulkan Tar sahrosi orqali oʻtishga majbur.
— boʻlmasa, yoz oʻtguncha uch-toʻrt oy tavakkal qilib shu yerda qolurmiz, — dedi u, — Sherxon yaqin oylarda bu tomonlarga qadam bosolmas. Akbar sal kuchga kirguncha siz shu Oynaboqda bemalol turing.
— Siz-chi?
— Men qoʻshin ichida — qarorgohda boʻlurmen. Ilgari davlat-u mamlakatimni yogʻiydan himoya qilar edim. Endi mening eng katta davlatim — Akbar bilan siz. Bir oʻgʻil-u yetti onani mamlakatim kabi himoya qilgʻaymen!
Humoyun sahar payti qirq mil naridagi qoʻshin qarorgohiga ketganicha uzoq vaqt qaytib kelolmadi. Faqat ahyon-ahyonda: «Shoh Husayn bilan qattiq jang boʻlibdi», «Ravshanbek yaralanibdi», «Xadang eshik ogʻa halok boʻlibdi», «Turdibek roja Virsal bilan urishib arazlashib qolibdi», degan xabarlar kelib turardi. Humoyundan kelgan xatlar ham ahvol tobora murakkablashayotganidan, agar Bayramxon Gujaratdan kelib, uning yoniga kirmaganda dushman Oynaboqqa ham bostirib kelishi mumkinligidan dalolat berardi. Nihoyat, Akbar toʻqqiz oylik boʻlganda Humoyun oʻzi oynaboqqa keldi-yu, koʻch yigʻishtirish haqida buyruq berdi.

