Avlodlar dovoni - Humoyun va Akbar... [Pirimqul Qodirov]

Ikkinchi Kitob: Akbar (Davomi)
Fathpur, Bhira: Ma’naviy Zilzila
Sekri tepaligi ustiga qizil toshdan muhtasham qilib qurilayotgan yangi poytaxt oʻn yilning nari-berisida uzoqlardan koʻzga tashlanadigan ulkan qal’a tusini oldi. Qal’a atrofiga sipohilar, doʻkondorlar, kosib-u hunarmand va boshqa turli xil kasb egalari ming-minglab uy-joylar qurdilar. Bogʻlar, daraxtzorlar, hovlilar, koʻcha va xiyobonlar koʻpaydi. Sekridan Agragacha boʻlgan oʻttiz besh millik yoʻlning ikki cheti kela-kelguncha serodam manzillarga, rasta va doʻkonlarga toʻlib ketdi.
Dastlabki yillarda rasmiy doiralar Sekridagi yangi poytaxtni Fathobod deb atagan boʻlsalar ham, lekin uni qurgan oddiy odamlar «Fahtpur», ya’ni «Gʻalaba shahri» degan qisqa nomga tezroq oʻrgandilar. Bora-bora koʻpchilik aholi ham, davlat arboblari ham Fathpur deydigan boʻldilar. Yangi poytaxt butun mamlakatga shu nom bilan tanildi.
Hamida begim uchun Fathpurning janubida katta bogʻ hovli qurildi. Bu yil ellik olti yoshga qadam qoʻygan Hamida begimning hozir oltita nevarasi bor. Ularning kattasi Salim toʻqqizga kirdi, Murod sakkiz yashar. Bular ikkovi otalari bilan harbiy yurishlarga va uzoq safarlarga birga ketadigan boʻlgan. Akbar mut’a nikohi bilan uylangan keyingi xotinlaridan Shamshod bibi unga yana bir oʻgʻil tugʻib berdi. Gujarat yurishi paytida tugʻilgan va hozir olti yoshga kirgan bu uchinchi oʻgʻilga Doniyol deb ot qoʻydilar. Otasi unga ham alohida koʻshk solib bergan, bek atka va murabbiylar tayin etgan. Oʻgʻil nevaralaridan tashqari, Hamida begimning shahzoda xonim, shukriniso begim, Orom bonu degan uchta jajji qiz nevarasi ham bor. Ularning har qaysisi bilan haftada bir kun birga boʻlsa ham bahri dili ochilib, vaqtning qanday oʻtganini sezmaydi.
Saroy ahli-ku, Hamida begimning nomini toq aytmaydi, afsonaviy Bibi Maryamga qiyoslab «Maryami Makon» deb ulugʻlaydi.
Lekin yigirma yildan beri bevalikda oʻtayotgan umr ham unga oʻz tikanlarini sanchib turadi. Kunduzi bilinmaydigan yolgʻizlik kechasi toʻshakda oʻzini koʻrsatadi. Ellik yoshning nari-berisida ayollarda boʻladigan oʻzgarishlar uni koʻp diqqinafas qiladi, goho yuragi tapir-tupur urib, badanini sovuq ter bosadi-yu, oyoqlari, aksincha, choʻgʻday qizib ketadi. Sal narsadan xavotiri oshib, dilini vahm bosadigan paytlar koʻp boʻladi.
Uning eng koʻp xavotirliklari — mudom oʻzini oʻtga-suvga uradigan Akbar tufayli. Begim hatto oʻgʻlini haddan ortiq maqtab, koʻkka koʻtarishlaridan ham choʻchiydi, chunki shuhratdan mast boʻlgan Akbar rajputcha qilichbozlik qilmoqchi boʻlib, oʻzini oʻzi oʻldirishiga sal qolganini begim odamlardan eshitgan.
Gujaratdan soʻng sharqdagi Bixarga yurish qilindi. Akbar ikki yuzdan ortiq daryo kemasi qurdirgan edi. Asosiy qoʻshin qirgʻoq boʻylab ketdi-yu, Akbarning oʻzi eng yaqin mulozimlari, onasi va xotin-bolalari bilan bir oy kemalarda suzib bordi.
Jamna va Ganga boʻylab qilingan bu daryo safarini Hamida begim umrining eng mas’ud xotiralari kabi qayta-qayta eslab yuradi. U kelinlari va nevaralari bilan tushgan kema sahnida tuproq solib oʻstirilgan jajji gulzor bor edi. Qafaslarda bolalar yaxshi koʻradigan qushlar ham daryo boʻylab suzib borardi. Ikki yuz kema ulkan bir karvonga aylanib, besh-olti mil masofaga marjonday tizilgan edi. Dushman chegarasi hali uzoq, har ikki qirgʻoqda ham oʻz odamlari, koʻkalamzor qir-adirlar va obihayotga toʻygan ekinzorlar.
«Ahli murod» deb ataladigan maxsus kemada Tansen boshliq xushovoz xonandalarning ovozi yangraydi. Tun qorongʻisida mash’alalar yorugʻi daryo mavjlarida behad koʻpayib koʻrinadi, kuylar va qoʻshiqlar afsonaviy bir sehr bilan karvonga qoʻshilib oqib boradi.
Ikki hafta shu tarzda yoʻl yurib, Ollohobod shahriga yetdilar. Bu yerda Jamna Gangaga borib quyiladigan gʻalati joy bor. Jamna suvi qoramtir, Ganga esa oqish, ikklasi qoʻshilgandan keyin ancha joygacha olachalpoq boʻlib oqadi-da, keyin kulrang tusga kiradi. Qirgʻoqlar behad kengayib, daryo avvalgidan besh-olti barobar ulkanlashib ketadi.
Hind rivoyatlarida bayon qilinishicha, Ollohobodda Ganga va Jamnaga yer ostidan uchinchi bir daryo— Sarasvati ham kelib qoʻshilarkan.
— Sarasvati aslida pokiza bir ma’buda boʻlgan, — deb hikoya qilgan edi Jodha Bay qaynonasiga. — U Himolay degan tangrining qizi ekan, taqdirida Ganga bilan qoʻshilish bor ekan. Sarasvati ilgari Gangaga yetguncha yer yuzidan oqib kelarkan. Lekin dunyoda nopoklik koʻpayib ketibdir. Sarasvati Gangaga pok yetib kelish uchun yer tagiga tushib oqibdir. Mana shu Ollohobodda yana yuzaga chiqib, sevgilisiga qoʻshilibdir. Shuning uchun bu daryolarning qoʻshilgan joyi muqaddas ziyoratgoh hisoblangay.
Chindan ham, ikki ulugʻ daryo qoʻshilgan joyda odam benihoya koʻp. Aytishlaricha, ular Hindistonning turli viloyatlaridan piyoda kelishgan, chunki shu muqaddas daryolar qoʻshilgan joyda bir marta choʻmilib ketsalar, butun gunohlaridan poklanishlariga ishonishadi.
— Qaniydi shu rivoyat rost boʻlsa! — deb Hamida begim ham kemaning bir chetida ayollar uchun qilingan parda ichiga kirib, Ganga suviga qayta-qayta shoʻngʻib chiqqan edi. Hozir buni eslasa dilida eng pok va yorugʻ tuygʻular uygʻonadi.
Lekin Ollohoboddan narida yana Hamida begimning tahlikalari boshlandi. Chunki Akbarga qarshi urushmoqchi boʻlgan afgʻon sarkardasi Dovudxonning yuz ming askari, besh ming harbiy fili bor edi. Afgʻonlar uni «bugungi Sherxon» deb ulugʻlar edilar. Akbar onasi va xotin-bolalarini jang maydonidan uzoq boʻlgan Jaunpurga yubordi. Oʻzi esa Hojipurdagi Dovudxonga maktub yoʻlladi. «Ikkovimizning ikki yuz ming askarimiz urushadigan boʻlsa behad koʻp qon toʻkilgay, — deb yozilgan edi Akbarning Dovudxonga yuborgan maktubida. — Undan koʻra oʻzimiz yakkama-yakka olishganimiz afzal emasmi? Siz ham Hindistonda tugʻilib oʻsgansiz, fil jangini yaxshi bilursiz. Men ham bitta filga minib maydonga chiqay, el-ulusning koʻzi oldida ikkalamiz jang qilaylik. Kim gʻolib chiqsa, Bixar-u Bangola oʻshaniki boʻlsin».
Dovudxon yakkama-yakka jang qilishga jur’at etmaganini eshitib Hamida begim ancha yengil tortdi. Chunki Akbar Hind ummonida portugallarning zoʻr kemalarini koʻrganda quvvai bahriyaning[1] ahamiyati qanchalik katta ekanini sezgan, oʻzining ikki yuz kema-dan iborat daryo flotini shundan keyin qurdirgan. Hali bunday flot Dovudxonda yoʻq. Bir kun kemada turib jangni boshqargan Akbar ikkinchi kuni saman oti Rohvorga minib, quruqlikdan hujum qilayotgan jangchilari orasida paydo boʻldi. Jangchilar uni bir-birlariga koʻrsatishib, «ana, hazratim jangga kirdilar!», «oq otda oʻtdilar», deya boshlashdi. Uni kemada koʻrganlar esa, «hazratim hali ham bizning oramizda» deyi-shardi.
Akbarning jilovida goʻyo Xoʻjai Hizr yurishini, shuning uchun u hali birorta jangda yengilmaganini yuzboshi va mingboshilar oʻz qoʻl ostidagi askarlar qulogʻiga ataylab quyar edilar. Bu gaplar safdan safga oʻtib, koʻpchilik orasida tarqagandan keyin, navkarlar Akbarning oʻzini koʻrib qolsalar: «Endi albatta yenggaymiz!» deyishib, har biri oʻnta yovga bas keladigan shijoat va jazava bilan jang qilar edi. Akbarning oʻzidan ham koʻra nomi katta kuchga aylanganini Dovudxon ham sezdi, u ham quruqlikdan, ham daryo ichidan qilingan ketma-ket hamlalarga bardosh berolmadi-yu, kechasi qal’ani tashlab, janubga qarab qochdi.
Sharqdagi gʻalaba uchun Akbar Gujaratdagiga nisbatan xiyla oz vaqt va kuch sarflaganiga qaramay uni «nazarkarda mahdiy!» deb entikib ulugʻlaydiganlar paydo boʻldi.
Bu me’yorsiz maqtovlar hatto Maryami Makon — Hamida begimni ham hovliqtirar, begim yurib borayotganda goho oyogʻi yerga tegib-tegmayotganday boʻlar, gʻayritabiiy bir kuch uni osmonga uchirib chiqib ketadigandek tuyulardi. Lekin bu ulugʻlashlar Akbarning boshini qanchalik aylantirib qoʻyishini, Gujaratdagi mastlik yana takrorlanishi mumkinligini oʻylaganda begim darhol hushyor tortar va oʻgʻlidan xavotir ola boshlardi.
Odamlar Akbarni «dovyurak, botir» deb ta’riflaganlari sari u oʻzini yangi-yangi xatarlar girdobiga tashlar, ana shunisi begimni mudom xavotirga solardi.
Ovga borganda chita bilan kiyik tutishga qanoat qilsa boʻladi-ku. Yoʻq, shergir filga minib, yoʻlbars otishga chiqardi. Maxsus odamlar yoʻlbars yashaydigan oʻrmonni oʻrab olib, naqoralar, nafirlar shovqini bilan yirtqichni joyidan qoʻzgʻatadi va oʻrmon chetidagi yalanglikka chiqishga majbur qiladi. Bu yerda fil mingan Akbar yoʻlbarsga roʻbaroʻ boʻladi. Shergir fil xartumi va tishi bilan yoʻlbarsni urib yiqitishga intiladi. Bundan gʻazabi kelgan yoʻlbars goho yerdan turib filning boshi ustiga sakraydi. Agar fil ustida toʻfangni oʻqlab tayyor turgan ovchi yoʻlbarsni sakragan paytida boshidan otib yiqitolmasa-yu, faqat yarador qilsa, bu qudratli yirtqich filning koʻziga panja urib, tirnoqlarini botiradi. Koʻzdan ayrilgan fil dovdirab qoladi. Bu orada yoʻlbars yana bir sakrab fil ustidagi ovchiga yetib boradi va uni tilka-pora qilib tashlaydi. Bunday hodisalarni Akbarning oʻzi koʻrgan. Shunga qaramay, yana besh-olti oy oʻtgach, shergir filiga minadi-yu, yoʻlbars oviga joʻnaydi. Xavf-xatar bilan olishishga buncha ishqiboz boʻlmasa nima qilarkin? Hamida begim oʻgʻlining chapdast merganligi uchun tangriga shukrlar qiladi. Keyingi oʻn yilda Akbar yettita yoʻlbarsni otib yiqitganidan xabardor ona:
— Boʻldi, endi bas, jonivorlarga rahmingiz kelsin!— deb oʻgʻliga yalinadi.
Akbar «xoʻp» deb koʻnganday boʻldi-yu, keyin oʻttiz besh yoshida fil jangiga qatnashib, yana bir falokatdan zoʻrgʻa omon qoldi. Hamida begim oʻz koʻzi bilan koʻrgan bu hodisani har eslaganda eti bir junjikadi.
Buxorodan kelgan Abdullaxon elchilari fil jangini tomosha qilishga havasmand ekan. Akbar Jamna boʻyidagi oʻsha keng maydonda ikkita zoʻr filni mahavatlari bilan birga urishtiradi. Bir vaqtlar Bayramxonning filini yenggan mashhur Favjdorni jur’ati yoʻqroq mahavat mingan ekan. Oʻrtadagi tuproq koʻtarmadan nariga oʻtmay, juda lanj olishdi. Tomosha zerikarli boʻlayotgani uchun Akbar Buxoro elchilari oldida oʻngʻaysizlandi. Otashdorni chaqirtirib, «Favjdorning mahavatiga aytinglar, dadilroq jang qilsin!» deb buyurdi. Ammo buyruq ham kor qilmadi — mahavatlar oʻz jonlarini xatarga qoʻygilari kelmayotgani sezilib turardi.
Shundan soʻng Akbar elchilarning oldida roja Birbalni qoldiradi-da, oʻzi fillar jang qilayotgan maydonga tushib bordi. Uning ishorasi bilan otashdorlar yonib turgan olovni ikki fil orasiga koʻtarib kirib, olishuvni toʻxtatdilar. Favjdor mahavati bilan Akbar turgan joyga chaqirtirildi. Har ikki filga mast qiladigan shirin ichimlik berildi. Shundan keyin Favjdorga Akbarning oʻzi mindi. Kayfi oshgan fillar endi oʻlar-qolariga qramay jang qila boshladi. Ikki oradagi tuproq koʻtarma birpasda payhon boʻlib yerga qorishib ketdi. Akbar Favjdorni ankush bilan xillalab, raqib filning yonboshiga oʻtkazdirdi. Biqinidan berilgan zarba qarshi tomonni qattiq silkitib, mahavatni yerga yiqitishi kerak edi. Lekin raqib fil Akbar oʻylaganidan zoʻrroq ekanmi, zarbaga bardosh berdi, mahavati ham filning quloqlari ostiga tizzasini tiqib yiqilmay qoldi.
Akbar fillarning ikki yuz yil umr koʻrishini bilar, ulardagi yigitlik qudrati yetmish-sakson yoshgacha saqlanib qoladi deb oʻylardi. Bayramxonning fili Zoʻravor bilan Favjdor olishganiga oʻn sakkiz yil boʻldi. Nahotki shu yillar ichida Favjdor kuchdan qolgan boʻlsa? Akbar uning zarbasi avvalgiday emasligini endi sezdi. Damudor deb ataladigan qarshidagi filning ayni kuchga toʻlgan davri ekan, orqadan shunday qattiq zarba berdiki, Favjdorning old oyoqlari bukilib, choʻkkalab qoldi. Akbar uning boshi osha yerga qulab tushadiganday boʻldi.
Odamlar: «Vah!» deb yubordilar. Ayollar qatorida jangni tomosha qilayotgan Hamida begim dod solib yubormaslik uchun ogʻzini kafti bilan bekitdi, lekin oʻrnidan turib ketganini oʻzi bilmadi.
Bu orada Akbar oʻzini xiyol oʻnglab, Favjdorni bir amallab tikka turgʻazdi. Damudorni boshqarayotgan mahavat podsho oilasidan baloga qolmaslik uchun ikkinchi zarbadan filini tutib qoldi. Akbar Favjdorni orqaga burib yana hamlaga oʻtdi. Lekin shu orada jang vaqti tugadi-yu, olishuv durang deb e’lon qilindi. Rangi xiyol oʻchgan Akbar hansirab elchilar oldiga qaytib keldi. Jang manzarasidan hayajonga tushgan elchilar Akbarning oldida ta’zim qilishib:
— Dovyurakligingizga tan berdik, hazratim! — deyishdi.
Kechqurun Akbar onasidan xabar olishga borganda Hamida begim koʻziga yosh olib dardini aytdi:
— Shoh oʻgʻlim, nahotki elchilarning ikki ogʻiz tahsini uchun oʻz joningizni shunchalik xatarga qoʻysangiz? Tavakkalchilik ham evi bilan-da, axir. Shu qadar oʻylamay ish qilish toʻgʻrimi, aylanay bolam?!
— Men bu ishni oʻylab qildim, onajon. Abdullaxon biz bilan bellashmoqchi emish, Kobul-u Badaxshonni tortib olmoqchi emish. Elchilari oʻz koʻz bilan koʻrgan olishuvni borib xonga aytib bersinlar. Men bilan olishuv qanaqa boʻlishini xon koʻz oldiga keltirsin. Ehtimol, bugungi fil jangi Abdullaxon bilan boʻladigan qonli urushning oldini olishga yordam bersa! Men ana shu maqsadda maydonga tushdim.
— Lekin siz maydondan omon chiqquningizgacha men oʻlib boʻldim! Bizni ham oʻylang-da, jon bolam!
— Xoʻp, onajon! — deb Akbar minba’d jonini xatarga qoʻymaslikka soʻz beradi. Lekin boshqa kutilmagan joydan yana onani bezovta qiladigan biron xatar chiqadi.
Akbarning dovyurakligi Abulfazl bilan Birbalga juda yoqadi. Ularning fikricha, Akbarning shuhrati va obroʻsi davlat manfaatlariga xizmat qiladi. Agar uning shunday zoʻr obroʻsi boʻlmasa, qoʻl ostidagi odamlari Sekridagi yangi poytaxtni qisqa vaqt ichida bunyod qilishga yoki ikki yuzta daryo kemasini qurishga bu qadar jon-jahdlari bilan kirisharmidi?
Abulfazl bilan Birbal Akbarning shu ulkan obroʻsidan foydalanib, endi shayx Ansoriyning diniy istibdodini yoʻqotmoqchi boʻladi. Gujarat yurishidan oldin rejasi chizilgan e’tiqod uyi Bihardagi gʻalabadan keyin qurib bitirildi. Akbar ruhoniylarni munozaralarga jalb qilish uchun binoni «Ibodatxona» deb atadi. Hamida begim bu ibodatxonani kirib koʻrgan emas, ammo uni marhum Salim otaning maslakdoshi boʻlgan Abdulla Niyoziyning hujrasi oʻrniga qurganlaridan mamnun.
Abdulla Niyoziyning hujrasi evaziga Sekri oʻrmoni chetidan Akbar unga uy qurdirib, dehqonchilik uchun yer ham ajratgani onasiga juda ma’qul boʻldi. Chunki Abdulla Niyoziy ham Salim ota kabi adolatparvar odam ekanligini begim yaxshi biladi. Ibodatxonada Akbar imon-u e’tiqod munozaralari oʻtkazganda Ansoriyga oʻxshagan tamagir din peshvolari shayx Muborak bilan Abdulla Niyoziyga bas kelolmasliklari aniq. Bianadagi xalq harakatiga qatnashgan mahdiylar din-u millat ayirmas edilar. Akbar ularning shu bagʻri kengligini ma’qul koʻrib, ibdatxonadagi munozaralarga hind brahmanlarini ham, otashparastlar vakilini ham taklif qila boshladi. Abdulla Ansoriy va uning tarafdorlari chekka-chekkada pichirlashib: «Ibodatxona Bianadagi isyonchilar ilkiga oʻtdi, mahdiylar Akbarshohni ham dindan chiqarishmoqda!» degan vahimali gaplar tarqatdilar.
Mahdiylar esa Akbarni «ming yilda bir keldaigan ulugʻ rahbar!» deb koʻtar-koʻtar qilishadi.
Selday yopirilib kelayotgan bu qarama-qarshi fikrlar ta’sirida Akbarning oʻzi ham gʻalati boʻlib yuribdi. Keyingi paytda chogʻir ichmaydi, goʻshtlik ovqat yemaydi, hech kim bilan ochilib gaplashmaydi. Hozir uzoq Bhira oʻrmonlariga ketgan. Yana fil minib, yoʻlbars oviga chiqmasa edi...
Hamida begim Bhiradan xabar kutib yurgan paytda Abulfazl kelib qoldi. Uning ma’yus qarashlari onani yana bezovta qildi:
— Akbarjon salomatmilar?
— Shukur... Lekin ozib ketdilar. Uyqulari yomon.
— Tabiblari bor edi-ku. Bhim Nadh oʻsha yerdami?
— Tabiblarni qabul qilmay qoʻyganlar. Kuni bilan oʻrmonda yolgʻiz yuradilar, togʻ tepasida soatlab oʻy surib oʻltiradilar. Yonlariga chaqirmaganlaridan soʻng, biz borishga jur’at etolmagaymiz.
— Roja Birbal oʻsha yerdamilar?
— Ha, roja Birbal bilan ham ochilib soʻzlashmay qoʻydilar. Poytaxtga qaytaylik, desak istamadilar.
— Ov bilan koʻngillari yozilar edi-ku.
— Biz ham shuni oʻylib, ovga tayyorlik koʻrdik. Shergir fillari taxt qilindi. Maxsus odamlar oʻrmon ichidagi yoʻlbarslarning atrofini oʻrab, ochiq joyga haydab chiqdi. Kiyik ovlaydigan chitalar ham qafasda buyruq kutib turgan edi. Birdan hazratim «jonivorlarga jabr qilib ne topdik!» dedilar-u yoʻlbarslarni oʻrmonga qayta kiritib yuborishni buyurdilar. Qafasdagi chitalarni ham uzoqroqqa olib borib, qoʻyib yuborishga amr berdilar. Ovni man qilib maxsus farmon chiqardilar.
— Yoʻlbars ovi man etilsa mening dilimdagi ish boʻlibdir, — dedi Hamida begim.
— Lekin boshqa bir xavotirlik paydo boʻldi, begim. Odamdan begonasiraydilar. Mudom, oʻzlari yolgʻiz. Musohaba-yu murokaba[2]. Hushlari joyida emasmi? Hech kimni qabul qilmay qoʻydilar. Davlat ishlarini eslatsak, urishib beradilar. Podsho odamga bir narsa deb boʻlmasa!... Oʻylab-oʻylab, axiyri sizga maslahatga keldim. Hazratiimga faqat sizning haddingiz sigʻib, toʻgʻri yoʻl koʻrsatmogʻingiz mumkin...
— Akbar meni chorladimi?
— Yoʻq, bildirmay keldim. Bilsalar, ruxsat bermas edilar.
— Mavlono, siz bilan otangiz shayx Muborak ham Akbarni haddan ortiq ulugʻlayverib shu koʻyga soldilaringiz. Mana, oqibati!
— Osiy bandamiz, hazrat begim. Bizni afvu eting.
— Ammo kelganingiz yaxshi boʻlibdir. Men tezroq Bhiraga boray. Dilim sezgan edi-ya!..
Hamida begim oʻzining tungi betobliklarini ham unutdi, Fathpurdan otda oʻn kunlik yoʻl boʻlgan uzoq Bhiraga shoshilinch joʻnab ketdi.
Haruda degan hind lochini togʻ tepasida turgan Akbarning yonginasidan uchib oʻtdi. Lochinning yelkasi toʻq qizgʻish, qorni va boʻyni oq. Sariq rangli panjasi bilan qora bir ilonni changallab olgan. Ilon yeydigan bu lochin oʻz ovini dumidan changallab osmonda chirpirak qilib uchiradi. Zaharli ilon tez uchishdan koʻzi tinib, boshini koʻtarib ololmaydi, lochinni chaqishga iloj topolmay qoladi. Haruda esa ilonni osmonning yuksak bir joyidan yerga tashlab yuborib oʻldiradi.
Mana shu odati uchun hindlar Harudani muqaddas qush deb e’zozlashadi. Rivoyatlarga binoan, goʻzallik va zafar ma’budasi Lakshmi Harudaning qanotlari ustida oʻltiradi. Ilgari Akbarning xayolida afsonani voqelikdan ajratib turadigan aniq chegara bor edi. Endi shu chegara yoʻqolgan, uni goʻyo sel olib ketgan. Shu sababli hozir yonidan uchib oʻtgan Harudaning qizgʻish qanotlari ustida havo toʻlqiniga oʻxshash harir bir narsani koʻrganday boʻldi-yu, «Lakshmi shu ekanmi?» deb oʻyladi.
Kechalari uning tushiga toʻrt qoʻli, beshta yuzi bor Shiva kirib chiqadi. Gʻazab bobida hech kim Shivaga bas kelolmaydi. Ikki koʻzidan tashqari peshonasida uchinchi yashirin nigohi ham bor. Astoydil gʻazabi kelganda shu uchinchi koʻzi birdan ochiladi-yu, olov sochadi. Shiva tikilib qaraganda odam yoki boshqa jonzot shu koʻzning olovidan kuyib kul boʻladi. Shivaning yoqasi oʻrnida oʻram-oʻram ilonlar. Odamlarning bosh suyaklarini ipga tizib, boʻyniga marjon qilib taqib yuradi. Poʻlat gurzisining uchiga ham odamning bosh suyagi qoplangan. Chunki u gunohkorlarga jazo beruvchidir.
Akbarning tasavvuridagi voqelik bilan gʻayritabiiy va ilohiy narsalarning chegarasini buzib oʻtgan sel uni yerdan uzib olib osmonga chiqarib yuborgan ulugʻlashlarning oqibati ekanini hozir oʻzi ham sezmaydi. Faqat uni «dohiy!» «mahdiy!» deganlari sari oʻzini alanechuk yolgʻiz, hammadan uzilgan bekas odamday sezadi.
Uning ruhi bezovta, sababini goʻyo Jaloliddin Rumiy aytib ketgan: «Tanang — ot, ruhing — uning suvorisi. Shuni bilki, ot yemishi suvoriga oziq boʻlmagay!»
Ilgari Akbar koʻproq tanasini parvarishlar edi, endi bilsa nuqul otni boqib, suvorini och qoldirgan ekan. Hozir aksini qilib, yeyish-ichishdan oʻzini chekladi-yu, ma’naviy oziq beradigan ilm-u asrorga, soʻfiylar va hind donishmandlari ta’limotiga qayta-qayta shoʻn-gʻib, oʻziga kerakli ma’naviy gavharni izlashga tushdi.
Ruh, aql, qalb, koʻngil — bular tabiatdagi chor unsurga oʻxshaydi, insondagi butun ma’naviy dunyo shu toʻrtovidan tarkib topishini Akbar endi bilyapti. Arab, fors, hind, yunon — turfa tilli faylasuflar hammasi ruh bilan tananing, koʻngil bilan aqlning orasidagi ziddiyatlardan dod deb oʻtganlar. Akbarning oʻzi ham hozir shu ichki ziddiyatlardan qutulolmay azob tortib yuribdi. Orqaga oʻgirilib qarasa, qancha zafarlarga erishgani, qancha katta davlat-u obroʻga ega boʻlgani uni qanoatga va mamnunlikka undaydi. Ammo diliga razm solsa, oʻzidan ham, atrofidagi hayotdan ham koʻngli toʻlmaydi. Hali amalga oshmagan istak-orzulari behad koʻp. Ularga qachon yetishadi?
Shunda goʻyo Abdulhamid Gʻazzoliy degan faylasuf uni ogohlantiradi: «Ikki biqining orasidagi koʻngling — sening ashaddiy dushmaningdir».
Hind faylasuflari ham koʻngilni uning tashqi manbalaridan uzish kerakligini, hech kim yoʻq bir oʻrmonda oʻz qalbiga quloq solib, dildagi muqaddas tuygʻularga berilib yashashni maslahat beradilar.
Akbar shu maqsadda Himolay togʻi etaklaridagi oʻrmonzor Bhiraga kelib yashamoqda. Bu yerga u bilan birga kelgan besh yuzdan ortiq beg-u mulozimlar, qoʻriqchi va xizmatkorlar Bhiraning Bogʻi Safosidagi koʻl atroflariga chodir tikib olishgan. Bir vaqtlar Komron mirzo koʻr qilingan Bogʻi Safoga Akbar oʻn yasharligida birinchi marta otasi bilan kelgan edi. Shundan beri oʻtgan oʻn yilliklar uni ne koʻylarga solmadi! Mana, hozir yoshi oʻttiz sakkizga bordi, lekin hali ham oʻzini juda nokomil sezadi, xayolini yaxlit bir muqaddas tuygʻu atrofiga yigʻa olmaydi. Uning istagi shuki, tanasi ruhiga soʻzsiz itoat etsa, yuragi nafsdan poklansa, u oʻzidan ham, olamdan ham mamnun va rizo boʻlsa. Soʻfiylar buni «oriflik» deydi, hind faqirlari «samadhi» deb ataydi, lekin ikkovining mohiyatida ham komil insonlikka intilish bor.
Akbar tabiatdagi poklikni, goʻzallik va muvozanatni koʻrib havasi keladi. Nega uning dilida tabiatdagi uygʻunlik yoʻq? Bu savolga javoban yana Rumiyning xitobi eshitiladi:
«Koʻzni yumgil, koʻzga aylansin diling!»
Akbar koʻzi oldida turgan tabiatdan ham ulugʻroq, undan ham abadiyroq mutlaq haqiqatni qalb koʻzi bilan koʻrishga va ruhini unga qoʻshib yuborishga intiladi. Lekin bunga hech muvaffaq boʻlolmaydi.
Taqdir unga shuncha kuch-quvvatni, iste’dodni, qudratli davlatni nima uchun bergan?
Bu savolga Ajmirdan Akbar bir vaqtlar ziyoratga borgan Mu’yiniddin Cheshti maqbarasidan Bhiraga kelgan moʻysafid Murtazo Ahmadxon oʻzicha javob berdi. U she’rni kuyga oʻxshatib aytadigan xushovoz qavvollar bilan birga Akbarni ulugʻlab ashula aytdi, soʻng Akbarning qarshisida tiz choʻkib, unga sajda qila boshladi:
— Siz ming yilda bir keladigan dohiy! Dunyoda adolat oʻrnatish uchun Xudo tomonidan yuborilgan mahdiysiz!
Zoʻr e’tiqod va ishonch bilan aytilgan bu soʻzlar Akbarga shunday ta’sir qildiki, uning koʻzlaridan yosh oqa boshladi. U koʻz yoshini artmasdan oʻrnidan turib ketdi-da, oʻrmonda ancha vaqt yolgʻiz aylanib yurdi.
Balki murtazo Ahmadxon haqdir? Unga ayon boʻlmasa kamoli ishonch va e’tiqod bilan shunday dermidi? Lekin Akbarning amaliy ishda aniq dalillarga tayanib oʻrgangan aqli bu gapga bovar qilmaydi.
Osmondan ham biron ishora boʻlsa edi, Akbar oʻzining oʻjar aql-u idrokini soʻzsiz ishontirgan boʻlardi. U yolgʻiz oʻzi togʻ tepalariga chiqadi, uyqusiz tunlarda sham yorugʻida oʻy surib oʻltiradi. Tepadan biron gumburlash yoki hayqirish eshitilsa, «tangridan vahiy keldimikin?» deb, vujudini titroq bosadi, ruhida zilzila qoʻzgʻaladi. Lekin yaxshiroq quloq solsa, uzoqda yo momaqaldiroq gumburlagan yoki oʻrmonda yirtqichlar boʻkirgan boʻlib chiqadi.
Murtazo Ahmadxondan tashqari shayx Muborak ham Akbarning mahdiyligini isbot etishga harakat qilmoqda. Axir hijriy minginchi yil yaqinlashyapti. Shayx Muborak musulmon olamida Akbardan qudratliroq podsho yoʻq deb hisoblaydi. Uningcha, mahdiylikka munosib boshqa odam yoʻq. Shuning uchun shayx Muborak Akbarning tezroq mahdiy deb e’lon qilinishini, shu tarzda abdulla Ansoriy boshliq ruhoniylar hokimiyati yoʻqotilishini istaydi. Akbar mahdiy boʻlganda kiyishi kerak boʻlgan ulugʻvor samoviy kiyimlarga shayx Muborak buyurtmalar bergan.
Buni eshitgan Akbarning ruhi osmonga talpinadi, ammo tanasi hamon yerdan koʻtarila olmaydi. Xayolida voqelik bilan ilohiyot bir-biriga qorishib ketgan paytlarda uch koʻzli tangri Shiva Nandi nomli hoʻkiziga minib, qarshisidan oʻtganday boʻladi. Birdan xushyor tortib qarasa, Bogʻi Safoda yolgʻiz oʻltirganini koʻradi. Na Shiva bor, na Nandi. Shunda «aqldan ozmayapmanmikin?» degan oʻy etini junjiktirib oʻtadi.