* * *
Humoyun oilasi va mingtacha odamlari bilan Sind daryosida uch kun suzdi, Qandahorga boradigan karvon yoʻliga yetganda yuklarni kemalardan qirgʻoqqa tushirtirdi va tuyalar bilan xachirlarga orttirdi. Hinddan uzoqlashib, shimolga qarab borar ekanlar, oʻng oylik Akbar soyabonli kajavaga mahkamlangan belanchakda nortuyaning boʻyniga osilgan qoʻngʻiroqning bir maromda jaranglashiga quloq solib yotib uxlashga oʻrgandi.
Togʻu choʻllardan va yashil vohalardan oʻtib, xushhavo joylarda besh-oʻn kun toʻxtab, Qandahor viloyatiga yaqinlashganlari sari chinorlar, teraklar, sanobar daraxtlari tez-tez uchrardi. Bozor rastalarida xurmo bilan birga uzum, nok, naqsh olmalar koʻzga tashlanardi. Bu yil sovuq erta tushgan, koʻp daraxtlar aqrabning boshlaridayoq bargini toʻkkan, bogʻlardagi anjir va anorlarni qor-qirovlardan asrab, uyum-uyum tunroq tagiga koʻmishgan edi.
Hindiston issiqlarida yengil kiyinib, ochiq-sochiq yurib oʻrgangan odamlar qishi qattiq boʻladigan Qandahor yoʻlida erta tushgan sovuqlardan juda qiynalib qolishdi. Humoyun jubba deb ataladigan avralik poʻstinini yelkasiga oldi. Hamida bonu paxtalik kimxob toʻn, jun roʻmol va mahsi kavush kiydi. Akbarning beshigi ustiga tuya junidan toʻqilgan qalin saqorlot govrapoʻsh yopilgan boʻlsa ham, bolani emizgan paytlarida shamollab qoldi, burni bitib, pixillab, koʻp yigʻlaydigan odat chiqardi.
Qandahorga yarim kunlik yoʻl qolganda Sarimastung degan qishloqda toʻxtadilar. Koʻpchilik bek-u navkarlar odatdagiday oʻtov va chodirlar tikishib, qishloq chetiga joylashdilar. Humoyunning oʻzi va bolalik ayollar qishloq kalontarining[50] ichki-tashqi hovlisiga tushdilar.
Uylar iliq, manqal deb ataladigan sandaliga bozillagan choʻgʻ soldilar. Erkaklar oʻltirgan tashqi uy mehmonxonasiga quyuq-suyuq ovqatlar tortildi. Uy egasi — mosh-guruch soqolli ozgʻin afgʻon dasturxonga omin qilingandan soʻng dari[51] tilida:
— Hazratim, xoli qiling, sizga aytadigan gapim bor,— dedi.
Xonada Bayramxon bilan Turdibek bor edi, Humoyun ularga javob berdi. Shundan keyin kalontar ovozini pasaytirib:
— Sizdek oliy mehmon mening kulbamga kelib tushganidan faqat sarfaroz boʻlmogʻim mumkin edi,— dedi. — Ammo hozir sizning boshingiz ustiga toʻplanayotgan xavf-xatarni oʻylab bezovta boʻlmoqdamen.
— Yana qanday tahlika, janob kalontar?
— Siz Qandahorga iningiz Hindol mirzodan panoh istab bormoqdasiz, shundoqmi?
— Taxminan shundoq.
— Ammo Hindol mirzo bundan bir hafta oldin Qandahor hokimligidan bekor qilinganini bilurmisiz?
— Yoʻgʻ-e! Siz buni kimdan eshitdingiz?
— Men kecha Qandahorda edim. Oʻgʻlim Mirzo Askariyning dargohida sipohi. Komron mirzoning oʻzi ham Qandahorga kelganidan xabaringiz bordir?
Humoyun buni ammasi Xonzoda begimning uch hafta burun yozib yuborgan xatidan bilgan edi. Yoʻlda ekanida qayta-qayta oʻqigan oʻsha maktubi hozir soʻzma-soʻz xotiridan oʻtdi:
«Humoyunjon, men sizni jonimdan aziz koʻrib, iltimosingiz bilan Kobuldan Qandahorga bordim. Har uchala iningizni bir joyga yigʻib, hazrat otangizning vasiyatlarini eslatdim, kitoblarini ochib koʻrsatdim. Sizni valiahd tayinlaganlarida, «olti hissa Humoyunga boʻlsa, besh hissa Komronga boʻlsin, hamisha bu qoidani mar’iy[52] tutib, mundin tajovuz qilmanglar», deb yozganlarini oʻqib berdim. Siz otangizning bu vasiyatiga doim amal qilganingizni, Agradaligingizda Komronga Kobul-u Gʻaznidan tashqari Panjobni ham berganingizni aytdim. Oʻsha paytda Mirzo Komron: «Otamiz menga besh hissa buyurganlar, ogʻamizning mulki olti hissadan ham ortiq!» deb gʻavgʻo qilgan edi. Mana endi Sizda oʻshal olti hissaning bittasi ham qolmadi, Komron mirzo esa Badaxshon-u, Kobul-u, Gʻazniga qanoat qilmay, Qandahorni ham oʻz hukmiga boʻysundirmoqchi boʻldi. Hindol mirzoga: «Qandahorda xutbani mening nomimga oʻqit!» deb buyurdi. Mening iltijolarim, oltmish olti yoshimda togʻ yoʻllarida azob tortib Gʻazni orqali Qandahorga shu adolatsizlikning oldini olay deb kelganlarim kor qilmadi.
Ne til bilan aytayki, Komron mirzoni siz-u bizga adovat saqlab yurgan eng yomon odamlar oʻz ta’siriga olmishdir. Sizning saroyingizdan poraxoʻrlik qilib quvilgan Bopusxon hozir Komronning sohibixtiyor vaziri. Amir Bahlulga tuhmat qilib uni qatl ettirgan, keyin oʻzi zindonga tushgan Said Xalil Agradan kelib, Komron mirzoning saroyida diniy peshvo boʻlib olmishdir. Bechora Nizomga xiyonat qilib uning gʻanimlari oldida obroʻ orttirgan Afzalbek ham hozir Komronning ishongan amirlaridan biri. Qandahordagi Qorachaxon ham shu kunlarda Hindol mirzodan aynib, Bopusxon-u Said Xalillar tomoniga oʻtib olgan. Bular hammasi Komron mirzoni har qadamda ulugʻlab, «Siz Bobur mirzoning eng sohib iste’dod oʻgʻlisiz, podsholikka faqat siz munosibsiz», degan gaplarga uni astoydil ishontirib qoʻyganlar. Shu boisdan mening kuyib-yonib aytgan barcha gaplarim tosh-ga urilgan tigʻday hayf ketdi. Hindol iningiz: «Podsho ogʻamiz tirik turganda xutbani Komron mirzoning nomiga oʻqitish mumkin emas!» deb oyoq tirab turibdir. Zora siz tezroq yetib kelsangiz-u bu talash-tor-tishlarni bartaraf qilsangiz. Koʻzim tirikligida sizning inilaringiz bilan inoq, ittifoq boʻlganingizni koʻrsam dunyodan bearmon ketardim».
Humoyun bu xatni olganiga ikki hafta boʻldi. shundan beri uni eng qattiq xavotirga solib yurgan yangilik — Said Xalil va Afzalbekday ashaddiy dushmanlari Komron mirzoning pinjiga kirib, uning ishonchli odamlariga aylanib olganligi edi. Ayniqsa, Said Xalil Humoyundan zindon qasdini olish uchun hech narsadan qaytmasligi aniq. Humoyun bolaligi oʻtgan Kobulga borishga, otasining qabrini ziyorat qilib, uning ruhidan madad soʻrashga qanchalik ishtiyoqmand boʻlmasin, ammasining xatini oʻqigandan soʻng u yoqlarga qadam bosmaslikka qaror berdi. U Qandahorga ham xavotir boʻlib, ehtiyot bilan yaqinlashmoqda, lekin har qalay, Hindol mirzo shu yerda boʻlsa yordam qoʻlini choʻzar degan umidda edi.