* * *
Kech kirib, oʻrmon daraxtlari Bogʻi Safodagi koʻlga uzun-uzun soya tashlab turgan paytda Akbar xayol surib buloq boʻyida oʻltirgan edi. Sakkiz yigit Bogʻi Safoga koʻtarib kirgan zarrin taxtiravon buloqdan pastroqda toʻxtadi. Kutilmaganda undan Hamida begim chiqib keldi. Akbar: «Bu ham roʻyo boʻlsa kerak!» deb choʻchib oʻrnidan turdi:
— Siz?.. Hazrat onam?
— Ha, bu men, mungliq onangiz!..
— A... E... Sizni kim chorladi?
— Dilim chorladi!
Akbar onasidan ham begonasiragandek ancha berida toʻxtab turibdi. Hamida begim oradagi masofani dadil bosib oʻtdi-da, Akbarni bagʻriga bosib, yigʻlab yubordi:
— Akbarjon, onangiz sizga kerak boʻlmaganda koʻzingizga koʻrinmay yoʻq boʻlib ketgay! Ammo boshingizga mushkulot tushganda yerning tagidan boʻlsa ham yetib kelgaymen!
Ona bagʻrida Akbar bir lahza begʻubor bolalik davriga qaytganday boʻldi. Koʻngli yumshab:
— Xush kelibsiz! — dedi va onasini ikki oshiyonli koʻshkka boshlab kirdi. Begim yoʻlda chanqagan edi. Akbar gulob chaqirdi.
— Suv kichikdan, avval oʻzingiz iching, bolam!
Akbar limu sharbatining lazzatini ancha kundan beri endi qaytadan sezdi. Bovurchilar Hamida begim uchun dasturxon yozib, eng sarxil shirinliklar va sabzavotdan qilingan taomlar keltira boshladilar. Begim toʻrt yildan beri goʻsht yemas, buni bovurchilar bilar edi. Akbar ham Bhiraga kelgandan beri goʻsht yemay qoʻygani ona-bolani ma’naviy maslakdosh qilganday tuyuldi. Xushta’m sabzavotlardan pishirilgan anvoyi ovqatlarni esa Hamida begim ataylab ishtaha bilan yer, uning ta’sirida Akbar ham laganga tez-tez qoʻl choʻzayotganini oʻzi sezmasdi. Kindik qoni orqali oʻtgan goʻdaklik tuygʻulari akbarni asliga qaytarayotganday, voqelik bilan xayoliy roʻyoning orasidagi chegara tuman orasidan sekin chiqib kelayotganday boʻlardi. Lekin oylar davomida unga singdirilgan mahdiylik afsuni hali osonlikcha tarqaydiganga oʻxshamasdi. Ona-bola suhbatlashib oʻltirganlarida Akbar bir necha marta jim qolib osmonga quloq soldi. U tangridan ilohiy nido kelishiga astoydil ishonib yurganini Hamida begim endi sezdi.
Kechasi Akbar soma degan giyohning suvidan tayyorlangan sharbat ichdi.
— Soma hindlarda muqaddas giyoh hisoblangay,— deb onasiga tushuntirdi. — Kechasi oydinda togʻdan terib tusharlar. Oltin uzuk taqilgan barmoqlar bilan ezib, sharbatini elakdan suzib poklagaylar. Bir-ikki kun turgandan keyin yetilib, yengil kayf bergay. Ammo bu ilohiy kayf sanalur.
Hamida begim somadan bir piyola ichib yotgan edi, kechasi bilan uxlay olmadi. Brahmanlar somaning kayfi bilan tuni boʻyi hindcha duolar oʻqib, uxlamay chiqishlari esiga tushdi-yu, Akbarni qiynab yurgan uyqusizliklarga soma ham sabab boʻlayotganini payqadi. Ertasi kuni Akbarga turkiy ichimlik boʻlgan qimizni eslatdi:
— Kobulda oʻsmir paytingizda qimiz ichganlaringiz yodingizdami? Ajdodlarimiz orqali qonimizga singgan odat...
— Hind issiqlarida qimiz ogʻirlik qilgay.
— Ammo Bhira salqin ekan. Bir tomoni togʻ, bir tomoni daryo.
Onasining qimizga koʻngli ketayotganini sezgan Akbar bovurchini chaqirdi:
— Chigʻatoyxon Toshkandiy qimizxoʻr edi. Borib ayting, biz uchun topdirsin.
Qip-qizil kadi toʻla qimiz oʻsha kuni topib kelindi. Hamida bonu saryogʻda pishirilgan baquvvat ovqatlar buyurdi-yu, avval oʻzi bir kosa qimiz ichdi, keyin qoʻyarda-qoʻymay Akbarga ham ichirdi. Muzday buloq suviga kadisi bilan qoʻyib sovutilgan qimiz chanqoqni shunday yaxshi bosdiki, Akbarning tanasi yayrab, birdan ishtahasi ochilganini sezdi. Ona-bola goʻsht yemasliklarini biladigan bovurchi ularga turkiycha qaymoq torpiq pishirib keldi. Akbar sharbatchiga ishora qilib, oʻziga va onasiga yana bir kosadan qimiz quydirdi. Uni ichgandan keyin vujudiga mayin bir mudroq tarqab, dunyo gʻamlari xayolidan uzoqlasha boshladi. Har kuni yotar mahalda ichadigan soma ichimligini bugun onasi iltimos qilib ichirmadi. Uning oʻrniga ham yana bir kosa qimiz berdi.
Akbar xufton kech bir uyquga ketgancha, ertasi kuni oftob chiqqanga qadar qotib uxladi.
Soʻnggi kunlarda u hech kimni qabul qilmay qoʻygani uchun davlat ishlari toʻxtab qolgan, podshoning qabuliga kirolmay xit boʻlib yurgan odamlar koʻp edi. Akbarning oʻy-xayolini buzmaslik uchun mulozimlar ham oyoq uchida yurardilar. Butun qarorgoh mudroq bosganday boʻshashgan edi. Akbar ertalab uxlab yotgan paytda Abulfazl bilan roja Birbal Hamida begimning huzuriga keldilar.
— Yaxshi uxlayotgan boʻlsalar, bu — sogʻayish alomati! — suyunib dedi Abulfazl. — Shoyad bugun bizni ham qabul qilsalar. Navbat kutib turgan shoshilinch ishlar koʻp.
Hamida begim bosh chayqadi:
— Mavlono, hali sabr qiling. Gujaratdagi mastliklari bir kunda tarqagan ekan. «Mahdiy», «dohiy» deb, oylar davomida afsun qildilaringiz. Buning kayfi tarqalishi uchun ancha vaqt kerakka oʻxshaydir.
— Shukurki, hazratim siz bilan inoqlar.
— Menga xos hakimni chaqirib beringizlar, — dedi Hamida begim. — Bamaslahat davo qilaylik.
Xos hakim Bhim Nadh Akbarga quvvat beradigan taomlarni koʻproq yedirishni maslahat berdi. Shu maslahat boʻyicha Hamida begim ertalabki shirchoyga quvvat beradigan qaymoq va saryogʻni koʻproq soldirdi. Tushga borib Akbar chanqay boshlaganda ona-bola yana qimiz ichdilar, tabibning buyrugʻi bilan sabzavot shoʻrvaga kaklik goʻshtidan qoʻshib pishirdilar va suvini suzib berdilar. Akbarning kayfiyati yaxshilanib borayotganini koʻrgan Hamida begim unga ruh va tananing birligi haqida Salim ota aytgan soʻzlarni eslatdi:
— Inson ham daraxt kabi moddiy ildizlardan oziqlanarkan, shoh oʻgʻlim! Qon bilan taraluvchi oziq ruhga quvvat berarkan.
— Lekin nafs bilan koʻngil — ruhning dushmanidir, — dedi Akbar.
— Koʻngil ham pok boʻlsa, ruhga zid kelmagay. Hindlarning koʻngil haqidagi fikrlari esingizdami? Karma — bizdagi koʻngilga oʻxshab tabiiy ehtiyojlar, mayllarni keltirib chiqararkan. Busiz yashab boʻlmas ekan.
— Ammo jaynlar koʻngilni yopishqoq matoga oʻxshaturlar. Hayotning butun kir-chirlari shu matoga yopishavergay.
Hamida begim ham jaynlar ta’limotidan xabardor edi. Jaynlar tirik jonivorning goʻshtini yeyishga shuning uchun qarshiki, inson oʻlganda uning joni boshqa biron jondorga, goho echkiga, qoʻyga, goho ilonga koʻchib oʻtadi. Jaynlarning jonivorlarga rahmdilligidan tashqari bittadan ortiq xotin olmasliklari, imon-u e’tiqodlari bunga ruxsat bermasligi ham Hamida begimga yoqadi.
— Jaynlar karmani kir oladigan matoga oʻxshatganlari rost, — dedi begim. — Lekin uni tez-tez tozalab turish kerak, deydilar. Axir karmasiz hayot boʻlurmi? Ichish, yeyish, uylanish, farzand koʻrish — hammasida koʻngil ishtirok etmay iloji yoʻq.
— Lekin koʻngilni imon-u insof koʻchasidan yurgizish mushkul.
— Nechun? Komil insonlarda ruh hamisha koʻngilga yetakchilik qilgay, aql bilan dil juft qanotlardek birga parvoz etgay.
— Demak, men hali kamolotdan juda uzoqdamen,— dedi Akbar. — Ruhim mudom osmonga talpinur. Ammo tanamni ruhim koʻtarilgan yuksaklikka olib chiqolmay, aro yoʻlda muallaq qolurmen.
Akbar oʻzining ruhiy holatiga toʻgʻri baho bera boshlaganida Hamida begim ichida «xayriyat!» deb qoʻydi-yu, uni muallaq holatdan tezroq yerga qaytarib tushirgisi keldi.
— Men oʻtgan hafta tushimda Humoy qushni koʻribmen, — dedi begim. — Qanotlari burgutnikidan ham bahaybat. Boshi-yu boʻyni shertaxlit. Odamnikiday ikki ilki bor. Togʻ etagida odamlar toʻplangan ekan. Humoy qush ilkida kattakon bir kitobni koʻtarib oʻtib, togʻ tepasiga borib qoʻndi. Odamlar unga qarab yugurdilar. Humoy kitobni tashlab uchib ketdi. Toqqa oldinroq yetib borgan toʻrt-besh odam haligi kitobni «men olay, men olay!» deb talashib qoldilar. Bir-biriga bermagandan keyin uni toʻrt-besh boʻlak qilib boʻlib, turli tomonga olib keta boshladilar. Shunda siz paydo boʻldingiz. «Toʻxtanglar, axir, yaxlit kitobni parchalab olib ketish gunoh-ku», deb ularni qaytarishga tushdingiz. Lekin ularning birini qaytarsangiz, boshqasi tutqich bermaydir. Azbaroyi achinganimdan «oh!» tortib, uygʻonib ketibmen.
Akbar oʻylanib turdi-yu:
— Yaxshi tush koʻribsiz, — dedi. — Kitob — haqiqat ramzi. Odamlar haqiqatni parcha-parcha qilib turli tomonga olib ketganlari rost. ma’naviyat ham parchalangan. Har kim ilkidagi bir parcha haqiqat-u ma’naviyatni mahkam tutib olgan. Boshqalarning ilkida ham haqiqat-u ma’naviyat parchalari borligini tan olmaydilar. «Faqat men haqmen!» deb, boshqa xalqlarni kamsitadilar. Oʻzaro urushlar, din-u millat ayirishlar mudom shundan kelib chiqgʻay... Siz tushingizda koʻrgan kitobning parchalarini odamzod bir joyga yigʻib, yaxlit holiga keltirmaguncha, dunyoda adolat oʻrnatib boʻlmagay. Mening orzuyim sochilib ketgan oʻlkalarni bir davlat qilib birlashtirishgina emas, balki parchalanib ketgan haqiqatni bir ulugʻ mahzarga[3] yigʻishdir.
— Ilohim, bu orzuingizga yeting, shoh oʻgʻlim. Turkiy ulusdan chiqib, Hindistonga farzand boʻldingiz. Endi bilsam, bir ulusning qobigʻini yorib chiqqan odam faqat ikkinchi bir xalqning farzandi boʻlish bilan cheklanib qololmas ekan. Ummonga quyilgan daryo butun dunyo kengliklariga chiqarkan. Shunga oʻxshab, siz ham oʻz ulusingiz, oʻz mamlakatingiz tashvishlaridan kuch orttirib, umumbashariy muammolarni yechishga bel bogʻlamoqdasiz. ma’naviyat bobida ajdodlaringizning hech biri bunday mushkul, bunday murakkab maqsadlarni oʻz oldilariga qoʻymagan edilar. Sizda ulkan iste’dod-u gʻayrat bor. Ammo men tushimda «oh» tortib uygʻonganimga sabab — «yolgʻizlik qildingiz, bolam!». Kitobni parchalab, turli tomonga qochganlarning hammasini odam bir oʻzi nechuk tutgay?
— Yonimda hech kim yoʻqmidi?
— Yoʻq edi! Axir, sodiq amirlaringiz nechun koʻrinmaydilar? Aziz koʻka, Man Sinx, roja Birbal, Abulfazl... Har biri siz uchun jonini berishga tayyor-ku!
Akbar soʻnggi paytda uzlatga chekingisi va yolgʻiz yurgisi kelib, eng yaqin kishilaridan uzilib qolgani notoʻgʻri boʻlganini endi seza boshladi. Onasi uni yanada hushyor torttirish uchun Agrada boʻlgan bir fojiani aytib berdi:
— Siz yoʻgʻingizda Agradagi sadrlar suduri Abdunabi yana diniy nizolarni alanga oldirdi. Siz-ku, masjidlar qatori hind butxonalari qurishga ham ruxsat bergan edingiz. Lekin shayx Abdunabi bor taxtani masjid yoniga keltirib taxlatibdir. Butxona uchun taxta berdirmabdir. Butxona qurilishi toʻxtab qolgandan keyin, kelinimiz Jodha Bayga qadrdon boʻlgan brahman oʻz qavmlari bilan boribdir-da, oʻsha taxtalarning bir qismini sadrlar suduridan beruxsat olib ketib, butxona qurilishiga ishlatibdur. Muxtasib buni bilib qolib, brahmanni hibsga olibdir.
— Men buni eshitgan edim, — dedi Akbar. — Safardan qaytgunimcha brahman hibsda saqlansin degan edim.
— Ammo brahman qochmoqchi boʻlgan emish. Rostmi, yolgʻonmi, bilmadik. «Soʻroq paytida brahman muslimlarni haqorat qildi, kechasi qochmoqchi boʻldi», degan bahona bilan sadrlar suduri uni qatl ettiribdir.
— Ob-bo, jallodlar-ey!
— Eng yomon fojia keyin boʻldi. Brahmanning toʻrtta xotini bor ekan. Shulardan uchtasi «sati» qilib, murda bilan oʻzlarini yondiribdirlar. Buni Jodha Bay eshitib qancha yigʻladi! Ayollarning qarindoshlari-yu brahmanning qavmlari bu adolatsizlikdan qahr-u gʻazabga toʻlib yuribdilar. Axir shayx Abdunabiday johillarga odamlarni qatl ettirsh huquqini kim bergan?
— shariat bergan, — dedi Akbar. — Agar mening dahriyligimga raiyat-u bariyatni ishontirsalar, shariatga suyanib meni ham qatl ettirishlari mumkin.
— Bular shariatni shunchalik suiiste’mol qiladigan boʻlsa, oʻrinlariga shayx Muborakdek halol odamlarni qoʻysangiz boʻlmagaymi?
Akbarning koʻpdan beri koʻngliga tukkan istagi ham shu edi. Hozir bu istak yangi bir kuch bilan qaytib keldi. Uni amalga oshirish uchun yana poytaxtga qaytishi kerak.
— Poytaxtda Todar Mal ham sizning yoʻlingizga muntazir, — dedi Hamida begim. — Jizyani bekor qilish uchun yetarli mablagʻ toʻplagan emish.
Yerda shuncha ishlari turib, Akbar osmondan nido kutib yurgani endi uning oʻziga gʻalati tuyuldi. Hamida begim uni tezroq avvalgi holiga qaytarishga intilib iztirob bilan soʻzlashda davom etdi:
— Shoh oʻgʻlim, shayxlar sizni yerdan uzib olib osmonga chiqarib yubormoqchi boʻlurlar! Meni ham Iso paygʻambarning onasi Bibi Maryamga qiyoslab mubolagʻa qilurlar. Lekin men Bibi Maryam emasmen, shukrkim, sizdek ulugʻ insonga onamen! Shuning oʻzi menga yetkulikdir! Tangrining oldida guvohlik berurmenki, sizga bir emas, yetti ona oq sut bergan. Shuning uchun men sizni mahdiy emas, Odam Ato farzandi deb bilurmen!
Akbar tasdiq ma’nosida bosh irgʻadi. Xayollari osmondan yerga tushayotgani unga yengillik bermoqda edi. Quyuq bulutday ogʻir tuygʻular kuchli shamol ostida tarqab ketayotganga oʻxshardi. Oʻgʻlini bulut orasidan chiqarib olayotganini sezgan ona ilhom va ehtiros bilan soʻzlashda davom etdi:
— Siz afsonaviy Iskandar kabi ulkan nom qozondingiz, Akbarjon! Alisher Navoiyning «Xamsa»sini oʻqigansiz. Saddi Iskandariy dostoni yodingizdami? Oʻsha yerda Arastu, Suqrot, Aflotun kabi olamshumul donishmandlar nelar deganini bir eslang!
Akbar «Saddi Iskandariy»ni xayolidan qayta oʻtkazarkan, bir narsadan hayron boʻldi. Navoiyning jahon xalqlarini adolatga va ruhiy yaqinlikka undab yozgan turkiy dostoni Akbarning milliy adovatlar va diniy nizolarni yoʻqotishga qaratilgan e’tiqodiga naqadar hamohang! Dostondagi ya’juj-ma’jujlar — qonli urushlar va milliy adovatlar timsoli emasmi? Saddi Iskandariy barcha yovuzliklarning yoʻlini toʻsish uchun qurilgan ekan-ku. Uni Sharq-u Gʻarbdagi barcha xalqlar din-u millat ayirmasdan birgalikda qurganlari bejiz emas.
— Akbarjon, siz ham Sekrida qurgan e’tiqod uyi orqali barcha ellarni ruhan yaqinlashtirish niyatida edingiz. Sizning bu ixtirongiz ham xatarli nizo-yu adovatlarning yoʻlini toʻsadigan ma’naviyat Saddi emasmi, axir? Navoiy Iskandar siymosida oʻzi orzu qilgan rahbarni ulugʻlaydir. Ajdodlaringiz orasida shu orzuning amaliga yaqin kelgan rahbar — siz emasmisiz? Axir siz uzoq Farangistondan, Aflotun-u Arastular oʻlkasidan nasora ruhoniylarini taklif qilgan edingiz. Ular Gujaratdan oʻtib, bizga yaqinlashib kelmoqda emishlar. Kim chiqib kutib olgay? Qayonga joylashtirgay? Qancha mulozimlaringiz sizning qabulingizga muntazir! Siz qiladigan qancha muhim ishlar navbat kutib qoldi! Qancha odam bir parcha nonga zor! Yordamga muhtoj bevalar qancha!
— Rost! — deb Akbar birdan larzaga kelib oʻrnidan turib ketdi. Momaqaldiroq gumburlaganda «vahiy emasmikan?» deb ruhida zilzila qoʻzgʻalgani kabi, hozir ham vujudi junbushga keldi. Koʻzlari olovday yonib:
— Men osmondan kutgan nidolarni sizdan eshitdim, onajon! — dedi. — Barcha yovuzliklarga qarshi Saddi Iskandariy qurmoq!..
— Ehtimol, odamlar buni Saddi Akbariy deb atagaylar, bolam!
— Ajoyib... Gʻanimlarim butalar orasiga yashiringan ilonlardek zahar solish uchun payt poylamoqdalar. Endi ularni hind lochini Haruda kabi yuksakka olib chiqib, tashlab yuborish mumkin!
Koʻpdan beri yoʻli toʻsilib, dam boʻlib yotgan anhorning oldi ochib yuborilsa, oʻzaniga sigʻmay toshib, loyqalanib oqadi. Shunga oʻxshab, Akbarning dilida qisilib yotgan tuygʻulari ham endi tanasiga sigʻmay yopirilib chiqa boshladi. U qarsak chalib sarmunshi Ashrafxonni chaqirdi-da, ketma-ket farmoyishlar bera boshladi:
— Agraga chopar yuboring. Mirdevon Todar Malga farmonimiz shulki, Sekrida, Agrada, Dehlida va boshqa subalarda[4] qancha ochlar, muhtojlar, yetim-u yesirlar, keksayib qarovsiz qolgan notavonlar boʻlsa biz borguncha hammasini roʻyxatga olsin. Yana bir farmoyish: soʻnggi yetti yilda, aholidan olingan jizya soligʻining umumiy miqdori qancha? Shuning aniq hisob-kitobi tuzilsin.
— Fathpur kutvoli Ibrohimxonga buyrugʻimiz shulki Goa orolidan kelayotgan farangi ruhoniylarini izzat-ikrom bilan kutib olsin, saroy ichidagi xos mehmonxonaga joylashtirsin. Gujaratdan otashparastlar peshvosi Mexerji kelgan boʻlsa, unga ham yaxshi joylardan berilsin.
Hamida begim oʻgʻlidagi oʻzgarishni hayrat bilan kuzatib turar, Akbar avvalgiday sergʻayrat, ishchan qiyofaga qaytgani sari onaning quvonchi ortib borardi. Ashrafxon esa Akbarning ketma-ket yopirilib kelayotgan istaklarini shosha-pisha qogʻozga tushirmoqda edi:
— Yozing: Qosim sarkorga farmoyish shulki, biz borguncha toʻrt qismlik ibodatxonaning barcha xonalarini turli tildagi muqaddas kitoblar bilan jihozlasin. Biz poytaxtga qaytganda saidlar, ulamolar, brahmanlar, boshqa din-u millat vakillarini shu e’tiqodxonaga taklif etgaymiz. Soʻnggi farmoyish: hozir bhiradagi barcha bek-u a’yonlarni kechqurun mashvaratga chorlang. Miri manzil yoʻl tayyorligini koʻrsin, erta oʻtib indin poytaxtga qaytib ketgaymiz!
Anchadan beri jimib mudrab yotgan Bhiradagi qarorgoh bu farmonlardan goʻyo choʻchib uygʻondi-yu, hammayoq birdan jonlandi. Chodirlar va koʻshklarning ichi-tashini gʻivir-gʻivir harakat tutib ketdi.

* * *
Mirdevon todar Malning hisobiga binoan, soʻnggi yetti yilda barcha viloyatlarda, shu jumladan yangidan qoʻshib olingan Gujarat, Bixar va Bangolada oʻtkazilgan moliya islohotlari natijasida davlat xazinasiga tushayotgan daromadlar avvalgidan uch barobar ortgan edi. Shu daromadlarning ellik kururdan ortigʻi gʻayridinlardan olingan qoʻshimcha soliq — jizyadan tushgan ekan. Akbar ustozi Salim Cheshtiga bu adolatsiz soliqni bekor qilish haqida va’da bergani qachon edi? Soʻnggi yillarda xayoli boshqa narsalarga alahsib, buni unutgan boʻlsa, endi shuning hissasini chiqarishi kerak emasmi? Muhtojlarga xayr-u ehson qilish odati hamma ellarda bor-ku. Barcha imon-u e‘tiqod vakillariga barobar ulashiladigan xayr-ehsonga qaysi taqvodor shayx qarshi chiqa oladi?
Akbar shu oʻylar bilan jizyadan tushgan tangalarning katta bir qismini muhtojlarga ulashmoqchi boʻldi. Uning farmoni bilan devoniom oldidagi marmar hovuz suvdan tozalandi. Xazinadan charm qoplarda olib chiqilgan tangalar qup-quruq qilib artilgan marmar hovuzga xuddi omborga toʻkilgan bugʻdoyday toʻkildi. Hovuz lim-lim toʻlganda, unga oʻn yetti kurur[5] rupiy tanga siqqanini Akbarga ma’lum qildilar. Shuncha koʻp pulni xayr-u ehson tarzida ulashish bek-u a’yonlar uchun aqlga sigʻmaydigan bir ish edi. Akbar buni onif — toʻlov deb atadi:
— Oniflar — davlatning yordamiga muhtoj keksalar, yetimlar, nogironlar, beva-bechoralardir. Biz bu pullarni fuqarodan soliq tarzida olganmiz. Endi uni barcha imon-u e’tiqod vakillariga barobar ulashsak adoaltdan boʻlgaymi, yoʻqmi, taqsirlar?
Akbarning bu savoli ruhoniylarga qaratilgan edi. Eng avval shayx Muborak:
— Behad katta savob boʻlgʻaydir! — deb xitob qildi.
Hind brahmani deva Prasad ham:
— Brihma, Shiva, Vishnu — uchalasi ham bunday saxovatdan shod boʻlurlar! — dedi.
Shayx Ansoriy va Abdunabilar marmar hovuz toʻla pulning machit-u mozorlarga emas, kambagʻal muhtojlarga ulashilishini uncha yoqtirmasalar ham, lekin onif — toʻlovning savob ish ekanini tan olishga majbur boʻldilar.
Shundan keyin Akbar mirdevonga tayinladi:
— Sohib Todar Mal, oʻzingiz tuzgan roʻyxat boʻyicha chinakam muhtoj odamlarga berilishini nazorat qiling, toki ochkoʻz puldorlar janda kiyib kelib, beva-bechoraning haqini olib ketmasin!
Toshhovuz toʻla tangalar oʻn minglab muhtojlarga qirq ikki kun davomida ulashildi.
Shu orada jizya soligʻi ham bekor qilindi. Abulfazl dilidagi bu orzuning amalga oshganidan behad shod boʻldi.
— Hazratim, Panjobda, Ganga boʻyidagi Audda el-ulus sizning haqingizga hindcha qoʻshiqlar toʻqibdilar, — deb daftarga yozib olingan satrlarni Akbarga oʻqib berdi:
Hind-muslim adovati yoʻqolib bitsin,
Akbarni kuylaylik, maqsadga yetsin.
O tangrim Krishna, Akbarga umr ber,
Uning islohoti doim boʻlsin bor[6].
she’rdan mamnun boʻlgan Akbar:
— Xalqda donishmandlar koʻp! — dedi. — Dilimizda borini darrov sezibdilar.
— Jizyadan tashqari hindlardan olinadigan ziyorat soligʻi ham shayx ansoriylarni boy qilmishdir, hazratim! Banorasga yoki Ganga bilan Jamna quyiladigan joyga ziyoratga boruvchi gʻayridinlar muslim nozirlariga bir rupiydan soliq toʻlaydirlar. Bir yilda oʻn kurur ziyoratchi borsa, oʻn kurur rupiy foyda qilurlar!
Akbarning navbatdagi farmoni bilan ziyorat soligʻi ham bekor qilindi. Mamlakatning koʻpchilik aholisi bu diniy soliqlardan qutulganlari uchun Akbardan qanchalik mamnun boʻlsa, katta daromad manbaidan ayrilgan muxtasib-u qozilar, imom-u ulamolar undan shunchalik norozi edilar. «Podshomiz dinidan qaytdi!», «Musulmonchilik tamom boʻldi!», «Majusiylar tepamizga chiqib ketdi!» degan igʻvo gaplar tarqala boshladi.
Shuning ustiga Goa orolidan Fathpur-Sekriga Akbarning maxsus taklifi bilan kelgan farangi ruhoniylari uchun podsho saroyi ichidan joy berildi, ularning oʻz tillarida ibodat qilinishlari uchun tezlikda kichkina cherkov ham tiklandi. Saroy ichida malika Jodha Bay qurdirgan hind ibodatxonasi borligidan nolib yurgan muslim ulamolari endi cherkov tepasiga oʻrnatilgan nasoralar salibini koʻrib, jonlari halqumlariga kelganday bezovtalandi. Shayxulislom Ansoriy Akbarning huzuriga kelib, kofirlardan ehtiyot boʻlish haqida muqaddas kitoblarda nimalar deyilganidan gap boshladi:
— Hazratim, farangilar ilonning yogʻini yalagan, bilintirmay zahar solgay. Buni ular bilan muomalada boʻlgan podsholar yaxshi bilurlar. Eron-u Turon tojdorlari kofirlarni hatto mamlakat ichiga kirgani qoʻymaydilar.
Axir gʻayridinlarning masjidga kirishga haqlari yoʻq-ku, Musulmon mamlakati ham ulkan bir masjiddek pok turmogʻi kerak emasmi? Bobolaringiz yurti Turon, Buxoroi sharif kofirlar uchun masjid kabi yopiq. U yoqlarga biron kofir borib qolsa, koʻchadagi olomon tutib olib oʻldirib yuborgay. Chunki shayxlar «kofirlarni oʻldirmoq savobdir!» deb ularni ishontirib qoʻyganlar. Shuning uchun u yoqlarga kofirlar yurak yutib borolmagay. Borganlari ham tirik qaytmagay!
— Taqsir, Turondagi oʻsha johil xurofotchilarni bizga ibrat qilib koʻrsatmoqchimisiz? Ular Qur’onga mutlaqo zid ishlar qilganini nahotki fahmlamasangiz?
— Nechun zid? Axir Qur’oni karimda kofirlardan ehtiyot boʻlishni buyurganlar...
— Ehtiyot boshqa! Siz... Hujurat surasini bir eslang. oʻn uchinchi oyatda nelar deyilgan?
Ansoriy koʻp urinib bu oyatni eslay olmadi.
— Ma’zur tuting, keksalik, muhofazam zaiflashgan...
Akbar barcha oyatlarni yod bilar edi. Hujurat surasini avval arab tilida yoddan aytdi-yu, keyin tarjima qilib berdi:
— «Ey insonlar! — deydi Allohi taolo: — Biz sizlarni bir ota, bir onadan yaratdik va sizlarni turli millatlar va qabilalarga mansub qildik, toki bir-birlaringiz bilan yaqindan tanishgaysizlar». Butun bani bashar bir ota, bir onaning farzandi boʻlsa, barcha millatlar-u qavmlar bir-birlariga birodar emasmilar? Oʻshal suraning oʻn ikkinchi oyatida aytilmaganmiki, boshqa din, boshqa millat vakilini nohaq oʻldirmoq — birodarkushlikdir. Bormi shu ma’nodagi oyatlar?
— Endi esladim... Bor!
— Bor boʻlsa, ulamolaringizga ayting. Chekka-chekkada bizni dahriy deb gʻiybat qilmasinlar. Men Allohga dil-dilimdan ishonurmen. Mening maqsadim— haq yoʻliga qaytmoqdir. Seshanba kuni turli din, turfa millat vakillari bir davraga yigʻilgaymiz. Siz ham munozarada ishtirok eting!
Ansoriy noiloj qoʻl qovushtirib, taklifni qabul qildi.

* * *
Sekri tepaligida turgan ulkan gumbazli e’tiqod uyi hozir hammaning diqqat markazida. Favqulodda yangiliklarni koʻpchilik endi shu yerdan kutadi. Zarrin oʻymakorliklar bilan ziynatlangan salobatli eshik oldiga maxsus qorovullar qoʻyilgan. Bugun seshanba, Akbar keladigan kun boʻlgani uchun qorovullar ichkariga faqat uning oʻzi taklif qilgan ruhoniylarni kiritmoqdalar.
Boshiga katta oq salla oʻragan, malla ipak rido kiygan Abdulla Ansoriy eshikdan birga kirgan brahman Devi Prasadga bir joyi tegib ketishidan qoʻrqqanidan oʻzini nari tortdi. Ammo naryoqda otashparastlar ruhoniysi Mohiyor Meherji kelayotganini koʻrib, oʻzini qoʻyadigan joy topolmay pitirlab qoldi.
Devi Prasad keng oq dhoti[7] ustidan kulrang kamzul kiygan, peshonasiga qizil xol — tilak qoʻygan. Otashparast Meherji esa beliga uch popukli kamar bogʻlagan. Akbarning taklifi bilan Goa orolidan kelgan nasora ruhoniylari Rudolf Akvaviva bilan Antoni Monserrate tovongacha tushadigan uzun qora xirqa kiyishgan. Boshlarida turklarning feskasini eslatadigan qora qalpoq. Ruhoniylarning uzun soqoliga oʻrgangan shayx Ansoriy Akvavivaning faqat moʻylovi borligidan hang-mang boʻldi-da:
— Astagʻfirullo! — deb qoʻydi.
Ibodatxonadagi xonalarning birida Shiva, Vishnu haykallari, birida otashparstlarnnig mangu yoniq olovlari. Buni koʻrgan Ansoriy «astagʻfirullo!»ni yana bir necha marta takrorlashga majbur boʻldi.
Sadrlar suduri shayx Abdunabi oʻz raqibi Ansoriyga oʻxshamaslikka tirishib, bugun boshiga musulmon bayrogʻi rangidagi yashil salla oʻragan, boʻyniga oq ipak foʻta tashlagan edi. Umr boʻyi budparast va otashparastlarni quvgʻin qilgan sadri jahon endi ularning imon-u e’tiqodlariga muhtasham binodan shunchalik moʻtabar oʻrin berilganini koʻrib:
— Tavba! — deb asabiy shivirladi.
Yana bir xonaga oʻtganlarida, Farangiston qiroli Akbarga sovgʻa qilib yuborgan oltin muqovali «Injil» koʻzga yalt etib tashlandi. Uning yonida Bibi Maryamning chaqaloq Isoni qoʻliga olib turgan rangdor surati turibdi. Bu ikki narsani Akbarga Rudolf Akvaviva sovgʻa qilib olib kelgan edi. Akbar oltin muqovali kitobni ham, Bibi Maryam suratini ham e’zoz bilan koʻziga surtib qabul qilganini Abdulla Ansoriy qabul marosimida koʻrgan edi. Rudolf Akvaviva hamrohlariga maqtanib: «Akbar hazratlari «Injil»ni oʻpib koʻzga surganlari — biz uchun nasora dinini qabul qilganday quvonchli hodisa boʻldi!» deganini Ansoriy oʻz xufiyalaridan eshitgan edi. Hozir shuning hammasini xayolidan bir-bir oʻtkazar ekan: «Bu bino — ibodatxona emas, kofirxona!» degan gʻazabli oʻy koʻnglidan kechdi. Xuddi masjidning minbariga chiqiladigan marmar zinapoyaga oʻxshash zinalar ularni bino markazidagi muhtasham sahnga olib chiqdi.
Akbar oldinroq kelib ularni shu yerda kutib turgan ekan. Uning yonida shayx Muborak bilan yana bir moʻysafid bor edi. Abdulla Ansoriy bu barvasta moʻysafidni taniganda yuragi birdan shigʻ etib seskandi. Bir vaqtlar Bianadagi xalq qoʻzgʻoloniga boshchilik qilgan Abdulla Niyoziy shu edi. Ansoriyga bitta gʻoyaviy dushman — shayx Muborakning oʻzi ham koʻp koʻrinardi. Endi Akbar Abdulla Niyoziyni ham Ansoriyga qarshi dahanaki jangga soladigan boʻlsa, ularga qanday bas keladi? Sadri jahon raqib boʻlsa ham, shayx Muborakka nisbatan bexatarroq koʻrindi. Ansoriy beixtiyor shayx Abdunabiga yaqinroq keldi.
Munozara oʻtkaziladigan sahn doirashakl qilib qurilgan edi. Sahnning toʻrida Akbar oʻtiradigan shoxnishin bor. Aylanasiga gilam va zarbof koʻrpachalar toʻshalgan, keksalar suyanib oʻltirishi uchun baxmal bolishlar qoʻyilgan.
Akbarning ishorasi bilan Abulfazl mezbonlik vazifasini oʻtay boshladi: hind brahmanlarining ikki yoniga otashparast va nasora ruhoniylarini oʻtkazdi. Ansoriy bilan Abdunabiga Akbarning chap tomonidan, shayx Muborak bilan Abdulla Niyoziyga esa podshoning oʻng yonidan joy berildi.
Akbar hammaga bir-bir koʻz tashlab olgach:
— Faraz qilingki, — dedi, — biz yigʻilgan bu xona— baland bir togʻning choʻqqisi. Bu toqqa biringiz shimol yonbagʻirdan, biringiz janubdan, biringiz sharqdan, biringiz gʻarbdan chiqib keldingiz. Bu binoning toʻrt tomonidagi xonalar — toʻrt xil imon-u e’tiqod makonlaridir. Ulardan boshlangan toʻrt zinapoyalar esa — goʻyo togʻning toʻrt yonbagʻri. Qarama-qarshi yonbagʻirda yurganda bir-birimizni koʻrmagan, tan olmagan boʻlsak ham, choʻqqigacha chiqqanda hammamizga barobar boʻlgan yuksaklikda uchrashishga muyassar boʻldik. Bu yuksaklik — hamamizning muqaddas tuygʻularimizni jam qildi. Tepamizdagi gumbaz — parvardigor ramzi — barchamizga barobardir. Hammamiz bitta bani bashar farzandlarimiz. Shunga qaramay, xurofot-u bid’at hamon bir elni boshqasiga qarshi gij-gijlab, qonli urushlar chiqarmoqda. Biz nechun bunga yoʻl qoʻymoqdamiz? Osmon ramzi boʻlgan bu gumbaz ostida avvalo shu savolga javob topaylik. Dilimizdagini ochiq soʻzlaylik. e’tiqodi turlicha boʻlgan el-uluslarni ruhan yaqin qiladigan yoʻllarni izlaylik.
Akbar bir toʻxtab oldi-da:
— Munozaraga barcha e’tiqodlarni qiyosiy oʻrgangan yetuk alloma shayx Muborak raislik qilsalar rozimisizlar? — deb avval Devi Prasad bilan Meherjidan soʻradi.
Ular shayx Muborakni Abdulla Ansoriydan afzal koʻrishlari ma’lum edi, shuning uchun darhol oʻz roziliklarini bildirdilar. Akvaviva ham bu fikrga qoʻshildi. Odatda, ulamolar majlisiga shayxulislom Ansoriy raislik qilar edi. Lekin sadri jahon oʻz raqibining raislik qilishidan mudom gʻashi kelardi. Shuning uchun shayx Abdunabi ham raislik tizgini bugun boshqa odamga oʻtganidan mamnun boʻlib rozilik ma’nosida bosh irgʻadi.
Yakkalanib qolgan shayx Ansoriy e’tiroz qilishning foydasi yoʻqligini sezdi-da, boshini solintirib jim qoldi. Shayx Muborak raislikni boshlab, Akbarning fikrini davom etkizdi:
— Koʻp balolar — bizning imon-u e’tiqodimiz boshqalarnikidan yaxshiroq deb maqtanishdan kelib chiqgay. Holbuki, yaratganning oldida barcha uluslar barobar.
Abdulla Ansoriyga soʻz navbati kelganda:
— Faqir ham turfa ellarning ruhan yaqinlashib, inoq yashashlariga tarafdormen, — dedi. — Ammo nizo koʻpincha besh barmoq barobar emasligidan kelib chiqgay. Dinlar ham barchaga barobar boʻlolmagay. Chunki har bir yurtning oʻz hukmron dini bor. Farangi mehmonlardan soʻrang. Bularning mamlakatlarida nasoralardan boshqa hukmron din bormi?
— Ammo biz muslimlarni hurmat qilurmiz! — dedi Akvaviva. — Qadimiy masjidlarni buzdirmay, tarixiy obida tarzida asramoqdamiz.
Sadri jahon Abdunabi kutilmaganda Abdulla Ansoriyning tarafini olib, Akvavivaga e’tiroz qildi. — Mana shu Hind ummonida kema bilan suzib yurgan farangilar Makkaga hajga borgan muslimlarning yoʻlini toʻsib, necha bor pul-u buyumlarini talab ketganlar, muslimalarni asira qilib, zoʻravonlik bilan oʻz nikohlariga oʻtkazmishlar!
Shayx Muborak Rudolf Akvavivaga murojaat qildi:
— Muhtaram padre[8], bu gaplarda asos bormi?
— Asos shuki, dengiz qaroqchilari boshqa xalqlarda ham bor, — deb oʻngʻaysizlanib izoh berdi Akvaviva. — Nasoralarni zoʻravonlik bilan oʻz diniga oʻtkazgan, ularning ayollarini choʻri qilib olgan muslimlar ham yoʻq emas.
— Faqat dengiz qaroqchilari shunday qilgʻonmi?— soʻradi shayx Abdunabi. — Sizlarning qirollaringiz amiral bahr qilib tayin etgan Vasko de Gama Albukerka hind ummonida ozmuncha muslimlarni qirganmi? Goa orolida hindlar-u muslim erlarni qirib, himoyasiz qolgan ayollarni Farangiston askarlariga nikohlab bergan emasmilar?!
Akvaviva yana oʻz vatandoshlarini yoqlamoqchi boʻlib gap boshlagan edi, yoshi kattaroq Antoni Monserrate uning soʻzini boʻldi:
— Padre, Albukerkaning shafqatsizliklari bizning yurtimizdagi vijdonli odamlar tomonidan ham nafratga uchraganini ochiq aytmoq kerak. Hatto Vasko de Gama birinchi boʻlib Yevropa uchun Hindistonni ochgan siymo sifatida tarixga kirgan boʻlsa ham, keyinchalik qirol farmoni bilan Hind ummoniga hokim tayinlanib, ikkinchi marta kelganda koʻp shafqatsizliklar qilmishdir. Yoʻlovchi tashiydigan arab kemasida ayollar, bolalar, chollar kelayotganini Vasko koʻrsa ham, lekin yogʻ sepdirib, ayamay yondirib yubormishdir. Portugaliyada Vaskoning bu qilmishlari ma’lum boʻlgach, u xalqning nazaridan qoldi. Umrining oxirida xor boʻlib oʻldi. Hozir zamonlar oʻzgargan. Salib yurishlari davri endi oʻtdi. Diniy nizolardan bezor boʻlib, murosa yoʻlini izlayotgan odamlar Portugaliyada ham koʻpayib bormoqda.
Abulfazl otasidan ruxsat olib, Monserratega savol berdi:
— Unday boʻlsa, ehtimol, Farangiston qirollari ham hozir barcha dinlarni barobar deb tan olgandirlar?
Monserrate bosh chayqadi:
— Afsuski, biz hali bunday fikrdan ancha uzoqmiz. Bu fikrga kelmoq uchun boshqa ellarning muqaddas kitoblarini sizlar kabi astoydil oʻrganmoq lozim. Faqat soʻzda emas, amalda turli xalqlarning ruhiy boyliklarini e’zozlab, hozir biz oʻltirgan binodek me’morlik obidasi qurishning oʻzi — tarixda hali misli koʻrilmagan bir yangilikdir. «Dunyodagi eng zoʻr jasorat — ruhning botirligidir», degan naql eshitganmen. Hazrati oliylari, — deb Monserrate Akbarga murojaat qildi: — Siz shu binoning me’mori ekansiz. Turli ellarni ruhan yaqinlashtirish niyati bilan yaratgan bu obidangiz menga ulugʻ bir jasoratdek tuyulmoqda. Men sizning bu kashfiyotingiz oldida bosh egib aytmoqchimenki, biz uni qadrlashimiz, e’zozlashimiz lozim!
Bu taklifni koʻpchilik qabul qilgandan soʻng, asabiy gaplar gʻubori xiyol tarqadi-yu, Abdulla Niyoziy soʻz oldi.
— Biz bundan oʻttiz yil avval Bianadagi xalq harakatiga ishtirok etganimizda orzu qilgan edikki, qudratli davlat tuzilsa, uning tepasida mamlakatni yaktan-u yakdil qilishga qodir rahbar tursa, odamlarga azob beruvchi adolatsizliklar yoʻqolsa... Abdulla Ansoriy janoblari oʻsha paytda Islomshoh saroyining diniy peshvosi edilar. Bizni «dahriy» deb fatvo berdilar, Islomshoh A’loyini halok qildi... Mening jonim qattiq ekan, yoshim ham yoshroq edi, mana, haligacha tirikmen. Ansoriy janoblari hamon oʻsha eski xurofot otidan tushmayotganlari meni taajjubga solmoqda. Biz bu yerga diniy nizolarni bartaraf etmoq uchun yigʻilganmiz. Yana eski adovatlarni qoʻzgʻatgandan koʻra qaysi elda qanday ruhiy boylik, qanday ma’naviy fazilat boʻlsa, shuni bir joyga yigʻaylik. Eng yaxshi udumlar-u an’analarni barchamiz qabul qilaylik. Ana unda «sulhu kull»[9] degan oliy maqsadga tezroq yetgaymiz. Barcha xalqlar, imon-u e’tiqodlari turlicha boʻlsa ham, ruhan bir-birlari bilan barobar, teng deb e’lon qilinmogʻi lozim!
Ansoriyning boʻyniga goʻyo yashirin bir sirtmoq tashlanganday boʻldi. Shayx Muborak bilan Abdulla Niyoziy Akbarning pinjiga kirib olishibdi. Endi ular oʻz dushmanlaridan qasd olishlari aniq. Ansoriy boʻynidagi sirtmoqning tobora siqilib kelayotganini sezib turibdi. Jon saqlash uchun u endi Akbarni koʻklarga koʻtarib maqtashga tayyor edi.
— Taqsir, — deb u avval Abdulla Niyoziyga yuzlandi: — Islomshoh zulmidan biz ham jabr koʻrganmiz, uning tazyiqi ostida xato ishlar qilganmiz, buning uzrini Firdavsoshiyon Humoyun hazratlariga aytganimizda, uzrimizni qabul qilgan edilar. Endi oʻtgan ishga salavot!.. Biz bugun boshqa bir davrda yashamoqdamiz. Tarixga Jaloliddin Akbar nomi bilan kirayotgan bu davr chindan olamshumul ahamiyat kashf etmoqda. Muqaddas kitoblarda karomat qilinmishki, ming yilda bir ulugʻ siymo paydo boʻlib, dunyoni adolatsizlikdan poklagay. Men aminmenki, ana shu ulugʻ siymo hozir bizning davramizda oʻltiribdirlar. Axir toshhovuzni oltin tangaga toʻlatib, oʻz oniflariga shohona toʻlov qilib tarqatganlari kamdan kam boʻladigan saxovat emasmi? Yoki mana bu ibodatxonada hazratimni boshqa din vakillari ham eng odil ma’naviy peshvo deb ulugʻlayotganlari noyob hodisa emasmi? Shuning hammasini xulosa qilib faqir aytmoqchimenki, nasoralar masiho deb ataydigan, biz mahdiy deb ulugʻlaydigan oliy siymo sizdirsiz, hazratim!
Ansoriy oʻrnidan turib, Akbarga ikki bukilib ta’zim qildi:
— Iloho mahdiylarcha ulugʻ adolat oʻrnatish sizga nasib boʻlsin! — dedi-da, goʻyo hech kim aytolmagan eng zoʻr gapni oʻzi aytganday mamnuniyat bilan iljayib qoʻydi. Shundan keyin shayx Abdunabi ham Akbarni eng adolatli peshvo deb maqtashga majbur boʻldi.
Shayx Muborakka shu kerak edi. U paytdan foydalandi-yu, Akbarni eng oliy faqih va barcha diniy nizolarni hal qiluvchi mujtahid deb fatvo chiqarish haqida taklif kiritdi.
Ansoriy bilan shayx Abdunabi oʻz tillaridan tutilganlarini shunda sezdilar. Agar Akbar oliy mujtahid boʻlsa, shayxulislom ham, sardlar suduri ham kerak boʻlmay qoladi!
Shuni jon-dili bilan istab yurgan Abulfazl fatvoni oldindan yozdirib, tayyorlab qoʻygan edi, unga birinchi boʻlib shayx Muborak imzo chekdi. Shayx Abdulla Niyoziy ham darhol qoʻl qoʻyib berdi. Shundan keyin Abulfazl fatvoni shayx Abdunabining oldiga olib bordi. Nasoralar va brahmanlar «nima boʻlarkin?» deb jim qarab turishibdi. Akbar koʻzini yerga tikkanicha qimir etmaydi. Ammo uning sukuti shayx Abdunabiga ovini poylayotgan yoʻlbarsning sukutini eslatdi. «Yoʻq!» deb koʻring-chi! Hozirgina Akbarni «eng adolatli hakam!» deb maqtaganlari riyokorlik, quruq tilyogʻlamalik boʻlib chiqadi. Shayx Abdunabi ogʻir bir xoʻrsindi-yu, fatvoga imzo chekdi.
Navbat Ansoriyga kelganda uning qoʻlidagi qalam dir-dir titray boshladi. Bu qanday koʻrgilik? Oʻz qoʻli bilan oʻziga goʻr qaziganday ish qilsa-ya... Qaltiragan qoʻli qogʻozni tirnab, harflarni chalkashtirib yubordi, lekin bari bir qogʻoz yuzida uning imzosi paydo boʻldi.
Tamom!.. Shayx Ansoriy uyiga kelib bir kun kasal boʻlib yotdi. Ertasi kuni ichini yondirayotgan alamni qogʻozga tushirib, koʻnglini boʻshatgisi keldi-yu, Patnadagi sirdosh doʻsti mulla Tanvirga maxfiy maktub yozdi. Maktubda «Butun islom tarixi Akbarga qarshi!», «Podsho mujtahid boʻla olmaydi». «Meni imzo chekishga majbur qildilar!», «Bilasiz, goho qaroqchilar bilan ham vaqtincha, murosa qilingay» degan gaplar yozilgan edi.
Mulla Tanvir keyingi paytda Akbarga ixlos qoʻya boshlaganidan Ansoriy mutlaqo bexabar edi. Isyon hidi kelayotgan maktub mulla Tanvir orqali aylanib kelib, Akbarning qoʻliga tushdi. Kech kuz oqshomida Akbar Ansoriyni devoni xosga chaqirtirib kelib tikka turgʻizib qoʻydi. Abulfazl mulla Tanvirdan qaytib kelgan maktubni Ansoriyga ovoz chiqarib oʻqib berdi. Ansoriy maktubdan tonib qutula olmasligini sezdi-yu, oyoqda turolmay tiz choʻkdi:
— Meni avf eting! Jahl ustida yozgan edim, aqlsizlik qilganmen!.. Qirq yillik xizmatlarim haqqi, meni bir marta kechiring!
Akbar gʻazab bilan dedi:
— Qirq yillik xizmatlar emas, riyokorliklar, xoinliklar! Bayramxonning oʻlimida ham ishtirokingiz borligini sezganmen! Adhamxon bilan Mohim enaganing boshiga yetgan ham sizsiz! Dehlidagi Poʻlat vasvasni ishga solib, menga oʻq ottirganlarning ilhomchisi ham siz boʻlgansiz!
— Yoʻq, yoʻq, tangri haqqi, men bu suiqasddan bexabarmen! Ahmoq boʻlib, Tanvirga shu maktubni yozganim rost!
— Ibodatxonada meni mahdiy deb maqtab, maktubda «dahriy!» deb qargʻagan odam har qanday razolatga qodir emasmi?
— Riyokorlik qildim, rost. Bu gunohim uchun, mayli hajga boray! Makkatulloga borib, poklanib kelay!
Keksa odam Akbarning oyogʻiga yiqilib iltimos qilgandan keyin, Akbar uning hajga ketishiga ruxsat berdi. Ansoriy hajdan keyin Gujaratga qaytdi va oʻsha yerda vafot etdi. U oʻz bobosining maqbarasiga yashirib yurgan ikki sandiq oltin davlat ixtiyoriga olindi va navroʻz bayramida miskin-bechoralarga ulashildi.