— Hindol mirzo hozir Qandahordami?! — soʻradi u kalontarning soʻzidan iztirobga tushib.
— Yoʻq. U kishi ilgarilari Qandahorning yozgi issiqlaridan shikoyat qilgan ekanlar. Yozda bu yerlarning jaziramasi chindan ham qattiq boʻlur, Komron mirzo inilariga shuni eslatibdirlar. «Mayli, sizga salqin joy beray, Gʻazniga hokim boʻling, mirzo Askariy Qandahorga kelsin», debdilar. Hindol mirzo bu gapning yolgʻonligidan bexabar, Komron mirzoning taklifiga rozi boʻlibdilar. Qandahordan kuch ortib Gʻazniga borsalar, darvozalar berk. Ichkaridan bir odam chiqib, Komron mirzoning yangi farmonini Hindolga koʻrsatibdilar. Bu farmonga binoan Hindol mirzo Gʻazniga emas, Haybar dovonidan naridagi notinch Sayfiy[53] joylarga — Lamgʻanot bilan Tangihoga hokim tayinlanibdir.
— O noinsof-ey! — gʻazab bilan dedi Humoyun. — Komronning oʻzi hali Qandahordamikin?
— Yoʻq, oʻtgan juma namozida Said Xalil kelib xutbani Komron mirzoning nomiga oʻqigandan keyin Kobulga qaytib ketdi.
— Xonzoda begim-chi?
— U kishi ham yigʻlab-yigʻlab Kobulga joʻnadilar.
— Demak, Qandahor ixtiyori hozir Mirzo Askariyda?
— Ha, — kalontar shivirlab davom etdi. — Menga oʻgʻlim aytdi. Komron mirzo maxfiy farmon berib ketibdirlar. Sizni tuttirib, hibs qilishmoqchi emish. Xundor dushmanlaringiz bor ekan. Oʻshalarga qoʻshib hajga joʻnatmoqchi emishlar.
Humoyun shuncha uzoq yoʻl yurib, inilaridan panoh istab kelsa-yu, endi manzilga yetdim deganda dahshatli xatarning ustidan chiqsa! Agar kalontarning gapi rost chiqib, uni hajga joʻnatsalar, himoyasiz qolgan odamni xundor dushmanlari yoʻlda oʻldirib ketishlari hech gap emas!
— Nahotki inilarim mening qonimga shunchalik tashna boʻlsa? — oʻrtanib dedi Humoyun. — Balki bu bir vahimali ovozadir?
— Oʻgʻlim menga maxfiy buyruq bor, dedi... Hazratim, uyimning toʻri sizniki. Malikangiz yosh bolali ekanlar. bu sovuqda qayoqqa ham borgaysiz? Agar tavakkal qilib turaveramiz desangiz — bosh ustiga. Lekin oʻgʻlim menga, «zinhor ogʻzingizdan chiqarmang», degan edi. Bu sirni men faqat sizga ishonib aytdim.
— Xotirjam boʻling. Buni mendan boshqa hech kim bilmagay!
— Xudo hofiz! — deb kalontar yuziga fotiha tortib oʻrnidan turdi.
Inilari uni oʻlimga mahkum etganini Humoyun hech aqliga sigʻdirolmasdi. Xafalashish, arazlashishlar boʻlib turadi. Lekin Humoyun ularga biron yomonlik qilgani yoʻq-ku. Askar yigʻib, Kobulga tajovuz qilib bormasa, yosh bolali xotini bilan tinch bir joy izlab kelayotgan boʻlsa. Nahotki shunday katta mamlakatning bir goʻshasini oʻz inilari undan koʻp koʻrishadi? «Oddiy odam boʻlsang eding, bir sholchaning ustiga ham sigʻar eding, — degan oʻy koʻnglidan oʻtdi. — Hamma balo sening podsholigingda. Qandahorda xutbani Komronning nomiga oʻqitish shunchalik qiyin boʻlgani — sening tirik yurganing tufaylidir. Said Xalilu Afzalbeklar oʻz maqsadlari yoʻlida hech qanday razolatdan qaytmasligini Agrada Amir Bahlul bilan Nizomning boshiga tushgan falokatlarda koʻrgan eding-ku».
Fikri shu joyga yetganda Humoyun ehtiyot choralarini koʻrib qoʻyishga qaror berdi va ichki hovliga — Hamida bonu bilan Akbarning oldiga yoʻnaldi. Bola yoʻlda yana battar shamollagan: yoʻtalib, gʻashlik qilib yigʻlardi. Humoyun kirishi bilan Mohim bibi Akbarni Hamida bonuning qoʻlidan oldi-da, narigi uyga olib chiqib emiza boshladi.
Manqalning issigʻidan yuzlari qizargan Hamida bonu:
—Xudoga shukur-ey, yoʻl azobi tugay deb qoldimi, hazratim? — dedi. — Qandahorga yetsak, barcha mashaqqatlardan forigʻ boʻlgʻaymizmikin?
Humoyun indamay uni ikki yelkasidan oldi-da, yuzini oʻziga qaratib, koʻzlariga ma’yus tikildi.
—Bardam boʻling, Hamidam! Kajraftor falak bizni yana yangi toʻfonlarga duchor qilsa yonimda mardona turib berursiz, degan umidim bor.
— Voy, yana biron shum xabar keldimi? — rangi quv oʻchib soʻradi Hamida.
— Qoʻrqmang, balki bu yolgʻon ovozadir. Har ehtimolga qarshi, qimmatbaho narsalaringizni, issiq kiyimlaringizni yigʻib tayyorlab qoʻying.
— Akbarning narsalarini ham yigʻishtiraylikmi? Enagalar...
— Bola qattiq tumovlagan koʻrinadir. Buni keyin oʻylashurmiz. Haramda beluj ayol bormidi?
— Hasanali eshik ogʻaning xotini beluj. Sora bibi degan.
— Oʻshanga sekin ayting. Siz bilan shay boʻlib tursin.
— Lekin men Akbarni tashlab ketolmagaymen!..
— Buni oʻylashgaymiz dedim-ku. Vahima koʻtarilmasin, boshqa hech kimga aytmang.
Humoyun yoqasining tugmasini yechdi-yu, ichki kuylagining yashirincha qoʻyin choʻntagidan baxmal tumorchaga oʻxshash uchburchak narsani oldi. Atrofi-ga koʻz tashlab, uy va ayvonda boshqa hech kim yoʻqligiga amin boʻlgach, baxmal tumorchani Hamida bonuga uzatdi:
— Xazinalar boʻshab qolganini bilursiz. Otamdan meros qolgan Koʻhinur olmosi mana shu tumorda. Har ehtimolga qarshi bu sizda tursin.
Tumorcha kichik boʻlsa ham vazni ogʻirgina edi. Hamida bonu uni qoʻliga olganda Humoyun qoʻshib qoʻydi:
— Yana bitta yirik olmos bilan Badaxshondan keltirgan besh-oltita nodir la’llarim ham shuning ichida. Hammasining qiymati katta bir davlatning ikki-uch yillik daromadicha bor. Men ham valiahd oʻgʻlimga munosib meros qoldiray degan orzu bilan bu la’l-u gavhalarni qancha xatarlardan asrab olib oʻtdim. Endi bularni sizga ishonib topshirmoqdamen. Oʻzingizdan boshqa hech kim bilmasin.
Hamida bonu tumorchani ikki qoʻllab koʻkragiga bosgan holda hayajon bilan gapirdi:
— Mening bezovta dilimga bu ulkan ishonchingiz madad bergay, oʻgʻlimizga atalgan omonatingizni koʻz qorachigʻiday asragaymen. Faqat Akbarning oʻzi men uchun dunyoning barcha javohirlaridan azizroq!
— Men uchun ham shundoq, Hamida! Akbar uchun jonimni ham ayamaymen!

* * *
Yoʻllarda toʻxtab-toʻxtab, Sinddan Qandahorga yetib kelgunlaricha ikki oy oʻtgan, bu orada bir qism odamlar yoʻl azoblariga bardosh berolmay kasallangan, yana bir qismi boshqa hukmdorlar huzuriga ketib qolgan edi. Hozir qarorgohda askar-u sipohilar bola-chaqasi bilan besh yuzga yetar-etmas, ularning hammasiga Bayramxon bosh boʻlib turar edi.
Humoyun sakkiz burchaklik katta oq oʻtov oldiga kelib otdan tushdi. Eshikdan peshvoz chiqqan devqomat Bayramxon katta oq choʻgirmali boshini egib, uni ta’zim bilan kutib oldi-da, ichkariga boshladi.
Humoyun kalontar aytgan sirni hech kimga bildirmaslikka soʻz bergan boʻlsa ham, lekin Bayramxon hozir uning eng yaqin hamrozi edi. Shuning uchun u bilan yakkama-yakka oʻtirib bor gapni birma-bir aytib berdi:
— Agar inilarim menga qarshi qilich yalangʻochlaydigan boʻlsa, haj yoʻlida emas, jang maydonida oʻldira qolsinlar! Men uchun ham qoʻlda shamshir bilan oʻlish afzal emasmi? Barcha sodiq yigitlarimizni jangga tayyorlang.
Bayramxon ulkan choʻgirmasini sarak-sarak qilib bosh chayqadi:
— Hazratim, men oʻn toʻrt yildan beri xizmatingizda yurib, eng xatarli janglaringizga ham birga borganmen. Ammo ogʻa-inilarning birodarkushlik jangini sizga ham, oʻzimga ham zinhor munosib koʻrmasmen.
Bayramxon Humoyundan sakkiz yosh katta edi. Soʻnggi yillardagi asirlik kulfatlaridan yuzida ajinlar koʻpaygan, yoshi qirqdan oshib, qalin qora soqoliga oq oralab qolgan edi.
— Mayli, buyrugʻingiz bilan men barcha bek-u navkarlarni shay qilib qoʻyay, ammo jangni emas, biron bexatar joyga ketishni oʻylamoq darkor.
— Bu qish sovugʻida qayoqqa borurmiz, janob Bayramxon?
— Shomilistonga[54] boraylik. Shimol tomoni Seyiston, Hirot. Hozir Hirot ham shoh Tahmaspning qalamravida. Bu shoh bilan yoshlikda koʻrishgansiz, otasi otangiz bilan ittifoqdosh doʻst edi. Agraga shoh Tahmaspning elchilari borgan-da izzat-ikrom bilan kutib olgan edingiz, katta sovgʻalar berib kuzatgan edingiz. Shohga ham siz-u bizdek jangovar ittifoqdoshlar juda kerak. Chunki shayboniyzodalar shu kunlarda Hirot-u Xurosonni shohdan tortib olish harakatida shimoldan tahdid solmoqda emishlar. Biz Tahmaspning yoniga kirsak, shohning dushmanlari tajovuzdan hayiqib qolishlari mumkin.
— Ammo oʻzimizning shuncha viloyatlarimiz turganda safaviylar yurtiga sigʻindi boʻlib borish...
— Ular begona emas, hazratim. Shoh Tahmasp oʻzimizning ozarbayjonlik. Bundan yigirma toʻrt yil burun Tabrizga borganim yodimda turibdir. Siz oʻshanda oʻng bir yoshda edingiz, balki eslarsiz? Safaviylar ham oʻzimizning turkiy ulusdan. Bobur hazratlari Shoh Ismoil bilan tarjimonsiz bemalol soʻzlashgan edilar.
— Ammo johil qizilboshlar hazrat otamdan qasd olmoqchi boʻlganlari yodingizdami? Goʻyo Gʻijduvonda shayboniyzodalar bilan qizilboshlar orasida boʻlgan jangda mening otam Najmi Soniyga xiyonat qilgan emish, shuning natijasida u oʻldirilgan emish! Holbuki, Najmi Soniy otamning oʻzini ham yoʻq qilmoqchi boʻlgan ekan. Qarshida qatliom e’lon qilib, yetti yoshdan yetmish yoshgacha begunoh aholini qirdirgan ekan.
— Shoh Ismoil buni bilar edi, «ayb Najmi Soniyning oʻzida», — deb Tabrizda otangizni himoya qilgani yodingizda bordir.
— Shoh ismoil hozir yoʻq. Shoh Tahmaspga mute boʻlib borish... xatardan xoli emas, janob Bayramxon.
— Xatar bu yerda koʻproq. Axir siz shoh Tahmasp bilan bitim tuzgan edingiz, ogʻir paytda ikkovlaringiz bir-birlaringizga koʻmak berish haqida ahdlashgan edilaringiz.
— Shu ahdlar esida bormikin?
— Unutgan boʻlsa eslatmogʻimiz mumkin.
Humoyun Bayramxonni shoh Tahmaspga elchi qilib yuborish haqida oʻylab, bir lahza jim qoldi.
Shu payt tashqarida ot dupuri va allakimning hovliqib:
— Hazratim qanilar? — degan xitobi eshitildi.
Humoyun ovozni tanib:
— Yoʻlchibekmi? — dedi. — Men oʻzim uni kutib yurgan edim. Ayting, tez kirsin.
Yoʻlchibekni Humoyun bundan uch hafta burun ammasi Xonzoda begimning maktubini olgandan soʻng Qandahorga xufiya qilib joʻnatgan edi. «Agar bizga biron xatar borligini aniq bilsang, darhol xabarini yetkaz», deb tayinlagan edi.