* * *
Saroyda har chorshanba oqshomi orasta bazmlar va she’riy majlislar boʻlar edi. Akbar mamlakatning eng sohibiste’dod shoir-u san’atkorlarini oʻz atrofiga yigʻishga intilardi. Mashhur xonanda Tansen, musavvir Xoʻja Abdusamad, malikushshuaro Gʻazaliy, uning tarbiyasi bilan yuksak poyalarga koʻtarilib borayotgan va hozir «Xamsa» yozayotgan Fayzi Fayoziy, ham forsiy, ham hindiy tillarda goʻzal she’rlar bitgan, ajoyib qoʻshiqlar ham aytadigan xushchaqchaq roja Birbal, she’riy iste’dodi otasi Bayramxonnikidan qo-lishmaydigan Abdurahimxon — bularning hammasini Akbar ma’naviyat gavharlari deb atar edi. Uning saroyida «noʻhratan» — ya’ni «toʻqqiz gavhar» degan ibora mashhur boʻlgan, fan, adabiyot va san’atning toʻqqizta eng yorugʻ yulduzlari orasidan Abulfazl ham oʻrin olgan edi. Keksa Gʻazaliy vafot etganda toʻqqiz gavharning sakkiztasi qoldi, lekin «noʻhratan» iborasi hamon iste’molda edi.
Akbar bir kun saroy tashqarisida devorga ohak bilan rasm chizayotgan yalangoyoq hind yigitchasini koʻrib qoldi. Yigitchaning qoʻlida moʻjizasi borday, panjasining uch-toʻrt harakati bilan devorda jonli suratlar paydo boʻlardi. Oʻzi ham surat chizishni yaxshi koʻradigan Akbar yigitchaning yonida toʻxtab:
— Oting nedur? — deb soʻradi.
— Dasvanta.
— Nechun devorga surat chizmoqdasen, Dasvanta?
— Qogʻoz-qalamim yoʻq.
Akbar surishtirib bilsa, Dasvanta — kambagʻal bir yuk tashuvchi hammolning oʻgʻli ekan, «Ramayana» va «Mahabxorat» dostonlarinnig juda koʻp joylarini yod bilarkan, chizgan suratlari ham shu dostonlarning qahramonlari haqida ekan. Akbarning oʻzi ham bu dostonlarni yaxshi koʻrardi. U Dasvantani saroy rassomlarining sardori Xoʻja Abdusamadning oldiga boshlab keldi:
— Zehni oʻtkir. Bir tarbiyalab koʻring, mavlono. Dasvanta Akbar kutgandan ham iste’dodliroq boʻlib chiqdi. Uning «Mahabxorat» voqealariga chizgan suratlari Akbarga eng mashhur rassomlarnikidan ham kuchliroq zavq berdi. Shundan keyingi chorshanba oqshomida boʻlgan san’atkorlar majlisida yigirma ikki yoshli Dasvanta eng yetuk ma’naviyat gavharlari — noʻhratan qatoriga qoʻshildi. Akbarning bu haqdagi farmonini Abulfazl san’at ahliga e’lon qilar ekan:
— Gavharlarimiz yana toʻqqizta boʻldi! — deb mamnuniyat bildirdi.
Shu kuni kuy va qoʻshiqlar orasida mushoira ham boʻldi-yu, yoshi yuzdan oshgan shoir Qosim kohiy oʻzining «Filnoma» degan she’rini oʻqib berdi.
Akbar filni yaxshi koʻrishi, filbonlik ham qilgani koʻpchilikka ma’lum edi. Kohiy oʻzini uzoq umr koʻradigan fillarga oʻxshatgan. Akbarni esa shu fillarning suyukli mahavatiga qiyos qilgan edi:
Xok bir sar mekunam chun fil har joy merasam,
Gar nabinam bar sari xud filboni xiyshro.
Didaam to ishqi man afzun shavad on filbon
Medavonad bar saram fildomoni hiyshro[10].
Akbar bu toʻrt satrni eshitganda zavq qilib bir kulib oldi. Filga oʻxshab yoshi yuzdan oshgan bu odamda hali ham bolalarcha bir ma’sumlik bor edi. Uning fil singari oʻz boshiga tuproq sochishining sababi ham behad chiroyli ifoda etilgandi. Fil oʻzi yaxshi koʻrgan filboniga qanchalik suyanib qolgan boʻlsa, Kohiy ham dil-dildan Akbarga mehr qoʻyganini she’riy nafosatga yoʻgʻirib aytmoqda edi. Asli Samarqand tomonlarda, Oqdaryo va Qoradaryo oraligʻidagi Miyonqolda tugʻilib oʻsgan Qosim Kohiy yigitlik paytida Hirotda yashagan, Alisher Navoiy va Abdurahmon Jomiylarning suhbatida boʻlgan shoir edi. Hozir poytaxtda undan keksa odam yoʻq. Yoshi qamariy hisob bilan bir yuz-u oʻn sakkizga kirgan bu odam bir umr uylanmasdan boʻydoq oʻtmoqda edi. Kohiyning siyrak soqoli paxtaday oppoq, yakkam-dukkam qolgan jagʻ tishlari yeyilib, milkiga tenglashib qolgan, jussasi ham kichkina. Shu yoshdagi odamdan bunday she’r chiqishini kutmagan odamlar uning har bir baytiga qoyil boʻlib, oʻtirgan joylarida tebranib qoʻyishardi:
Hamchu fili mast mexoham bixurusham har zamon
Oshkor ato kunam rozinihoni xiyshro.
Boz megoʻyam, hadisi ishq xushtarast,
Behki, chun fil nigoh doram zaboni xiyshro[11]
Shu yoshdagi odamning mast filday joʻsh-u xurush qilmoqchi boʻlgani, lekin yana fillarga xos vazminlik bilan tilini tiyib yurishi Akbarning she’rdan olayotgan zavqini yana bir daraja oshirdi. U oʻzi haqidagi oshkora maqtovlar va madhiyalarni koʻp eshitgan. Bu yerdagi she’riy iffat, kamtarlik va goʻzal bir tabassum Akbarga nihoyatda yoqqani uchun:
— Mavlono, yana bir oʻqisinlar! — deb she’rni ikkinchi marta eshitdi. Soʻng bironta nuqsoni yoʻqligini, har bir soʻzi gavharday xillanganini maqtadi va Abulfazlga yuzlandi: — Bir yuz-u oʻn sakkiz yoshda shunchalik mukammal she’r yozish — kamdan kam uchraydirgan moʻjizadir. Mavlono Kohiyning poyi qadamlari tabarruk. Saroy darvozasidan to shu yerga kelgunlaricha necha qadam qoʻygan boʻlsalar har bir qadamlariga yuz rupiydan in’om berilsin! minba’d saroyga har kelganlarida yana ming rupiydan berib turilsin!
Mushoira boʻlgan joydan saroy darvozasigacha yuz qadamdan ortiq edi. Saroy shoirlaridan hech biri hali bunday qisqa she’r uchun oʻn ming rupiy mukofot olmagan edilar. Qosim Kohiy ta’zim qilib, bu in’om uchun Akbarga minnatdorchilik bildirar ekan, uning allanarsadan koʻngli toʻlmagani soʻnik koʻringan koʻzlaridan sezildi.
Ertasi kuni xazina ochilganda Qosim Kohiy kelib oʻn ming rupiyni olib ketishi kerak edi. Lekin oradan bir hafta oʻtdi hamki, keksa shoir saroyga qaytib kelmadi. Akbar uni kasal boʻlib qolmadimikin, deb Abulfazlni xabar olgani yubordi. Qosim Kohiy kichkina bogʻ hovlida turar, uy yumushlarini qiladigan mosh-guruch soqolli bitta xizmatkoridan boshqa hech kimi yoʻq.
Abulfazl uning tokchalarida kitoblar turgan xonasiga kirib, hol-ahvol soʻradi-yu:
— Nechun hanuzgacha xazinadan mukofotni olmadingiz? — dedi.
— Muncha pul menga ne kerak, janob vazir? Merosxoʻrim boʻlmasa!.. Men u she’rni mukofot uchun yozgan emas edim.
— Ehtimol, boshqa tilagingiz bordir? Ayting, men a’lo hazratga yetkazay.
Qosim Kohiyning old tishlari allaqachon toʻkilib, lablari ichkariga botib ketgan, uchi xiyol qayrilgan uzun burni egilib tushib, lablariga tegay deb qolgan.
— Men yoshimni yashab boʻlganmen, menga mol-dunyodan koʻra imon-u e’tiqod azizroq. Navoiydek, Jomiydek ulugʻ siymolarni koʻrganmen. Ular diniy adovatlarni qanday yoʻqotishning yoʻlini izlab, topolmay ketgan edilar. Akbar hazratlari turli e’tiqodlarni teng koʻrib sulhi kull e’lon qilish bilan hanuzgacha topilmagan yangi bir yoʻlni kashf qildilar. Men umrimning oxirida ana shu yoʻldan yurib oʻtmoqchimen. Agar hazratim meni oʻzlariga sodiq maslakdosh deb bilsalar, faqir uchun eng oliy mukofot ana shu boʻlgʻay!
Abulfazldan bu gaplarni eshitgan Akbar:
— Mavlono Kohiyning bu javobidan boshimiz koʻkka yetganini borib ayting, — dedi. — Agar istasalar, payshanba kuni yaqin maslakdoshlarimiz davrasiga marhamat qilsinlar!
Bogʻi Fathning tillakori mehmonxonasiga xufton kech yigʻiladigan shayx Muborak, roja Birbal, Abulfazl, uning shoir akasi Fayzi, Aziz koʻka, Abdurahim xoni xononlar qatoriga navbatdagi payshanba kuni Qosim Kohiy ham kelib qoʻshildi.
— Mavlono, — deb Akbar eng avval unga murojaat qildi, — siz ajoyib she’riy muammolar yozmishsiz. Bizning oʻtrumizda[12] mushkul hayotiy muammolar turibdir. Biz sulhi kull e’lon qilib birlashtirmoqchi boʻlgan turli imon-u e’tiqodlar bamisoli mustaqil qa-yiqlardek har biri alohida suzib oʻrganmishdir. Maqol borki, ikki qayiqning boshini tutgan odam gʻarq boʻlur. Muxoliflarimiz bizni ham gʻarq qilmoqchilar. Ularning nazarida biz na muslim, na ma’jusiy, na otashparast — bu dinlarning hech biriga toʻliq dil bermagan, ora yoʻlda qolgan dinsizlar emishmiz.
Shayx Muborak bu ta’na-dashnomlarni Akbarga aytishga tili bormay istihola qilib yurgan edi. Endi ularni Akbarning oʻzi aytganidan dadillandi-yu, soʻzlashga ijozat oldi:
— Hazratim, sizdek imoni mustahkam siymoga nisbatan aytilgan bu soʻzlar oʻtaketgan tuhmatdir! Bu tuhmatdan qutulishning yagona yoʻli — siz kashf etgan oliy e’tiqodni yangi ta’limot shakliga solib e’lon etmoqdir. Ibodatxonada aytgan edingizki, turli imon-u e’tiqodlar togʻ yonbagʻirlari kabi baland bir choʻqqiga yetganda birlashurlar. Ana shu ma’naviy yuksaklikni siz asos solgan yangi maslak deb atasak arzir!
Akbar oʻzini yangi bir maslakning asoschisi qiyofasida tasavvur etdi-yu, eti jimirlab, oʻzidan oʻzi seskanib ketdi. Kecha onasini koʻrgani borganda Hamida begim yana xavotirga tushib aytgan gaplar qulogʻiga qayta eshitilganday boʻldi: «Shayx Muborak sizni «mahdiy» deb ishontirib, Bhirada ne koʻylarga solgani yodingizdan chiqdimi, shoh oʻgʻlim?».
— Xotirjam boʻling, onajon, oʻgʻlingiz u koʻchalarga qaytib kirmagay. Men oʻzimning mahdiy ham, paygʻambar ham emasligimga allaqachon imon keltirganmen. Shuning uchun faqat bosh faqihlik — mujtahidlik unvonini qabul qilganmen, xolos.
— Akbarjon, Siz podsholigʻ-u sarkardalik yukini qiynalib koʻtarib yurganingiz ozmiki, shayx Muborak yangi maslakning ogʻirini ham sizning yelkangizga ortmoqchi?
Onasining kuyunib bergan bu savoliga Akbar hali javob topa olgani yoʻq. U yangi maslakning ogʻir yukini yelkasiga olishga yuragi betlamay Qosim Kohiyga yuzlandi:
— Mavlono, siz koʻpni koʻrgan siymosiz, bizga maslahat bering.
— Faqirdan maslahat soʻraganingiz uchun tashakkur, hazratim! Salkam yetmish yil Turon-u, Xuroson-u, Kobulda yashadim, ellik yildan beri Sind-u Hindda istiqomat qilmoqdamen. Aqlimni taniganimdan buyon men jahonni kezib, goh adashib, goh turtinib, ruhim yayraydigan ma’naviy bir manzil izladim. Nihoyat, yoshim yuzdan oshganda yetib kelgan eng oliy ma’naviy manzilim — siz hozir rahbari boʻlgan mana shu tabarruk davra boʻldi. Umr boʻyi meni ruhoniylar istibdodi qiynab kelar edi. Siz shu istibdodni yoʻqotganingizdan beri ruhim yayramoqda.
Ammo bu istibdodnnig ketidan kun koʻrgan, boy boʻlgan, martaba orttirgan ulkan bir guruh ulamo-yu mulla imomlar bor, ular alamzada boʻlib, qasd olishni oʻylab yuribdir. Ular uchun bid’at-u xurofot — bamisoli borut solingan ombor. Shunday bir tayyorlik koʻrmoq kerakki, yangi ta’limotingiz e’lon qilinganda gʻanimlaringiz uning uchqunlari bilan borut omborini portlata olmaydigan boʻlsinlar.
— Rahmat sizga, mavlono, mening dilimdagi gapni aytdingiz! — deb Akbar Kohiyning fikrini davom ettira boshladi: — Faqat ichkarida emas, qoʻshni mamlakatlarda ham muxoliflarimiz bizning xudodan qaytganligimiz haqida dod-voy koʻtarmoqdalar. Erondan safaviylar, Turondan shayboniyzodalar bizga elchilar yuborib: «Islomdan voz kechganingiz rostmi?» degan ma’noda savollar bermoqdalar. Biz ham ularga elchilar yuborib, «alhamdulillo muslimmiz» degan mazmunda javoblar yozdik. Bizga qarshi koʻtarilgan xurujlar hali-beri bosilmagay. Viloyatlardan kelayotgan maxfiy axbrotlar vaziyat nihoyatda murakkabligidan dalolat bermoqda. Shuning uchun yangi ta’limotni kattaroq tayyorlik bilan qulay bir vaziyat kelganda joriy etaylik. Hozircha uni mana shu davradagilar oʻz dilimizga jo qilaylik. Axir chin ixlos-u e’tiqod avvalo dilda yashamogʻi kerak-ku.
— Haq gap! — dedi Abulfazl.
Endi shayx Muborak ham Akbarning soʻnggi fikriga qoʻshilishga majbur boʻldi.
Yashirin rozlarimni oshkor qilgim kelur.
Lekin yana aytaman: ishqning pinhon hadisi xushroqdir,
Fillar kabi tilimni tiyibroq yurganim yaxshiroqdir.

* * *
Akbar oʻz maslakdoshlariga mukofotlar bergan oʻsha kezlarda shayx Abdunabi uning qahriga uchradi.
Besh qoʻlini ogʻziga tiqqan bu badnafs shayx vaqflardan tushgan va haj qiluvchilar uchun ajratilgan pullarning katta bir qismini oʻz sandigʻiga solib olgani aniqlandi. Jinoyatlari boʻyniga qoʻyilgach, Akbar uni hibs qildirdi. Hibsxonada ham shayx Abdunabining dushmanlari bor ekan. Sadri jahon qatl ettirgan begunoh odamlardan birining oʻgʻli shu yerda qorovul ekan. Boshqa qasoskorlar shayxning qayerda yotganini shu qorovul orqali biladilar. Bu qasoskorlar orasida masjid oldidagi taxtalarni butxona qurilishiga ishlatgani uchun qatl ettirilgan va uchta yosh xotini «sati» odati boʻyicha oʻzlarini yondirib oʻldirgan brahmanning qarindoshlari ham bor edi. Qasoskor olomon haligi qorovul yordamida kechasi hibsxonaga bostirib kirdi-da, shayx Abdunabini toshboʻron qilib oʻldirib ketdi.
Ansoriy va shayx Abdunabi boshqarib turgan ulamo-yu, qozi-yu muxtasiblar ipi uzilgan tasbeh donalari kabi turli tomonga tirqirab, sarosima va gʻulgʻula ichida qoldilar. Jizya soligʻi olib boyishga, majusiylarni qul qilib sotishga imkon beradigan diniy istibdod binolari xuddi zilzilaga uchragan eski uylarday birma-bir qulab tusha boshladi.
Zilzila paytida hamma oʻzini noxush sezgani kabi, shu istibdod orqasidan kun koʻrib kelgan katta guruhning yiqilib-surunib talvasa qilishlari koʻpchilik saroy ahlida, hatto Akbarning norasida oʻgʻillarida ham ogʻir va murakkab tuygʻular uygʻotdi.
Endi oʻn bir yoshga kirgan shahzoda Salim haddan ortiq oʻychan va kamgap boʻlib qoldi. Uning muallimi Farid Buxoriy Akbar huzuriga kirib arz qildi:
— Hazratim, shahzodaning ruhiy holatlaridan xavotirdamiz. Soatlar davomida yolgʻiz oʻltirib oʻy suradilar. Ilgari koʻp kitob oʻqir edilar. Hozir kitob ham oʻqimay qoʻydilar. Ehtimol, shahzodani ovga olib bormoq zarurdir?
— Mavlono, biz ovni taqiq etganimiz yodingizda bormi?
— Yodimda, hazratim! Ammo ota-bobolaringiz oʻsmirlikdan ot chopib, ov qilib oʻrganganlar. Qon bilan oʻtgan bu odatni oʻgʻlingiz ham tark etmaganlari ma’qulmikin?
— Men ovni tark etdim-ku. Endi biz chiqargan farmonni oʻgʻlimiz buzsa odamlar ne degay! Salim yolgʻiz oʻltirib oʻy sursa, xalaqit bermang. Demak, unda fikr-mulohaza uygʻongan. Oʻzi bilan oʻzi musohaba-yu murokaba qilsin.
— Xoʻp, hazratim, xoʻp! — deb, Farid Buxoriy ta’zim qilganicha chiqib ketdi. Ammo ichida: «Oqibatiga oʻzingiz javobgarsiz!» deb qoʻydi.
Atrofida boʻlayotgan ma’naviy zilzilani va murakkab ziddiyatlarni Salimning yosh idroki hazm qilolmas, otasi esa oʻgʻli bilan dildan suhbatlashishga va nima boʻlayotganini unga yaxshilab tushuntirishga vaqt topolmasdi.
— Hazratimga mujtahidlikning ne keragi bor? — deb mavlono Farid ogʻir uf tortdi.
Bir vaqtlar u ham Akbarga bagʻishlab she’rlar yozgan edi. Yaxshi gʻazal va ruboiylari boʻlgani uchun mavlono Farid sohibqalam shoir hisoblanardi. Gujarat yurishida qirq kunlik yoʻlni Akbar bilan toʻqqiz kunda bosib oʻtgan va Muzaffar Husayn mirzoga qarshi urushda bir oʻzi toʻrtta yov navkarini qilich bilan urib yiqitgan dovyurak odam ham shu Farid Buxoriy edi. Akbar uni «sohibi sayf va qalam» deb maqtab, Farid Buxoriyga mavlonolik unvonini bergan va Salimga tarbiyachi muallim qilib qoʻygan edi.
Biroq mavlono Faridning shayx Muborak bilan sozi kelishmas, Salimga sirdoshlarcha shivirlab:
— Hazratimni shu shayx ikki oʻgʻli bilan butunlay oʻzlariniki qilib olmoqdalar! — dedi. — «Dohiy», «mahdiy», «mujtahid» — hammasini shular oʻylab chiqarmishdir. Katta oʻgʻli Fayzi Fayoziy hazratim haqida doston yozib ulkan mukofotlar oldi. Kichik oʻgʻli Abulfazl eng birinchi vazir. Shayx Muborakning oʻzi ashaddiy dushmanlari boʻlgan ansoriylarni hazratimning yordamida yoʻq qilib qasd oldilar. Boʻldi-da endi!
Bu gaplar ta’sirida Salim otasini Shayx Muborak va Abulfazldan qizgʻanadigan boʻlib borar edi.
Salim otasining diydoriga toʻymay oʻsayotgan boʻlsa, mavlono Farid farzandga zor edi. U uch marta uylangan, lekin farzand koʻrmagan, yoshi qirqdan oshgandan soʻng taqdirga tan bergan. Endi Salimni oʻziga farzandday yaqin olib, dilida qatlanib yotgan otalik mehrini butunicha unga sarf qilar edi. Oʻsmirlarda boʻladigan ishonuvchanlik va ota mehriga tashnalik tufayli Salim ham mavlono Faridning mehriga dilini ochib berar va uni oʻzining eng yaqin sirdoshi deb bilardi.
— Amirzodam, endi siz Abulfazldan ehtiyot boʻling, — derdi. — Hazrat otangiz shu vazirning maslahatiga kirib, kofir farangilarni saroyga ishga olmoqchi emishlar. Padrelar siz bilan shahzoda Murodga muallim boʻlib, farangi tilini oʻrgatarmish!
Shayx Farid bu gap bilan Salimni choʻchitmoqchi edi. Salim boshqa bir olamdan kelgan, kiyimlari ham, yurish-turishlari-yu gapirishlari ham oʻzgacha boʻlgan farangilarga oʻsmirlarcha bir qiziqish bilan qarar edi. Shayx Farid oʻnta gapirganda bitta ham javob aytmay, oʻychan va xomush yurgan Salim ustozining soʻnggi gapidan allanechuk tetiklandi:
— Qachon... saboq berarmish? — deb soʻradi.
— Sarmunshi Naqibxon aytdi. Ehtimol, erta-indin hazratim sizni chaqirib qolarlar... Kofirdan til oʻrganishga rozi boʻlurmisiz, amirzodam?
— Farangilar forsiy tilda soʻzlarmishlar-ku. Gaplarini eshitib koʻray. Gʻaroyib sarguzashtlarni bilarmishlar.
— Ammo sarguzasht aytish bahonasi bilan, sizni oʻz dinlariga... oʻtkazib olsalar-chi?
Salim endi xiyol kulimsiradi:
— Siz menga bergan ta’limlarni dilda mahkam tutgaymen, mavlono. Bobolar e’tiqodiga sodiqmen!
Farid Buxoriy Salimga turkiy tildan dars bergan, Navoiy, Bobur she’rlaridan yuzlab satr yod oldirgan, shular ta’sirida Salimda ulugʻ bobolariga kuchli bir ehtirom paydo boʻlgan edi. Ayni vaqtda, Farid Buxoriy Salimni hind onasi-yu togʻalari ta’siridan ham uzib olishga intilardi. Salimning togʻalari Man Sinx va Bhagvan Das botir jangchilar boʻlsa ham, Ulugʻbek, Bobur kabi noyob kitoblar yozgan emaslar. Shuning uchun Salim ulardan koʻra ota ajdodlariga oʻzini yaqinroq oladi va ularning ma’naviy merosiga qalbini kengroq ochadi. Agar Salimni «togʻalariga tortibdi» deyishsa, izzat-nafsiga tegadi, chunki bu uni yarim hind, yarim muslim qilib ikkiga boʻlib maydalashtiradigan va yarimta-yurimta qilib koʻrsatadigandek tuyuladi. U Farid Buxoriy ta’sirida temuriy bobolarining udumini otasidan ham mahkamroq tutishga intiladi. Ustozi ham shu boisdan uni oʻz farzandiday astoydil yaxshi koʻradi.
— Amirzodam, men aytgan gaplar oramizda qolsin, farangi muallim haqidagi sirni mendan eshitganingizni hazrat otangiz zinhor bilmasinlar.
— Nechun?
— Axir bu hali maxfiy gap. Sirni oshkor qilganim uchun jazo bermoqlari mumkin. Mening ham dushmanlarim koʻp. Ayniqsa, hamshahrim Ahmad Buxoriy payt topsa, meni ham marhum Ansoriyga oʻxshatib yoʻq qilgay.
Salim otaning sodiq shogirdi boʻlgan Ahmad Buxoriy hozir shayx Muborak va Abulfazlning eng yaqin maslakdoshiga aylangan, Farid Buxoriy va ularning yashirin dushmani edi. Ikkita buxorolikning oʻt bilan suvday kelisholmasligi Salimni ham hayratga solardi.
Ertasi kuni Akbar Salimni oʻzining xonayi xosiga chaqirtirib, farangi tilini oʻrganish haqida gap ochganda, shahzoda oʻz ustozining sirini yashirish uchun hech narsadan xabari yoʻqday jim quloq soldi.
— Oʻgʻlim, sen nuqul kitob mutolaasiga berilib, xomush yurgan emishsan. Uzoq yurtlarga borging kelgaymi? Hind ummonida kemalarda suzib sayohat qilishni istaysenmi?
Salim birdan jonlanib:
— Istaymen! — dedi.
— Men Goa oroliga kemada suzib borganim hech esimdan chiqmaydir. Farangilarning zoʻr kemalari bor ekan. Bizda hali bunday quvvayi bahriya yoʻq. Shuning uchun biz bosqinchi farangilarni Hindiston qirgʻogʻidan uloqtirib tashlashga hamon ojizmiz. Yogʻiydan kuchliroq boʻlish uchun uning ichki sirlarini bilmoq kerak, tajribasini oʻrganmoq zarur. Farangi padrelarni men ana shu maqsadda saroyimga chaqirdim. Kaltabin odamlar bizni «Nasora diniga oʻtmoqchi emish!» deb bemaza mish-mishlar tarqatib yurganidan qoʻrqma. Farangilarnnig kema qurishdagi tajribalarini, butun ilm-u ma’rifatini bilmoq uchun ularning tillarini oʻrganmogʻimiz kerak. Shu maqsadda ining Murodni ham chaqirganmen!
Akbar qarsak chalib sarmunshiga buyurdi:
— Murod kirsin!
Ikki oʻgʻli yonma-yon turganda Akbar ularning farqlariga xiyol taajjublanib koʻz tashladi. Salim onasidek qorachadan kelgan, oʻn ikki yoshida boʻyi choʻzilib otasiga tenglashib qolgan, yelkalari togʻalarinikidek keng, moʻylabi erta sabza urgan. oʻn bir yashar Murodning soch va qosh moʻylari qizgʻish oltinrang, yuzi ra’no guliday oq-sargʻish, koʻzlari esa tiniq zangori rangda. Murod ona tomonidan ham boburiy boʻlgani uchun barloslarda koʻp uchraydigan qizgʻish soch va zangori koʻz unga meros oʻtgan edi. Fe’li ham Salimnikidan boshqacha — oʻy surib oʻtirishni suymaydi, simobday serharakat, shoʻx. Goh chavandozlikni, goh qilichbozlikni mashq qiladi, merganligi ham bor, suvda suzishga ham ishqiboz, Jamnaning u qirgʻogʻidan bunisiga suzib oʻtganini Akbar oʻzi koʻrgan.
Akbar oʻgʻillarini ikki yoniga oʻtkazdi-yu, Murod bilan avval turkiy tilda, soʻng forscha va hindcha gaplashib koʻrdi. Oʻgʻli hindchani hali uncha erkin gaplasholmasligini payqadi-da:
— Oʻrganmogʻing kerak! — dedi. — Hindiston bizning vatanimiz. Hind ulusining tilini bilmogʻing — ham qarz, ham farz. Har bir oʻrgangan tiling — sening qalb boyligingdir. Mana, bizga kelgan farangilar forscha, hindcha bemalol soʻzlashurlar. Biz esa ularning tilini bilmaydirmiz. Holbuki, ularda ham kitob koʻp, ma’rifat ulkan. Lekin ba’zilar: «Nasoralar — kofirdir, ularning tillarini oʻrganish gunoh», deydir. Sen qanday fikrdasen, Murod?
Murodning tarbiyachisi, ustozi shoir Fayziy edi. Shahzoda Fayziydan bani bashar haqida olgan saboqlariga suyanib:
— Nasoralar ham Odam Atodan tarqagan-ku, — dedi.
— Albatta-da! — quvonib xitob qildi Akbar. — Biz jahon miqyosiga chiqmoq uchun barcha qit’alarning ilm-u san’atiga bagʻrimizni dadil ochmogʻimiz kerak, oʻgʻillarim! Buning uchun avvalo, dunyo tillarini oʻrganmogʻimiz zarur. Padrelar bizga Ovrupo degan qit’ada qancha mamlakat-u qancha ulus borligini soʻzlab berdilar. Koʻpchiligimiz ularni bilmaganimiz uchun hammasini «farangi»lar deb yurar ekanmiz. Ovrupodan narida Amerika degan yana bir yangi qit’a kashf etilmishdir. Ummon boʻylab kemada suzganda oʻsha qit’aga olti oyda yetib bormoq mumkin ekan. Farangilar qilgan ulugʻ jugʻrofiy kashfiyotlarni hali hech bir mamlakat qilmagan ekan. Soʻzlab beraversalar, «Ming bir kecha» ertaklaridan ham maroqlidir!
Akbar oʻgʻillarini farangi tiliga shu tarzda qiziqtirgandan soʻng padrelarning oldiga dastlabki mashgʻulotga yubordi.

* * *
Asli kataloniyalik ispan boʻlgan Antoni Monserrate qirq besh yoshlarda. Millati italyan Rudolf Akvaviva esa hali oʻttizga kirmagan baquvvat yigit. Akbar saroyida Monserrateni yoshi kattaroq boʻlgani uchun farangilarning boshligʻi deb koʻproq ehtirom qilishadi. Lekin aslida Akvaviva Monserratega rahbar qilib yuborilgan edi. Chunki Rudolfning togʻasi Goa orolidagi barcha cherkovlarning peshvosi. Portugaliya qiroli ham Hindiston ishlarida Akvavivani oʻziga sodiqroq deb biladi. Iezuitlar sulukatida Rudolf eng imtiyozli va fidoyi guruh hisoblanadigan martirlar safiga qabul qilingan. Martirlar oʻz jonlarini katolik cherkovi uchun qurbon etishga qasamyod qiladilar. Ular iezuitlar orasidagi boʻlajak shahidlar sifatida yuksak obroʻga ega boʻladilar.
Akbar buni bilmasa ham, Akvavivaning oʻz diniga haddan ortiq berilgan qiziqqonroq ruhoniy ekanini sezgan; «ehtimol, yosh boʻlgani uchun aqli uncha quyulmagandir», deb oʻylagan va mulohazakor, bosiq Monserrateni undan afzal koʻrib, muallimlikka taklif qilgan edi.
Monserrate shahzodalarga til oʻrgatish uchun borayotganda Akvaviva unga iezuitlar sulukati nomidan koʻrsatma berdi:
— Sizning muqaddas burchingiz — saratsin[13] shahzodalarini katolik diniga oʻtkazmoqdir.
— Akbar barcha dinlarni barobar deb e’lon qilganda biz odamlarni bir dindan ikkinchisiga oʻtkazishimiz ne kerak padre? Axir biz, yevropaliklar, osiyoliklardan orqada emas, oldinda yurmogʻimiz zarur emasmi?
— Oldinda yurganimiz uchun ham ularni oʻzimizga ergashtirmogʻimiz kerak, Antoni! Men qirolga yozgan maktubimda «Akbar «Injil»ni koʻziga surib oʻpgani — nasora diniga moyilligini koʻrsatdi», dedim. Agar biz mahorat bilan ish olib borsak, bu saratsin podshosini oʻz dinimizga oʻtkazishimiz aniq!
Antoni Rudolfning bu niyati xomxayol ekanini sezib turardi. Hatto joʻn bir tuxumni yorib chiqqan joʻja ham shu tuxumning qobigʻiga qaytib kirolmaydi-ku. Antonining tasavvurida ulkan burgutga oʻxshab uchayotgan Akbar qanday qilib katolik dinining qobigʻiga kirsin!
Monserrate mustaqil fikr yuritishni qanchalik yaxshi koʻrmasin, katolik cherkovining inkivizitsiyasi oʻrnatgan shafqatsiz istibdoddan juda qoʻrqar edi. Agar Akvaviva uni «katolik cherkoviga xiyonat qilgan dahriy» deb, inkvizitsiyani bunga ishontirsa, Antoni qaytib borganda uni oʻtga tashlab oʻldirishlari muqarrar edi. Akbar oʻz yurtida mana shunaqa diniy istibdodni agʻdarib tashlagani Antoniga ma’naviy kamolotday tuyulmoqda edi.
Portugaliya uchun bunday ma’naviy kamolot hali oldinda ekanini[14] u ich-ichidan sezardi. Shuning uchun Monserrate axiyri Akvavivaning talablariga yon berishga majbur boʻldi. Akbarni va uning oʻgʻlini katolik diniga oʻtkazish orqali butun Hindistonni Portugaliyaning mulkiga aylantirish maqsadida ish olib borajagini Akvavivaga ahd-paymon tarzida aytdi. Shundan keyin Akvaviva unga Akbarning harbiy sirlarini qanday bilish kerakligi toʻgʻrisida yoʻl-yoʻriqlar koʻrsata boshladi.
Monserrate josuslikdan hazar qilar edi:
— Padre, men harbiy odam emasmen! — dedi.
— Boʻlmasa Albert Pereyro doim sizning yoningizda yursin. «Yordamchi xalfam» deb tanishtiring. Domlaning xalfasi boʻlishi shart, saratsinlarda shunday qoida bor. Pereyro birga yursa, qolgan ishni oʻzi eplagay.
Oʻttiz yoshlardagi xushmuomala, chaqqon yigit Albert Pereyro Goadan padrelar bilan birga kelgan, hozir ham ularni qoʻriqlab yuribdi. Bu yigit bir vaqtlar Humoyun saroyiga kelgan Alvaro Pakaviraning jiyani. Uning asli oti Albert Pakavira. Lekin Akbar Goaga borganda Alvaro Pakavirani suiqasdga qatnashishda ayblagani uchun uning jiyani bu yerga kelishda familiyasini «Pereyro» qilib oʻzgaratirib oldi. Aslida Albert ham Pakaviraning tarbiyasini olgan, uning maxfiy ishlarini davom ettirish uchun hind va fors tillarini oʻrgangan. Qilichbozlik, merganlik, chavandozlik, suvda suzish boʻyicha Goada unga teng keladigan yigit kam.
Monserrate oʻzi josuslik qilgisi kelmagani uchun Albertni xalfa oʻrnida shahzodalarning oldiga birga olib bordi.
Farangi tili mashgʻulotlari shahzoda Salimga zerikarli tuyulsa ham, ammo Albert Pereyroning dengiz sayohatlari haqidagi hikoyalari unga qiziqarli tuyula boshladi. Pereyro oʻng olti yoshidan beri dengizda koʻp suzgan, yer kurrasini aylanib chiqqan Ma-gellanning tarixini yaxshi bilar, Kolumb Hindistonga boraman deb adashib, Amerikani qanday ochganini kulgili tarzda hikoya qilardi. Pereyroning dengiz qaroqchilari haqida aytib bergan qoʻrqinchli hikoyalaridan esa Salimning sochi goʻyo tikka boʻlib ketardi. Albert Pereyroning merganligi va chavandozligi ham Salimga yoqib qoldi. Shahzoda uni «Alibek» deb chaqiradigan boʻldi. Monserratening saboqlari tugagandan soʻng Salim Albertni oʻzining xonayi xosiga boshlab kirdi. Hindistonning issiq iqlimida Salim juda tez balogʻatga yetgani uning doʻrillagan ovozidan va lab ustida sabza urgan mayin tuklaridan sezilar edi. Xonayi xosda yolgʻiz oʻltirganlarida Albert farangi qizlarning goʻzal badanlari va noz-u karashmalaridan soʻz ochdi. Bu mavzu Salimni gʻoyat qiziqtirib qoʻyganini sezgach:
— Amirzoda, — dedi, — agar hech kimga aytmasangiz, bitta surat koʻrsatgaymen.
— Sir saqlashga qodirmen! Bu yerda faqat ikkimiz. Qani, koʻrsating.
Albert qoʻynidagi yashirin choʻntakdan charm ichida avaylab, asralgan kaftday bir rangli surat oldi. Bu suratda hozirgina choʻmilib chiqqan goʻzal bir qizning oppoq sonlari, boʻliq koʻkraklari shunday tasvirlangan ediki, Salim suratga tikilib turib entikib ketdi... U Albert Pereyroga bir hamyon oltin berib, bu suratni sotib oldi.
Pereyro uchun eng muhimi — oralarida paydo boʻlgan yaqinlik edi. U shahzodaga bundan ham gʻalatiroq suratlar topib kelishga va’da berdi...