Sovuqdan ot choptirib kelguncha moʻyloviga qirov inib, oqarib qolgan Yoʻlchibek oʻtov eshigidan kirdi-yu, yerga oʻzini tashlab tiz choʻkdi:
— Shum xabar keltirdim, Hazratim! Tezroq shaylaning! Iningiz Askariy ikki ming qoʻshin bilan sizni tutmoqchi boʻlib bostirib kelmoqda!
Humoyun va Bayramxon oʻrinlaridan sakrab turishdi:
— Qayerda koʻrdingiz?
—Bundan besh toshcha[55] narida. Men yetib kelgunimcha ancha vaqt oʻtdi. Bir-ikki soat oʻtmay yetib kelsa kerak. Niyati yomon. Shafqatsiz farmon berilganini ishonchli odami aytdi!
Humoyun Bayramxonga yuzlandi:
— Darhol odamlarni yigʻing! Hasanali eshik ogʻa, Turdibek, Mirbobo Doʻst, Yoqub qoʻrchi, yana kimki astoydil sodiq boʻlsa birga yursin. Istiqbol yomon, yoʻlimiz xatarli! Men xaylxonaga boray!
Humoyun namozshom paytida ot choptirib kalontarning uyi tomonga borar ekan, togʻ tomonidan achchiq izgʻirin esayotganini, guruchday-guruchday qattiq qor donalarini shamol yuziga jazillatib urayotganini sezdi-da, «Akbarni olib chiqsak nobud boʻlgʻay!» degan tahlikali oʻy xayolidan oʻtdi.
Ichki hovliga kirib, mumkin qadar bosiq tovush bilan:
— Begim, ot tayyor, issiqroq kiyinib chiqing, — dedi.
Agrada moskoviyalik savdogar taqdim qilgan suvsar poʻstinni Humoyun hamida bonuga bergan edi. Kanizagi Aminat unga shu poʻstinni kiydirayotganda Hamida bonu yoshli koʻzlarini Humoyunga tikdi. Yigʻlab iltijo qildi:
— Akbarjonni birga olaylik!
— Begim, meni muncha ezmang. Boya tushuntirdim. Xudo xohlasa, erta-indin qaytib kelurmiz. Sovuq yomon, bola oʻzi kasal. Mohim bibi qarab turgay. — Humoyun bolaning beshigi oldida turgan Mohim bibiga yuzlandi: — Singlim, hamida yoʻgʻida siz Akbarga onalik qiling. Javhar oftobachi ham besh-oʻnta sodiq odamlarimiz bilan shu yerda qolib, Akbarning xizmatini qilgay. Agar kechasi Askariy kelib, ozor bermoqchi boʻlsa... hazrat otamizning arvohlarini oʻrtaga solib ayting, Akbarga ham, enagalarga ham yomonlik qilmasin. Bolada ne ayb? Qanday alami boʻlsa mana, men bormen! — Bu soʻzlar davomida Hamida bonu jun roʻmolini boshiga soldi, lekin oʻzini tutolmay yigʻlab yubordi, chopib borib Akbar belangan beshikni quchoqladi:
— Men bolamni xavf-xatarga qanday tashlab ketgaymen, musulmonlar! Bu qanday koʻrgulik?
Onaning iztirobi bolaga oʻtdi-yu, Akbar beshikda yotgan koʻyicha chirqirab yigʻladi.
Humoyun Hamida bonuga: «Boʻlmasa bola bilan qoling!» demoqchi ham boʻldi. Boya u xotiniga gavhar va la’llarni berganda, «bular mensiz qolsa xor boʻlmasin, ilikka tushsam tintib qoʻynimdan topib olishgay», degan fikr koʻnglidan oʻtgan edi. Eng ogʻir kunlarda taqdirning barcha zarbalariga bardosh berish uchun suyukli xotini yonida boʻishi kerak edi. Hamida bonusiz istiqbol unga keraksiz va ma’nosiz tuyulardi. Shuning uchun:
— Bas, yigʻlamang, men qolgaymen! — dedi va qilichining sopini changalladi: — Menga bunday ayriliq dahshatidan koʻra qilich bilan jon bermoq afzal! Oxirgi nafasim qolguncha siz bilan Akbarni himoya qilgaymen!
U chopib ayvonga chiqqanida darvozaxonadan Bayramxonning tovushi keldi:
— Hazratim! Odamlar yigʻildi! Tezroq boʻling! Yogʻiy yaqin!
— Yogʻiy yaqin boʻlsa jang qilgʻaymiz!
— Ikki ming yogʻiyga qanday bas kelurmiz, hazratim? Qirqtagina bek-u navkar toʻpladim, xolos!
Bu soʻzlarni eshitib turgan Mohim enaga tez Hamida bonuning yoniga keldi:
— Voy oʻlay, hazratimning qoniga zomin boʻlmang yana, hazrat begim! Akbarjonga men ham onamen! Jiji enaga bor! Poychajon enaga bor!
Ruparani Umarqutda qolgan, enagalardan yana ikkitasi Qandahorga yetib kelolmagan, lekin hozir Mohim tilga olgan uch ona bolaga jonini bergudek mehribon. Akbarning koʻkaldoshlari Adham, Aziz va Zayniddinlar ham shu yerda qoladi. Bolani bu qish sovugʻida olib ketib boʻlmasligi aniq.
Hamida bonu Humoyunga ajdahoday ogʻiz ochib kelayotgan xavf-xatarning butun dahshatini endi koʻz oldiga keltirdi. Beshikdagi Akbarni quchoqlab, yuzini bolaning yuziga bosib xayrlashdi-yu, Humoyunning ketidan hovliga chopib chiqdi. Koʻz yoshlarini kafti bilan artib Humoyunning yoniga keldi:
— Ayting, menga ham ot keltirsinlar!
Bu orada Hasan eshik ogʻaning xotini Oysha bibi ham otlanib, tayyor boʻlib turgan edi.
Qirqtacha erkak orasida shu ikki ayol gʻoʻra qorni qayirib urayotgan izgʻiringa qarshi yurib, oqshom gʻira-shirasida Sarimastungdan chiqdilar-u shimoli sharqdagi qorli togʻlarga qarab yoʻl oldilar. Havo nihoyatda sovuq. Kechasi togʻ etagidagi oʻrmonzorga yetganlarida tun qorongʻisi juda quyuqlashib ketdi. Aylanma togʻ soʻqmogʻini topish qiyin boʻlib qoldi.
— Odamlar ham juda sovqotdi, — dedi Turdibek.— Hazratim, toʻxtab bir gulxan yoqsakmikin?
— Pastdan bizni quvib kelayotgan boʻlsalarchi? — dedi Humoyun. — gulxan yorugʻi bizni tutib bergay. Tepalikdan oshib, panaroq joy topmogʻimiz kerak.
Tepalik boʻlib koʻringan joy ancha baland dovon ekan. Qor urib turibdi, yurish qiyin, otlar hansiraydi. Ravshan koʻkaning oti sirgʻanchiq joyda yiqilib, orqa oyogʻi qirrali toshga shunday qattiq urildiki, choʻloqlab, yurolmay qoldi. Ravshanbek otdan tushib uni yetaklab bora boshladi.
Tun yarmidan oshganda dovondan naridagi qoyatoshlar panasiga oʻtib, qor uncha tegmay qorayib turgan togʻ kamarlari oldida toʻxtadilar. Yigitlar birpasda oʻtin olib kelib gulxan yoqdilar. Bu oʻrmonda bolut daraxti koʻp edi, uning archanikini eslatadigan nina barglari xoʻl boʻlsa ham gulxanda charsillab yonardi. Atrofga sal yorugʻ tushgandan keyin togʻ pistasining daraxtlari ham koʻrindi, yigitlar uning olovi taptlik boʻladi deyishib, qurigan shoxlarini sindirib gulxanga tashladilar. Humoyun bilan Bayramxon uchun yetovda toʻrtta salt ot bor edi. Humoyun shulardan birini Ravshanbekka berdi.
— Choʻloq ot endi yoʻlga yaramagay, uni soʻyinglar, — deb buyurdi.
Odamlar kechki ovqatni yeyishga ulgurmay yoʻlga chiqishgan, hozir ularni ochlik ham qiynamoqda edi. Soʻyilgan otning goʻshtini pishirish uchun qozon topolmadilar. Bayramxon bolut novdalarini pichoq bilan tozalab, six oʻrnida ishlatdi-da, ot goʻshtining yaxshi joylaridan pista choʻgʻida kabob qildirdi. Navkarlar ot goʻshtini dubulgʻalariga solib gulxanda qovurib yedilar.
Hamida bonu och qolganini ham bilmas, ishtahasi yoʻq, beshikda qolgan bolasi koʻz oldidan ketmaydi. Sahar palla gulxandagi pista choʻgʻining issiq tapti elitib, oʻltirgan holda koʻzi ilinibdi. Tushida oʻng oylik Akbarni choʻmiltirayotgan emish. Bola sogʻ, quvnoq, «Xayriyat-ey, yonimda ekan, tuzalib ketibdi!» deb, quvonib koʻzini ochsa, atrofida qorli oʻrmon, gadir-budur qoyatoshlar, sovuqda diydirab turgan ot va xachirlar. Voqelikka qaytdi-yu, ayrilq dardi yana yangilanib, birdan koʻzlariga yosh qalqdi.
Oʻsha kuni Javhar oftobachi boshliq oʻttiztacha odam Qandahorda qolgan chodirlar, boshqa zarur buyumlarni olib kelib, ularga qoʻshildilar.
— Sizlar juda vaqtida ketgan ekansizlar! — dedi Javhar. — Ketlaringdan ikki soat oʻtar-oʻtmas mirzo Askariy katta qoʻshin bilan bostirib keldi. Toʻrt tomonga izgʻib sizlarni axtardi. Bizdan soʻragan edi, «ovga ketganlar», dedik. Keyin Akbar yotgan uyga kirdilar. Xotinlari Saltanat begim ham birga kelgan ekanlar. Mohim enaga ikkovlarining oyogʻiga yiqilib: «Akbarni oʻz farzandingiz oʻrnida koʻring!» deb iltijo qildi. Askariy dagʻalroq javob bergan edi, Saltanat begim oraga tushdilar. Akbarni iliklariga olib erkalatdilar, «men buni enagalari bilan oʻz tarbiyatimga ol-gayman», deb Qandahorga olib ketdilar. Buni koʻrib koʻnglimiz sal tinchidi-yu, yashiriqcha yoʻlga chiqdik.
Hamida bonu orqaga — Akbarning oldiga qaytishni qanchalik istamasin, endi Humoyun oʻzining inilari bilan yarasholmasligini sezib turardi. U bolasini sogʻinib, yigʻlab-siqtab boʻlsa ham eri bilan birga shimolga — Xurosonga qarab ketib borardi. Yosh ona har kuni Akbarni emizadigan mahalda siynasiga sut toʻplanib, chidab boʻlmas darajada ogʻriy boshlardi. Shunda Hamida Oysha bibi bilan xoli joyga chiqib, sutini qorga sogʻib tashlardi. Oppoq qorda sut koʻzga tashlanmasa ham uning issiq tapti sovuq qorda hovur chiqarardi. Jigarbandining nasibasi hayf ketayotganidan yuragi qon boʻlgan Hamida bonu:
— Bizni shu koʻyga solganlani ona sutining uvoli koʻr qilsin! — deb pichirlardi.