* * *
Farangistonlik Antoni Monserratening saroyga ishga olingani va shahzodalarga saboq berayotgani atrof viloyatlariga: «podshomiz oʻgʻillarini nasora diniga oʻtkazmoqchi emish!» degan vahimali ovozalar tarzida tarqaldi. Akbar bu ovozalarni bosish uchun sulhi kull nimaligini xalqqa tushuntiruvchi maxsus murojaatnoma yozdirib, uni barcha shahar-u qishloqlarda oʻqib eshittirishni buyurdi.
«Biz Hindistondagi barcha uluslarning ichki urushsiz, tinch yashashlarini istab, hamma tomonlama tinchlik — sulhi kull siyosatini amalga oshirmoqdamiz, — deyilgandi murojaatda: — Odamlarga — tinchlik, saltanatga — xavfsizlik, barcha imon-u e’tiqodlarga — barobar ehtirom!»
Akbar oʻzining bu shioriga qanday amal qilayotganini koʻrsatish uchun har kuni ertalab ufq ortidan chiqib kelayotgan oftobni ta’zim bilan kutib olardi. Otashparastlarning bu odati togʻliq joylarda yashaydigan koʻpgina hind qabilalarida ham saqlanib qolgan edi. Otashparast turkiy ellardan qolgan va Akbarga juda ma’qul tushgan yana bir odat — oqshom qorongʻi tusha boshlaganda chiroqlarni «oʻt ogʻasi» deb ataladigan oila yoki qabila boshligʻining yoqib berishi edi. Akbar oqshom gʻira-shirasida saroyni yoritadigan birinchi shamni oʻzi yoqib berar edi. Saroyda chiroqlarga qaraydigan maxsus xizmatkorlar Akbar yondirgan shu mitti olov bilan ulkan saroydagi yuzlab qandillar shamini birma-bir yoqib chiqar edilar.
Gujaratlik otashparast Mexerji Akbarga uch popukli chiroyli kamar taqdim qilgan edi. Kamardagi uch popuk uchta fazilat ramzi sanalardi: biri — «pindori xub», ya’ni yaxshi oʻy, niyat, ikkinchisi — «guftori xub», ya’ni yaxshi soʻz, kalom, uchinchisi — «kirdori xub», ya’ni yaxshi ish, axloq. Bu uch fazilat goʻyo bir kamarga bogʻlanib, insonda birga yursa, oʻy, soʻz, ish bir-biridan ajralib qolmasa, murod hosil boʻlishi Akbar intilayotgan eng baland ma’naviy yuksaklik edi. Shuning uchun uch popukli kamarni chorshanbayi murodbaxsh kunlarida beliga bogʻlab yurardi.
Hindlar peshonaga qoʻyib yuradigan tilak — qizil xol ham eng ezgu-niyatlar timsoli hisoblanardi. Akbar hindlarning imon va e’tiqodlarini ham astoydil hurmat qilishini koʻrsatish uchun seshanba kuni hindcha kiyinib, peshonasiga qizil xol — tilak qoʻydirib saroyda koʻpchilikka koʻrinish berdi.
Bu hodisa mamlakat aholisi orasida: «Podsho hind dinini qabul qilganmish!» degan ovoza tarzida yashin tezligida tarqaldi. Hindlar bu ovozadan quvonib, Akbarni «maxaguru», ya’ni «ulugʻ pir» deb e’zozlaganlari sari mutassib shayxlar uning majusiy boʻlganiga johil odamlarni ishontira boshladilar. Bir vaqtlar shayx Ansoriyga tarafdor boʻlgan va Agradan Jaunpurga surgun qilingan shayx Muhammad Yazdiy Ganga boʻyida turib Akbarga qarshi isyon boshladi. U ulamo va shayxlar nomidan fatvo yozib, Akbarni «dahriy», «majusiy», «otashparast», «kofir» deb ming maqomga solib aybladi. «Bunday odam musulmon davlatiga podsho boʻla olmagay!» deb, Jaunpurdagi masjidda va’z aytdi. Uning va’ziga koʻpchilik qavmlari ham qoʻshilgandan keyin, Muhammad Yazdiy Akbarning Kobuldagi inisi Muhammad Hakimga odam yubordi. Muhammad Hakim ham Akbarning «Sulhi kulliga» qarshi ekanini aytib, isyonchilarga yon bosgach, Muhammad Yazdiy Jaunpurning jome masjidida oʻqilgan xutbadan Akbarning nomini oldirib tashladi. Uning oʻrniga Muhammad Hakimni Hindiston podshosi deb e’lon qilib, nomini xutbaga qoʻshib oʻqitdi.
Bixar va Bangolada markaziy davlatdan ajralib chiqishga va yana mustaqil hokimiyat tuzishga tashna boʻlgan afgʻon amirlari bor edi. Ular darhol Muhammad Yazdiy boshlagan isyonga qoʻshildilar.
Muhammad Yazdiy bu xabarlarni oʻz tarafdorlari yordamida Gujaratga, Malvaga, Panjob va Kobulga tarqatdi. Bu viloyatlarda ham Akbarning dahriyligiga ishonuvchilar koʻp edi. Endi ularning orasida ham Akbarni taxtdan agʻdarish haqidagi va’zlar, musulmonlarni gʻazotga undovchi xitoblar yangray boshladi.
Gujaratda haligacha Akbarga qarshi kurashib yurgan Muzaffarshoh ham Akbarning oʻrniga ukasini taxtga chiqarish harakatiga tushib, Kobulga maxsus vakillar yubordi. Turondagi Abdullaxondan Kobulga kelgan elchilar ham endi faqat Muhammad Hakim Hindiston podshosi boʻlishi kerakligini uning qulogʻiga quydilar.
Koʻpdan beri shuni istab yurgan Muhammad Hakim katta qoʻshin toʻpladi-yu, dindan qaytgan akasiga qarshi gʻazot e’lon qilib, Hindiston tomonga yurish boshladi.
Akbarning oʻzi qoʻzgʻatgan ma’naviy zilzila uning toj-u taxtini ham silkita boshlagach, oyoqda mustahkam turish qiyin boʻlib qoldi, saroyda vahima boshlandi. Akbar eng sodiq odamlarini atrofiga toʻplab:
— Kim haqiqiy doʻst ekani endi bilingay! — dedi. Todar Mal bir qism qoʻshin bilan Bixarga, Aziz koʻka— Gujaratga, Man Sinx — Panjobga joʻnadi. Akbarning oʻzi esa eng katta xavfga aylangan Muhammad Hakimga qarshi qoʻshin tortdi.

Laxoʻr, Kobul: Doʻstdan Koʻp Dushman
Hindikush togʻlaridan tushib kelayotgan Kobul daryosi tor tangilardan oʻtib, janubga shoshiladi. Himolay togʻlaridan boshlanadigan Hind daryosi sharqdan Panjob tekisligiga otilib tushadi-da, Peshovarning kunbotish tomonida Kobul daryosi bilan qoʻshilib, ayqashib ketadi.
Akbardan toʻrt yosh kichik boʻlgan inisi Muhammad Hakim milodiy 1581-yilda mana shu daryolardan oʻtib, Panjobga yigirma besh ming qoʻshin bilan bostirib kirdi. Bu yerda uni Akbarning islohotlaridan norozi boʻlgan shayxlar va ularning qavmlari quchoq ochib kutib oldilar. Muhammad Hakim Laxoʻrni yoʻlakay ishgʻol qilish umidida edi. Masjidlarda shovqin-suron koʻtarib, Akbarni dinsizlikda ayblab yurgan imomlar Muhammad Hakimni allaqachon podsho e’lon qilib, nomini xutbaga qoʻshib oʻqitmoqda edilar.
Lekin Panjob aholisining koʻpchiligi bu diniy isyonga qoʻshilmay sukut saqlab turadi. Chunki Panjobda ham musulmonlardan koʻra gʻayridinlar koʻp, ular jizya soligʻining bekor qilinganidan mamnun, Akbarning barcha imon-u e’tiqodlarni tenglashtirishga intilayotgani koʻpchilikka manzur.
Ravi daryosining baland qirgʻogʻida turgan va soʻnggi oʻn yil ichida devorlari qaytadan mustahkamlatilgan Laxoʻr qal’asini Man Sinx boshliq qoʻriqchi askarlar ichkaridan mahkam bekitib oldilar.
Bu orada Akbar qirq besh ming otliq qoʻshin, besh ming fil, oʻn ming piyoda askar bilan Dehli va Panipatdan oʻtib, Panjobga yaqinlasha boshladi.
Qoʻshin safida uning oʻgʻillari Salim va Murod bilan birga farangi tili muallimi Antoni Monserrate ham oʻz xalfasi Albert Pereyro hamrohligida kelmoqda. Rudolf Akvavivani Akbar Fathpurda qoldirdi — bu padrening nasora dinini haddan ortiq ehtiros bilan maqtashlari unga xush kelmadi.
Albert Pereyro esa Salimga gohi-gohida portugal harbiy kemalarining suratlarini chizib koʻrsatadi va uni amiral bahr boʻlishga qiziqtiradi. Albert bu ishlarni ataylab shahzodaning atrofidagi odamlarning koʻzi oldida qiladi. Chunki u ketiga maxsus poyloqchi qoʻyilganini, Pereyro va Monserratening nimalar qilayotganini Akbarga yetkazib turuvchi xufiyalar borligini biladi.
Akbarning asl maqsadi ham farangilarning quvvayi bahriyalariga oid tajribalarini oʻgʻillariga oʻrgatish boʻlganligi uchun Albert Pereyroning Salim bilan dengiz va kema mavzularida uzoq-uzoq suhbatlashishlariga yoʻl berib qoʻygan.
Monserrate esa shahzodalarga til oʻrgatishdan vaqt orttirganda chodirda oʻltirib esdaliklar yozib boradi. U hali hech bir farangi umrida koʻrmagan joylarni koʻrayotgani, Akbarday ulugʻ sarkardaning harbiy yurishiga ishtirok etayotgani uchun oʻz toleyidan mamnun. Monserrate Yevropa uchun hali butunlay noma’lum boʻlgan bu yerdagi hayot tarzini va Akbar shaxsiga oid oʻz taassurotlarini yozib bormoqda. Portugaliyada oʻsha davrlarda esdaliklarni «Kommentariya», ya’ni «Izohlar» — degan sarlavha bilan yozish odat boʻlgan edi. Monserrate ham oʻz esdalik daftarini shu nom bilan atadi. Akbar padrelarni har haftada bir marta qabul qilib, uzoq-uzoq suhbatlashgan edi. Monserrate Akbarning qalbi his-tuygʻularga boyligini suhbat paytida koʻzlaridan ham sezdi. Akbarning koʻzlari unga dengiz toʻlqinlarining quyosh nurlarida jilvalanishini eslatgan paytlari boʻldi. Bu koʻzlarda dengizning teranligi ham, bagʻri kengligi ham, toʻfon paytida dahshatli kuchga aylanib ketishi ham aks etayotganday tuyulardi. Monserrate faqat bir narsani afsus bilan qalamga oldiki, Akbar hazrati isoning umuman otasi boʻlmaganiga, Bibi Maryam osmondagi ilohiy ruhdan homilador boʻlganiga hech ishonmadi.
Monserratening butun e’tiqodi esa muqaddas uchlik — ota, oʻgʻil va ilohiy ruh birligiga asoslangan. Choʻqinganda boshga va ikki yelkaga uch barmoqni tekkizib olish ham shu uchlikni tan olishdan kelib chiqadi. Biroq Akvaviva va Monserratelarning oylar davomida katolik dinini jon-jahdlari bilan targʻib qilishlariga qaramay, Akbar bu uchlikni «afsona» deb atadi va tan olmadi.
— Otasiz farzand boʻlishi mumkin emas! — deb turib oldi.
— Axir biz keltirgan kitobni koʻzga surtib, oʻpib qabul qildingiz-ku, hazrati oliylari! — dedi Akvaviva iltijo bilan. — Endi muqaddas uchlikni ham tan olib bir marta choʻqina qolsangiz biz murodga yetgan boʻlardik.
— Kitob — jaholat tunini quvgʻuvchi chiroqdir,— dedi Akbar. — Shuning uchun men uni nondek e’zozlab koʻzga surdim. Yetti iqlimdan kelgan haqiqat izlovchilar bilan ibodatxonada yillar davomida suhbatlashdim. Haqiqat turli ellarda turfa liboslar kiyib, boʻlinib-boʻlinib yashamoqda ekani menga endi ayon boʻldi. Men uning boʻlaklarini bir qalbda birlashtirmoq uchun «sulhi kull» siyosatini amalga oshirmoqdamen. Choʻqinish esa haqiqatning faqat bir boʻlagini tan olish, ya’ni sulhi kulldan chekinish boʻlgay!
Akbarning bu gaplari dindor Monserratega shakkoklik va dahriylik boʻlib koʻrindi, esdaliklarida uni lotincha «ateist!» degan soʻz bilan urishib, qoralab ham qoʻydi.
Monserrate daftarining sahifalarini Akbarga oid taassurotlari bilan toʻldirib borar ekan, yozayotgan esdaliklari yevropalik vatandoshlari uchun kutilmagan bir yangilik boʻlishini oʻylab, hayajonli orzular qiladi.
Antoni bu yangi olamni Gʻarbda birinchi boʻlib kashf etsa, uning nomi tarixda qolmaydimi? U oʻzining «Izohlar»ini kitob qilib chiqarsa, faqat Portugaliyada emas, dunyoning boshqa mamlakatlarida ham odamlar qiziqib oʻqishlari mumkin-ku. Portu-galiya qiroli ham Antonini oʻz saroyiga chaqirib, suhbatlar qilishi turgan gap.[15]
Monserrate oʻz yurtining eng mashhur odamlaridan biriga aylanishini xayoliga keltirganda yuragi ilhom bilan urib, qalami daftar ustida shahdam harakatlanadi.
Akbar qoʻshinida uni «kofir» deb suymaydiganlar ham oz emas. Lekin shahzodalarga va ularning ixtiyoridagi minglab bek-u navkarlarga farangi mehmonlarni tun-u kun qoʻriqlab yurish topshirilgan. Harbiy yurish paytida til boʻyicha mashgʻulot oʻtkazish ham oson emas. Biroq qarorgohda uzoqroq toʻxtab qolsalar, Monserrate ularga ikki-uch soat til oʻrgatadi. Bu ishga Murod koʻproq qunt qiladi. Shahzoda Salimni esa Albert Pereyroning sarguzasht hikoyalari va «antiqa» suratlari koʻproq qiziqtiradi.
Albert bu suratlarni koʻrsatish bahonasida goho Salim bilan uning xos chodirida yolgʻiz qoladi va soʻnggi yangliklarni bilib olishga intiladi. Chunki Akbar qoʻshinidagi odat boʻyicha, harbiy yurish paytida toʻngʻich shahzoda oʻz bek-u a’yonlari bilan podsho yaqinida boradi, qarorgoh tanlanganda ham Salimga Akbar turgan chodirlarning yaqinrogʻidan oʻrin beriladi. Shuning uchun otasiga kelib turgan yangi xabarlarni Salim boshqalardan oldinroq eshitadi.
Sharqdagi isyonni bostirishga yuborilgan Todar Malning chopari bugun qanday yangi gap olib kelganini ham Albert Salimdan eshitdi. Jaunpur va Biharda shayxlar isyoniga qoʻshilgan afgʻon sipohilar xazinadan beriladigan moyananing ozligidan norozi boʻlib yurgan ekanlar. Todar Mal darhol ularning moyanalarini bir yarim barobar oshirish haqida podshoning nomidan farmon chiqartiradi. Akbar bu farmonni tasdiqlaydi. Shundan soʻng sharqdagi koʻpchilik sipohilar Muhammad Yazdiy boshliq boʻlgan xurofotchilar gʻalayoniga qatnashmay qoʻyadilar. Yakkalanib qolgan xurofotchilar Todar Malning qoʻshiniga turish berolmay taslim boʻladi. Qozikalon Muhammad Yazdiy va uning salaflari boʻlgan oʻndan ortiq ruhoniy qoʻlga olinadi. Todar Mal ularni kemalarga solib, suv yoʻli bilan Akbar huzuriga afv soʻrashga yuborgan ekan, Gangada qandaydir falokat yuz beradi-yu, kemadagi Muhammad Yazdiy bilan uning salaflari gʻarq boʻlib oʻladilar...
Ertasi kuni kechki payt Pereyro yana Salimning xos chodiriga kirdi-yu:
— Amirzodam, Gangada yuz bergan falokatni men boshqalardan ham eshitdim, — dedi.
— Kema agʻdarilgan ekanmi? Qozikalon nechun gʻarq boʻlibdilar?
— Todar Mal oʻzi ularning boʻyinlariga tosh bogʻlatib Gangaga choʻktirgan emish. U haqda hazrat otangizdan Todar Malga maxfiy ishora boʻlgan ekan.
— Sizga kim aytdi?
Pereyro ovozini pasaytirib dedi:
— Kimligini aytsam... hazrat otangiz jazoga buyurishlari mumkin...
— Otamga bildirmagaymiz. Gap shu yerda qolgay... Chodirda ikkimizdan boshqa hech kim yoʻq-ku!
— Chopar menga tanish edi. Sekrida farangi sovgʻalar bergan edim. «Oʻz koʻzim bilan koʻrdim!» deb aytdi.
— Ob-bo shoʻrlik Yazdiy!..
Muhammad Yazdiy ilgari Agraning taniqli ulamolari orasida yurganda Salim uni bir necha marta koʻrgan, va’zlarini ham eshitgan edi. Endi Yazdiyning oppoq soqoli Ganga tubidagi loyqalarga botib yotganini koʻz oldiga keltirganda yosh oʻsmirning yuragi bir seskandi. Nahotki otasi shu qadar beshafqat boʻlsa?!
— Hali bu faqat boshlanishi, — deb davom etdi Albert. — Erta-indin bundan dahshatliroq halokatning guvohi boʻlursiz, amirzodam.
— Yana ne halokat?
— Mirdevon Shomansur degan bormidi?
Salim qirq yoshlardagi sergʻayrat, hushmuomala, istarasi issiq moliya vaziri Shomansurni koʻz oldiga keltirdi. Asli kambagʻal bir oiladan chiqqan Shomansurni Akbar tarbiyalab yuksak martabalar bergan edi. Uning hisob-kitobni yaxshi bilishini, moliya bobida iste’dodi tengsizligini koʻp odam maqtar edi. Hatto Todar Mal ham hisob-kitob ishida unga bas kelolmay qolgani uchun Akbar mirdevonlikni Shomansurga bergan edi. Bundan Todar Malning tarafdorlari norozi boʻlib yurar edilar. Salim Shomansurning hibsga olinganini kecha eshitgan edi. Yoʻlda kelayotganlarida goʻyo uning josusligi ma’lum boʻlgan emish. Shomansur Muhammad Hakim bilan maxfiy aloqa oʻrnatgan emish. Uning Muhammad Hakimga yozgan maktubi Panjobdagi janglarda halok boʻlgan kobullik amir Shodmonning kissasidan topilgan emish. Birov bu gapga ishonsa, birov: «Todar Malning tarafdorlari mirdevonlik lavozimini Shomansurdan tortib olish uchun shu tuhmatni oʻylab topishgan», deyishardi.
Hozir Pereyro ham shahzoda Salimga shivirlab:
— Amirzodam, Shomansurni qatl ettirmoqchi emishlar! — dedi. — Axir siz adolatni yaxshi koʻrursiz! Xatni Shomansurning dushmanlari yozib, oʻlgan amirning choʻntagiga solib qoʻygan boʻlishlari mumkin emasmi?
— Kim solib qoʻyishi mumkin? — deb soʻradi Salim.
Albert Pereyro Salim bilan Abulfazlning orasi yaxshi emasligini, shahzoda doim podshoga yaqin yuradigan bosh vazirdan otasini qizgʻanishini allaqachon sezgan edi. Endi ularning orasidagi darz ketgan joyga pona urgisi kelib pichirladi:
— Shomansurni, ayniqsa Abulfazl yomon koʻrar ekan. Otangiz Shomansurning iste’dodiga qoyil boʻlib, bosh vazir qilish fikriga ham borgan ekan-da.
Abulfazl tilga olingach, Salimda Shomansurni tuhmatdan qutqarish istagi uygʻondi. Albert bu istakni ustalik bilan Akbar tomon yoʻnaltirdi.
Oradan yana bir kun oʻtgach, kechqurun toʻxtaganlarida Salim otasining huzuriga kirishga ruxsat oldi. U borgohda endi Shomansur haqida soʻz ochmoqchi boʻlganda Abulfazl keldi-yu, kirlangan va ezgʻilangan bir maktubni olib kirib, Akbarga ta’zim bilan tutdi:
— Hazratim, xoinning bu maktubi ilmi siyoh usuli bilan oʻqildi.
— Shomansurning oʻzi yozgan ekanmi?
— Dastxat oʻziniki. Faqat sir saqlash uchun harflarni xiyla oʻzgartirib yozgan. Koʻrnamak, tuzingizni ichib yurib, yana sizni surbetlarcha yomonlabdir.
— Qani, oʻqing-chi, — dedi Akbar va oʻgʻli Salimga «eshitib qoʻy!» degandek qilib qaradi.
Abulfazl Shomansurning maktubidan bir-ikki joyini ta’kid bilan oʻqidi:
— «Podshomiz Abulfazl va Todar Mal ta’sirida dindan chiqib beimon kofir boʻldi. Endi bizning pushtipanohimiz oʻzingizsiz, amirzodam! Panjobni olgan zahotingiz poytaxtdagi ixlosmandlaringiz ham bosh koʻtargusidir. Ilohim pok musulmonchilikni dahriy ogʻangiz tajovuzidan asrab qolish, siz, Muhammad Hakim hazratlariga nasib boʻlsin!»
Akbar oʻgʻli Salimga qarab:
— Gʻaddor muhitning tuhmatini koʻrdingizmi? — dedi. — Badmast inim tun-u kun may ichib, qusugʻiga qorishib yotsa ham, mendan pokroq musulmon emish! U faqat otamning tashqi suratini meros olgan... Ulfat beklari uni ichirib mast qilgan holda bizga qarshi gʻazotga koʻndirgan. Men uch yildan berli mayni ogʻzimga olganim yoʻq, faqat doruvor giyohlar-u meva sharbatlaridan tayyorlangan «obihayot» nomli ichimlik ichib yuribmen. Besh vaqt namoz oʻqurmen, roʻza tutamen. Jonivorlarning uvoliga qolmaslik uchun ovni man etganmen. Ilkimdan kelgan barcha savob ishlarni qilsam-u Shomansur mening xizmatimda yurib, buning hammasini unutsa? Bilib turib qanchalik xiyonat qilgan odam qay darajada gʻalamis!..
— Hazrat otajon, — dedi Salim, — balki bu maktubni Shomansur yozmagandir? Ehtimol, boshqalar yozib... oʻlgan amirning kissasiga yashiriqcha solib qoʻygandir?
Akbar yalt etib oʻgʻliga qaradi:
— Ajabo! Senga bu shubhani kim oʻrgatdi?
—Oʻzim... oʻzimning xayolimga keldi. Axir... Sherxon shunday hiylalarni koʻp ishlatgan, deb bizga oʻzingiz soʻzlab bergan edingiz-ku.
Akbar oʻgʻlining chigal, murakkab narsalarga aqli yetadigan boʻlib qolganidan sergaklanib, Abulfazlga savol nazari bilan tikildi:
— Mavlono, Shomansur aybini boʻyniga oldimi?
— Qiynoqqa solinganda boʻyniga olgan edi. Keyin yana tondi. Ammo dastxat uniki ekanligi aniq.
Abulfazlga soʻzsiz ishonadigan Akbar:
— Dastxat eng ishonarli dalildir, — dedi-da, oʻgʻli Salimga yuzlandi: — Sen Shomansurga achinmoqdamisen?
— Gangada gʻarq etilgan moʻysafid Yazdiyga ham... rahmim keldi.
— Rahmdil boʻlmoq yaxshi, ammo gʻanimlarim murodlariga yetsalar, meni ne koʻylarga solishlarini oʻyladingmi? Butun mamlakatda menga qarshi isyon koʻtargan johillar gʻolib chiqsalar, meni kofirdan olib, dahriyga solib, oʻn jonimdan birini ham tirik qoʻymagaylar-ku!
Akbar belidagi kamariga olmos sopli xanjarini qistirib olgan. Salim uni koʻpdan beri bugungidek qat’iyatli va shiddatkor qiyofada koʻrmagan edi.
— Gʻanimlarim mamlakat ichidagina emas, tashqarida ham bizga qarshi qancha xurujlar qilayotganidan xabaring bormi? — soʻradi u Salimdan. — Mavlono Abulfazl, shahzodaga Adandan kelgan maktubni koʻrsating!
Abulfazl Adanda gʻanimlar asoratiga tushib qolgan Gulbadan begimning maktubini Salimga berdi. Maktubni oʻqigan sari shahzodaning iztirobi osha bordi.
«Dunyoda yagona najotkorim boʻlgan hazrati Akbarjon! — deb yozgan edi Gulbadan begim. — Yoshim oltmish birga kirganda bunday qora kunlar boshimga tushar deb hech oʻylamagan edim. Boburiylar xonadonining eng keksa kayvonisi men boʻlganim uchun Arabistonga borib, ogʻam Komron mirzoning qabrlarini ziyorat qilmoqchi edim. Hazrat otamning tabiatlaridagi sayyohlik ishtiyoqidan ozginasi menga ham oʻtgan ekan, dengizda suzish, koʻrmagan yurtlarimni koʻrish orzusida yoʻlga chiqdim. U paytlarda hali isyonlar boshlanmagan edi. Siz bizga «Tezrov» degan yaxshi dengiz kemangizni bergan edingiz. Arab dengizidan eson-omon suzib oʻtganimizdan soʻng eshitdikki, Hindistonda sizga qarshi isyonlar boshlanibdi. Sizdan zarba yeb qochgan bir talay alamzada shayx-u imomlar Adanga panoh istab kelgan ekanlar. Ular johillarni bizga qarshi qoʻzgʻotdilar. Adan hokimi goʻyo bizni tashqi tajovuzlardan himoya qilmoqchi boʻlgandek, koʻrimsiz bir binoga kiritib, atrofimizga soqchilar qoʻydirdi. «Tezrov» kemamizni ham allaqayoqqa olib ketib, koʻrfaz burchagiga yashirib tashladilar. Kunlar, haftalar oʻtdi. Biz hibsga tushganimizni sezib, hokimdan darhol boʻshatishlarini talab qildik. Shunda Adan hokimi bizning huzurimizga shayxulislomini yuborib, dahshatli gaplarni ayttirdi. Goʻyo siz kofir boʻlgan emishsiz, biz shuning uchun sizdan voz kechmogʻimiz kerak emish. Muhammad Hakimni Hindiston taxtiga eng munosib tojdor deb shayxulislomga kafolat bermogʻimiz kerak emish! Ulugʻ Boburning farzandlari orasida tirik qolgani birgina menman! Nahotki oltmishdan oshganimda shunday xiyonat yoʻliga kirsam?! Xoin boʻlib yashagandan koʻra, sizga, otamning ruhiga sodiq turib jon berishni afzal deb bilurmen. Shayxulislomga buni roʻyirost aytdim.
Men-ku, yoshimni yashaganmen. Siz yonimga qoʻshgan qoʻriqchi yigitlarga, yosh kanizlarimga rahmim kelur. Hazrati Akbarjon, oxirgi nafasim qolguncha men sizga sadoqat saqlagaymen. Ilojini topsangiz, bizni bu yovuz odamlarning asoratidan qutqaring! Maktubni yigʻlab yozgan ammangiz Gulbadan begim».
Maktub Salimga qattiq ta’sir qilganini Akbar uning yaltirab ketgan koʻzlaridan payqadi.
— Gʻanimlarimizning noinsofligini koʻrdingmi?— dedi. — Kobuldagi mayparast inimni menga qarshi qoʻzgʻatganlari oz ekan! Endi hajga ketgan ammamni ham dushmanimga aylantirmoqchi ekanlar! Ammo bizning tarafdorlarimiz ham oz emas. Adandan bu maktubni bizga Qilichxon Andijoniy yetkazib keldi. Qilichxonni turk kemachilari dengizdan oʻtkazib qoʻyibdi. Ular Seydi Ali Raisni yaxshi bilar ekanlar. Biz Dehlida Seydi Alining hurmatini joyiga qoʻyib joʻnatganimizdan Turk podshosi mamnun ekan... Yodingda bormi biz Surat bandaridan ulkan bir turk zambaragini arobalarga ortib Fathpur Sikriga keltirgan edik.
— Sulaymoniy zambaragimi?
— Ha, keyin biz bu zambarakni eng katta daryo kemasiga oʻrnatdik, Bangolada Dovudxon bilan jang qilganimizda bu zambarak bizga zafar keltirgan eng zoʻr qurollardan biri boʻldi. Hozirgi Turkiya podshosi Sulton Murod otasi Sulaymon Qonuniy nomidagi bu zambarakni biz qutqarib olganimizdan xabardor ekanlar. Biz endi turk kemachilariga qoʻshib Qilichxon Andijoniyni katta sovgʻalar bilan elchi qilib yubor-moqdamiz. Ammamiz Gulbadan begim asira boʻlib turgan Adan shahri turk sultonining ta’sir doirasiga kirar ekan. Inshoolloh, bizning Turkiyaga boradigan elchimiz yolgʻiz qaytmagay. Sadoqatda tengsiz ammamiz Gulbadan begimni asoratdan qutqarmaguncha tinchimagaymiz!
Otasining bugungi shiddatkorligiga bunaqa sabablar ham borligini endi bilgan Salim:
— Hazrat ammam qaytsalar, men peshvoz chiqib kutib olgaymen! — dedi.
— Tangrim seni shu niyatingga yetkazsin, oʻgʻlim! Dushmanlar bizga hatto uzoq Adanda shunchalik shafqatsiz muomala qilmoqda ekan, biz nechun ularni ayamogʻimiz kerak? Hayot-mamot kurashida yumshoqlik qilib boʻlmagay!
Akbar Abulfazlga yuzlandi:
— Barcha ichki-tashqi gʻanimlarga saboq boʻlmogʻi uchun xoin Shomansur baland bobul daraxtiga osib oʻldirilsin! Toki bizning yaxshiligimizga yomonlik bilan javob bergan koʻrnamaklar buni uzoq-uzoqlardan koʻrsin! Barcha qoʻshin Shomansur osilgan daraxtning oldidan olib oʻtilsin!
Ertasi kuni ertalab damoma degan katta naqoralar tahdidli yoʻgʻon tovush bilan gum-gum qila boshladi. Jallodlar baland bobul daraxtiga dorning sirtmogʻini bogʻladilar. Qoʻli bogʻloqlik Shomansurni sirtmoq tagiga olib kelganlarida u jon achchigʻi bilan qichqirdi:
— Men xoin emasmen! Tuhmat qilganlarni begunoh qonim tutsin!
U yana nimadir demoqchi edi, lekin jallodlar boʻyniga tez sirtmoq solib, arqonning uchini tortdilar. Shomansurning gavdasi yerdan uzilib, oʻlim talvasasida bir-ikki marta gʻujanak boʻlib, qisqarib koʻrindi. U jon bergandan keyin esa gavdasi choʻzilib, avvalgidan xiyla uzun koʻrina boshladi.
Salimning ta’sirchan qalbi bu hodisadan shunday dahshatga tushdiki, u kechalari bosinqirab uygʻonadigan va Abulfazldan ham, otasidan ham hayiqib oʻzini olib qochadigan boʻlib qoldi.

* * *
Muhammad Hakim oʻttiz yoshga kirib, birorta katta jangda qatnashmagan edi. Akbar unga qarshi ikki barobar koʻp qoʻshin bilan Panjobga kirib kelgani, Shomansurni daraxtga osib oʻldirgani, Gangada esa Yazdiyning suvga gʻarq qilingani Muhammad Hakimni vahimaga soldi. Kobuldan birga kelgan uning ulfat beklari ham talvasaga tushdilar. Mashvaratlarda:
— Tezroq Nilobdan oʻtib, Kobulga qaytaylik! — degan takliflar tushdi.
Muhammad Hakim Laxoʻr qamalini toʻxtatib, shimolga yoʻl oldi. Bu orada kunlar toʻsatdan isib, togʻlarda muzlar va qorlar birvarakay erishga tushdi. Yomgʻir fasli ham odatdagidan uch hafta oldin boshlandi. Tiniq paytida nil qoʻshib oqizilgandek koʻkimtir koʻrinadigan va shuning uchun bir nomi Nilob boʻlgan Hind daryosi endi kulrang selday toshib, ulkan toshlarni yumalatib, vahima bilan hayqirib oqar edi. Muhammad Hakim uch-toʻrt kun daryo suvining pasayishini kutdi, ammo oqim pasayish oʻrniga koʻtarilib, kengayib bormoqda edi. Yomgʻir fasli avjiga chiqsa, keyin bir-ikki oy Panjobda qolib ketishi, bu orada Akbar yetib kelib, uni tor-mor qilishi muqarrar. Muhammad Hakimga akasi toshqin daryodan ham qoʻrqinchliroq tuyuladi. Shuning uchun tavakkal bilan qoʻshinini telbalanib oqayotgan daryoga boshlab kirdi. Hind daryosining ayovsiz toʻlqinlari orasida uning mingdan ortiq bek-u navkarlari gʻarq boʻlib ketdi. Zoʻr oqim Muhammad Hakimning oʻzini ham girdobiga tortib ketayotganda, suvchi yigitlari uni mesh yordamida zoʻrgʻa qutqarib qoldilar va bir amallab narigi qirgʻoqqa olib chiqdilar.
Akbar uni ta’qib etib Nilob boʻyiga yetib kelganda inisi allaqachon Kobulga borib ulgurgan edi. Ellik mingdan ortiq askarni ovora qilib Kobulga borib yurmaslik uchun Akbar daryo boʻyida toʻxtadi-yu, inisiga odam yubordi, uni shu yerga chaqirtirdi. Lekin gunohi juda ogʻir ekanini sezgan ini oʻzi kelishdan qoʻrqdi. Oʻn uch yashar oʻgʻli Kayqubodni javob maktubi bilan yubordi-yu: «Men shayton vasvasiga berilib xato qildim, agar afv etsangiz, qolgan umrimni Kobulda sizga sadoqat saqlab oʻtkazgaymen», degan gaplarni yozdi. Bu gaplar nosamimiy ekani sezilib turardi. Muhammad Hakim hozir saraton oyida yomgʻirlar avjiga chiqib, daryolar toshganini, Akbarning qoʻshini hali-beri shimoliy qirgʻoqqa oʻtib kelolmasligini bilardi. Yomgʻir fasli tugaguncha kuz kiradi. Hindikush togʻlariga qor tushadi, Haybar devoni yopiladi. Akbarning koʻpchilik askarlari sovuqqa bardosh berolmaydigan hindistonlik yigitlar, fillar ham qorli yoʻllardan yurolmaydi. Akbar shunga qaramay Kobulga sovuqda qoʻshin tortib keladigan boʻlsa Muhammad Hakim uni yengishi oson boʻladi.
Inisining bu makkor rejasini payqagan Akbar:
— Yaxshilikcha yechib boʻlmaydigan tugunni qilich bilan kesmoqdan oʻzga iloj yoʻq! — dedi.
Daryo suvi asad oyida sal pasayishi bilan butun qoʻshinini shimoliy qirgʻoqqa olib oʻtdi.
Shahzoda Salimni toshqin daryodan oʻtkazishda Albert Pereyro oʻzining suvda suzishga naqadar ustaligini hammaga koʻrsatdi. Uning zoʻr dengizchi boʻlganiga oʻsha kuni Akbar ham ishondi.
Daryodan oʻtishda padre Monserratening yuragi yomon boʻldi, uni endi qorli Haybar dovonidan olib oʻtish xatarli edi. Shuning uchun Akbar Monserrateni Odinapur[16]da Bobur bobosi bunyod etgan Bogʻi Vafoda qoldirdi. Albert Pereyro esa Akbardan iltimos qildi:
— Hazrati oliylari, ijozat bering, men ham Kobul yurishiga ishtirok etay. Boʻsh vaqt boʻlganda shahzodalarga xalfa sifatida til oʻrgaturmen.
— Til bilan birga dengizchilik, kemasozlikdan ham saboq bering.
— Bajonidil, hazratim! Agar munosib koʻrsangiz, umrim oxirigacha sizga-yu shahzodalarga xizmatda boʻlmoqchimen!
Akbar hayron boʻlib soʻradi:
— Umringiz oxirigacha? Demak, Farangistonga qaytmoqchi emasmisiz?
— Albatta, tugʻilgan yurtim Portugaliya menga behad aziz! Ammo biz tomonlarda jaholat kuchli, sal boshqacha fikr yuritsangiz, gulxanga tashlab oʻldirgaylar. Farangi qulfurushlarning ishlaridan ham bezor boʻlganmen. Sizning dargohingizda ruhim yayramoqda. Bu yerda barcha imon-u e’tiqodlar barobar. Turli millat vakillari yakdil. Sulhi kull menga behad yoqdi. Sizga sodiq fuqaro boʻlmoqchimen!
Akbar farangilarning xufiya ish olib borishda qanchalik ilgarilab ketganini va qanaqa yangi usullar kashf qilganini hali bilmas edi. Albert hatto oʻz nomini Alibek qilib oʻzgartirib, Akbarga astoydil ixlos qoʻyganiga uni ishontirdi.
— Padrelar bizni oʻz dinlariga oʻtkazmoqchi edilar, aksincha boʻldi-ku! — deb, Akbar ich-ichidan quvonib qoʻydi.
Shundan keyin Alibek Salimning xos navkarlari qatorida Kobul yurishiga birga olib ketildi.
Jang-u jadalga koʻproq qiziqadigan Murod Man Sinx boshchiligidagi ilgʻor qismlar bilan oldinda borar edi. Muhammad Hakimning askarlari Kobul boʻsagʻasida Man Sinx va Murodning oʻng ming kishilik otliq qoʻshinlari bilan qattiq jang qilib koʻrdilar. Man Sinxning rajput yigitlari va Murodga saralab berilgan otliq jangchilar Muhammad Hakim askarlarining qarshiligini yengib, Kobulga birinchi boʻlib yorib kirdilar. Orqadan Akbarning oʻzi yana qirq ming askar bilan kelmoqda edi. Unga bas kelolmasligini sezgan Muhammad Hakim qal’aning narigi darvozasidan chiqib, shimol tomondagi togʻlarga qarab qochdi. Yoʻlda undan ajralib, orqaga qaytgan singlisi Baxtiniso begim eri Xoʻja Hasan Badaxshiy bilan birga Akbar kelib tushgan Oʻrta Boqqa bordi.
«Akbar kofir boʻlib, salla ham oʻramay qoʻyganmish!» degan ovozalarni Baxtiniso begim ham koʻp eshitgan edi. «Hazrat ogʻam brahman kiyimida peshonasiga qizil xol qoʻydirib kelgan boʻlsalar, qandoq koʻrishgaymiz?» degan iztirobli oʻydan begimni gʻam bosmoqda edi.
Lekin uni koʻshk ayvonida kutib olgan Akbar avvalgiday ipak toʻn kiygan, boshiga simobi salla oʻragan edi. Baxtiniso begim birdan oʻzini uning oyogʻi tagiga tashladi-yu, yigʻlab gapirdi:
— Gumroh singlingizni, kechiring, hazrat ogʻajon! Sizga peshvoz chiqolmadim! Sodda boʻlmasam, yomon ovozalarga ishonarmidim?!
Akbar singlisini yelkasidan olib oyoqqa turgʻizdi, uning yoshli koʻzlariga tikilib:
— Hayriyat, siz oʻzingiz keldingiz, — dedi. — Lekin inimiz nechun qochib yuribdir? Muhammad Hakimda sizdagichalik ham jur’at yoʻqmi?
— Iningizni ulfat beklari qoʻrqitib birga olib ketdi. «Sizni hajga yuborib oʻldirgaylar, Komron mirzoday koʻr qilgaylar!» desalar Muhammad Hakim shunga ishonib qochdi!
— Ammo oʻsha beklarni tuttirib tilka-pora qildirmogʻim kerak. Inimizning ketidan quvgʻinchi yuborsam, hammasini tutib kelgay!
— Hazrat ogʻajon, iningizning niyati yomon, sizga tutqich bermay, Balxdagi shayboniyzodalar tomoniga oʻtib ketgay. Ulardan shunday taklif bilan elchi ham kelgan edi. Toʻpolon sal bosilguncha quvgʻinchi yubormay turing, battar malomatga qolmaylik!
Oʻttiz toʻrt yoshga kirgan Baxtiniso Kobulning eng aqlli va mulohazali ayollaridan sanalar edi. Katta momolari Mohim begimni koʻrgan keksa odamlar Baxtinisoni oʻsha dono ayolga oʻxshatishardi. Onalari Norchuchuk begim oʻlib ketgandan beri Kobulni idora etishda mayparast Muhammad Hakimga mana shu singlisi yordam berib yurganini, biroq keyingi paytlarda u Baxtinisoning maslahatlariga kirmay qoʻygani uchun shuncha falokatlar yuz berganini Akbar xufiyalar axborotidan ham bilar edi.
— Baxtiniso, bugundan e’tiboran mening inim ham siz oʻzingizsiz! — dedi. — Muhammad Hakim men uchun oʻldi. Siz haqsiz, uning ketidan quvgʻinchi yuborishga ham arzimaydir!
Akbar Kobulda uzoq turolmasligini bilardi. Sunbula kirib, atrofdagi togʻlarga qor tushgan, kechalari sovuq edi. Dovonlar bekilmasdan tezroq janubga qaytib ketishi kerak edi. Lekin inisining oʻrniga kimni Kobul hokimi qilib tayinlashi mumkin? Asosiy ishni olib boradigan amirlar topiladi. Ammo podsho oilasidan kim bu ishga munosib? Akbarning oʻgʻillari hali yosh...
Kechasi xonayi xosda u Abulfazl bilan shu haqda maslahatlashar ekan, yana Baxtinisoni koʻz oldiga keltirdi. Faqat uni ayol kishi deb pisand qilmasliklari mumkin.
— Biroq jannatmakon Bobur bobongiz Hindistonga ketganlarida Kobul ixtiyorini Mohim begimga berib ketganlari tarixdan ma’lum, — dedi Abulfazl. — Baxtiniso begim ham oʻsha ulugʻ momolariga oʻxshar emishlar. Munimxon shunday dedi.
— Baxtiniso Muhammad Hakimdan oʻn chandon aqlliroq, — dedi Akbar. — Faqat uning baquvvat bir amir muovini boʻlmogʻi lozim.
Ikkovi kengashib bu ishga Man Sinxni munosib koʻrdi. Uni besh ming rajput yigiti bilan Kobulda qoldirsa, shimoldagi shayboniyzodalar ham tajovuz qilolmaydi. Mutassib shayxlar ham Man Sinxni yoʻldan ozdirolmaydi. Man Sinx Akbarning dushmanlariga bas kela oladi. Odamlar uni bekorga «Akbarning qilichi» deb atagan emaslar.
Akbar singlisi Baxtiniso begimni Muhammad Hakimning oʻrniga Kobul hukmroni qilib tayinlagach, Man Sinx shahar kutvali va lashkarboshi boʻldi. Sal oldinroqqa ketib aytish mumkinki, Akbar Hindistonga qaytib ketgandan soʻng Muhammad Hakim togʻlar orasidan singlisiga odam yubordi, yalinib-yolvorib, Kobulga qaytishga ruxsat oldi. Lekin Man Sinx uni hokimiyat ishlariga yaqin keltirmadi. Amalidan tushib, hammaning nazaridan qolgan Muhammad Hakim avvalgidan battar mayxoʻrlikka berildi. Oxirgi marta ikki kecha-yu ikki kunduz surunkasiga chogʻir ichib, mastlikda jon berdi. Baxtiniso begim borib koʻrganda, uning jasadi koʻmirday qorayib ketgan edi.

* * *
Kobulda oʻtkazilgan bir haftaning Salim uchun eng unutilmas kuni — Bobur bobolarining maqbarasiga borgan paytlari boʻldi. Panjobda Salim bilan otasining orasida paydo boʻlgan chigallik oʻsha kuni bir qadar tarqadi. Salim otasiga Abulfazldan ham yaqinroq boʻlishni istardi. Bugun Akbar Abulfazlni pastda qoldirib, faqat oʻgʻillari bilan Guzargohdagi Bogʻi Boburga chiqib kelgani, toʻngʻich oʻgʻilga juda yoqib tushdi.
— Mening bu yerlarga kelmaganimga... yigirma yetti yil boʻlibdir! — dedi Akbar va oxirgi marta shu maqbara oldida koʻzi koʻr amakisi Komron mirzo bilan qanday uchrashganini oʻgʻillariga aytib berdi. Undan oldin Humoyun oʻz inilari bilan yarashgan kuni ekilgan toʻrtta chinordan ikkitaginasi qolibdi. Bobur bobolarining oʻzi qazdirgan ariq ham bekilib, qurib yotibdi. Bogʻi Bobur tashlandiq ahvolda, daraxtlar sargʻaya boshlagan.
— Muhammad Hakimni arvoh urgani bejiz emaski, shunday aziz joyni qarovsiz qoldiribdir! — deb, Akbar inisidan yana bir koyindi.
Salimning koʻziga maqbara ham mungʻayib turganday koʻrindi. Qabr ustidagi qora mavjlik qizil marmarga chang oʻtirgan edi. Akbar marmarning changini sekin barmoqlariga oldi-da, peshonasiga surdi. Shu bilan bobosining xotirasini nechogʻli muqaddas deb bilishini, uning ruhini qay darajada e’zozlashini oʻgʻillariga koʻrsatgan boʻldi. Avval Salim, undan soʻng Murod ham bobokalonlarining qabri ustidan changni barmoqlariga olib, peshonalariga e’zoz bilan surdilar.
Uchovlari maqbarani ziyorat qilib chiqqanlaridan soʻng, Akbar oʻgʻillariga shimol tomondagi togʻlarni koʻrsatdi:
— Hazrat bobomiz oʻsha togʻlar ortidan kelganlar. Samarqand, Andijon, Toshkent. Tengi yoʻq joylar!..
— Siz Turonga qachon borgansiz, hazrat otajon?— deb soʻradi Murod.
— Bolaligimda... tushimda koʻrganmenmi yoki qonimda bormi... bobolar yurtini qoʻmsab yashamoqdamen. Turon haligacha shayboniyzodalarning tasarrufida. Qani edi, Kobul-u Fathpurda qurgan obidalarimizni Fargʻona-yu Buxoroda ham qursak!
— Turonda bizga xayrixoh odamlar koʻp emish-ku!— dedi Salim. — Oʻshalar «keling» deb taklif qilmaslarmi?
— Taklif qiluvchilar koʻp. Samarqandda shoir Abdurahmon Mushfiqiy bizga atab qasida yozib yuborganidan xabaring bor-ku.
Salim bu qasidani oʻqigan, uning ikki satri yodida qolgan edi. Hozir shuni esladi:
Savodi Hindro karda az latofat gulshani hazro
Muhammad Akbar Gʻoziy Jaloliddini dunyo[17].
— Mushfiqiyni bu qasidasi uchun shayboniyzodalar oʻldirib yuborishlariga sal qolgan. Bechora janubga qochib qutulgan...
— Shayboniyzodalarning oʻzlarini quvmoq kerak!— dedi Murod qizishib. — Shunday qudratli lashkarimiz bor, hazrat otajon! Turonga qoʻshin tortib borsak, tarafdorlaringiz quchoq ochib chiqmagaylarmi?
Akbar ogʻir uf tortdi-yu:
— Turonda hozir gʻanimlarimiz koʻpaymishdir, vaziyat yomon, — dedi. — Biz Hindistonda oʻtkazgan islohotlarni shayboniyzodalar Samarqand-u Fargʻona ahliga butunlay teskari qilib yetkazibdirlar. Ulugʻbekni oʻldirtirgan johillar Turonda bizga ham qarshi qilich qayramoqdalar. Buning ustiga Hinditsonda gʻanimlarimiz bosh koʻtardi. Hatto Adanda hazrat ammamizni oʻshalar asir qilmishlar. U kishini qutqarmoq uchun ham poytaxtga tezroq qaytmogʻimiz kerak, oʻgʻillarim!
Shu bilan xayollari janubga ketdi. Akbar oʻgʻillariga janub tomondagi Kobul daryosini koʻrsatdi:
— Mana shu Kobul daryosi Hind daryosiga quyiladigan joyda men bir gʻaroyib hikoyat eshitganmen. Bobokalonlaring haqidagi bu hikoyatni afgʻon ulusi toʻqiganmi, hind eli yaratganmi, aniq bilmaymen. Ammo bu hikoyat shu ikki yurtning chegarasida paydo boʻlmishdir. Mazmuni shuki, jannatmakon bobom daryo boʻyida yolgʻiz oʻltirib, she’r yozayotgan ekanlar. Orqadagi oʻrmondan bobomning xundor dushmani xanjarni qoʻliga olib, pusib kelmoqda ekan. Bobom bilan boʻlgan janglarda bu odamning ogʻasi oʻlgani uchun qasd olmoqchi ekan. Daryo sohilida uch-toʻrtta bolachalar suvga yogʻoch tashlab, oqizoq oʻynab yurgan ekanlar. Bolalardan biri oʻyinga berilib, suvga tushib ketibdir. Ikki daryo qoʻshilgan joyda oqim juda zoʻr, haligi bola gʻarq boʻlishi muqarrar. Qirgʻoqda qolgan bolachalar dod solib, bobomdan yordam soʻrabdir. Bobur bobomiz daryoda oqib ketayotgan bolachaning ketidan oʻzlarini suvga otibdilar. U kishi suvda yaxshi suzar ekanlar. Ganganing u qirgʻogʻidan bunisiga necha marta suzib oʻtganlarini umr kitoblarida yozmishlar. Oʻqiganmisenlar? — deb Akbar oʻgʻillariga savol nazari bilan tikildi.
Kitobni kam oʻqiydigan oʻyinqaroq Murod nima deyishini bilmay yerga qaradi.
— Men oʻqiganmen, — dedi Salim. — Faqat Ganga emas, bobomiz yoʻllarida uchragan daryolarning hammasidan suzib oʻtgan ekanlar.
— Ana, koʻrdingmi? — deb Akbar Murodga qaradi: — Sen ham oʻqib chiq... Xullas, jannatmakon bobom daryoga tushib ketgan oʻsha bolani qutqarib olib chiqibdilar. Xanjarini yalangʻochlab pusib kelgan xundor dushman qarasa, qutqarilgan bola — uning kichik oʻgʻli emish. «Hali men bolamni qutqargan odamni oʻldirmoqchi edimmi?» — deb oʻzidan qattiq ranjibdir, xanjarini Bobur bobomizga tutib debdir: «Bolamni tirik olib chiqdingiz, endi yomon niyatim uchun shu xanjarni menga urishga haqlisiz!» Bobur bobomiz voqeaning tafsilotini soʻrab bilganlaridan soʻng, xanjarni daryoning oʻrtasiga uloqtirib yuboribdilar. «Bu tigʻ — adovat timsoli ekan, gʻarq boʻlsin!» debdirlar. Bolani otasining ilkiga tutqazib aytibdirlar: «Bola — istiqbolimizdir, buni birga asraylik[18].
Akbar oʻgʻillariga bir-bir koʻz tashlab qoʻshib qoʻydi:
— Kim bilsin, oʻshanda bobomiz daryodan qutqarib chiqqan bola — balki mendirmen, balki Salim yoki Muroddir. Agar bobomiz Agrada mening otamni oʻlim xavfidan qutqarib olmaganda, men ham tugʻulmas edim, senlar ham.
— Rost! — deb bosh irgʻadi Murod.
Salim oʻychan edi. Akbar unga tikilib turib davom etdi:
— Bobomiz qutqargan oʻsha istiqbolni men senlarga, senlar oʻz avlodlaringga xayf qilmasdan kamol topdirib yetkazib bermogʻimiz kerak. Mana shu maqbara turgan joy — bizning eng ulugʻ ziyoratgohimizdir. Bu yerni qarovsiz qoldirsalaring, Muhammad Hakimning ahvoliga tushgaysenlar. Bunday istiqboldan tangrim sizlarni asrasin!
Akbar ikki oʻgʻlini ergashtirib, pastda ularni kutib turgan Abulfazl va boshqa bek-u a’yonlarning oldiga tushib bordi. Kobul kutvali Man Sinxga buyurdi:
— Maharoja, darhol bu toqqa yuzta korgar olib kelib, ilgarigi ariqlarni ochdiring. Uch kunda bu yerga suv kelsin. Bogʻ obod-u orasta qilinsin. Kobul atrofidagi sugʻoriladigan yerlardan besh yuz jaribi Bobur bobomiz maqbarasi ixtiyoriga berilsin, farmon yozing. Shu yildan e’tiboran maqbara ixtiyoridagi besh yuz jarib yerdan tushadigan daromadlar Bogʻi Boburni obod-u orasta saqlashga sarf qilinsin. Yana maqbara bilan boqqa qarab turadigan toʻrtta odamga davlat xazinasidan doimiy maosh toʻlab turilsin.
Oʻgʻillar oldida berilgan bu farmoyishlar kelajakda ularni ham oʻz bobokalonlaridan ibrat olishga oʻrgatishi kerak edi.
Lekin gʻalaba tantanalari ichida qiyinchilik koʻrmay oʻsayotgan erka oʻgʻillar bobokalonlarining ibrat olib boʻlmaydigan odatlariga ergashgan paytlari ham boʻlardi.
Murod Kobulni olishda jasorat koʻrsatgani uchun otasidan murassa’ xanjar mukofot oldi. Shu munosabat bilan Bogʻi Navroʻziyda jangovar beklar Murodga chogʻir taklif qildilar.
— Bobur bobomlar chogʻir ichmaganlar-ku! — deb Murod avval unamadi.
— Bobongiz chogʻirni qirq besh yoshga borib tashlaganlar, — dedi Chigʻatoyxon. — Ammo Kobulda yashaganda bearmon ichganlar. Xotira kitoblarida oʻqimaganmisiz? Dalada, kemada, buloq boʻyida, bogʻda, hatto xazon boʻlgan daraxtlarning tagida oʻtirib rosa kayf qilganalarini yozganlar-ku!
Bobokaloni haqidagi bu gaplar Murodning hozirgi koʻtarinki kayfiyatiga toʻgʻri kelib turar edi. Oʻsha oqshom u birinchi gʻalabasi sharafiga mast boʻlguncha ichdi. Ustidan afyun qoʻshilgan ma’jun ham yedi.
Murodning atkasi Zayniddin koʻka uning Bogʻi Navroʻziyda mast boʻlib yurganini koʻrib:
— Onhazrat bilsalar ikkovimizga ham jazo berurlar! — deb poʻpisa qildi. — Amakingiz Muhammad Hakim yoshlikdan ichib yurib, ne koʻyga tushganini bilurmisiz?
— Kobulda Bobur bobom ham may bazmlari oʻtkazgan ekanlar-ku! — dedi Murod.
— E, avval tarixni oʻrganing! Sizning yoshingizda Bobur bobongiz mayni ogʻizlariga olgan emaslar. Siz ham u kishiday yigirma besh-oʻttizlargacha sabr qiling. Keyin birda-yarim ichsangiz yarashgay.
Murod oʻzini juda yosh deb kamsitishlarini yomon koʻrardi. Axir u yoshi kattalar qatori hind daryosidan suzib oʻtmadimi? Oldingi safda qilich yalangʻochlab, Kobulga yorib kirmadimi? Otasi uning ixtiyoriga butun bir Bogʻi Navroʻziyni berib qoʻyibdi-ku. Murod besh ming askarga boshliq. Qoʻl ostidagi bek-u navkarlari unga ta’zim qilib turishadi. Shu sabablarga koʻra u oʻzini chogʻir ichishga haqli deb hisoblaydi. Zafar ketidan zafar kelib turibdi, quvnoq bazmlar uchun sabab koʻp. Ulfat beklar uni navbatma-navbat chogʻir bazmiga taklif qilardilar, otasi va atkasidan yashiriqcha yana rosa ichirardilar...

* * *
Salim ham allaqachon may ichib, ma’jun yeb koʻrgan, u ham bazmlarga ishtiyoqmand, lekin Kobulning Oʻrta Bogʻida otasining koʻzi yaqinida yashayotgan kunlari Salim oʻzini tiyib yuribdi. Otasi bilan birga Guzargohdagi marmar maqbarani ziyorat qilgandan beri dilida «Boburnoma»ga oʻxshagan xotira kitobi yozish orzusi paydo boʻlgan. Katta bobosi ham oʻn ikki yoshlardan nasriy mashqlar qila boshlaganini Salim oʻz ustozi Farid Buxoriydan eshitgan. U oʻzining xilvatxonasida hali hech narsa yozilmagan zarhal muqovali daftarni ochdi-yu, yonida turgan Farid Buxoriyga yuzlandi:
— Sarlavhasi «Xotirot» boʻlsinmi?
— Qaysi tilda yozmoqchisiz, amirzodam?
— Turkiycha.
— Lekin bir muammo bor: «Boburnoma»ni ellik yildan buyon uch marta turkiydan forsiyga tarjima qildilar. Koʻngildagidek chiqmadi. Axiyri Abdurahim xoni xononning tarjimasi onhazratga ma’qul boʻldi. Kelgusida sizni ham bu muammo qiynalmasligi uchun biratoʻla forsiyda yozsangiz-chi?
Salim yashagan muhitda forsiy til koʻproq ishlatilar edi. Shuning uchun unga forsiyda yozish osonroq tuyular edi. Faqat u bobolari ma’qul koʻrgan birorta turkiy soʻzni sarlavhaga chiqarishni istardi.
Uning bu istagi Farid Buxoriyga yoqib tushdi:
— Amirzodam, «tuzuk» degan soʻz bor. Otangizning saroylarida qabul marosimlarini boshqaradigan odam «miri tuzuk» deb atalur. Faqir eshitdimki, eng katta bobokaloningiz Amir Temur oʻzlari bitgan xotiralari va nizomlarini «Tuzuklar» deb atagan ekanlar. Bu tuzuklar bizgacha yetib kelmay yoʻqolib ketganmi, oʻzini hech qayerda uchratmadim.
— Boʻlmasa men ham oʻz xotiralarimni «Tuzuk» deb atagaymen!
Salim bu soʻzni daftarning birinchi varagʻiga yirik qilib yozdi.
— Inshoollo, bu daftar kelgusida ulkan bir kitobga sarchashma boʻlgʻay. Ehtimol, odamlar buni «Tuzuki Salimi» deb atagaylar.
Farid Buxoriy «Salimi» soʻzini «Salima» deganday qilib aytdi. Salim oʻgay onasi Salima begimni esladi-yu, aftini burushtirdi. Shahzodaga oʻz nomi uncha yoqmasligini mavlono Farid avval ham sezgan edi.
— E, amirzodam, siz tugʻulganda faqir ham hazrat otangiz bilan ovda yurgan edim. Mening hamshahrim Ahmad Buxoriy Salim otaning ixlosmandlaridan edi. Otangiz oʻsha Ahmadning maslahati bilan sizga Salim cheshtining nomini qoʻymoqchi boʻldilar. Lekin men Salim Cheshtining tarixini bilar edim, asli eshkakchidan chiqqan odamning nomini shahzodaga qoʻyish joiz emas edi. Buning ustiga hazratimning xotinlaridan biri — Salima edi. Faqir uzr soʻrab: «Hazratim, toʻngʻich oʻgʻlingizga boshqa munosibroq ism bor», — dedim. «Qaysi ism?» dedilar. Bobokaloningiz katta oʻgʻillariga Jahongir deb ot qoʻyganlarini eslatdim. Ammo soʻzim oʻtmadi, amirzodam! Ne qilayki, raqib hamshahrim Ahmad Buxoriy otangizni oʻshanda Salim degan ismga koʻndirdi!
Salim ogʻir tin olib, alam bilan bosh chayqadi:
— Jahongir degan ism ming marta yaxshi edi. Nasib qilsa, qachondir bir vaqt... shu nomga qaytgumdir![19]
Salim otasi qoʻygan nomdan voz kechmoqchi boʻlgani mavlono Faridga ulkan bir jasoratday tuyuldi.
— Amirzodam, siz hozir oʻn uchga qadam qoʻydingiz. Otangiz shu yoshda taxtga chiqqan edilar. Bobur bobongiz podsho boʻlganlarida hali oʻn ikkiga toʻlmagan edilar. Nasib boʻlsa, bir kun siz ham taxtga chiqgaysiz! Oʻsha kunni koʻrib oʻlsam armonim qolmagay! Chunki afsus qilurmenki hazrat otangiz dinlarni birlashtirish yoʻliga kirdilar. Holbuki, gʻayridinlar bizdan bir necha barobar koʻp. Biz ularning orasida yoʻq boʻlib ketgaymiz! Bu yoʻl xatodir!
— Men bu yoʻlga zinhor yurmagaymen! — dedi Salim qat’iyat bilan.
— Shuning uchun butun najotni biz sizdan kutmoqdamiz, amirzodam! Hazrat otangizga Bayramxon ham bas kelolmadi, Mohim enaga ham, Ansoriy ham. Oxirida, mana, yolgʻiz inilari Muhammad Hakim zabun boʻldi. Biroq hech kim bas kelolmagan Rustam dostonga axiyri oʻzining oʻgʻli Suhrob bas kelgani «Shohnoma»dan ma’lumdir. Ilohim, siz bizning Suhrobimiz boʻling-u Jahongir nomi bilan taxtga chiqing!
Agar bu gaplar otasining qulogʻiga yetib borsa mavlono Farid tirik qolmasligini Salim sezdi va atrofiga xavotirlanib qarab qoʻydi. Lekin xilvatxonada ikkovlaridan boshqa hech kim yoʻq, eshik-derazalar berk. Oʻlim xavfidan qoʻrqmay shunday dalil tilaklarni aytgan mavlono Farid Salimga jasur odam boʻlib koʻrindi:
— Mavlono, menga toj-u taxt nasib qilgan kuni birinchi xutbani oʻzingiz oʻqigaysiz!
Mavlono Farid azbaroyi ta’sirlanganidan koʻzlariga yosh oldi-da, Salimni suyukli farzandidek bagʻriga bosib, yelkalarini siladi.
Akbar bilan uning oʻgʻli orasiga birinchi pona shu tarzda urildi.

Fathpur: Yechib Boʻlmaydigan Tugunlar
Oʻn oy davom etgan Kobul yurishi Akbarni juda toliqtirgan edi. U poytaxtdagi oromgohlar, sokin kutubxona va tasvirxonalarni[20] sogʻingan edi. Kobuldan qaytgach, Fathpurda muqim yashab, chala qolgan koʻp ishlarini nihoyasiga yetkazdi. Ilgari qad koʻtargan muhtasham binolar yoniga Panj Mahal deb ataladigan besh qavatli qasr, qizlar uchun qurilgan yangi maktab, marmar hovuz oʻrtasidagi goʻzal shohsupa, hovli yuzida har bir katagiga odam sigʻadigan ulkan satranj maydoni va Akbarning me’morlik iste’dodini koʻrsatadigan boshqa oʻnlab obidalar qoʻshildi. Fathpur-Sekri qurib bitirilgan paytda uni kelib koʻrgan ingliz sayyohi Ralf Fitchning yozishicha, Akbarning yangi poytaxti oʻsha davrdagi Londondan ikki barobar ulkanroq boʻlgan. Shunday ulugʻvor shaharni yaxlit bir san’at asariga oʻxshatib kashf etgan va oʻng besh-yigirma yil ichida qurdirgan me’morni uzoq yurtlardan kelgan odamlar bir koʻrib ketishga intilar edilar.
Qilichxon Andijoniy «darbor» deb ataladigan qabul kunida Akbarning huzuriga oq yuzli, qoʻngʻir soch, barvasta bir sayyohni boshlab kirdi. Oʻsiq soqoliga oq oralagan bu odam — moskvalik tujjor Matvey Kalitinning oʻgʻli Akim edi. Qilichxon uni bundan qirq yil burun Eronning Mozandaronida, Hazar dengizi boʻyiga kemada sizib kelgan paytda koʻrgan edi. Oʻshanda Humoyun Matveyning Moskoviyadan Agraga sovgʻa qilib olib borgan samur poʻstini va qarchigʻayiga javoban yoqut in’om qilgani Qilichxonning yodida bor edi. Eng muhimi, Akim Matveyevich Adan orqali oʻtib kelayotganda Gulbadan begimning taqdiridan xabar topgan va soʻnggi yangiliklarni eshitib kelgan edi.
Qilichxon buning hammasini aytganda Akbar uzoq yurtdan kelgan mehmonga qiziqib peshvoz chiqdi. Akim Matveyevich boshidan kartuzini olib, unga ta’zim qildi-da:
— Gazrati aliylari! — deb soʻz boshladi. U turkiy tilni Qozonda oʻrgangan va bulgʻor tatarlarini eslatadigan talaffuz bilan soʻzlar edi: — Sizning buyuk qudratingizga turk sultoni ham tan bermishdir. Yuborgan elchingizni bik yaxshi qabul qilgan. Adan hokimiga qarshi askar yuborib, Gulbadan begimni asirlikdan bushatuvgʻa majbur itgan. Men Adangʻa kelganda barcha el-ulus shul toʻgʻrida soʻzlab yururlar ekan. Begimning ulugʻ ogʻalari mirzo Humoyunni men Hazar boʻyinda koʻrganim yodimgʻa tushdi. Buyuk padaringiz mening otamgʻa zoʻr bir yoqut bergan edi. Rahmatli otam ul yoqutni menga meros qilib qoldirgʻan. Men haligacha bu yoqutni qalbim yonida asrab yururmen.
Akim Matveyevich qoʻyniga qoʻl solib, yumaloq charm hamyonchani oldi-da, ichini ochdi. Toʻq qizil yoqut Akbarning koʻziga choʻgʻday yaltirab koʻrindi. Uning oʻzi ham otasi yozib bergan toʻrt satr she’riy tilakni haligacha tumor qilib kiyimi ichidan osib yurar edi. Koʻkragining chap tomonini paypaslab, tumorchaning salqin ipagi badaniga tekkanini his qilganda olis yurtlardan ham ammasining, ham otasining xabarini olib kelgan Akim Kalitin koʻziga juda issiq koʻrindi.
— Xushxabar keltirganingiz uchun sizga tashakkur, janobi Akim. Adanda Gulbadan begimning odamlaridan kimni koʻrdingiz?
— Ahmad Buxoriyni koʻrdim. U bilan ham qirq yil burun Hazar dengizi boʻyida tanishgan edik. Ahmad Buxoriy keksayib, moʻysafid boʻlib qolibdir.
— Men uni ammamga qoʻshib yuborgan edim. Hozir ahvollari nechuk ekan? Salomatliklarini soʻradingizmi?
— Turk sultoni Adan hokimiga farmon berib, begimni xushhavo bir koʻshkka oʻtkazibdirlar. Sogʻliqlari yaxshi ekan. Faqat «Tezrov» degan kemalari yetti oy qarovsiz yotgani uchun ichidagi narsalarini talab, ba’zi joylarini buzgan ekanlar. Hozir siz yuborgan odamlar Ahmad Buxoriy boshchiligida kemani tuzatmoqdalar. Bir oylarda tuzatib, Hindiston tomonga yoʻl olmoqchilar.
— Xayriyat! — dedi Akbar yengil bir soʻlish olib.
Akim Matveyevich orqaga oʻgirilib qaradi. Uning xizmatkor yigiti oq ipak matoga oʻralgan katta bir kitobni ikki qoʻllab tutib turar edi.
— Gazrati oliylari! Siz barcha xalqlarning kitoblariga ehtirom koʻrsatganingizni biz ham eshitdik. Ulugʻ bobongiz Boburshoh boshlagan nek ishlarni siz davom ettirayotganingizdan behad shodmiz. Bobur bobongiz mamlakatlarimiz tarixida birinchi boʻlib Moskvaga elchi yuborgani ikki tomon uchun ham juda xayrli ish boʻlmishdir. Bobongizning elchisi uch yil Rossiyaning Murom shahri yaqinida istiqomat etgan edi. Men ham muromlikmen. Bizning yaqinimizda soʻnggi qirq yil ichida Baburin degan qishloq paydo boʻldi. Baburin degan nomlar ham bor. Xalq orasida rivoyat tarqalganki, hind shohi Boburning avlodlari Murom atroflariga kelib yashagan[21].
Ulugʻ adib boʻlgan bobongizning hurmati uchun biz sizga Rossiyadan kitob sovgʻa qilib keltirdik.
Akim Matveyevich kitobni xizmatkor yigitdan oldi-da, Akbarga tutdi. Akbar kitobning ustidagi oq ipak pardani koʻtarib muqovasiga qaradi. Chetlari zarhal qilingan qalin charm muqova ustida notanish oltin yozuv koʻrindi.
— Bu — lotin xatimi? — soʻradi Akbar.
— Yoʻq, bu — rus xatidir. Bundan besh yuz yil muqaddam Kirill bilan Mefodiy nomli ulugʻ vatandoshlarimiz shu alifboni kashf qilmishlar.
Besh asrdan beri oʻz alifbosida ish olib boradigan xalqning kitobi Akbarga endi juda qiziqarli koʻrindi:
— Bu kitobning nomi nedur?
—«Apostol». Iso paygʻambarning eng ishongan oʻn ikki yor-doʻsti, xalifasi boʻlgan. Shular bizda apostol deb e’zozlanur. Sizlardagi choryorlar kabi.
— Undoq boʻlsa, bu tabarruk kitob ekan! — deb, Akbar sovgʻani e’zozlab koʻziga surdi.
U kitobni varaqlayotganda har bobning bosh harflariga maxsus rasmlar ishlanganini koʻrdi, biroq matnlar qoʻlda koʻchirilganga oʻxshamasligini sezib taajjublandi. Shunda Akim Matveyevich oʻzi keltirgan kitobning bosmaxonada qanday chop etilganini aytib berdi.
Kitob chop etish hali sharq mamlakatlariga yetib kelmagan, Akbar buning nimaligini bilmas edi. Akim Matveyevich unga Ivan Fyodorov degan kishining Moskvada birinchi boʻlib milodiy 1563-yilda ochgan bosmaxonasi bir marta terilgandan soʻng kitobni zudlikda oʻnlab nusxa bosib chiqarishi mumkinligi Akbarga juda katta yangilik boʻlib tuyuldi.
— Ammo bizda ham yangilikdan joni chiqadigan ruhoniylar bor, — dedi Akim Matveyevich. — Ivan Fyodorov Moskvada bittagina kitobni chop etishga ulgurdi. Keyin ruhoniylar uni dahriy «antixrist» deb aybladilar. Fyodorovning bosmaxonasi yogʻoch uyga oʻrnatilgan ekan. Johillar bu uyga oʻt qoʻyib, hammasini kuydirib yuboradilar. Ivan Fyodorov Moskvadan qochib, chet bir viloyatga boradi.
— Podsholaringiz kim?
— Podshomiz Ivan Grozniy Qozon, Astraxan xonliklarini zabt etish bilan band edi. Keyinchalik uning ruxsati bilan Fyodorovning bosmaxonasida koʻproq diniy kitoblar chop etiladigan boʻldi.
Akbar Ivan Grozniyning Qozon va Astraxan xonliklarini qanday zabt etganini Agraga kelib ketgan Eron elchisidan eshitgan edi.
— Janob Akim, biz ham begunoh farishtalar emasmiz, shafqatsiz urushlar qilib, behuda qonlar toʻkkan paytlarimiz boʻlgan. Lekin hozir shunday xulosaga keldikkim, qilich bilan odamlarning dilini yaralab erishilgan gʻalaba bebaqo ekan. Undan koʻra odamlarning qalbiga yaxshilik bilan yoʻl topib erishilgan gʻalabaning umri uzoq boʻlgay.
— Siz mening dilimdagi gapni aytdingiz, hazrati oliylari. Qonni qon bilan yuvib boʻlmagay. Tojdorlar qilgan shafqatsizliklar uchun xalqlar aybdor emas. Qozonda mening doʻstlarim bor. Rossiyaning vijdonli kishilari Ivan Grozniyning ayovsiz ishlarini afsuslanib tilga olurlar. Chunki u jahl ustida hatto oʻzining katta oʻgʻlini temir hassa bilan urib oʻldirib qoʻygan. Lekin uning tarixga kirgan yaxshi ishlari ham bor: tarqoq oʻlkalarni Moskva atrofiga birlashtirib, ulkan davlat tuzdi. Yana bir nek ishi — Moskvada, biz Kreml deb aytadigan ulugʻ qizil qal’a yonida Qozon fathiga bagʻishlangan muhtasham bir obida — sobor qurdirdi.
Orqada turgan xizmatkor yigit Akim Matveyevichning ishorasi bilan choʻzinchoq yogʻoch sandiqchani olib keldi. Oʻrol togʻlarining rang-barang toshlari bilan zeb berilgan bu sandiqcha ichida rangdor suratlar bor edi. Akbar Moskvada Kremlning kungirador qizil devorlarini, qubbalariga yaxlit oltin qoplangan baland qoʻngʻiroqxonalarini shu suratlarda koʻrdi. U Qozon soborining tasviri chizilgan rasmni qoʻlga olib qarayotganda:
— e’tibor bering, hazrati oliylari, — dedi Akim Matveyevich. — Rus me’morlari Qozonning oʻziga xos qiyofasini bu obidada ehtirom bilan ifodalashga intilganlar. Sobor tepasidagi ba’zi qubbalarning taram-taramlari menga muslim sallasining oʻramlarini eslatur.
— Gapingiz asosli, janob Kalitin, men ham bu obidada milliy adovat emas, aksincha, turli imon-u e’tiqodlarga hurmat ifodasini koʻrmoqdamen. El-uluslar orasidagi oʻzaro ehtirom oʻchoqda saqlanadigan choʻgʻ kabi hamisha bordir. Fozil kishilar shu choʻgʻni kul orasidan izlab topib, uning yordamida katta gulxanlar yoqmogʻi mumkin. Biz hozir Odam Ato farzandlarini ana shunday ma’naviy gulxan atrofiga toʻplash harakatidamiz.
— Biz ham shu gulxan yorugʻini uzoqdan koʻrib keldik!
— Qadamingiz qutlugʻ boʻlsin! Podsholaringizda Hindistonday uzoq mamlakatlarga elchi yuborishga hozircha imkon boʻlmasa... mayli. Lekin elchilar ishini yaxshi kitoblar-u siz kabi jasur sayyohlar ham qilmogʻi mumkin.
Akbar kitobdorni chaqirtirdi va «Boburnoma»ning yangi koʻchirilgan bir nusxasini olib kelishni buyurdi. U Akim Matveyevichga berar ekan:
— Siz bizni Moskoviyadan yoʻqlab kelganingizning oʻzi katta bir qadrdonlikdir, janob Akim! — dedi. — Hazrat bobomiz mamlakatlarimiz orasida shunday qadrdonlik boʻlishini istab elchi yuborgan ekanlar. Ruslar qadrshunos el ekanki, bobomizning bu xayrli ishini unutmasdan, nomini oʻz odamlariga qoʻyibdirlar, qishloqlarini Baburino deb atabdirlar. Bu — tahsinga sazovor fazilatdir. Siz turkiy tilni bilar ekansiz. Shuning uchun «Boburnoma»ning asl turkiycha nusxasini sizga in’om etdik!
Akim Matveyevich zarhal muqovali kitobni olib, e’zozlab koʻziga surdi-yu:
— Men bu kitobning shuhratini butun mamla-katimizga yoygaymen, — dedi. — Vatandoshimiz Afanasiy Nikitin yuz yil burun biz uchun Hindistonni ochgan edi. Uning «Uch dengizdan nariga sayohat» nomli kitobida bizning Hindistonga boʻlgan begʻaraz qiziqishimiz, samimiy ehtiromimiz ifoda etilmishdir. Biz ba’zi farangilarga oʻxshab, Hindiston atrofidagi dengizlarga xoʻjayinlik qilmagaymiz, orollarni bosib olmoqchi emasmiz, faqat xolis niyat bilan hamkorlik qilishni istaymiz.
— Siz farangi tillarini ham bilsangiz kerak?
— Ha, bilurmen. Dengizdan portugal kemasida oʻtib keldim. Shunda ularning oʻzaro gaplaridan tushundimki, Adanda hazrat ammangizni sizga qarshi qoʻzgʻatmoqchi boʻlgan kuchlar orasida portugallar ham bor ekan. Ular zimdan yomonlik qilishda behad katta tajriba orttirmishlar. Begʻaraz hayrixohingiz sifatida aytib oʻtmoqchimen. Ular sizni oʻz dinlariga oʻtkazib, keyin butun Hindistonni mustamlaka qilish orzusidalar.
Akbar istehzoli kuldi:
— Ushalmaydigan orzu! Men barcha imon-u e’tiqodlarni barobar koʻrganim uchun padrelarga poytaxtdan joy berdim.
— Albatta, portugallar orasida adolatparvar, halol odamlar ham bor. Lekin men ularning shafqatsiz qulfurushlarini ham koʻrdim. Ular Ovruponing qul bozorlariga bechora qora tanlilarni Afrikadan kemalarga bosib borib, oltinga sotmoqdalar. Siz Hindistonda qul bozorlarini berkittirib olijanob ish qilibsiz. Qullarni ozod etibsiz. Ammo farangilar yangi kashf etilgan Amerika qit’asida ham qul bozorlari ochmishlar, habashistonlik yuz minglab qora tanlilarni kemalarda Amerikaga eltib, qul qilib sotibdirlar. Shu yoʻl bilan behisob koʻp boylik orttiribdirlar.
— Insonfurushlik bilan orttirilgan boylik — dunyodagi eng harom boylikdir! — dedi Akbar nafrat bilan.— Men bilurmen, biz boʻsh kelsak, hindlarni ham «qora tanli» deyishib, kemalarga bosib ketib, qul qilib sotishga tayyor farangilar bor. Ammo biz tirik ekanmiz, ular bu shum niyatlariga yetolmagaylar!
Gap orasida Akbar mehmonga savol berdi:
— Bizdan ne tilagingiz bor, mehmon?
Akim Matveyevich bir oʻylanib oldi. Jizya va tamgʻa soliqlarining bekor qilingani, barcha nasoralarning huquqlari muslimlarniki bilan tenglashtirilgani Akim Matveyevich kabi ajnabiy sayyohlarga juda katta yengillik bermoqda edi. Kalitin oʻzi uchun hech narsa soʻramoqchi emas, faqat shu yerda uchratgan bir vatandoshining mushkulotini oson qilgisi kelar edi.
Paramon degan kishi yoshligida Volga daryosi boʻylarida Qrim xonlari bilan boʻlgan jangda yaralanib, asir tushgandan soʻng uni qul qilib sotgan ekanlar. Falakning gardishi bilan Hindistonga kelgan bu odam oʻziga oʻxshagan nasora ayolga uylanib, ikkita farzand koʻrgan ekan. Kasbi imoratsoz usta. Akbarning yangi poytaxtini qurishga oʻn yetti yil mehnati singgan. Lekin hali ham ona tilini unutmagan ekan. Akim Kalitin u bilan ruscha gaplashganda koʻzlaridan tirqirab yosh chiqib ketdi. «Birga olib ketinglar, birodarlar, qolgan umrimni Vatanimda oʻtkazay!» — deb yalindi. Ammo sarkori unga javob bermadi. Chunki oʻgʻli ham ganchkor usta ekan. «Bunday katta ustalarga hazratim oʻzlari javob bermasalar, mening haqqim yoʻq!» — deb turib oldi.
Akbar bu gapni eshitib, Qilichxonga yuzlandi va gap qaysi usta haqida borayotganini soʻradi.
— Usta Parmon boʻlsa kerak, — dedi Qilichxon,— oʻzi hozir tashqarida qabulingizni kutib turgan edi.
Akbar Mirituzukka usta Parmonni chaqirishni buyurdi. Hindiston oftobida yuzlari qorayib ketgan ellik yoshlardagi koʻkkoʻzli miqti odam eshikdan ta’zim qilib kirdi:
— Mening asli otim Paramon, hazrati oliylari! Oʻzim Volga boʻylarida oʻsganmen. Meni qul qilib sotgan edilar, sizga rahmat, bizdan «qul» degan isnodni olib tashladingiz. Mening orzuyim — vatanga qaytish edi. Axir bizni vatandan zoʻravonlik bilan judo qilgan edilar! Ijozat bersangiz, oilam, oʻgʻlim bilan endi Rossiyaga ketsam...
— Ammo biz sizdek yaxshi ustolarni qaydin topurmiz?
— Hazrati oliylari, yigirma yilda toʻqqizta shogird yetishtirdim, hech biri imoratsozlikda mendan qolishmagay!
Akbar Abulfazlni chaqirtirdi:
— Janob vazir, farmon biting: usta Parmonning oilasi bilan birga vataniga qaytib ketishiga ruxsat berilsin. Yangi poytaxtni qurishda oʻgʻli bilan qilgan koʻp yillik mehnati uchun uning vataniga yetib borgunicha ketadigan yoʻl xarajatlari xazinadan toʻlansin.
— Bosh ustiga, hazratim! — deb Abulfazl bu farmonni darhol bajarish uchun orqasi bilan yurib chiqib ketdi.
Usta Paramonning quvonchi ichiga sigʻmay, yonidagi Akim Matveyevichni quchoqlab oʻpa boshladi...
Oʻsha kunlari Antoni Monserrate va Rudolf Akvaviva Goaga qaytib ketish harakatida yurgan edi. Akbar Akim Kalitin va usta Paramonni padrelar bilan bir karvonga qoʻshib joʻnatdi. Goa orolida Kalitinlar Portugaliya kemasiga tushib Yevropaga yoʻl oldilar[22].
Padrelar esa orolda qolishdi.
Rus sovet olimasi G. F. Blagova esa Baburino degan qishloqlarning Murom va Kirjach atroflarida 1960-yillarda ham boʻlganligidan guvohlik beradi.