AvvalgiI- qism Keyingi

↑ Hijriy 935-, milodiy 1528-yilga toʻgʻri keladi.

↑ Tolor — yozlik shiypon.

↑ Chavgon — ot minib oʻynaladigan va ba’zi jihatlari chim xokkeyni eslatadigan qadimiy oʻyin.

↑ Faqih — qonunshunos.

↑ Ra’d — yashin va momaqaldiroq.

↑ Mil — 1000 metr.

↑ Bhaqti — hindcha ixlos demakdir. Inson oʻz takomiliga ishonsa va komil odamlarga ixlos qoʻysagina yomon illatlardan xalos boʻla oladi. «Ixlos — xalos» degan hikmat bhaqtida shunday talqin etiladi.

↑ Kabir (1440—1518) — ulugʻ hind shoiri. Uning she’rlari hozir ham xalq orasida juda keng tarqalgan. Rivoyatlarga koʻra, Kabir asli brahman oilasida tugʻilgan, chaqaloqligida onasi tashlab ketgach, uni oddiy bir musulmon toʻquvchi kosib oilasi tarbiyalab voyaga yetkazadi. Kabirning oʻzi ham toʻquvchi boʻlgan.

↑ Muhtasib — diniy ishlar nazoratchisi. Qoʻlida darra bilan yurib, odamlarning roʻza tutishi-yu masjidga namozga kelishini nazorat qilgan.

↑ Shudra — eng past toʻrtinchi tabaqa — kasta. Unga koʻproq kosiblar, hammollar va boshqa oddiy kishilar kiradi.

↑ Shomiyona — bu yerda guldan qilingan chodir yoki chimildiq ma’nosida.

↑ Mavkab — podshoning a’yonlari va mulozimlari.

↑ Darra — bambukdan qilingan maxsus tayoq.

↑ Munir — yorugʻ yuz, yorugʻlik.

↑ Sayisxona — otxona.

↑ Bandar — port.

↑ Mushriflar — qoʻshni oʻlkalarda yashirin ish olib boruvchi razvedkachilar.

↑ Nasora — xristian.

↑ Moskoviya — Moskva degani.

↑ Hijriy — melodiy 1530-yilga toʻgʻri keladi.

↑ Idil — Volga.

↑ Knyaz — demoqchi.

↑ Hindistondan Moskvaga birinchi marta Bobur elchisi borgani oʻsha davrning katta voqealaridan biri boʻlganini ziyrak rus solnomachilari sezadilar. Ular Xoʻja Husaynning nomini ham, Bobur yuborgan yorliqda Hindiston bilan Moskva orasida doʻstlik va birodarlik aloqalarini oʻrnatish taklif qilinganini ham, Vasiliy Ioannovich bu yorliqqa javoban 1533-yilning sentabr oyida nimalar deganini ham maxsus solnomaga ba-tafsil yozib qoʻyadilar. Bu solnoma ulugʻ rus tarixchisi N.M. Karamzinning asarida XII jild, 1852-y. nashri, 163-betda keltirilgan.

↑ Samur — sobol.

↑ Tovonolik — qobiliyat, qodirlik.