* * *
Akbar ham, oʻgʻillari ham katolik diniga oʻtmaganligi Goadagi portugal ma’murlarini juda koʻngilsizlantirdi. Ular Monserrate va Akvavivaning Akbar davlatida olib borgan uch yillik ishlarini «muvaffaqiyatsiz missiya», deb baholadilar. Faqat padrelar keltirgan harbiy ma’lumotlar foydali deb topildi. Ayniqsa, Albert Pereyroning Alibek degan turkiycha nom bilan shahzoda Salim mulozimlari orasiga ishga olinganligi va Fathpurda qolganligi Goa hokimini mamnun qildi. Chunki Akbar saroyida Albert Pereyroday tadbirkor xufiyaning ish olib borishi portugallar uchun juda zarur edi. Goa hokimi Pereyro bilan aloqa bogʻlash uchun savdogar qiyofasidagi maxsus odamni Goadan Fathpurga joʻnatar ekan:
— Senyor Albertga ayting, qaytib kelganda biz uni general unvoniga taqdim etmoqchimiz, — deb va’da berdi. Kemasozlikka oid eski kitoblardan unga koʻproq olib borib bering. Akbar bilan uning oʻgʻliga bizning tajribamizni iste’moldan qolgan eski kemalar asosida oʻrgatsin. Afgʻon yusufzaylari bilan aloqani uzmasin. Albert ularning qoʻzgʻolonchi pirlari — ravshaniylarni biladi. Kobul yurishiga borganda Peshovarda ular bilan tanishgan. Ravshaniylar Haybar dovoni etagida Akbarga qarshi isyon koʻtarganlar. Ammo ravshaniylarning peshvosi shayx Jaloliddinni Akbar Fathpurda hibsda saqlamoqda emish. Ravshaniylar bu shayxni hibsdan boʻshatish harakatida emishlar. Siz Fathpurga borgan zahotingiz ravshaniylar piri shayx Jaloliddinni hibsdan qochirmoqning yoʻlini izlang. Bu pir qochib chiqsa, ravshaniylar isyoni yanada avjlanib, Haybar dovoni bekilib qolgay. Bizga xuddi shu kerak! Akbarning kuchlari shimoliy chegaralar tashvishidan boʻshamasin!
Goa hokimining bu fikri Rudolf Akvavivaning koʻnglidagi gap edi:
— Siz mutlaqo haqsiz, senyor vitse-qirol! — dedi Akvaviva. — Biz uch yil Akbar saroyida yurib shunga amin boʻldikki, hozir butun Sharqni larzaga solayotgan toʻrtta eng zoʻr davlat turkiy sulolalar qoʻlidadir. Kichik Osiyoda turk sultonlari, Eronda buyuk shoh Abbos nomi bilan ulugʻlanayotgan ozarbayjonlik Safaviy, Turonda Abdullaxon Shayboniy. Xayriyatki, bu toʻrt davlat birlasha olmaydir, aks holda, biz ularga bas keladigan kuch topa olmas edik. Ammo turkiy podsholar orasida biz uchun eng xatarlisi — Akbardir. Narigi uchalasi shia sunniy nizolari tufayli bir-biriga ashaddiy dushman. Ammo Akbar har uchala turkiy sulola bilan murosa yoʻlini topib, bordi-keldi qilib turibdir. Hatto turk sultoni Murod Akbarning hurmati uchun Adanda asira boʻlib qolgan Gulbadan begimni qutqarishga yordam beribdir.
— Bu begim Fathpurga qaytib borgani rostmi?
— Ha, uni tantana bilan kutib oldilar. Endi turk sultoni dengiz kemalari quradigan ustalarni ham Akbar huzuriga yubormoqchi emish. Turk harbiy floti hozir Oʻrta yer dengizida hukmron, bizga u yoqlarda kun yoʻq. Shunday zoʻr flot Hind ummonida ham paydo boʻlsa, Goa bilan xayrlashishga toʻgʻri kelgay!
— Yoʻq, bunga yoʻl bermaslik kerak! — dedi Goa hokimi va Fathpurga joʻnatayotgan savdogar-xufiyaga uqtirdi: — Shayx Jaloliddin tezroq hibsdan qochirilmogʻi shart! Gʻayridin Man Sinx Kobulda oʻz rajputlari bilan hukmron boʻlib turgani muslim afgʻonlar-ning izzat-nafsiga tegmoqda. Biz suv yoʻli orqali Peshovarga maxsus odamlar, qurol-yarogʻlar yuborgaymiz. Hind-muslim nizolarini alanga oldirmogʻimiz zarur! Shuni Pereyroga yaxshilab tushuntiring!
Albert Pereyro Fathpurda mana shu koʻrsatmalar asosida shayx Jaloliddinni hibsdan qochirishga muvaffaq boʻlgan paytda Goaning katolik cherkovi Antoni Monserrateni Arabiston va Turkiyaga maxfiy topshiriqlar bilan joʻnatdi. Biroq turk sultoni Akbardan koʻra shafqatsizroq edi. Monserrate muslimlar orasida nasora dinini targʻib qilganligi uchun Sinan degan joyda qamoqqa olindi va yetti yil hibsda yotdi. U qamoqdan qutulib Goaga qaytganda Rudolf Akvaviva allaqachon olamdan oʻtgan edi.
ma’lum boʻlishicha, Rudolf muqaddas martirlik unvonini oqlash uchun Goa yaqinidagi hind qishloqlarida qat’iy harakatlar qiladi. U iezuitlar gʻoyasi uchun oʻzini shahid qilishga koʻpdan tayyorlanib yurganini, martirlik unvoni shuni taqozo qilishini Monserrate bilardi. Oʻttiz uch yoshli Rudolf Selset qishlogʻida bir eski ibodatxonani katolik cherkoviga aylantirmoqchi boʻladi. Toʻrtta baquvvat portugal yigitini ishga solib, ibodatxonadagi majusiy haykallar oʻrniga salib oʻrnattirayotgan paytda yerli aholi birdan isyon koʻtaradi-yu, Rudolfni ham, uning toʻrt yigitini ham urib oʻldiradi.

* * *
Akbarning hayotini yaqindan kuzatib, u haqda maxsus asar yozayotgan hind tarixnavislari orasida ikki kishi avval tengqur, doʻst, keyin esa bir-biriga ashaddiy raqib boʻlib ketdilar. Bularning biri Abulfazl boʻlsa, ikkinchisi — Abduqodir Badavniy edi. Ular Akbar saroyiga deyarli bir vaqtda kelishgan va xizmatni eng past poyadan — dogʻ qilingan otlarni xatlaydigan bitikchilikdan boshlagan edilar. Keyin Abulfazlning omadi kelib, vazirlik lavozimiga koʻtarildi. Biroq, Abduqodir Badavniy saroydagi yettita oddiy imomlardan biri boʻlganicha qoldi. Lekin u oʻzini qalami oʻtkir, iste’dodli muarrix deb bilar, saroyda, harbiy yurishda, ibodatxonada Akbarni zimdan kuzatib, unga bogʻliq eng muhim voqealarni daftariga yozib borardi. Bir kun emas bir kun Akbarning nazari Badavniyga ham tushishi va uning ham Abulfazlday koʻtarilib ketishi ehtimolga yaqin tuyulardi. Shuning uchun Badavniy «Muntaxabut tavorix» (ya’ni, tanlangan tarixlar) deb atalgan yozuvlarining bosh qismlarini Akbarga ixlosmand odam sifatida yozdi: «Hazrati oliylari koʻp yillar davomida qarama-qarshi fikrlarni bir-biriga muqoyasa qilib, ularning orasidan haqiqatni topishga oʻrgandilar. Hazratimning yangicha e’tiqodlari xuddi toshga oʻyilgan suratday uzoq oʻylar, munozaralar natijasida asta-sekin shakllanib bordi. Bu e’tiqod boʻyicha, aqlli odamlar hamma millatlar orasida ham bor, ularni yigʻib yakdil qilmoq savobli ish emasmi?»
Badavniy Akbar tomonda turib oʻzicha bu savolni bergan paytlarda hali ma’naviy zilzilalar va shayxlar isyoni boshlanmagan edi. Mulla Abduqodir Ajmirdagi mashhur Muyiniddin Cheshti maqbarasining peshvosi boʻlish umidida edi. Bu maqbaraga Akbarning oʻzi ham piyoda ziyoratga borar va katta ehsonlar qilar edi. Buni koʻrgan bek-u a’yonlar va boshqa odamlardan nazr-u niyozlar daryoday oqib kelardi. Bu yerda peshvo boʻlishning boyligidan tashqari, katta nufuzi ham Badavniyni oʻziga tortardi.
Lekin Fathpurdagi ibodatxonada boʻlgan diniy munozaralarda Badavniy bir necha marta Ansoriy tomonida turib, shayx Muborak bilan munozara qildi. Bir marta hatto qiziqqonlik qilib, shayx Muborakni dahriylikda aybladi. Akbarga uning shu ishlari yoqmagan ekan. Abulfazl otasiga yon bosib, Badavniyni podshoga yomon koʻrsatgan boʻlishi kerak. Akbar Ajmirdagi mashhur maqbaraga shayx Muborakning tarafdori boʻlgan boshqa bir odamni peshvo qilib tayinlatdi. Keyin Ansoriyning shayxulislomligi bekor boʻldi-yu, unga yaqin imomlar ham ishsiz qoldi. Shu imomlardan biri boʻlgan Abduqodir Badavniy saroy kutubxonasiga tarjimon boʻlib ishga kirdi. Roʻzgʻor tebratish uchun oʻzi suymaydigan gʻayridinlarning kitoblarini forscha she’rga solishga majbur boʻldi.
Shundan keyin uning Akbardan juda koʻngli qoldi. Lekin podshoga qarshi norozilik bildirish ham xatarli. Isyon koʻtargan shayxlarning yostigʻi qurigani Badavniyni ehtiyot boʻlishga undaydi. U kunduz kutubxonada tarjima bilan shugʻullanib qaytgach, kechasi uyida eshikni ichdan bekitib, derazaga parda tortadi va xira yiltiragan sham yorugʻida Akbarga qarshi dilida toʻplangan noroziliklarini qogʻozga toʻka boshlaydi. Uning nazarida, Ansoriy nohaq quvgʻin qilinganday, Abulfazl esa imonini podshoning islohotlariga qurbon qilib katta martabaga erishganday koʻrinadi. «Men islomga sodiq boʻlganim uchun hanuzgacha kosam oqarmay, muhtojlikda yuribmen», deydi u ichida va Akbarning xatolarini fosh qilish bilan oʻzini Abulfazldan ma’nan ustun sezadi.
Chunki Abulfazl Akbar davri haqida rasmiy kitob yozayotgani saroy ahliga ma’lum. Bu kitobda Abulfazl oʻz homiysini faqat maqtashga majbur, uning ayblarini fosh qilishga jur’at etolmasligi aniq. Mayli, Abulfazl boylig-u shon-shuhrat ichida choʻmilib yurgan boʻlsa ham, adolat va jasorat bobida Abduqodir Badavniy oʻzining undan ustun ekanini isbot qiladi. Mana shu oʻy unga ilhom beradi, kechalari allamahalgacha jon chekib asar yozadi.
Ammo chala uxlab, ertasi kuni kutubxonaga ishga borganda uni Akbar toʻplagan kitoblarning salobati bosa boshlaydi. Yigirma mingdan ortiq kitobning koʻpchiligi — qimmatbaho qoʻlyozma nusxalar. Alohida javonda turgan yunoncha va farangicha kitoblar yonidan moskvalik mehmon keltirgan ruscha kitob ham oʻrin olgan. Forscha, arabcha, turkiy va sanskrit tillaridagi kitoblarning bir qismi Akbarga ota-bobolaridan meros qolgan. Boshqalarini esa uning oʻzi bittalab yiqqanini Badavniy biladi. Akbarning kitobga ishqi balandligini uzoq yurtlarda turib eshitgan odamlar goho Erondan, goho Turondan kamyob kitoblar olib keladilar. Darbor kunlari «hazratimga nodir kitob koʻrsatmoqchimen» degan odamni uning huzuriga tezroq kiritadilar. Akbar kitobni sinchiklab koʻrgach, narx qoʻyishni xolis bir sahhofga buyuradi. Sherozlik Husayn Inju degan kishi Behzod qoʻli bilan sakkizta surat chizilgan Sharafiddin Yazdiy asarini olib kelgan edi. Akbar uni sahhof belgilagan narx bilan uch ming rupiyga sotib oldi. Badaxshondan kelgan Farruhbek degan kishi Hiloliyning «Sifotul oshiqon» nomli kitobini Akbarga bir ming toʻqqiz yuz qirq besh rupiyga sotganini Badavniy koʻrgan. Farruxbek shu birgina kitobning puliga bosh-oyoq kiyim va boshqa talay narsalar olishi mumkin edi, chunki bozorda bir juft atlas oʻn rupiy, bir qop bugʻdoy yetti rupiy, bitta qoʻy uch-toʻrt rupiy turardi[23].
Kitoblar shunchalik qimmat boʻlgani uchun Akbar ularni hasharot va sichqonlar tegolmaydigan xushboʻy sandal yogʻochidan ishlangan qutichalar va javonlarda asraydi. Badavniy bu xushboʻy qutichalar yonida oʻltirib ishlashni yaxshi koʻradi. Saroy kutubxonasida shoir Fayziy bosh kitobdorlik vazifasini oʻtaydi. Akbarning topshirigʻi bilan Naqibxon degan olim Badavniyga qoʻshilib «Ramayana»ni tarjima qilmoqda. Fayziyning oʻzi «Injil»ni yunonchadan forschaga masnaviy she’r shaklida tarjima etmoqda. Hindlarning toʻrtta muqaddas kitoblaridan biri sanalgan «Axtarvaveda»ni sanskritdan forschaga agʻdarish Xoʻja Ibrohim Sirxindiga topshirilgan.
Akbar haftada bir marta kutubxonaga kelib, qalam ahlini xonayi xosga yigʻadi-da, eng yaxshi tarjimalardan namunalar oʻqitadi. Ulugʻ hind dostonlari «Ramayana» va «Mahabxorat» goh Firdavsiy «Shohnoma»sini, goh Navoiy «Xamsa»sini eslatuvchi ulugʻvor aruz vaznida jaranglar ekan, Akbar oʻz qarshisida oʻltirgan mavlonolarga maroq bilan qarab qoʻyadi. Bu davra «Xamsa»dagi Chin shahzodasi Farhod arman malikasi Shirin, yunon faylasufi Arastu, eronlik Shopur, arabistonlik Qays kabi turli xalq vakillarining Navoiy qalbida va ijodida bir-biriga yaqin qadrdonlarga aylanganini eslatmaydimi? Akbar shu savolga javob izlab, qarshisida oʻltirgan Abulfazlga, roja Birbalga, Aziz koʻkaga, Todar Malga, Abdurahim xoni xononga, Badavniyga bir-bir koʻz tashlab chiqdi-da:
— Ajab! — deb soʻz boshladi. — Birimizning ajdodimiz arab, birimizniki hind... Birimiz — afgʻon, birimiz — turkiy ulusdanmiz. Diniy adovatlar tufayli «Ramayana»day ulugʻ doston ming yillardan buyon qoʻshni tillarnnig birortasiga tarjima etilmabdir. Holbuki, barchamizga barobar boʻlgan umum bir til topish mumkin ekan-ku! Roja Todar Malga balli, butun davlat ishlarini forsiy tilda olib borishga Agrani ham, Panjobni ham, Gujaratni ham, Bangolani ham koʻndirdi.
Roja Birbal luqma tashladi:
— Hazratim, koʻnmaganlarni Todar Mal qanday dalil bilan koʻndirganini eshitganmiz?
— Yoʻq. Qani, eshitaylik?
— Todar Mal ularga sizni ibrat qilib koʻrsatmishdir. «Sen uyingda panjobcha soʻzlashsang, podshomiz turkiycha soʻzlashurlar. Lekin davlat idorasida ikki tomonga ham barobar forsiy tilda ish olib borishga podsho koʻnsa-yu, sen koʻnmasang, oʻzingni hazratdan baland olgan boʻlmaysenmi?» — degan. Qani, bu dalildan hayiqmay koʻrsin!
Shoʻx ohangda aytilgan bu gapdan koʻpchilik bir kulib oldi. Akbar ham kulib turib dedi:
— Har qalay, koʻp til bilmoq — fozillik alomatidir. Buni bizning tutungan farzandimiz Abdurahimning shuhrati ham koʻrsatib turibdir. Abdurahim otasi Bayramxon kabi hazrat Navoiydan ibrat olib chiroyli turkiy she’rlar yozdi. Yana forschada, arabchada bitgan she’rlari ham mashhur boʻldi. Soʻnggi yillarda Abdurahimning hind tilida yozgan dohalari[24] odamlar orasida maqol yangligʻ aytib yurilganiga, mana, biz guvohmiz. Turli imon-u e’tiqodlarni teng koʻrishning eng yaxshi samarasi shu emasmi?
Akbar toʻsatdan Abduqodir Badavniyga murojaat qildi:
— Mavlono, bir vaqtlar siz «Ramayana» bilan «Mahabxorat»ni «imonsiz kitoblar» deb kamsitgan edingiz. Endi bu asarlarni tarjima qilish davomida fikringiz oʻzgargan boʻlsa kerak? Shunday ulugʻ dostonlar yaratgan xalqning imoni kuchli, ruhi qudratli ekanini sezgandirsiz?
Badavniyning rangi qoʻrquvdan oqardi. Nahotki Akbar uning yashirin yozuvlaridan xabar topgan boʻlsa? Badavniy qoʻl qovushtirib oʻrnidan turdi:
— Hazratim, faqir nonimni halol qilib yeyish uchun jon-jahdim bilan tarjima qilmoqdamen. «Ramayana» bilan «Mahabxorat»ni forsiycha aruzda yozganim sari bu dostonlarning she’riy qudrati meni sehrlab olayotgani rost. Hatto hindlarning imon-u e’tiqodi dilimga yoʻl topib kelgandek boʻlur. Islomga xiyonat qilgan kabi seskanib keturmen!
— Agar barcha e’tiqodlarni barobar bilganingizda bunday seskanmas edingiz. Nazarimda, sulhi kull hali dilingizda qaror topgan emas.
Akbarning bu soʻzlari Badavniyga «begonasen!» degandek eshitildi:
— Hazratim, faqir sulhi kullni tan olganim uchun hind dostonlarini tarjima etmoqdamen-ku! Nahotki, faqirni hamon begonalar qatoriga qoʻshsangiz?!
— Biz emas, oʻzingiz oʻzingizni begona koʻrsatmoqdasiz...
Badavniy yana xavotirga tushdi:
— Meni afv eting, faqir qachon oʻzimni begona koʻrsatibmen?..
— Mana hozir ham... — Akbar davradagilarni bir-bir koʻrsatdi. — Hech kim soqol qoʻygan emas. Faqat siz bizdan norozi shayx-u imomlar kabi uzun soqol bilan yuribsiz!
Chindan, Akbarning oʻzi soqol qoʻygan emas, faqat moʻylovi bor. Abulfazl ham, Birbal ham, yangi e’tiqod tarafdori boʻlgan boshqa kishilar ham ilgarigi uzun soqollarini oldirib tashlaganlar, faqat moʻylovlarini qoldirganlar. Hozir Akbar tarafdorlarini shundan ham tanib olish mumkin. Lekin eski musulmonchilik tarafdori boʻlganlar soqolni «moʻyi muborak» deb ulugʻlashar, «uni oldirganlar dahriylar yoʻliga kirgay!» deb tahdid qilishardi. Badavniy shu tahdiddan qoʻrqqani uchun oq oralagan chiroyli soqolini haligacha oldirmay yurar edi. Biroq hozir Akbar uni begonalar qatoriga qoʻshgani narigi tahdiddan xatarliroq tuyuldi. Kechalari yashirincha yozayotgan asari va unda Akbarning aybini fosh etayotgani yodiga tushdi. Podshoning xufiyalari bor. Agar ularga buyurilsa, Badavniyning uyini yashiriqcha tintib maxfiy yozuvlarni qoʻlga tushirishlari hech gap emas. Keyin Badavniyning barcha orzu-umidlari puchga chiqadi! Undan koʻra Badavniy ham Akbarga oʻzini sodiq koʻrsatib, soqolini oldirib tashlay qolgani afzal emasmi? Yaxshi kunlar kelganda yana soqol qoʻyishi mumkin-ku!
Shu fikr bilan Badavniy kelgusi hafta Akbar kutubxonaga keladigan paytgacha soqolini oldirib, uning sodiq tarafdorlari qiyofasiga kirdi. Akbar kulimsirab:
— Jasorat koʻrgazibsiz, mavlono! — dedi va sarmunshi Naqibxonga buyurdi: — Hijriy ming yillikka[25] atab tayyorlanayotgan «Tarixi alfa»dan bir bobini yozish mavlono Badavniyga topshirilsin!
«Tarixi alfa» — ming yilning tarixi degan ma’noni bildirardi. Shu ming yildan ikki asrlik davr tarixini yozish Badavniyga topshirildi va bu ishga yarasha durustgina maosh ham belgilandi. Badavniy bundan juda mamnun boʻldi-yu, lekin soqol oldirgani tufayli ilgarigi maslakdosh doʻstlaridan koʻp ta’nalar, istehzolar eshitdi. Islomga sadoqat saqlab soqolini oldirmay yurgan shayxlar Badavniyni sotqin hisoblab, undan oʻzlarini olib qochadigan boʻldilar. Badavniy esa oynaga qaragisi kelmay qoldi. Chunki ilgarigi boʻliq soqoli ingichka xunuk iyagini bekitib, uni oʻziga ham chiroyli va salobatli koʻrsatardi. Hozir oynaga qarasa, yuzi sichqonnikiday farishtasiz tuyulib, ta’bini tirriq qiladi. Buning ustiga Badavniy kutubxonada oʻltirib tarjima qilayotgan hind dostonining gʻayridinlarga xos ta’siri uni dahriy qilib qoʻyayotganday boʻladi. U xudoning gʻazabidan qoʻrqadi, dilini gunohlardan poklash uchun kechqurun uyga qaytganda yaxshilab tahorat qiladi, namoz oʻqiydi, soʻng Qur’on suralaridan dilimga yaqin tuyulganlarini toza oq qogʻozga xattotlarcha chiroyli harflar bilan koʻchirishga tushadi.
Abduqodir Badavniy oʻzini yana imoni but muslimdek his qila boshlagandan keyingina Akbar haqidagi yashirin asarini yozishga oʻtadi.
Akbarga qarshi isyon koʻtargani uchun Gangaga choʻktirib yuborilgan qozikalon Muhammad Yazdiyni Badavniy «shahid» deb ulugʻlaydi. Akbar oʻzining oʻn toʻrt rupiylik oltin ashrafiy tangasiga kalimayi shahodatni yozdirmaganini «islomga xiyonat» deb qoralaydi. Shayxlar gʻalayoni bostirilganda bu gʻalayonga qatnashgan imomlar jazodan qoʻrqib qochgan, oʻsha kezlarda ba’zi masjidlar huvillab, boʻshab qolgan, ularning ayrimlarini harbiy qorovullar egallagan edi. Badavniy shuni nazarda tutib, «Akbar masjidlarni qorovulxonaga aylantirmoqda, omborxona qilib qoʻymoqda», deb kuyinadi.
Ayniqsa, Akbarning qamariy yil hisobidan shamsiy hisobga oʻtish haqida chiqargan farmoni Abduqodir Badavniyni qattiq norozi qiladi. Muqaddas ramazon oyi nahotki unutilsa? Rajab, muharram... odamlar bolalariga ism qilib qoʻyadigan bu nomlar Badavniyning qulogʻiga behad sehrli eshitiladi.
Biroq oy toʻlishiga qarab hisoblanadigan qamariy oylar shamsiy oylardan qisqaroq, shuning uchun har yili oʻn-oʻn bir kun ortib qoladi. Qamariy oylar ham oʻn-oʻn bir kundan surila-surila, roʻza goh qishda, goh yozda keladi. Akbar kuzda tugʻilgan boʻlsa ham, qamariy oylar surilib yurgani uchun oʻz tugʻilgan kunini goh bahorda, goh yozda nishonlashga majbur. Yil fasllarining aniq hisobini olib ish koʻradigan dehqonlar, kosiblar, boshqa hunar egalari uchun ham mudom koʻchib yuradigan qamariy oylar koʻp noqulayliklar keltiradi. Shuning uchun xalq orasida azaldan bor boʻlgan shamsiy hisob (har yili aniq bir vaqtda keladigan navroʻz, saraton, mezon) koʻproq iste’molda boʻladi.
Badavniy uchun esa shamsiy oylar ham, navroʻz bayrami ham otashparastlik davridan qolgan bid’at. U faqat hijriy yil hisobini muqaddas deb biladi. Akbar shu kelayotgan hamal oyidan boshlab butun davlat ishlarini shamsiy hisobga oʻtkazish haqida farmon chiqargani Badavniyga «kofirona farmon» boʻlib koʻrinadi.
Kunduzlari Akbarning sha’niga maqtovlar aytib, «Mahabxorat» va «Ramayana»ni tarjima qilib pul ishlaydigan bu odam kechalari eshik-derazani bekitib, Akbarning xudodan qaytganligini isbot etuvchi dalillarni qogʻoz yuziga birma-bir tizardi va bisotida bor diniy ayblarni unga taqardi. Biladiki, bu ayblar Akbar hukmronligining ildiziga uriladigan boltaning ishini qiladi. Chunki odamlar podshoning dindan qaytganini bilsalar, uni taxtdan tushirishga haqli boʻladilar. Shahzoda Salim otasining islohotlariga zimdan qarshi ekanini Badavniy eshitgan. U oʻz «Muntaxabi tavorixini» kelajak avlod uchun yozmoqda. Badavniy Akbardan yosh, hali uning davri tugaydigan kunni ham koʻrishiga ishonadi. Mana shu ishonch uning qalamiga kuch, diliga madad beradi.

* * *
Akbar topshirigʻi bilan xuddi shu davr haqida ochiqchasiga kitob yozayotgan Abulfazl esa butunlay boshqa manbalardan ruhiy madad oladi. U oʻz vatani Hindistonni sevadi. Bundan oʻttiz-qirq yil oldin oʻz-aro urushlar va milliy nizolardan abgor boʻlib zaiflashib qolgan Hindiston hozir dunyoning eng qudratli davlatlari safiga kirayotganidan quvonadi. Akbarni gʻarbdagi Angliyadan tortib sharqdagi Xitoygacha oʻnlab mamlakatlar tan olib, elchilar yubormoqda. Bu elchilar: «Hozir dunyoda ikkita eng qudratli va obroʻli mamlakat boʻlsa, biri Hindistondir!» deb aytganlarini Abulfazl har eshitganda iftixor tuygʻusidan qalbi bir daraja oʻsadi.
Axir u yoshlikdan oʻz vatanining mana shunday yuksalishini orzu qilmaganmidi? Otasi bilan birga eng ogʻir kunlarni koʻrganda, quvgʻinlar, adolatsizliklarni boshidan kechirganda xalq ertaklaridagi kabi odil bir rahbarga ehtiyoj sezmaganmidi? Shu ehtiyoj tufayli mahdiylar harakatiga qoʻshilgan va hindlarning bhaqti ta’limotini diliga jo etmaganmidi? Saroyda vazir boʻlgandan beri oʻsha orzu-istaklarini Akbar yordamida amalga oshirishga intilayotgani shu boisdandir. Toʻgʻri, Akbar ham ichki-tashqi ziddiyatlar iskanjasidan qutulolmaydi, osiy banda sifatida katta gunohlar va hatolar qiladi. Abulfazl shuni bilsa ham, bari bir Akbardan umidini uzmaydi. Uning nazarida, Akbar favqulodda yirik shaxs, taqdir unga omadni ham, iste’dodni ham ayamay bergan. Abulfazl uning haqida tarixiy kitob yozarkan, oʻzicha bir savolga javob izlaydi: Kobulda ikki yarim yasharligida oʻzidan katta amakivachchasi Ibrohim mirzoni kurashda yiqitgandan beri Akbarning yelkasi yer koʻrmay kelayotganining sababi nimada? Abulfazl buning sir-u asrorini Akbardan soʻrasa hazilomuz javob oladi:
— Men ham koʻp yiqilganmen... Bir yoshdan oshib, endi yura boshlaganimda rahmatli amakim mirzo Askariy oyogʻimga sallalari bilan urib, besh-oʻn marta yiqitgan edilar. Shu haligacha gʻira-shira yodimda bor. Bu turkiy udumni «bolaligingdagi yiqilganlaring butun umringga yetgulik boʻlsin, ulgʻayganda yelkang yer koʻrmasin», degan tilak bilan qilar ekanlar. Ehtimol, shu tilak ijobat boʻlgani uchun iqbol menga yordir?
Lekin Akbarning hayotini yigirma yildan beri yaqindan kuzatib yurgan Abulfazl zafarning oʻzi kelmasligini, har bir mushkulotni bartaraf qilishga behad koʻp kuch, iste’dod, mehnat sarf boʻlishini bilardi. Akbar ham ota-bobolariga oʻxshab kam uxlar edi. Yarim tunda yotsa ham, ertalab tong otar-otmas uygʻonar, oʻrtacha toʻrt soat uyqu unga bir kecha-kunduzga yetar edi. Qolgan vaqti davlat ishi-yu, boshqa ming xil zarurotlarga taqsim boʻlardi.
Kobul yurishidan keyin tashvish sal kamaygan boʻlsa ham, daryoday tinimsiz oqayotgan hayot oʻz yoʻlida yangi-yangi oʻpqonlarga duch kelar, ular Akbarga qoʻshib Abulfazlni ham kutilmagan girdoblar domiga tortardi.
Tashqi olamda ana shunday xatarli girdoblardan biri Peshovar va Haybar dovoni etaklarida bosh koʻtargan ravshaniylar isyoni tufayli paydo boʻldi. Bu isyonni shimoldan Abdullaxonning maxfiy odamlari qoʻllab-quvvatlardilar. Goa orolidagi Farangilar suv yoʻllari orqali Peshovarga qurol-yarogʻ yetkazib berib turdilar. Fathpur — Sekridagi Albert-Alibek ravshaniylar peshvosi shayx Jaloliddinni hibsdan qochirganini saroyda hech kim bilmay qoldi. Ammo bu shayx Peshovarga qaytib borib, Haybar dovonining nari-berisidagi yusufzaylarni qoʻzgʻolon girdobiga tortgandan keyin ravshaniylar isyoni Bianadagi mahdiylar qoʻzgʻoloniga oʻxshab, katta bir xalq harakatiga aylandi, unga ming-minglab dehqonlar, choʻponlar ham ishtirok eta boshladi. Kobulda Man Sinx kabi rojputlar hokim boʻlib turgani uchun shayxlar afgʻon qabilalarining milliy gʻururini qoʻzgʻatdi. Ular mustaqil davlat tuzish uchun Haybar dovonini ikki tomonidan bekitib olishdi. Kobul markaziy davlatdan bir yilcha uzilib, karvon qatnovi toʻxtab qoldi. Tu-rondagi Abdullaxon shu qulay paytdan foydalanib, Badaxshonni oʻz qalamraviga oʻtkazdi.
Akbar navbatdagi yurishni Goa orolidagi farangilarga qarshi qilmoqchi boʻlib, oʻn besh ming qoʻshin tayyorlagan edi. Endi bu qoʻshinni shimolga burishga majbur boʻldi.
Roja Birbal va Zayniddin koʻkaldosh sarkardaligidagi sakkiz ming qoʻshin Haybar dovonini ochish va Kobuldagi Man Sinx bilan aloqani tiklash uchun yuborildi.
Tashqi olamda mushkulot koʻpayganda ichki muxoliflar ham dadillanishini Abulfazl shu kunlarda aniqroq his qildi. Akbarning noxayrixohlari endi uni oʻgʻli Salim yordamida yiqitish umidida ekanliklarini qattiq sir tutar edilar. Lekin gohi-gohida Farid Buxoriy Salimni «Shohnoma» qahramoni Suhrobga qiyoslab maqtaganda Alibek va Abduqodir Badavniylar bundan oʻzlaricha teran ma’no topib, mamnun koʻz urishtirib olar edilar. Hech kimdan yengilmagan Rustamni oʻgʻli Suhrob yengganligi Abulfazlning ham esiga tushar edi-yu, «nahotki bular Akbarni ham Salim yiqitishiga shunchalik umid boylasalar?» deb iztirobga tushar edi. Bu mudhish niyatdan Salimning xabari bormikin? Hali u endi oʻn toʻrtga kirgan oʻsmir-ku.
Lekin Hindistonning issiq iqlimida Salim tez balogʻatga yetmoqda edi. Alibek Pereyro aytib bergan shahvoniy hikoyalar va yashirincha koʻrsatgan behayo suratlar shahzodaning tushlariga kirib chiqadi. Oppoq badanlar surati kechasi goho tirik qizga aylanib, shahzodaning qoʻyniga kiradi, uning yuraklari gursillab urib, uygʻonib ketadi. Keyingi paytlarda Alibek uni tezroq uylanishga chorlaydi.
Biroq Akbar voyaga yetmagan oʻsmirlarning uylanishini taqiqlaydigan maxsus qonun chiqargan. Chunki Hindistonda oʻn-oʻn bir yashar qizlarni ham erga berish odatlari bor. Balogʻatga yetmay qurilgan oilalarda xunuk hodisalar yuz beradi. «Sati» degan bid’at ham qancha begunoh ayollarning oʻlgan erlari murdasiga qoʻshilib olovda kuyib ketishlariga sabab boʻlmoqda. Akbar maxsus farmon bilan «sati» odatini ham, oʻn-oʻn ikki yoshli qizlarni erga berishni ham qat’iyan man qildi. Oʻgʻil bolani oʻn olti yoshdan oldin uylantirish, qizlarni oʻn toʻrtga toʻlmasdan erga berish qonun tomonidan taqiqlandi. Birbal, Abulfazl kabi allomalar maslahati bilan chiqarilgan bu qonun shahzoda Salimning Alibek tomonidan uygʻotilgan istaklariga qarshi kelib qoldi. Salim va uning tarafdorlari bu qonunni chetlab oʻtish uchun qulay fursat poyladilar.
Navroʻz bayrami Hindistondagi barcha imon-u e’tiqod vakillari uchun barobar boʻlgan umumxalq bayrami tarzida oʻtkazilar edi. Barcha saroy imoratlari, koʻcha va maydonlar, bozor rastalari choʻgʻday yasatilar, anvoyi shirinliklar, sumalak va «sh» bilan boshlanadigan yetti xil tansiq narsalar tayyorlanardi.
Navroʻzga bir kun qolganda Akbar eng yaqin bek-u a’yonlarini devoni omga yigʻdi-da:
— Har biringiz dilingizga tugib yurgan bitta ezgu tilakni ayting, — dedi, — toki shu qutlugʻ ayyomda biz uni bajo keltiraylik.
Beklar taxtning oʻng tomonida, podshoning yonida oʻltirgan Salimga koʻz tikishdi. U barcha a’yonlardan yoshroq — endi oʻn toʻrtga kirgan. Lekin toʻngʻich shahzoda boʻlgani uchun keksa amir-u vazirlardan ham yuqoriroqda — Akbardan keyingi ikkinchi oʻrinda oʻltiribdi. Bobur ham, Humoyun ham oʻz toʻngʻich oʻgʻlini mana shunday e’zozlab oʻstirgani uchun Akbar ota-bobolarining qarzini oʻgʻlida uzmoqda. U birinchi tilak aytish huquqini ham Salimga berib:
— Qani amirzodam, — dedi.
Salim oʻrnidan turib otasiga yaxshilab ta’zim qilgach:
— Hazratim, sizdek ulugʻ siymoga oʻgʻil boʻlganim uchun tangriga shukurlar qilurmen! — dedi. — Agar joiz boʻlsa, dilimdagi bitta tilakni aytgaymen.
— Joiz, joiz! — dedi Akbar jilmayib.
Salim otasidan soʻramoqchi boʻlgan tilagini mavlono Farid yordamida oldindan pishitib kelgani uchun yaxshi yod olgan darsini aytayotgan talabaday ravon soʻzlay boshladi:
— Gʻazni yoki Badaxshon kabi salqin togʻlar orasida yigitlar ehtimol oʻn olti yoshgacha balogʻatga yetmaslar. U yoqdagi qizlarni oʻn toʻrt yoshgacha erga bermaslik toʻgʻri... Ammo Hindiston iqlimida yoshlar tez balogʻatga yeturlar... Azaldan.. odat bor... Oʻgʻli-ngizning tilagi shuki, oʻn olti yoshdan uylanish haqidagi farmoni oliy shimoliy oʻlkalarga joriy qilinsa. Bu yerda oʻn toʻrt yoshdan uylanishga ruxsat berilsa... Qizlar oʻn ikki yoshdan uzatilsalar...
Beklar shahzodaning halitdan uylanishni istab qolganini sezishdi-yu, bir-birlariga jilmayib qarab qoʻyishdi. Biroq Akbarga birinchi boʻlib tilak aytgan oʻgʻlining bundan muhimroq narsalarni oʻylamasligi va otasi chiqargan qonunni buzishdan toymasligi juda noxush tuyuldi. Lekin oʻgʻlini beklari oldida izza qilmaslik uchun hech narsa demadi-da, Salimga «oʻtira tur!» degan ishorani qildi, soʻng Abulfazlga yuzlandi:
— Mavlono, sizning tilagingiz nedur?
— Hazratim, hanuzgacha e’tibordan chetda qolib kelmoqda boʻlgan bir zarurat bor, — deb Abulfazl aholining soni haqida gapirdi. — Biz pulni hisoblaymiz, molni hisoblaymiz. Biroq odamlarimiz qancha? Aholining qanchasi erkak, qanchasi ayol? Qancha odam qaysi elga, qaysi e’tiqodga mansub? Shuni haligacha aniq bilmaydirmiz. Holbuki, buni bilmasdan turib bexato siyosat yurgizib boʻlmagay. Shuning uchun faqir butun mamlakatda aholi roʻyxati oʻtkazilsin, deb tilak bildirgaymen.
Akbar bu tilakni ma’qul koʻrib bosh irgʻadi. Boshqa a’yonlar katta koʻpriklar qurish, ariq qazib, suv chiqarish haqida muhim-muhim istaklarini aytdilar. Akbar davlat va el-yurt manfaatlarini koʻzlab aytilgan hamma tilaklarni qabul qildi. Bularning qarshisida oʻgʻli Salimning faqat oʻzini oʻylab bildirgan tilagi yanada mayda va bachkana tuyuldi.
Akbar a’yonlariga javob berdi-da. Salimni oʻzining xonayi xosiga boshlab kirdi. Uni qarshisiga tik turgʻizib qoʻyib:
— Oʻgʻlim, sen bugun meni ham, oʻzingni ham xijolatga qoldirding, — dedi. — Butun mamlakatga e’lon qilingan farmonni men nechun bekor qilmogʻim lozim? Sening tezroq uylanging kelgani uchunmi?
Salim boʻzrayib yerga tikilganicha sukut qildi. Uning uzr soʻramay jim turgani Akbarga oʻjarlik alomati boʻlib koʻrindi.
— Senda halitdan nafs gʻolib kelsa, oqibati ne boʻlishini oʻylaysenmi? Axir nikohning muqaddas maqsadi — farzand koʻrish-ku. Faqat koʻngilxushligi uchun uylanurlar, deb senga kim oʻrgatdi?
Soʻnggi paytlarda Alibek Salimga Akbarning haramida qanaqa goʻzal qizlar borligini shivirlab aytib bergan va uni hazratdan ibrat olishga undagan edi. Lekin sir saqlashga oʻrgangan Salim hozir buni otasidan yashirdi.
Salimning boshi egik boʻlsa ham, labining bir cheti tirjayib istehzoli jilmayganday boʻldi. U otasining mut’a nikohi bilan uylangan xotinlari koʻpligini eslatib, «oʻzingiz ham oʻrgatmoqdasiz!» demoqchi edi.
Akbarning haramida Salima begim, rani Jodha Bay kabi oʻgʻil tuqqan xotinlaridan tashqari Istambuli begim degan yigirma yoshli husnda tengsiz turk juvoni ham bor. Yana u farangistonlik Mariya degan sutga chayilganday oppoq bir goʻzalni ham nikohiga olganini Salim yaqinda Alibekdan eshitdi. Otasi qirqdan oshgandan buyon shu ikki yosh xotin unga qanchalik suyukli boʻlib qolganini Alibek butun tafsilotlari bilan aytib berdi. Axir Salimning onasi Jodha Bay ham endi oʻttiz beshga kirgan koʻhlik juvon-ku. Onasi haftalar davomida Akbarning yoʻliga koʻz tikib, kundoshlik alamidan yum-yum yigʻlagan paytlarida, otasi boshqa suyukli xotinining haramida koʻngilxushlik qilishini Salim bilmaydimi?
Akbar oʻgʻlining tirjayishidan shu ma’noni payqadi-yu, achchiqlanish oʻrniga oʻngʻaysizlandi. Chunki u oʻz hayotining oʻgʻillariga ibrat boʻlolmaydigan eng chigal qismi haramda kechishini bilardi. Nafis va joʻshqin ehtiroslar daryosida chappar urib suzganlari, Jodha Bay qasrida satranj oʻynaganlari, Salima begim koʻshkidagi she’rxonliklar, boshqa xotinlari uchun qurdirgan orasta uylarda boʻladigan oʻyin-kulgi, ashula, raqs, xursandchiliklar — hammasi uning ogʻir janglarda va hokimiyat talotumlarida tortgan azoblari evaziga taqdir tomonidan yuborilgan mukofot, xolosmi? Yoʻq, koʻngilxushliklar oʻtgandan keyin boshlanadigan dilsiyohliklar Akbarga bu mukofotning ichi toʻla jazo ekanini koʻrsatib turadi. Sevib uylangan jufti haloli Jodha Bayning muhabbatiga yarasha vafo kutib termulgan yoshli koʻzlarini koʻrganda Akbar oʻzidan oʻzi nafratlanadi. Boshqa xotinlari ham mudom uning diydoriga zor. Shohona uy-joylar-u zeb-u ziynatlar ham ularning koʻzlariga koʻrinmaydi. Gulday umrlari har zamonda bir kelib ketadigan erning dastidan xazon boʻlayotgani, ayniqsa, farzand koʻrmay oʻtayotgan yosh xotinlari uchun dahshatli fojia ekanini Akbar ularning dil yorib yigʻlab gapirgan paytlarida bilib qoladi, ruhiy qiynoqlarga chiday olmay, hatto saroydan bosh olib ketgisi keladi.
Bultur yarim tunda otasi haramdan ruhan ezilib chiqib, yolgʻiz oʻzi Panjob tomonga yoʻl olganini oʻgʻli Salim ham eshitgan. Ikkita qoʻriqchi yigiti unga yaqinlashishga jur’at etolmay, ketidan ergashadilar. Qoʻrchibegi, «bunday paytda Akbarga soʻzi oʻtadigan yagona odam — roja Birbal» deb, uni uygʻotdi. Ikkovlari qorongʻi tunda hamon piyoda ketayotgan Akbarga yaqin borib, otdan tushdilar. Birbal qoʻrqa-pisa yoniga borganda, Akbar uni ham jerkib tashladi:
— Meni oʻz holimga qoʻying! Keting!
— Hazrati shahanshoh, axir qorongʻi tunda qayga bormoqchisiz?
— Meni taxtga chiqargan joylariga borgaymen. Podshohligini qaytarib berib, bu gunohlardan soqit boʻlmoqchimen. Keting! Ergashmang!
«Xushi joyida emas, Istambuli begim huzurida koʻproq ichib qoʻyganmi?» deb oʻyladi Birbal. Soʻng tong otguncha Akbar bilan qorama-qora boraverdi. Atrof yorishib ketgandan soʻng yoʻlda uchragan odamlar uni taniy boshladi. Kun yoyilganda Akbarning atrofida odam koʻpayib ketdi.
Akbar Panjobgacha piyoda yetolmasligini endi fahmlaganday boʻldi-yu, ot keltirishni buyurdi. Birbal ham otlanib, oʻttiz milcha yoʻlni birga bosib oʻtdi. U yoqdan bu yoqdan gapirib, har xil hikoyat, rivoyat va latifalar aytib berdi-da, axiri Akbarni jilmayishga majbur qildi. Hovuri sal bosilgandan keyin, Birbal uni saroyga qaytishga koʻndirdi.
Bu yil bahorda Akbar yana haramdagi ruhiy qiynoqlardan bezib, saroydan sahar palla yolgʻiz chiqdi-da, Sekrining janubidagi oʻrmonlarga kirib ketdi. Ikki kungacha tuz totmadi, hech kimni yaqiniga yoʻlatmadi. Bu gal hatto onasi Hamida begim bilan ham gaplashgisi kelmadi. Uning haramga oid nozik va chigal sirlarini faqat roja Birbal bilar edi. Yana shu doʻsti Akbarning oldiga borib, quvsa ham ketmay, axiyri uni dil yorib soʻzlashga majbur qildi:
— Farangi xotinim Mariya yigʻlab aytdiki, «hatto qullarni ozod qilibsiz, qul emas, chela deb atashni buyuribsiz, lekin haramda sizni suyadigan xotinlaringizni nechun bunchalik qattiq tutmoqdasiz?» Shunday deb eshikni menga koʻrsatdi: «Buni faqat tashqaridan qulflaydilar, qulf ichkaridan ochilmaydigan qilib oʻrnatilmishdir!» Ya’ni haramdagi ayol ostona hatlab tashqariga chiqmasin, uning har bir qadami nazorat ostida boʻlsin, deb shunday qilinmishdir!
— Bunday haram tutish rusumini siz oʻylab chiqaribsizmi, hazratim? Necha asrlardan beri davom etib kelayotgan shohlik udumi shunday boʻlsa nachora?
— Lekin shu shafqatsiz udumni yoʻqotib boʻlmagaymi? Bechora Mariya... boshqacha hayotga oʻrgangan... Yoki unga javob beraymi?
— Oʻzi shuni istaydirmi?
— Yoʻq, u menga dil bergan. Istaydiki, men ham faqat bitta uni deyin. Rahmatli Salim ota ham, sherga oʻxshab, bitta tanlagan juftim bilan yashashni maslahat bergan edilar. Ne qilay? Boshqa xotinlarni taloq qilib haramdan chiqarsam...
Roja Birbal qoʻrqib ketdi:
— Bu hech mumkin emas! Oʻgʻillaringizning onalarini taloq qilib, haramdan chiqarish... Yoʻq, yoʻq! Aytishga til bormaydir!
Akbarning oʻzi ham buning mumkin emasligini sezib turibdi. Boshi berk koʻcha, yechib boʻlmaydigan tugun! Birbal ikkovlari oʻrmonda gulxan yoqib kechasi bilan gaplashib chiqishdi. Koʻpni koʻrgan Birbal oʻzi bilgan har xil gʻaroyib voqealardan, oʻqigan turli kitoblaridan misol keltirdi:
— Inson hayotida yechib boʻlmaydigan tugunlar hamisha boʻlgan, ular har bir kishining dilida bor, — deb Akbarni ishontirdi...
Rang-roʻyi oʻchgan, oʻrmonda ozib ketgan otasi gʻalati bir ahvolda Birbal bilan birga saroyga qaytganini Salim ham koʻrgan edi. Akbar bu voqealarning sababini oʻgʻlidan sir tutardi. Hozir ham u Salimga pardali qilib gapirdi:
— Men koʻrgan ruhiy qiynoqlarni ilohim sen koʻrmagin, oʻgʻlim! Shu niyatda senga Salim otaday insofli pok bir odamning nomini qoʻyganmen.
Salim hamon boshini egib jim turibdi. Ammo endi labining ikkinchi cheti koʻtarilib, yana kinoyali jilmaydi. U Salim otaning oʻttiz yoshda suyaklari urib sindirilgan nogiron odamga aylanib, hassaga suyanib qolganini mavlono Fariddan eshitgan. Buning nimasiga havas qilib boʻladi? Salim yigitlik kuchining bepoyonligi jihatdan otasiga oʻxshashni, balki undan ham oʻzishni istaydi.
Akbar oʻgʻlining avzoyidan soʻnggi gapi bekor ketganini sezdi-yu, ota-bobolarining tajribasini guvohlikka chaqirdi:
— Axir sen ham oʻzingday yaxshi oʻgʻil koʻrmogʻing uchun yoshing yetilmogʻi kerak! Mana, qara: sen tugʻilganda men yigirma yetti yoshda edim. Bobur bobomiz tugʻilganda otalari Umarshayx mirzo ham yigirma yetti yoshda ekanlar. Men tugʻilganda hazrat otam oʻttiz uch yoshda boʻlganlar.
Salim endi boshini koʻtarib, otasiga ma’yus bir nazar tashladi. Nahotki otasi uni yigirma-oʻttiz yoshlargacha boʻydoq yurgin demoqchi?
— Hech boʻlmasa, oʻn oltidan oshgin, — dedi Akbar. — Nazarimda, hozirgi muallimlaring seni toʻgʻri yoʻlga sololmayotganga oʻxshaydir. Endi Abulfazlni senga bosh tarbiyachi qilib tayin etgaymen.
Salimga Agrada alohida qasr qurib berilgan. Shahzodalik udumiga binoan yuzlab odam uning itoatida edi.
Abulfazl shahzoda Salim ixtiyoridagi qasrga borib, unga tarixdan, falsafadan dars berib yurgan kezlarda Akbar oʻzining yangi maslagini e’lon qildi. Abulfazl birinchilardan boʻlib uni qabul qildi-yu, Salimni ham otasining yoʻliga yurgizishga intildi.
Salim yana kinoyali kulimsiradi:
— Biroq men hali yoshmen, yangi maslakni balogʻatga yetganlar qabul qilsin.
— Ob-bo, hazratim uylanishga shoshilma deganlaridan haligacha xafa boʻlib yuribsizmi, a? Ammo hushyor boʻling. Tojdor ota bilan voris oʻgʻli orasida kichkina bir joy darz ketsa shunga darhol pona qoqib, yoriqni jarga aylantiruvchilar bor!
— Oʻshalar kimlar? — oʻsmoqchilab soʻradi Salim.— Todar Malmi? Togʻalarim Man Sinx bilan Bhagvan Dasmi?
— Xudo saqlasin! — xitob qildi Abulfazl.
— Axir ular ham dini ilohiyni qabul qilmabdirlar-ku?!
— Amirzodam, yangi maslakni qabul qilish ixtiyoriy. Agar majburiy boʻlganda togʻalaringiz qabul qilardi. Ammo hazratimning yangi e’tiqodlarini «bhaqti» tarafdori boʻlgan ming-ming dehqon-u kosiblar, navkar-u zahmatkashlar ixtiyoriy qabul qilmoqdalar. Bu borada turli shahar-u qishloqlardan kelgan axborotlarni sizga ham koʻrsatmogʻim mumkin. Abduqodir Badavniyni bilsangiz kerak. Badqovoq imomlardan boʻlgan shu odam ham «mamlakatning avom xalqidan yarmisi yangi maslakka oʻtishi mumkin»[26] deb qoʻrqib yuribdir.
— Mavlono, menga avomlarni ibrat qilib koʻrsatmang. Undan koʻra tasvirxonaga boshlab boring.
Salimda musavvirlikka qiziqish borligini sezgan Abulfazl uni tasvirxonaga boshlab keldi. Bu yerda Xoʻja Abdusamad, Basavan, Kesu Gujarati, Farruhbek Qalmoqi, Jagan Nath degan turli ellarga mansub rassomlar «Boburnoma» voqealari asosida xilma-xil rasmlar chizmoqda edilar. Akbarning buyrugʻi bilan musavvirlar Alisher Navoiyning «Xamsa»sini ham chiroyli suratlar bilan bezagan edilar. Yangidan koʻchirilgan «Xamsa» sahifalaridan birida Farhod oʻz suyukli yori Shirinni oti bilan birga koʻtarib daryodan oʻtkazib qoʻygani koʻrsatilgan edi. Akbarning koʻrsatmasi bilan ishlangan yana bir suratda Navoiyning oʻz «Xamsa»sini tugatib, Husayn Boyqaroga keltirib berayotgan payti ifoda etilgan edi. Ulugʻ xamsanavis shoirlardan Nizomiy va Xisrav Dehlaviylar tepadan ularga zavq bilan qarab turganlari ham suratda ta’kidlab koʻrsatilgan edi.
Salim «Mahabxorat» va «Ramayana»ga ishlanayotgan afsonaviy suratlarni ham qiziqib tomosha qilgandan keyin Xoʻja Abdusamad unga otasining suratlarini koʻrsatdi. Qalam bilan chizilgan xomaki bir suratda Akbarning koʻzlari yarim yumuq, qattiq oʻyga tolgan payti xuddi hayotdagidek aniq koʻrsatilgan edi. Yana bir suratda Akbar Farangistondan kelgan qora kiyimli ruhoniylarni qabul qilgan payti. Gilam ustida Sinay togʻidan keltirilgan muqaddas toshlar yotgani nafis boʻyoqlar bilan tasvir etilgan edi. Shahzoda Salim musavvirlarning ishiga astoydil qiziqayotganini payqagan Abulfazl uning tasvirxona orqali otasiga ruhan yaqinlashtirib, maslakdosh qilish fikriga bordi.
— Amirzodam, agar istasangiz, san’atkorlar sizning ham suratingizni chizmoqlari mumkin, — dedi.
— Ittifoqo, qiyofalari ham hazrat otalariga oʻxshash, — dedi Xoʻja Abdusamad.
Biroq Salim oʻz suratining otasinikidan butunlay boshqacha tarzda chizilishini istar edi. Akbarning suratlari unga hayotda bor narsalardan nusxa koʻchirilganday joʻn koʻrinardi. Salim esa afsonaviy koʻtarinkilikni yaxshi koʻrardi. U «Mahabxorat»ning afsonaviy voqealarini tasvir etgan rassomlarga oʻzining shu haqdagi istagini aytdi:
— Tushimda Xoʻjai Xizrga oʻxshagan nuroniy bir moʻysafid menga kitob bergan edilar. Oʻsha paytda baland bir joyda oʻltirgan ekanmen. Pastimda qanotli odamchalar uchib yurganini koʻrdim. Farishtalar boʻlsa kerak. Ana shu hodisani tasvir etish mumkinmi?
Musavvirlardan biri shahzodaning bu istagini darhol bajo keltirishga kirishdi. Yana bir rassom Salimning onasi rajputlardan ekanini, uning togʻa avlodlarida Sinx, ya’ni sher degan nomlar koʻpligini nazarda tutib, shahzodani kulcha boʻlib yotgan yuvosh bir sherning ustida tikka turgan holda yovlariga kamondan oʻq otayotgan afsonaviy botir jangchi qiyofasida tasvirladi.
Salimga bu suratlar behad yoqqani uchun ularni chizgan rassomlarga katta in’omlar berdi. Abulfazl esa shahzodaning tashqi qiyofasi otasiga oʻxshasa ham, siyrati boshqacha ekanini bu suratlar orqali sezib lol boʻlib qoldi.
Akbar oʻzi haqidagi suratlarning mumkin qadar haqqoniy boʻlishini istaydi. U ota-bobolarining suratlarini chizdirganda ham, birortasiga Xoʻjai Xizr yoki farishtalarni qoʻshdirgan emas. Holbuki, «Akbarning jilovida Xizr yurgay», deb ishonadiganlar koʻp. Biroq oʻzini nazarkarda qilib tasvirlatish Akbar uchun oʻta nokamtarlik boʻlib tuyuladi.
Salim esa halitdan oʻzini Xizr nazar qilgan farishtalar yorlaqagan, sher yelkasiga mindirgan afsonaviy botir qilib tavirlatsa, keyin nima boʻladi?
Abdulfazl oʻzining mana shu andishasini Akbarga borib aytdi.
— Mashaqqat chekmay oʻsgan bola oʻzini bosib olishi qiyin boʻlar ekan-da! — deb, Akbar uh tortdi: — Qattiq gapiray desang, dili nozik, darrov koʻngli qolgay. Biz shu yoshda qancha azoblarni boshdan kechirgan edik. Bularning zamonasi boshqa. Otasining davlati soyasida faqat rohat-farogʻatda yashashni oʻylaydir. Nachora? Biz yoshlikda koʻrmagan rohatlar ham oʻgʻillarimizga nasib qilgan ekan-da. Salimning tomirida rajput qoni ham bor, juda tez ulgʻaymoqda, uylanishga shoshilayotgani ham shundan boʻlsa kerak. Qaynogʻamiz Bhagvan Dasning chiroyli qizi bor. Ismi Man Bay. Salimning shunga ishqi tushgan emish. Hozircha unashtirib qoʻyaylik. oʻn oltiga toʻlganda nikohlab bergaymiz.
— Balki uylansalar quyulib ham qolarlar, — deb umid qildi Abulfazl.
Lekin Salim uylanib ham bosilmadi, oʻn olti yoshida xotin olib, oʻn yettiga toʻlmasdan oʻgʻil koʻrdi-da, otasiga: «Hozirgi yoshlar sizlardan tezroq balogʻatga yetishini bilib qoʻying!» deganday gʻolibona kulimsirab qaradi.
Oʻn besh yoshli Man Bay baquvvat, sogʻlom bola tuqqanini koʻrib Akbarning oʻzi ham hayron edi. Bolaga Xisrav deb ot qoʻydilar. Man Bayning oʻzini Akbar Shoh begim deb ulugʻlay boshladi. Salim esa oʻn sakkiz yoshida Zayniddin koʻkaning qiz jiyaniga oshiq boʻlib qoldi. Hamida begim oraga tushib, «nevaram endi musulmon oilasiga ham kuyov boʻlsin», dedi. Shu sabablarga koʻra, oʻn sakkiz yoshli Salimga ikkinchi qizni ham olib berdilar. Oradan bir yil oʻtmay bu kelin ham oʻgʻil tugʻdi-yu, otini Parvez qoʻydilar.
Akbar Abulfazlni chaqirib:
— Shahzodaga endi biron viloyatni beraylik, — dedi va kuldi: — Boshqa ishi boʻlmagandan keyin butun kuchini haramga berib yana uylangisi kelib qolmasin.
— Rost, «Xotira yozgaymen», deb uni ham qilmadilar. Menga biron sahifa yozuv koʻrsatgan emaslar.
Akbar Salimni poytaxtga yaqin boʻlgan Ajmirga hokim qilib joʻnatdi. Oradan ikki yil oʻtmay, Ajmirda u yana bir afsonaviy goʻzalga oshiq boʻlib qoldi. Rani Balmati ismli bu qiz Bobur bilan jang qilgan mashhur rajput sarkardasi Rana Sangram Sinxning chevara avlodlaridan edi. Qizning bobosi Uday Sinx avvalgi adovatlarni unutib, Gujarat yurishida Akbarga ittifoqdosh boʻlgan edi. Lekin shu xonadondan chiqqan Pratap Sinx nomli boshqa bir botir yigit haligacha Akbarni tan olmay, togʻlik oʻrmonlarda uning askarlariga qarshi jang qilib yurar edi. Endi Akbar oʻgʻlini Uday Sinxning chevarasi va Pratap Sinxning qarindoshiga uylantirsa, butun mamlakat taniydigan mashhur oilani oʻziga el qilishi mumkinligini oʻyladi va Salimga Rani Balmatini ham olib berdi. Oradan bir yil oʻtgach, bu uchinchi kelin Akbarning avvalgi nevaralaridan ham miqtiroq va koʻhlikroq oʻgʻil tugʻdi. Bu oʻgʻilga Xurram deb ot qoʻydilar.
Akbarning nevaralari koʻpayib, yoshi ellikka yaqinlashgan sari koʻz taglari salqigan, durustgina qorin ham qoʻygan, yuzlarida ajinlar koʻpaygan, moʻyloviga oq tolalar oralagan bobo qiyofasiga kirib borardi. Unga shafqatsiz boʻlgan vaqt endi butun marhamatini Salimga koʻrsatmoqda edi.
Yigirma ikki yoshida uch oʻgʻilning otasi boʻlgan shahzodaning koʻngli oʻsib, yigitlik jozibasi yil sayin barq urib ochilib borar, u har qanday qizni oʻziga mahliyo qila oladigan zabardast koʻhlik yigit ekanini oʻzi ham sezib magʻrurlanardi.
Salimning xos navkari Alibek Pereyro ham bu orada agralik bir hind qiziga uylanib, undan farzand koʻrdi. Alibekning umrbod Hindiston fuqarosi boʻlib qolganiga endi shayx Farid ham ishondi. Avvallari, «bu farangi shahzodani dindan chiqarmasin tagʻin!» deb xavotirda yurgan shayx Farid bora-bora Alibek bilan til topishib, inoqlashib ketdi. Chunki Alibek ham shayx Faridga oʻxshab, Abulfazlni yomon koʻrar va Akbarning oʻrniga tezroq shahzoda Salimni taxtga chiqarish orzusida yurar edi.
Aslida-ku, Albert Pereyro Akbar bilan Salim orasida nifoq chiqarish toʻgʻrisida Goadan maxfiy topshiriq olgan. Shu maqsadda Alibek shahzoda Salimning otasiga yoqmaydigan xotinbozliklariga iloji boricha koʻproq yordam berardi.
Salim Alibekni oʻrtaga qoʻyib, Mehriniso nomli goʻzal bir eronlik qiz bilan tanishdi. Bu qizga oshiqi beqaror boʻlib, avvalgi yosh xotinlariga qaramay qoʻydi. Erining intihosiz bevafoliklari Akbarning suyukli kelini Shoh begimning oʻlimiga sabab boʻldi. Endi yigirma yoshga kirgan bu koʻhlik juvon afyunni koʻp ichib, oʻzini oʻzi oʻldirdi.
Ostonaga bosh qoʻyganicha abadiy uyquga ketgan yosh juvonning tepasida olti yashar oʻgʻilchasi Xisrav yigʻlab turar, hali oʻlim nimaligini bilmaydigan bechora bola nuqul onasini uygʻotmoqchi boʻlardi. Akbar buni koʻrib larzaga keldi. Salimga nafrat va gʻazab bilan qichqirib:
— Sen shu fojianing sababchisisen! — dedi. — Malakday juvonning uvoli sening boʻyningda! Togʻalaringning oldida bizning ham yuzimiz shuvit! Bu ogʻir gunohni faqat fidoyilik bilan yuvmogʻing mumkin. Shaybonizodalar Badaxshonga bostirib kirmishlar. Haybar dovonida yusufzaylar bizga qarshi isyon koʻtarmishlar. Endi oʻshalarning ustiga qoʻshin tortgaysen! Janglarda oʻlim bilan olishib poklangaysen! Bor, yoʻl tayyorligini koʻr!
Salim e’tirozga ogʻiz ocholmay ta’zim qilganicha chiqib ketdi. Ammo uning yusufzaylar bilan ham, shayboniyzodalar bilan jang qilishga xohishi yoʻq edi. Shayx Farid bilan Alibek ham:
— Zinhor Haybar dovoniga bormang! — deb shivirladi.
— Roja Birbalning oʻlimi ozmi, sizni ham otangiz shunday xatarli joyga yubormoqchi?
Roja Birbal Qorakar dovonida halok boʻlgan, ravshaniylar togʻ-u toshlar orasidan tinimsiz hamlalar qilib, Akbar qoʻshiniga katta talafot yetkazgan edilar. Qorli togʻlar orasida sarkardasiz qolgan qoʻshin orqaga chekinishga majbur boʻlgan edi. Buni yaxshi biladigan Salim Haybar dovoniga joʻnash haqidagi buyruqni bajarmay Agradagi qal’asiga qaytib bordi-da, oʻzini kasalga solib yotib oldi.
Undan xabar olishga yuborilgan Abulfazl Salimning Jamna boʻyidagi Hasht Bihisht bogʻida yana oʻsha Mehriniso bilan uchrashib, visol zavqini surib yurganini bilib keldi.
Akbar endi gʻazabini bosolmadi. Mehrinisoning otasi e’timodxon Akbar qoʻshinida mingboshi edi. Akbar uni chaqirtirdi-da:
— Qizingizni kimga uzataylik? — deb soʻradi. — Salimdan boshqa kimni kuyovlikka munosib koʻrursiz?
e’timodxon podshoning avzoyi yomonligini sezib, uning ra’yiga qaradi:
— Qizimizga Aliquli Istojli degan ozarbayjon yigitning koʻngli bor, — dedi. — Sherni yiqitgani uchun Aliquli Sherafkan degan laqab olgan. Oʻzi menda yuzboshi.
Akbarning buyrugʻi bilan Mehrinisoni ertasi kuniyoq oʻsha Sherafkanga nikohlab berdilar. Akbar bu yigitni Bixardan nari Bangoladagi viloyat hokimi Qutbiddinning ixtiyoriga mingboshi qilib joʻnatdi, Mehriniso ham bir kechada eri bilan Bangolaga ketib gʻoyib boʻldi. Agradan Bangolagacha otda bir oylik yoʻl. Salim Mehrinisodan butunlay ayrildi. Akbar uni Agradan oʻz huzuriga chaqirib oldi-da, past tovush bilan:
— Nechun buyruqni bajarmadingiz, amirzoda? — deb sizlab gapirdi. Ammo uning muloyim qilib «siz»lashidan qoʻrqqulik edi. Salimning ovozi titrab:
— Bemormen... — dedi. — Shu ahvolda jangga borsam... koʻnglim sezib turibdir... men ham roja Birbaldek halok boʻlgaymen!..
Akbar koʻngil sirlarini aytib dardlashadigan suyukli musohibi roja Birbalni yusufzaylarga qarshi jangga yuborganidan ming-ming pushaymon edi. Qorakar dovonida isyonchilar bilan jangga kirib qaytib chiqmagan Birbal benom-u nishon yoʻqolgan edi. Qishda Qorakar va Haybar dovonlari bekilib qoldi. Yozda dovonlar ochilgandan keyin Akbar yuborgan olti ming kishilik qoʻshin shayx Jaloliddinni Gʻazni tomonlarga qochishga majbur qildi. Akbar afgʻon qabilalarining talabiga binoan Man Sinxni Kobuldan chaqirib olib, oʻzining koʻkaldoshi, asli afgʻonistonlik tojik Zayniddin koʻkani Kobulga hokim qilib tayinladi. Yusufzaylar u bilan tez til topishdilar va murosa yoʻliga oʻtdilar. Shundan soʻng dovonlar ochilib, karvonlar qatnovi tiklandi.
Faqat roja Birbalni ikki oy izlab, hech joydan jasadini ham topolmadilar. Bu mash’um hodisadan Akbar uzoq vaqt musibat chekib yurdi.
Oʻgʻlining soʻnggi gapi undagi oʻsha musibat tuygʻusini uygʻotdi-yu, qahrini sal bosdi.
— Bemor emish!.. — deb Akbar yumshagan tovush bilan kinoya qildi: — Hasht Bihisht bogʻida yangi ma’shuqa bilan kayf-u safo qilib yurganingizni biz bilmaymizmi? Sizdagi bemorlik — shahvatparastlikdir! Men ham farishta emasmen, koʻp xotin olib ogʻir gunohlar qilganmen! Ehtimol shuning qasosi oʻgʻlimning shahvatparastligidan qaytayotgandir! Lekin biz qilgan yaxshiliklar nechun qaytmaydir? Biz tortgan azoblar, biz qilgan mehnatlar sizda nechun yoʻq? Ertagayoq koʻch yigʻishtiring! Togʻangiz Man Sinx Kobuldan qaytdi. Siz u bilan Rajastxon viloyatiga joʻnagaysiz! Men bolaligimda koʻrgan Tar sahrosini siz ham bir koʻring, issiq-sovuqlarda toblanib, odam boʻling!
Salim otasining bu galgi buyrugʻini bajarmay iloji yoʻq edi. Togʻasi Man Sinx ham juda qattiqqoʻl odam. U ayniqsa, jiyani Shoh begimning oʻlimidan keyin Salimga ayovsiz muomala qilishi aniq. Rajastxon esa poytaxtdan uzoqdagi isyonkor, notinch oʻlka, Salimning Agradagi soʻlim bogʻlardan, Sekridagi safoli koʻshklardan koʻngil uzib chet joyga ketishi behad qiyin boʻldi. Abdulfazl uni joʻnatish uchun kelganda Salim Alibekning oldida butun zahrini otasining doʻstiga sochdi:
— Siz meni otamga yomonlab, Mehrinisodan[27] judo qildingiz! Rajastxonni ham siz oʻylab topgansiz! Ammo bilib qoʻying, mavlono, sizga ham qasos qaytgusidir!
Bu gaplar Abulfazlga qanchalik qattiq botsa, Alibek bilan shayx Faridga shunchalik xush yoqdi. Chunki Salim qasd qilsa Abulfazlni oʻldirtirish qoʻlidan kelardi.

Kashmir, Laxoʻr, Agra: Soʻnggi Qadamlar
Bir-biriga tutashib ketgan oʻng ikkita zilol koʻlning oynaday tiniq sathida qorli Himolay togʻlari, archazor va qaragʻayzor yonbagʻirlar, qirgʻoq yaqinidagi mirzateraklar, chinorlar, sanobar daraxtlari behad koʻpayib aks etadi. Anvoyi gulshodalar bilan bezatilgan kemalar karvoni Dal[28] koʻlidan Gulor va Degin koʻliga suzib oʻtar ekan, ular qoʻzgʻatgan toʻlqinlar qirgʻoq yaqinida ochilib turgan minglab nilufarlarni shoʻx-shoʻx tebratib qoʻyadi. Kemaning pastki qismida Akbar davrining eng mashhur sozandasi Tansen boshliq mashshoqlar Kashmir tabiatining koʻrkiga mos tushadigan goʻzal va nafis kuylar chalib bormoqdalar. Kemaning shiyponga oʻxshash boloxonasi tolorida Akbar, uning onasi Hamida bonu va ammasi Gulbadan begim yumshoq zarbof kursilarda oʻltirib, atrofni tomosha qilmoqdalar. Orqadagi kemalardan birida Jodha Bay nevarasi Xisrav va nadimalari bilan suzib kelmoqda. Salima begim ham kelinli, nevarali boʻlgan. Shahzoda Murod Aziz koʻkaning qiziga uylanib, oʻgʻil koʻrdi, otini Rustam qoʻydilar. Uchinchi kemada Salima begim Rustamni qoʻlidan yetaklab, Kashmir togʻlarini koʻrsatmoqda.
— Ana u — Zabarvan togʻi.
— U-chi? — deb besh yashar Rustam ikkinchi tomondagi togʻni koʻrsatadi.
— Xari Parvat togʻi, — deb tushuntirdi Salima begim, — bu togʻning ustidagi qal’ani hazrat bobongiz qurdirmishlar.
— Ana u nedir? — deb bola qirgʻoqdagi bogʻni koʻrsatadi.
— Bu — Nasimbogʻ. Ichida favvoralari bor. Uni ham hazrat bobongiz bino qildirganlar.
Kashmirning koʻllarida yuzlab katta-kichik kemalar suzib yuribdi. Ulardan ham koʻproq kemalar qirgʻoqlarda langar tashlab turibdi. Koʻl suvi osoyishta, havo iliq va mayin. Yil boʻyi kemalarda istiqomat qiladigan kashmirliklar bor. Togʻdagi oʻrmonzorlarda esa kemasozlik uchun yaxshi yogʻoch beradigan daraxtlar oʻsadi. Akbar Kashmir kemasozlariga buyurtmalar berib besh yuzdan ortiq kema qurdirdi. Uning bu tadbiri kashmirliklar uchun ayniqsa bu yilgi tabiiy ofatlardan keyin juda qoʻl keldi.
Hozir quyosh charaqlab turgan iliq va quruq sunbula oyida bahordagi qalin qorlarni koʻz oldiga keltirish qiyin. Kashmirda bodom yaxshi boʻladi. Bu yerning bogʻlari butun Hindistonni bodom bilan ta’minlaydi. Kashmir hatto qoʻshni mamlakatlarga ham bodom chiqarib sotadi. Lekin bu yil navroʻz kunlarida Kashmir bodomzorlari oq-qizgʻish bodom gullariga burkangan paytda ikki kecha-yu kunduz tinimsiz laylakqor yogʻdi. Qorning qalinligi odamning belidan baland edi. Yoʻllar bekilib qoldi. Qiygʻos gullagan bodomlarning shoxlarini qalin qor oʻz zalvori bilan qars-qars sindirib tashladi. Yuz minglab bodom daraxtlarini ikki kunda shunday piypalab, gullagan shoxlarini bittalab sindirib chiqishga hech qanday yovuz dev yoki alvasti ham ulgurmagan boʻlardi. Hamma bodom gullarini sovuq urib, singan shoxlari pastga osilib qoldi. Bodom hosilidan shu tarzda mahrum boʻlgan kashmirliklarning tirikchilik tebratishi qiyinlashdi, ocharchilk boshlandi.
Savdo karvonlari bu yerga guruch, bugʻdoy va boshqa yegulik narsalarni koʻproq tashib keltirgani sari bozorlarda narx-navo pasayib bordi. Ammo tabiiy ofatga uchragan koʻpchilik kashmirliklarda bozordan don olish uchun pul yoʻq edi. Aholi mehnat qilib pul topishi uchun ham Akbar Xari Parvat togʻi ustidagi qal’ani va koʻllarda suzib yurgan yuzlab kemalarni qurdirdi. Kashmirda suv koʻp. Koʻllardan tashqari Jelam daryosi ham suvga toʻlib oqadi. Buning ustiga qor-yomgʻir suvlari qoʻshilsa, bogʻlar va ekinzorlarni suv bosadi. Bu ofatdan saqlanish uchun Akbar katta ariqlar qazdirdi. Faqat bu ariqlar ekin sugʻorishga emas, aksincha, dalalardagi ortiqcha suvni qochirishga xizmat qila boshladi.
Shu tarzda kashmirliklarning ocharchilik va qahatchilik balolaridan qutulishi ancha osonlashdi. Akbar bu yerda ham qurilish va obodonchilik ishlarini yoʻlga qoʻygani uchun Kashmirda uning hayrixohlari koʻpayib bormoqda. Akbar uni shu bugun oila a’zolari bilan qirgʻoqqa kelib, kemalarga chiqayotganda oʻzi, onasi va ammasining poyi qadamiga nafis gul barglari sochgan kashmirliklarning iliq muomalaridan sezdi.
Hozir koʻl sathidan koʻrinayotgan ulugʻvor manzaralar zavqi kemadagilarning kayfiyatini yanada baland koʻtardi. Tabiatan juda ta’sirchan boʻlgan Gulbadan begim shavq-zavqini ichiga sigʻdirolmay xitob qildi:
— Hazrati Akbarjon, aylanay sizdan, keksa ammangizni Adandagi jahannam azobidan qutqarib, jannatday goʻzal Kashmirga olib keldingiz-a! Togʻ dovonlaridan goʻyo kaftingizda olib oʻtganday boʻldingiz!
— Oʻshanda tortgan azoblaringizning rohatini ham koʻring dedim-da! Axir siz boburiylar xonadonining eng yoshi ulugʻ valine’mati boʻlib qoldingiz.
— Rost-a, Hamida begim, yoshim yetmishdan oshdi. Adanda yetti oy hibsda yotganimda nuqul xotiralar bilan jon saqladim. Jannatmakon otam, rahmatli ogʻam, Humoyun... ularning boshlariga tushgan kulfatlar... Birga koʻrgan yaxshi kunlarimiz... Hammasini ilk bor asirlik kunlarimda qogʻozga tushirgan edim.
— Sizda ham hazrat bobomizdagi adiblik iste’dodi borligini men oʻsha yozuvlaringizdan bildim, — dedi Akbar. — Tarixning ne-ne ulugʻ voqealari sohibqalam muarrixlar tomonidan yozib qoldirilmagani uchun butunlay unutilib ketmishdir. iste’dod nuri bilan yoʻgʻrilgan, qalb harorati bilan ilitilgan tarixiy voqealargina avlodlar xotirasida abadiy yashab qolur ekan. Shuning uchun men hatto Sherxon tarixini ham Ahmad Sarangoni nomli sohibqalam afgʻon muarrixiga in’omlar berib maxsus yozdirdim. Ahmad Saran-goni Sherxon askarlari safida xizmat qilgan ekan, uning botirligini rosa maqtabdir. Mayli, Sherxonning katta tajribasi-yu boshdan kechirgan hodisalari ham avlodlarga saboq boʻlsin. Haqiqat zarralari bizning raqiblarimiz ilkida boʻlsa, ularni oʻsha joydan ham topib, e’zozlab, umuminsoniy bir ma’naviyat xazinasiga qoʻshmoq — bizning burchimizdir.
— Bu burchni faqat mard, donishmand siymolargina shunchalik teran his qilurlar! — dedi Gulbadan begim Akbarga. — Siz meni ham shu burchga xizmat qildirganingizdan boshim koʻkka yetmishdir. Mana, hozir Kashmirning afsonaviy goʻzalliklaridan zavq olib, oʻzimni baxtiyor sezmoqdamen!
Kashmirga kelishdan oldin Gulbadan begim Akbarning iltimosiga koʻra «Humoyunnoma» kitobini yozib tugatgan edi. Humoyun davrining barcha achchiq-chuchuklarini birga boshdan kechirgan Hamida bonu ham Gulbadanga oʻzi yaxshi bilgan voqealarni aytib berib, kitobning mukammal chiqishiga koʻmaklashgan edi. Akbarga Bobur bobosining oʻlmas xotiralariday samimiy va haqqoniy tuyulgan bu kitobda faqat ayollargina aytib bera oladigan shunday nozik va goʻzal nuqtalar bor ediki, ularni oʻqigan odam Gulbadan begimning nafis didiga ham, adiblik iste’dodiga ham tan bermay turolmas edi. Akbar ammasini shunday kitob yozgani uchun astoydil bir quvontirgisi kelib Kashmirga ataylab olib kelgan edi.
— Ammajon, siz Kashmirdan qanchalik zavqlansangiz, men siz yozgan kitobdan shunchalik zavq oldim!
Akbarning bu bahosini eshitganda Gulbadan begimning koʻzlariga quvonch yoshlari quyulib keldi.
— Ilohim uzoq umr koʻring, Akbarjon! Kashmirning bodomzorlari, anorzorlari, tutzorlari, mirzateraklari xuddi Fargʻona vodiysini eslatar emish. Men oʻzim-ku, Fargʻona vodiysini koʻrganim yoʻq, lekin Qilichxon Andijoniy Kashmirga kelgandan beri tugʻilgan joylarini qoʻmsab yuragi ezilib yuribdir.
Hamida bonu ogʻir tin oldi-yu:
— Mening rahmatli otam ham Toshkent-u Samarqandni qayta koʻrolmay armon bilan oʻtib ketdilar, — dedi.
Bu gaplar ta’sirida Akbarning xayoli togʻlar osha Sirdaryo va Amudaryo boʻylariga tomon uchdi. Kashmir orqali Qashqarga, undan Oʻsh orqali Andijon-u Fargʻonaga olib boradigan togʻ yoʻllarining xaritasini shu bugun kechasi sinchiklab koʻrib chiqqani esiga tushdi. Himolay va Pomir togʻlarining oraliqlaridan oʻtadigan bu yoʻl Kobul va Termiz orqali boradigan yoʻldan bir necha barobar yaqin. Dehlida Poʻlat vasvas otgan kamoni shoshiyning oʻqi, bu jarohatining achchiq ogʻrigʻi uni Turondagi gʻanimlaridan oʻch olishga undaydi. Ammo ikki orada Akbar uchun Himolay togʻlaridan ham ulkanroq moneliklar bor.
Movarounnahrda hamon Abdullaxon hukmronlik qilmoqda. Abdullaxon uchun eng xatarli raqib — Akbar boʻlganligi sababli, u oʻzining eng sara qoʻshinlarini Kobul va Kashmir bilan chegaradosh boʻlgan janubiy oʻlkalarda saqlamoqda. Akbar otasining Balxda shayboniyzodalardan qanday yengilganini unutolmaydi, ular bilan bellashish uchun avval Hindistondagi ichki parokandalikni tugatib, barcha kuchlarni bir tugʻ ostiga yigʻishni oʻylaydi. U mana shu maqsadda Kashmirni ham markaziy davlatga qoʻshib oldi. Abdurahim xoni xonon Sind va Belujistonga qoʻshin tortib ketdi.
Qaniydi, Akbarning oʻz oʻgʻli Salim ham Abdurahim kabi sadoqatli, qobil farzand boʻlsa-yu, otasining ogʻirini yengil qilsa! Salimning tashvishi ozlik qilganday, keyingi oʻgʻli Murod ham ichkilikbozlikka oʻrganib, umrini bazmlarda oʻtkazmoqda. Akbar uni poytaxtdagi ulfat beklaridan uzoqroq tutish uchun janubdagi Malvaga hokim qilib joʻnatdi. Uchinchi oʻgʻli Doniyol hozir Qandahorda. Yoshi oʻn sakkizga kirib, u ham koʻp ichadigan boʻlgan. Nahotki uch oʻgʻildan birortasiga Akbardagi iroda oʻtmagan boʻlsa? Bu javobsiz savol hatto hozir Kashmir koʻllarida suzib yurgan eng mas’ud damlarida ham uning diliga soya tashlab turibdi.
Tashqi koʻrinishdan ammasi Gulbadan begim hozir oʻzini juda quvnoq sezayotganga oʻxshaydi. Lekin uning dilida ham armonlari koʻp.
— Onam Samarqandda, otam Andijonda tugʻilib oʻsgan boʻlsa-yu, men hanuzgacha ularning yurtini borib koʻrolmasam-a? — deydi.
Nahotki Akbar ham Andijon-u Samarqandlarni koʻrmay oʻtib ketsa? Uning Hindistonda qilgan nek ishlarini Movarounnahrdan kelgan xayrixoh odamlar koʻrganda, «qani shu obodonchilig-u islohotlar bizda ham amalga oshirilsa!» deb armon qilishadi. Buxoroda hali ham qul bozorlari gavjum ekanini, dashtiy sultonlar musulmon eronliklarni «rofiziy, shia» deb, boʻynidan bogʻlab, hatto burnini teshib chilvir oʻtkazib, qul bozoriga haydab kelib sotishlarini kuyinib aytib beradilar. Shayboniyzodalar davlatida juda e’tiborli boʻlgan Qoʻshquloqbiy, Bulduriqbiy, Choʻltanbi, Boʻzaxoʻr Sulton degan beklar Samar-qand-u Toshkentday qadimiy madaniyat markazlariga xoʻjayin boʻlib olib, ilm-u ma’rifatni oyoqosti qilayotganlari Akbarga ham ogʻir bir koʻrgilikday tuyuladi. «Movarounnahrni bu dashtiy johillardan qutqaring!» deb keluvchilarga, «hali fursat yetilgan emas, sabr qilmoq kerak», deb javob beradi.
Lekin sabr qila-qila Akbar ham ellikdan oshdi. Nahotki Samarqanddagi Amir Temur maqbarasini, Shohizindani, Fargʻona bogʻlarini, Toshketning Boʻzsuvini biror marta borib koʻrish unga nasib qilmagan boʻlsa?
Bu savol negadir hozir Kashmirdagi mirzateraklar va chinorzorlarni koʻrgan paytda yurakni ezuvchi bir mung bilan koʻngildan oʻtmoqda edi. Shu topda u Movarounnahrga bemalol borib kelayotgan elchilar va savdo karvonlarini havas bilan eslar edi. Bobur davrida boshlangan aloqalar hanuzgacha uzilgani yoʻq, yigirma yil davomida Abdullaxondan Akbar saroyiga uch marta elchilar kelib ketdi. Akbar ham Buxoroga uch qayta elchilar yubordi, Abdullaxonning sovgʻalariga yarasha qimmatbaho in’omlar joʻnatdi.
Bundan maqsad faqat murosa qilish emas, balki bir-birlarining ahvolidan yaxshiroq xabardor boʻlish va qulay payt kelganda yonboshga olib, yerga koʻtarib urish ham edi. Savdo karvonlari bilan Movarounnahrga har yili borib kelayotgan xufiyalar yangi-yangi gaplar topib kelishmoqda. Akbarning Hindistonda diniy toʻntarish yasagani Buxorodagi joʻybar shayxlarining sochini tikka qilib yuboribdi. Ular Akbarni shialardan ham battar kofir deb e’lon qilishib, uning nomini tilga oldirmay qoʻyishibdi, Abdullaxonni esa musulmon olamining imoni pok, islomga sodiq tojdori deb ulugʻlashibdi.
Xoʻja Islom nomli din peshvosi eng mutaasib shayxlarni Buxoroga yigʻib, ularning nomidan Akbarga qarshi gʻazabli fatvolar chiqarayotgan boʻlsalar ham, Abdullaxon hanuzgacha Hindiston bilan aloqani uzgan emas. U hamon Akbarga elchilar yuborib, maktublar yozib turibdi. Chunki agar xon Akbar bilan aloqani uzsa, bundan Eron podshosi shoh Abbos foydalanadi. Akbar davlatining qudrati ma’lum, agar uni Eron oʻz tomoniga ogʻdirib olsa, Abdullaxon ikkita zoʻr raqib qarshisida yakkalanib qoladi. Abdullaxon Akbar olib borayotgan yangicha siyosatni qanchalik yomon koʻrmasin, uning elchilarini zoʻr tantana bilan qabul qildi. Akbar Buxorodagi joʻybar shayxlarining tahdidli fatvolari ustidan kulgan kabi, oʻzining eng yaqin maslakdoshlarini — Hakim Humom va Sadri Jahonlarni Abdullaxon saroyiga elchi qilib yubordi. Qani xon yangi imon-u e’tiqod vakillariga biron yomonlik qilib koʻrsin-chi! Yoki joʻybar shayxlari ularni «kofir» deb toshboʻron qildirsin-chi! Yoʻq, ular Akbarning besh-olti yildan beri butun kuchlarini shimoliy viloyatflarga yigʻayotganidan xabardor. Hozir yoshi oltmishdan oshib, ancha kasalmand boʻlib qolgan Abdullaxon Akbarning yengilmas sarkarda deb shuhrat qozongani bejiz emasligini biladi va u bilan urushishga yuragi betlamaydi. Shuning uchun Abdullaxon oʻzining mafkuraviy dushmanlari boʻlgan Akbar elchilariga katta ziyofatlar berdi, safarlarga birga olib chiqdi, zarbof toʻnlar va chopqir otlar in’om qilib, izzat-ikrom bilan joʻnatdi.
Movarounnahrda bir yildan ortiq yurib qaytgan Akbar elchilari Samarqand-u Buxoroda xon zulmidan bezor boʻlgan odamlar tobora koʻpayib borayotganini, buning ustiga xonning katta oʻgʻli Abdumoʻmin otasining taxtini tezroq egallash ishtiyoqida unga qarshi kurash boshlaganini bilib qaytdilar. Abdullaxon Xurosonga Qulbobo koʻkaldoshni hokim qilib tayinlagani Abdumoʻminni qattiq norozi qilibdi. Chunki u Hirotni oʻziga poytaxt qilmoqchi va mustaqil davlat tuzmoqchi edi. Shu maqsadda u hatto turk podshosi Sulton Salimga otasidan besoʻroq elchilar yuborgan edi. Oʻgʻlining niyati buzuqligini sezgan Abdullaxon Abdumoʻminni Hirotdan ham, Buxorodan ham uzoqroq tutgisi kelib, Balxga hokim qilib joʻnatdi. Balx Panjobga yaqinroq edi. Abdumoʻmin endi Laxoʻrda turgan Akbarga otasidan bemaslahat elchilar yubordi. Uning saroyidagi hufiyalarning ma’lumoti Akbarga bu elchidan oldinroq yetib keldi: Abdumoʻmin oʻz elchisiga sovchilik vazifasini ham yuklabdi, Akbarning qiziga uylanish istagini bildiribdi va shu yoʻl bilan oʻz otasidan baland kelmoqchi boʻlibdi.
Bosar-tusarini bilmay hovliqib yurgan Abdumoʻmin oʻzini Akbarga teng koʻrib elchi yuborgani, yana uyalmay uning qizini xotinlikka soʻramoqchi boʻlgani Akbarning qahrini keltirdi. U Haybar dovoni etagiga elchini kutib olish uchun maxsus odamlar yubordi-da:
— Badbaxtni oʻsha yoqda daf qilinglar, Hind daryosidan beriga oʻtmasin! — deb buyurdi.
Abdumoʻminning sovchilik vazifasini ham oʻtash uchun kelayotgan elchisi sersuv Hind daryosidan oʻtayotganda goʻyo toshqin tufayli gʻarq boʻlib ketdi. Abdumoʻminning Akbarga kuyov boʻlgisi kelib yozgan maktubi ham, yuborgan sovgʻalari ham suvga choʻkib nom-nishonsiz yoʻqolganini Buxoroda turib eshitgan Abdullaxon:
— Battar boʻlsin! — deb suyundi.
Shayboniyzodalarning oʻz ichidan chiqayotgan bu oʻt alanga olsa, Abdullaxon uzoqqa bormasligi aniq. Chunki uning jigar kasali kuchayib, otga minolmaydigan boʻlib qolganini Akbar eshitgan. Shu ketishda Abdumoʻmin otasining oʻlimini tezlashtiradi. Lekin Abdumoʻminning oʻziga qarshi bosh koʻtaradigan kuchlar ham koʻp. Akbar ana shu kuchlar yordamida uni yengishi mumkin.
Ammasi Gulbadan begimning Samarqand-u Fargʻonani qoʻmsab aytgan gaplari ta’sirida qoʻzgʻalgan murakkab oʻylarini u shu fikr bilan yakunladi-da:
— Ammajon, mana, Kashmirga keldik, omon boʻlsak, hademay Samarqand-u Fargʻonalarga ham borib qolgaymiz! — dedi.
— Ilohim murodingizga yeting!
Hamida begim bu gaplardan quvonish oʻrniga allanechuk sergaklanib qoldi.
— Shoh oʻgʻlim, Turonga siz faqat qoʻshin tortib, jang qilib bormogʻingiz mumkin. Shayboniyzodalarning behisob koʻp qoʻshini bor emish. Oʻzlari oʻlgunday jangari, qancha odam qirilishini oʻylasam, vahmim kelur!
— Nachora! Biz ham sayyoh yoki elchi boʻlsak edik, birorta karvonga qoʻshilib, ota-bobolarimiz vataniga tinchgina borib kelar edik. Lekin shayboniyzodalar boburiylarni Turonga yoʻlatmaydilar, hatto bizning toʻgʻrimizdagi rost gapdan ham qoʻrqadilar. Movarounnahrdan Hindga kelib ketgan odamlar koʻzlari bilan koʻrgan qurilishlarimiz, tasvirxonalarimiz, yangicha siyosatimiz haqida Samarqand-u Buxoroga borib haqiqatni soʻzlasalar bas, «Dindan qaytgan Akbarning tarafdori», «xoin», «kofir» deyishib, jazoga buyururlar.
— Nahotki shunchalikka borishsa? — hayron boʻlib soʻradi Hamida begim. — Abdullaxon Buxoroda madrasalar, karvonsaroylar qurdirgan emish. Rabotlar ham soldirgani uchun el orasida yangi bir naql paydo boʻlgan emish. «Abdullaxon bir kecha yotish uchun rabot soldirgan, sen ham besh kunlik dunyoda uy-joy qurib yashab qol», der emishlar.
— Rost, shayboniyzodalar orasida eng iste’dodlisi— Abdullaxondir. Bunday qudratli davlat tuzish har kimning ham ilkidan kelmagay. Lekin dashtiy sultonlarga xos dagʻallik unda ham bor ekan-da. Bundan ancha yil avval samarqandlik Abdurahim Mushfiqiy degan shoir Agraga bizdan panoh istab keldi. Shunda menga kuyinib aytib berdiki, «Boburnoma»ni maqtagani uchun Abdullaxon uni «sen bizdan temuriylarni baland qoʻymoqchisen» deb oʻlimga buyuribdir. Mushfiqiy saroy kutubxonasining kitobdori, katta shoir boʻlgani uchun Abdullaxonning vaziri Qulbobo koʻkaldosh oraga tushib, shafoat soʻrabdilar. «Mushfiqiy sizni temuriylardan baland qoʻyib she’rlar yozgan», debdir. «Qani oʻsha she’rlar?» debdi xon. Vazir she’rni oʻqib beribdi. «Men qilich yalan-gʻochlab, ot choptirib boray, Mushfiqiy uzangimdan ushlab, yonimda oʻsha maqtov she’rlarini aytib chopsin. Agar shu shartni bajarolmasa, boʻyniga qilich urgaymen, boshi ketgay». Bechora shoir ne qilsin? Abdullaxon qilich yalangʻochlab otini yoʻrttiribdir, Mushfiqiy uning uzangisidan ushlab, xonni ulugʻlaydigan she’rlarni ayta-ayta chopibdir.
— Oh, bechora! — deb qoʻydi Gulbadan begim.
— Mushfiqiyning zehni oʻtkir ekan, adashmasdan, toʻxtamasdan, marraga yetguncha ash’or aytibdir. Shu tarzda tirik qolgandan soʻng, Abdullaxondan ixlosi qaytib, Buxorodan bosh olib chiqibdi-yu, savdo karvoni bilan Agraga kelibdir.
— Hozir ham Agradami?
— Yoʻq, ikki-uch yil turgach, ketishga ruxsat soʻradi. Keyin bilsam, bizning saroy shoirlari uni xafa qilgan ekanlar. «Har qancha azob cheksam ham, vatanimga qaytay, shoir tugʻilgan yurtidan ayrilsa yerdan uzilgan daraxtday ijodi soʻnar ekan» dedi. Javob berdik, qaytib ketdi.
Akbar soʻnggi soʻzlarni Mushfiqiyga allanechuk havasi kelib aytdi, chunki oʻsha shoir qaytib borgan Samarqandga u haligacha borolmas edi. Biroq bobokalonlarining maqbarasi turgan bu shaharni shayboniyzodalardan tortib olish, Movarounnahrda Ulugʻ-bek va Navoiylar davridagi ma’naviy koʻtarilishlarni qayta tiklash istaklari yil sayin dilida chuqur ildiz otib borardi. Bu istaklarni Hindistonning shimolida turib amalga oshirish qulayroq boʻlgani uchun Akbar milodiy 1585-yildan boshlab poytaxtni Fathpurdan Laxoʻrga koʻchirgan edi. Poytaxtni Laxoʻrga koʻchirishning yana bir sababi — Fathpur-Sekri daryolardan uzoq, uning yonidagi koʻl esa aholi koʻpaygan sari sayozlashib, suvi shoʻrroq boʻlib ketdi. Fathpur-Sekrida aholining soni ikki yuz-u ellik mingga bordi. Buncha odam koʻl suvini yana oʻttiz-qirq yilda ichib tamom qilib qoʻyishi ham mumkin. Bir chekkasi shuni ham oʻylab, Akbar poytaxtni sersuv Laxoʻrga koʻchirib kelgan edi.