↑ SherxonSurnomi«Boburnoma»ning1527 —1528-yilgi voqealarida ikki qayta qalamga olingan.

↑ Bir man — 800 gramm, 150 man esa 120 kilogramm. 7 man marvarid — 5 kilo-yu 600 gramm boʻladi.

↑ Pashkol — yomgʻir fasli.

↑ Ilmisiyoh — shifr kaliti, yashirin yozuv siri.

↑ Xaylxona — podsho va a’yonlarnnig xotin, bola-chaqalari.

↑ Bhaqtiylar — adolatparvar xalq harakatining ishtirokchilari.

↑ Holisa — podshoning xos yeri.

↑ Humoyun Nizom suvchini taxtga chiqargani koʻpchilik tarixiy manbalarda, jumladan, Abulfazlning «Akbarnoma»sida, Javhariyning «Humoyunnoma»sida, Gulbadan begimning esdaliklarida qayd etilgan. Ammo uning qancha vaqt taxtda oʻltirgani turli manbalarda har xil koʻrsatilgan. Gulbadan begim Nizomni ikki kun podsho boʻlgan desa, ba’zi hind olimlari uni bir yarim oy taxtda oʻltirgan, deb yozadilar.

↑ Xirojbilanjuzya — gʻayridinlardan olinadigan qoʻshimcha soliqlar.

↑ Munsif — soliq yozadigan amaldor.

↑ Jolabon — daryo kemalarining sardori.

↑ Aqrab — 22-oktabrdan 22-noyabrgacha.

↑ Kisa — xaltacha, bugungi tilda — sumka. Keyinchalik kisa — kiyimga tikiladigan kissa nomini olgan.

↑ Dalv — 22-dekabrdan 22-yanvargacha.

↑ Muslin — eng nafis ipak mato.

↑ Tarjimasi:Dilimdala’lninghavasi — mastmen.

↑ Tuzhaqinisaqlash — ilgari Humoyun xizmatida boʻlgani va uning xonadonidan tuz ichgani nazarda tutiladi.

↑ Ashrafiy — oltin pul.

↑ Rohbin — yoʻl koʻrsatuvchi, yoʻlni yaxshi biladigan odam.

↑ Rayzin — Dehlidan 350 milcha janubdagi Malva viloyatiga qarashli qal’a.

↑ Maharoja — ulugʻ roja degani.

↑ Ma’buda Kaliga sharaflar!

↑ Oʻtligʻ — keyinchalik «utyug» boʻlib oʻzgargan. Alisher Navoiy asarlarida oʻtligʻ bilan dazmol urilishi aytilgan.

↑ Hind ayoli Ruparani va Akbarga enagalik qilgan boshqa onalarning nomlari Abulfazlning «Akbarnoma»sida keltirilgan. Akbar ulgʻayganda oʻz enagalari va koʻkaldoshlariga katta hurmat bilan qaragani koʻpchilik tarixiy manbalarda qayd etilgan. Turkiycha «enaga», «koʻka» soʻzlari shu tarzda hindi, ingliz, fors, urdu tillariga ham kirgan.

↑ Kalontar — eng katta degani, ya’ni qishloq oqsoqoli.

↑ Dari — fors tilining Afgʻonistonda koʻproq tarqalgan bir turi tojikchaga yaqin.

↑ Mar’iy — qonuniy.

↑ Sayfiy — qilich kuchi bilan soliq toʻlaydigan, itoatdan chiqqan joy.

↑ Shomiliston — beluj va afgʻon qabilalari yashaydigan oʻlka.

↑ Beshtosh — sakkiz chaqirim.

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Amir Temurning olamshumul ijodiy m... [Pirimqul Qodirov] 891
2	Avlodlar dovoni - Humoyun va Akbar... [Pirimqul Qodirov] 3535
3	Avlodlar dovoni - Humoyun va Akbar... [Pirimqul Qodirov] 2261
4	Avlodlar dovoni - Humoyun va Akbar... [Pirimqul Qodirov] 5947
5	Авлодлар довони - Ҳумоюн ва Акбар ... [Pirimqul Qodirov] 903
6	Авлодлар довони - Ҳумоюн ва Акбар ... [Pirimqul Qodirov] 1436
7	Авлодлар довони - Ҳумоюн ва Акбар ... [Pirimqul Qodirov] 975
8	Авлодлар довони - Ҳумоюн ва Акбар ... [Pirimqul Qodirov] 846
9	Амир Темурнинг оламшумул ижодий мероси [Pirimqul Qodirov] 566
10	Erk (qissa) [Pirimqul Qodirov] 5662
11	Эрк (қисса) [Pirimqul Qodirov] 793
12	Ilinj (hikoya) [Pirimqul Qodirov] 2392
13	Илинж (ҳикоя) [Pirimqul Qodirov] 502
14	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 15881
15	Yulduzli tunlar (II- qism) [Pirimqul Qodirov] 6069
16	Yulduzli tunlar (III- qism) [Pirimqul Qodirov] 5996
17	Юлдузли тунлар (I- қисм) [Pirimqul Qodirov] 962
18	Юлдузли тунлар (II- қисм) [Pirimqul Qodirov] 941
19	Юлдузли тунлар (III- қисм) [Pirimqul Qodirov] 1182

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 60688
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 43660
3	Gʻazallar [Nodira] 37974
4	Guliston [Sa’diy] 33217
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 20792
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 20221
7	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 16080
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 15883
9	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 13270
10	Alkimyogar (roman) [Paulo Koelo] 12890