* * *
Oʻn besh yildan beri Laxoʻr poytaxtga aylanib, Ravi daryosi boʻyida Samarqand obidalari kabi rang-barang koshinlar bilan ziynatlangan yangi qasrlar, madrasalar paydo boʻldi. Podsho saroyi qayerni poytaxt qilsa oʻsha joyda puldorlar koʻpayishini va savdo qizishini biladigan tujjorlar Laxoʻrda yangi-yangi rastalar va bozorlar ochdilar.
Jahonning turli tomonlaridan yoʻlga chiqqan savdo karvonlari shimoldagi Kobul, gʻarbdagi Qandahor, janubdagi Agra va Dehli orqali Laxoʻrga keladi. Katta yoʻllar orasida eng mashhuri — Agra, Fathpur va Laxoʻrni bir-biriga bogʻlaydigan uch yuz mil uzunlikdagi Shohroh. Maxsus buyruq bilan kengaytirilgan va atrofi obod qilingan bu yoʻldan toʻrt-beshta arava qator yursa ham sigʻadi. Uning sahniga silliq toshlar yotqizilgan, ikki tomoniga bora-borguncha sersoya daraxtlar oʻtkazilgan, har yetti-sakkiz mil joyda toʻxtab dam olinadigan, ovqat yeyiladigan va ot almashtiriladigan yomxona — bekatlar qurilgan. Shuncha uzoq masofaga choʻzilgan bunday katta yoʻl oʻsha davrda jahonning juda kamdan kam joyida uchrashini milodiy 1591-yilda Laxoʻrga kelib ketgan ingliz elchisi lord Edvard Layoton oʻz xotiralarida yozib qoldirgan.
Akbar shimoliy chegaralar tashvishi bilan nechogʻliq band boʻlmasin, portugal istilochilarining janubdagi harakatlarini sergak kuzatib turardi. Soʻnggi yillarda Hind ummonida inglizlar portugallar bilan ayovsiz janglar qilmoqda edilar. Akbar bu ikki raqibning oʻzaro nizolaridan foydalanish uchun ingliz elchisi Edvard Layotonni Laxoʻrda qabul qildi. Muomalaga usta bu lord Angliyani faqat hind savdosi qiziqtirayotganiga Akbarni ishontirdi. U portugallarga qarshi kurashda Akbarga yordam berish sharti bilan Ganga daryosining ummonga chiqadigan Kalkutta nomli joyida «Ost-ind» shirkatining kichik bir shu’basini ochishga ruxsat oldi. 1600-yilda Angliya qirolichasi Yelizaveta bu shirkatni qoʻllab-quvvatlaydigan maxsus qaror chiqardi. Lekin «Ost-ind» shirkati kelajakda butun Hindistonni mustamlakaga aylantiradigan mash’um kuchga aylanishini u paytda Akbar ham, Yelizavetaning oʻzi ham tasavvur etmagan boʻlsalar kerak...
Ammo ummonlar ortidan suzib kelayotgan farangi kemalar Hindistonning janubiy qirgʻoqlarida tobora koʻpayib borayotgani Akbarni bezovta qilardi. Foyda ketidan quvgan farangilar ummon boʻyidagi Bijapur, Golkanda, Ahmadnagor va Xandesh degan mayda-chuyda musulmon davlatlarini bir-biri bilan urushtirib qoʻyib, oʻzlari ummon qirgʻoqlarida yangi-yangi qarorgohlar barpo qilmoqda edilar. Akbar esa bu sultonliklarni farangilarga qarshi birlashtirishga intilar edi. Shu maqsadda oʻzining eng ishongan odamlari boʻlmish Fayziy va Abulfazllarni janubdagi sultonliklarga bir emas, toʻrt marta elchi qilib yubordi. Axiyri Xandesh sultonligining Alixon degan hukmdori Akbar davlatiga ixtiyoriy ravishda qoʻshildi va uning askarlariga oʻz davlati chegaralarini ochib berdi.
Xandeshning Burxonpur shahriga Akbar oʻzining yigirma sakkiz yoshli oʻgʻli Murodni katta qoʻshin bilan joʻnatdi. Murodga tajribali sarkarda Abdurahim xoni xonon bosh maslahatchi qilib tayinlandi. Akbar ularga farangilarni Malobar qirgʻoqlaridan va Goadan quvishni bosh vazifa qilib qoʻydi. Uning nazarida, Murodning farangi tilini bilishligi bu vazifaning soʻzsiz ado etilishiga yordam berishi kerak edi.
Murod Burhonpurda turib, farangilardan bir qancha zambaraklar sotib oldi. Ammo bu zambaraklar xiyla eskirgan. Goada iste’moldan chiqqan, ularni farangi toʻpchilarning yordamisiz otib boʻlmas edi. Shuning uchun Murod farangi toʻpchilardan birini oʻz yoniga taklif qildi. Bu farangi toʻpchi juda xushmuomala ulfat yigit ekan, Murodning ichkilikni yaxshi koʻrishidan foydalanib, u bilan tongotar bazmlarda mayxoʻrlik qila boshladi. Akbar oʻgʻlini mayxoʻrlikdan ehtiyot qilishni Abdurahimga topshirgan edi. Abdurahim xoni xonon shahzodaning tungi bazmlarini toʻxtatishga, butun e’tiborini Akbar topshirgan vazifaga qaratishga koʻp urindi. Ammo shahzoda uning gapiga emas, mayxoʻr ulfatlarining gapiga koʻproq quloq solar edi. Abdurahim bilan shahzodaning orasini oʻshalar buzdi. Shirakayf Murod Abdurahimni: «Sen shiasen, bizga yetti yot begonasen!» deb haqorat ham qildi. Yana Abdurahimning ustidan shikoyat yozib, chopar bilan Laxoʻrdagi otasiga joʻnatdi.
Xuddi oʻsha kezlarda Samarqanddan Akbar uchun juda muhim boʻlgan yangi xabarlar kelmoqda edi. Abdullaxon Qarshi atroflarida qishlayotgan paytda Abdumoʻmin Balxdan otasiga qarshi yashiriqcha qoʻshin tortadi. U Amudaryodan oʻtganda Abdullaxon bundan xabar topadi-yu, Samarqandga shosha-pisha chekinadi. Jigari hilvirab qolgan xonga qishki yoʻllarning azobi yomon ta’sir qiladi. Abdullaxon Samarqandda 1598-yilning hut oyida vafot etadi.
Abdumoʻmin toʻngʻich oʻgʻil boʻlgani uchun darhol otasining taxtini egallaydi va birinchi qilgan ishi — otasi yaxshi koʻrgan bek-u a’yonlarni ayamay qirish boʻldi. Shular orasida Abdullaxon davlatining eng aqlli va tadbirkor vaziri Qulbobo koʻkaldosh ham «dushoxa» deb ataladigan dahshatli iskanjaga solinib, ming qiynoqlar bilan oʻldiriladi. Abdumoʻmin xon oilasining taxtga da’vo qilishi mumkin boʻlgan vakillarini ham birma-bir qilichdan oʻtkazadi. Abdullaxon avlodidan faqat Pirmuhammad koʻknori allaqaysi takyada kayf bilan yotib qolgan boʻladi, uni oʻldirishga yuborilgan odamlar uyidan topolmaydilar. Keyin Abdumoʻminga qarshi isyon koʻtargan biylar ana shu Pirmuhammad koʻknorini oʻzlariga xon koʻtarib, maydonga chiqadilar. Ichki urush boshlanadi.
Akbarning Movarounnahrdagi tarafdorlari: «Endi sizning Turonga kelishingiz uchun fursat yetildi, Abdumoʻmin bilan Pirmuhammad koʻknori hademay bir-birining boshiga yetgay!» degan mazmundagi maktublar yubordilar.
Aksiga olib, xuddi shu kezlarda Akbarning oʻz dargohida ham bir-biridan ogʻir musibatlar yuz bera boshladi. Uning eng ishongan sarkardalari Bhagvan Das va Todar Mal orqama-ketin kasalga chalinib vafot etishdi. Ulardan soʻng shoir Fayzi Fayoziy olamdan oʻtdi. Murodning oʻgʻli Rustam toʻqqizga kirganda boʻgʻma kasalidan jon berdi. Bu mash’um xabar Burhonpurda Abdurahim bilan til topisholmay, nuqul ichib yurgan Murodga ma’lum boʻldi. U issiqni unutish uchun ham may ichar edi. Endi oʻgʻlining dogʻida yigʻlab tun-u kun mast boʻlib yurdi va axiyri oqtutqaloq kasaliga uchrab, oʻzi ham vafot etdi.
Burhonpurdan Laxoʻrgacha otda bir yarim oylik yoʻl. To Akbarga xabar yetib kelguncha hind issiqlarida Murodning jasadini saqlab turish ham mumkin boʻlmadi. Uni ota-ona ishtirokisiz Burhonpurga dafn etgan edilar. Buni eshitgan Salima begim:
— Nahotki yolgʻiz oʻgʻlimning jasadini ham koʻrolmasam! — deb dod solib yigʻladi, yuzlarini tirnab qonatib yubordi: — Yoʻq, meni Murodjonning oldiga yuboringlar! Men uning qabrini quchoqlab vidolashay!
Lekin u yoqlarda hali urush tugamagan, yoʻllar xatarli edi.
— Xatarli boʻlsa mayli, oʻlsam oʻgʻlimning yoniga koʻminglar!
Yigirma toʻqqiz yoshli Murod Akbarning dilidan ham katta bir parchasini yulib olib ketganday boʻldi. Abdurahim Burhonpurdan kelib fojianing tafsilotlarini aytib berdi. Murodning intihosiz mayxoʻrliklarida uning yaqin ulfatiga aylangan farangi toʻpchining ham xizmati borligini Akbar sezdi. Dehlida Akbarga suiqasd qilgan Poʻlat vasvas va uning uyidan topilgan farangi toʻfang xayolida qayta gavdalandi. Oʻshanda Pakavira Akbarga qarshi ottirishga ulgurmagan toʻfangni endi farangi toʻpchi chogʻirga aylantirib, uning yordamida Murodni halok qilgan boʻlishi mumkin emasmi?
Nahotki Akbar — Akbar boʻlib, ummon ortidan kelgan bir necha ming bosqinchi farangini Hindistondan daf qilolmaydi? Salima begim ham janubga talpinardi. Turonga qoʻshin tortish rejasi keyinga surildi. Akbar shimol yurishi uchun tayyorlangan qoʻshin-larini endi janub tomonga burdi.
Lekin butun najotni undan kutayotgan buxorolik va samarqandlik tarafdorlari Akbarning ketidan yana maktub yoʻllab, Abdumoʻmin ham oʻldirilganini, shayboniyzodalar sulolasi tugash arafasida ekanini xabar qildilar.
Abdumoʻmin xuddi otasiga qarshi qilich koʻtargan temuriyzoda Abdullatifga oʻxshab faqat olti oy podsho boʻldi. U saraton kunlarida Zominning salqin suvlari boʻyida dam olgandan keyin, Samarqandga qaytayotgan paytida oʻtadigan yoʻliga dushmanlari chuqur qazib, tepasini bilinmaydigan qilib bekitib qoʻyadilar. Abdumoʻmin oti bilan shu chuqurga tushib ketgandan keyin uni Pirmuhammad koʻknorining tarafdori boʻlgan biylar tutib olib oʻldiradilar va jasadini Buxoroga olib borib, xon saroyi oldidagi jazo maydoniga osadilar. Hozir xon boʻlgan giyohvand Pirmuhammadni odamlar pisand qilmaydi. Shayboniyzodalarning kuni shu zaif koʻknoriga qolgani uchun boshqa kattadahan biylar yangi sulolaga asos solish harakatiga tushadilar. Bu biylar orasida Hazar dengizining shimolidagi Ashtarxondan chiqqan Oltin oʻrda qoldigʻi sifatida Ivan Grozniy askarlari bilan jang qilib yengilgan va Buxoroga qochib kelib jon saqlagan Mingqishloqxonning avlodlari ham bor. Ana shu ashtarxoniylardan aka-uka Imomqulixon va Nodir Muhammad Samarqandni ishgʻol qilib, endi Buxorodagi Pirmuhammad koʻknoridan taxtni tortib olish uchun tayyorgarlik koʻra boshlaydilar.
Akbarga bu voqealar xabarini yetkazgan samarqandlik tarafdorlari: «Tezroq kelib bobokaloningiz poytaxtini egallamasangiz, Movarounnahr shayboniyzodalardan ham zolimroq va johilroq ashtarxoniylar tasarrufiga oʻtib ketgay!» deb nido qilgan edilar.
Minglab chaqirim joydan yetib kelgan bu nido Akbarning avvalgi oʻy va istaklarini yana qoʻzgʻatdi. U Agraga borganda Murodning yigirmasiga kelgan shahzoda Salimni buxorolik ustozi mavlono Farid bilan birga oʻzining xonayi xosiga chaqirtirdi. Ularni Abulfazl boshlab kirdi. Toʻrtovlari yuzma-yuz oʻltirishdi-yu, Akbar Samarqqanddan kelgan soʻnggi xabarlarni aytib berdi.
— Amirzoda, bir marta sizni shayboniyzodalarga qarshi jangga yubormoqchi boʻlganimizda bormagan edingiz, — dedi Akbar Salimga mayin koʻz tashlab. — U paytda chindan ham vaziyat ogʻir edi, yusufzaylar Haybar dovonini bekitib yotgan edilar. Lekin soʻnggi yillarda yaxshi muomala bilan yusufzaylarni tinchitdik. Tinchimagan sarkashlarini Zayniddin koʻka Kobuldan kelib tor-mor qildi. Haybar dovoni endi bexatar, yoʻl ochiq. Shayboniyzodalar ham oʻlib, qirilib, bittagina koʻknorisi qolibdir.
Akbar bir toʻxtab oldi, yoshi oʻttizga kirgan, yelkalari toʻlishib xushmoʻylov durkun yigitga aylangan oʻgʻliga mamnun nazar tashlab soʻzida davom etdi:
— Sizdek pahlavon boburiyzoda nahotki koʻknoriga bas kelolmasangiz? — dedi. — Nahotki Oltin Oʻrda xarobalaridan Buxoroga qochib kelgan qayoqdagi ashtarhoniylar bobokalonimiz shahri Samarqandni zabt etsa-yu, biz bu yerda loqayd qarab tursak?
Salim Movarounnahrga otasining ketishidan umidvor edi, oʻzi esa Hindistonda qolishni istardi. Buni ochiq aytishga jur’at etolmay gapni aylantirdi:
— Hazratim, barcha soʻzlaringiz haq. Oʻgʻlingiz faqat Dakan yurishini eslatmoqchi. Janubdagi urushni tugatmasdan turib shimolga yurish boshlash... qandoq boʻlarkin?
Akbar Farid Buxoriyning dilida nima borligini bilgisi kelib:
— Mavlono, sizning fikringiz qalay? — dedi. — Asli buxoroliksiz, nahotki ota-bobolaringiz shahriga qaytishni istamasangiz?
Farid Buxoriy ota-bolaning biriga yon bossa ikkinchisidan baloga qolishi mumkinligini sezib tipirchiladi:
— Hazratim, faqir Dehlida, tugʻilib oʻsgan boʻlsa ham... Buxoroni hech boʻlmasa bir marta koʻrib oʻlsam armonim qolmagay... Faqat... Turonga yurish qiish bobida... Mavlono Abulfazl faqirdan koʻra donoroq vazirdirlar... Avval shu kishining fikrini eshitib, soʻng oʻzimning kamtarona mulohazamni aytishga hazratimdan ijozat soʻraymen.
Akbar Farid Buxoriyning quvligini sezib, kinoyali kulimsiradi-da, Abulfazlga soʻz berdi.
— Tarix adolatli hakam ekanini Samarqanddan kelgan xabarlar yana bir bor tasdiq etmoqda, — deb sekin soʻz boshladi Abulfazl. — Shayboniyxon bilan uning vorislari bir asr davomida ne-ne iste’dodli fuzalolarni vatanlaridan judo qildilar. Mirzo Bobur kabi ne-ne siymolar vatanlariga qaytish uchun shayboniyzodalar bilan koʻp yil olishdilar, ammo ularni yengolmadilar. Lekin alohida odamlar qila olmagan ishni vaqt, tarix oʻzi qildi. Shayboniyzodalar davlati ichdan chiridi, tagi teshilgan, halizamon choʻkib ketishi muqarrar boʻlgan kemaning ahvoliga tushdi.
Ammo bu kemada juda koʻp begunoh odamlar, sohibdil, ma’rifatli fuzalolar bor. Ular bir asr davomida Shayboniyxonning Turondagi avlodlari bilan Mirzo Boburning Hindistondagi avlodlari orasidagi ma’naviy musobaqani xolis kuzatib turdilar. Tarix bugun shu musobaqaning gʻolibini adolatli tarzda aniqladi. Hazratim kamolga yetkazgan Hind davlati — dunyodagi eng ulugʻ, eng mustahkam davlatlarning birinchi safida bormoqdadir. Hazratimning Turondagi xayrixohlari bizdagi ilm-u ma’rifatdan, boshqa imkoniyatlardan bahramand boʻlishni istaydilar. Johil biylar zulmidan ularni qutqarmoq — sizning olijanob burchingizdir, amirzodam! Hindistonning imkoniyatlari cheksiz. Agar ellik ming qoʻshin hazratim bilan janubga yoʻl olsa, yana shuncha qoʻshin siz bilan Turon yurishiga bormogʻi mumkin.
— Demak, ham shimolga, ham janubga birvarakay qoʻshin tortgaymizmi? — norozi boʻlib soʻradi Salim Abulfazldan.
Uning gapiga Akbar qat’iy javob berdi:
— Vaziyat shuni talab qilmoqda!
Salim otasiga gap qaytarolmay jim qoldi. Abulfazl muloyimlik bilan soʻzida davom etdi:
— Amirzodam, siz jannatmakon bobokaloningiz Bobur hazratlari kabi xotiralar yozmoqdasiz. Sizda shunga munosib iste’dod bor, qalamingiz oʻtkir. Endi Bobur hazratlari kabi katta jasoratlar ham koʻrsatmogʻingiz kerak. Agar siz Samarqand-u Buxoroni johillar zulmidan qutqarsangiz, u yerda ham ilm-u san’atga keng yoʻl ochilsa, bu nek ishingiz umr kitobingizning eng yorqin bobiga aylanib, qogʻozga tushgay. Axir «Boburnoma»dek kitob yozmoq uchun shu kitobda qalamga olingan ulugʻ ishlarni qilmoq ham kerak-ku!
Bu gaplardan Salimning rangi oqarib, lablari koʻkish tusga kirdi. Abulfazl uning eng ogʻriydigan joyiga urganini Akbar shundan sezdi. Salim otasidan ruxsat olgach:
— Janobi vaziri a’zam, — deb Abulfazlga olayib qaradi: — Siz bizga va’da qilgan ellik ming qoʻshinning yarmi rajputlar boʻlgʻay, shundoqmi?
— Taxminan shundoq.
— Turonning butkul aholisi musulmonlar ekani ma’lumingizdir, — deb Salim endi oʻzini sal bosib vazminroq soʻzlay boshladi. — Tarixni bir eslang, jannatmakon bobokalonimiz qizilboshlarni boshlab borganda naqshbandiy shayxlar butun Turonni ularga qarshi qoʻzgʻatgan edilar. Qizilboshlar-ku, musulmonlar edi. Ularni «kelgindi shialar» deb ayovsiz qirib tashlagan turonliklar gʻayridin sanalgan bizning rajputlarni ayagaymilar? Agar biz ham ellik ming qoʻshin bilan jangga kirib, turonliklar qonini hindistonliklar qilichi bilan toʻksak, tarix buni kechirgaymikan? Avlodlar bizni bosqinchilikda ayblamasmikin?
Akbarning oʻzini ham xuddi shu xavf koʻp oʻylantirar edi. Onasi Hamida begim ham boʻlajak qirgʻinlar oqibatidan qoʻrqib, Akbarning Movarounnahrga qoʻshin tortishiga e’tiroz bildirgan edi. Akbar onasining e’tiroziga qarshi aytgan soʻzlarini hozir oʻgʻli oldida keskin qilib takrorladi:
— Qayoqdagi Ashtarxondan kelgan Mingqishloqxonning avlodlari turonliklarning qonini toʻksa bosqinchilik boʻlmas ekan-u biz bobokalonimiz poytaxti Samarqand uchun jang qilsak, bosqinchilik boʻlar ekanmi?
— Hazratim, — deb Salim otasiga mayinroq gapirishga tirishdi, — Mingqishloqxon Ashtarxondan urilib-surilib ketgani rost, ammo uning oʻgʻli Yormatxon Abdullaxonning singlisi Zuhra xonimga uylangan ekan. Hozir Buxoro taxtiga da’vo qilayotgan Boqimu-hammad ana oʻsha Zuhra xonim tuqqan Dinmuhammadning oʻgʻillari ekan. Biz Hindistonda tugʻilib oʻsganimiz kabi, ular ham Turonda tugʻilib oʻsgan ekanlar. Biz oʻzimizni hindistonlik deb bilganimiz kabi, Dinmuhammadning oʻgʻillari ham oʻzlarini tu-ronlik deb hisoblashga haqlidirlar...
Salimning hamma narsadan xabardor ekani va koʻpni koʻrgan odamlarday mantiqli gapirishi otasini himoyaga oʻtishga majbur qildi.
— Xoʻsh, amirzodam, Buxoro taxtini ashtarxoniylar olaversin-u biz jim qarab turaveraylikmi? Najotni bizdan kutib, vakillar yuborayotgan, maktublar yozayotgan turonlik xayrixohlarimiz noumid boʻlib qolaversinlarmi?
— Oʻgʻlingizni ma’zur tuting, hazratim, — deb Salim yotigʻi bilan gapirdi: — Turonlik tarafdorlarimiz yana bir-ikki yil kutsalar hech gap boʻlmas. Shayboniyzodalar bilan ashtarxoniylarning olishuvi hali uzoq davom etsa kerak. Turonliklar ikkov tomondan ham bezor boʻlib yoppasiga qoʻzgʻolon koʻtarishlari ehtimoldan uzoq emas. Ungacha Dakan yurishi ham gʻalaba bilan yakulangay. Ana oʻshanda bor kuchlarni yigʻsak, oʻzingiz bosh boʻlib, Turonga borsak, xonlar zulmiga qarshi qoʻzgʻalgan el-ulus bizning tarafimizni olsa, Samarqand-u Buxoroga jangsiz kirmogʻimiz ham mumkin. Bu sizning sulhi kull siyosatingizga ham mos tushgay!
Akbarning oʻzida ham shunday bir istak yoʻq emas edi. Axir uning butun harakati diniy adovatlarni tinch yoʻl bilan yoʻqotishga qaratilgan paytda, nahotki bobolar yurti Turonda qonli gʻazavot boshlanishi joiz boʻlsa? Yoʻq, Salim bu jihatdan haq. Lekin Akbar oʻgʻlining oldida oʻzini magʻlub koʻrsatgisi kelmadi.
— Nachora, amirzoda! Bunday kayfiyat bilan siz menga Turondan gʻalaba keltira olmagaysiz. Magʻlubiyatdan esa xudo saqlasin! Turon yurishini keyinga qoldirgaymiz.
Munozarada Salim oʻz soʻzini oʻtkaza olgani Farid Buxoriyni behad suyuntirdi. Akbar uning Salimga iftixor tuygʻusi bilan zavqlanib qarab qoʻyganini koʻrdi. Salimga «poytaxtdan yiroq ketmang, otangiz oltmishga borib qoldilar, biron hodisa boʻlsa darhol toj-u taxtni egallamogʻingiz kerak» deb maslahat beruvchi jonkuyarlar hozir ancha koʻpaygan. Ziyovul Mulk, shayx Rukniddin, Saidxon Chigʻatoy deganlari ham ana shular qatoriga qoʻshilgan. Shahzodaga hammadan koʻra Farid Buxoriy kuchliroq ta’sir oʻtkazishini Abulfazl sezgan va Akbarga kelib aytgan edi. «Siz uzoq Dakanga ketganda shahzoda Salim Farid Buxoriyning gapiga kirib, poytaxtni egallashi ham mumkin», degan edi. Akbar bunday fitnalarning oldini olish uchun Salim bilan Farid Buxoriyni bir-biridan ajratgisi keldi, buyruq ohangida:
— Amirzodam, siz ertaga yana Rajastxonga joʻnab keting, — dedi. — Togʻangiz Man Sinx hamon sarkash mevarliklar bilan olishmoqda. Pratap Sinx oʻlgan boʻlsa ham, uning oʻgʻli Amar Sinx hamon bizni tan olmaydir. Siz oʻsha xonadonga kuyovsiz, ularni tinchitishning yoʻlini toping.
Salimning qovogʻi osilib ketdi. Akbar bunga e’tibor bermay soʻzida davom etdi:
— Hatto mavlono Abulfazl ham endi bellariga qilich taqgaylar. Uch ming navkarga sarkarda boʻlib Dakanga bormoqdalar.
Soʻnggi gap Salimga ham, Farid Buxoriyga ham yoqib tushganini Akbar ularning mamnun koʻz urushtirib olganlaridan sezdi. Xatarli janglarda Abulfazl halok boʻlib ketsa, ular bundan faqat suyunishlari mumkin edi. Ammo Akbar ulardagi bu ichi qora mamnuniyatni yoʻqqa chiqargisi keldi. Farid Buxoriyga qarab dedi:
— Mavlono, Gujarat yurishida yaxshi jang qilgan edingiz. Endi Dakanda ham jasorat koʻrsatishingizga imkon bermoqchimiz! Dakanga biz bilan birga borursiz. Safarga tayyorlaning!
Akbar e’tirozga yoʻl bermaydigan buyruq ohangida aytgan farmoyishni Salim ham, Farid Buxoriy ham ta’zim bilan qabul qilishga majbur edilar.

* * *
Salimning dili xufton. Otasi uni ataylab Farid Buxoriydan ajratmoqchi ekani va notinch Rajastxonga joʻnatayotgani shahzodaga berilgan surgun jazosidek tuyuladi. Agar Salim Rajastxon togʻlarida Amar Sinx bilan jang qilib oʻlib ketsa, otasi unga achinmaydigandek koʻrinadi. Chunki naryoqda kichik oʻgʻil — Doniyol bor. Salimni nuqul doʻzaxday Tar sahrosi tomonga yuborayotgan ota Doniyolga Ganga boʻyidagi jannatday joy — Ollohobodni berib qoʻydi. Axir udum boʻyicha toʻngʻich oʻgʻil koʻproq e’zozlanishi kerak emasmi? Aksincha qilinayotgani har xil mishmishlarga sabab boʻlmoqda. Odamlar: «Taxt vorisi Salim emas, Doniyol boʻlarmish!» — deb gap tarqatishmoqda. Agar otasi shunchalik adolatsizlikka borsa, Salim oʻzining vorislik huquqini qoʻlda qilich bilan himoya qilishga ham tayyor!
Ota bilan oʻgʻil orasida paydo boʻlgan adovat jari mana shu tarzda tobora chuqurlashib, kengayib bormoqda. Salimning nazarida, uning otasiga, ayniqsa, Abulfazl yomon koʻrsatmoqda. Bu odam Akbarning koʻzi oldida Salimni kamsitib: «Siz Bobur bobongizday kitob yozolmagaysiz, bunga yarasha jasoratlar koʻrsatganingiz yoʻq», degan ma’noda gapirgani Salimga turib-turib alam qilardi. «Tuzuki Jahongiriy» deb atamoqchi boʻlgan xotira kitobini u chindan ham davom ettirolmay tashlab qoʻydi. Ayniqsa, Abulfazlning «Iqbolnoma»[29] deb atalgan uch jildlik ulkan kitobini oʻqigandan soʻng, oʻzi yozgan xotiralar koʻziga juda gʻarib koʻrindi-yu, qoʻli qalamga bormay qoldi. Farid Buxoriy Salimni Suhrobga oʻxshatib, «otangiz Rustami dostonday zoʻr boʻlsa ham siz uni, albatta, yenggaysiz!» deb ishontirgandan beri uning oʻzi toʻgʻrisidagi fikrlari behad yuksak edi. Abulfazlning kitobida esa Akbarning ellik yildan beri ne-ne kurashlarni gʻalaba bilan tugallab kelayotgani yilma-yil, nomma-nom barcha dalillari bilan yozilgan edi. Ammo Salim, oʻttizdan oshayotgan boʻlishiga qaramay, birorta katta jangda otasiday jasorat koʻrsatganmi? Abulfazl oʻz kitobida bu savolga «yoʻq!» deb javob bergan edi. «Akbarnoma» sahifalarida otasining jasoratlari ulugʻvor Himolay togʻining qorli tizmalariday yastanib koʻringanda, Salimga oid voqealar shu togʻ etagidagi kichik tepaliklarga oʻxshab turar, «tugʻildi», «uylandi», «oʻgʻil koʻrdi», «Ajmirga hokim tayinlandi» degan joʻn gaplar bilan ta’riflanar edi.
Salimni shunchalik oʻksitadigan «Iqbolnoma»ni saroy ahli, jumladan, Akbarning oʻzi nuqul maqtaydi. Biri: «Janob Abulfazl «Boburnoma» an’analarini davom ettirmishlar, murakkab takalluflardan voz kechmishlar, tiniq, ravon uslubda asar yozganlari tahsinga sazovor!» — deydi. Yana biri Abulfazll yozgan uch jildlik asarning «Boburnoma» kabi jamiyat-u tabiat toʻgʻrisida qomusiy ma’lumotlar berganidan mamnun boʻladi. Faqat nabotot, jugʻrofiya, tarix, davlat tartibi, turli kasb-hunarlar ta’rifi, hatto bozordagi narx-navolarga oid turli-tuman qomusiy ma’lumotlar bilan bir jildga sigʻishi mumkin emas edi. Abulfazl «Boburnoma» an’analarini ijodiy davom ettirib, kashf etgan yangilik shu boʻldiki, qomusiy ma’lumotlar «Oyini Akbariy» deb atalgan alohida jildga jamlandi. Yigirma yil davomida Abulfazl Akbarning nomidan turli mamlakatlarga va viloyatlarga yozgan maktublarning eng muhimlari «Munshoat» deb ataladigan uchinchi jildga kiritildi.
Akbar bu uch kitobni Hindistonning shu davrdagi madaniyati xazinasiga qoʻshilgan uch yirik gavhar deb atadi. Abulfazlga mamlakatning eng ulkan olimi — Allomiy degan unvon berildi.
— Allomiyning ijodiy jasorati tarixda qolmogʻi kerak! — dedi Akbar va eng yaxshi musavvirlarga topshiriq berdi: — Abulfazl Allomiy shoh asarini bitirib, bizga keltirib bergan kuniga maxsus bir surat bagʻishlansin. Toki bu surat Alisher Navoiy oʻz «Xamsa»sini tugatib, Husayn Boyqaroga keltirib topshirgan paytini eslatadigan darajada mukammal boʻlsin.
Akbar aytganday qilib, eng nafis va goʻzal boʻyoqlar bilan chizilgan bu suratni Salim koʻrganda dilidagi eski rashk battar xuruj qildi. Suratda Abulfazl oʻzi yozgan ikki jild kitobni ikki qoʻlida tutib, odob bilan choʻkka tushib oʻltiribdi. Kitobning uchinchi jildi gilam ustida navbat kutib turibdi. Taxt ustidagi Akbarning butun diqqat-e’tibori Abulfazlga qaratilgan. U oʻng qoʻlining ikki barmogʻini Abulfazlga koʻrsatib, nimadir demoqchi boʻladi. Salimning fikricha, Akbarning ikki barmogʻini ochib koʻrsatgani — «saroyda Abulfazl ikkovimizdan yaqin doʻst yoʻq» degan ma’noni bildiradi. Otasi Salimdan ham koʻra, kambagʻal oiladan chiqqan qayoqdagi Abulfazlni baland qoʻyishini bu surat hammaga ochiq namoyish qilganday boʻldi. Salim goʻyo Abulfazldan keyingi uchinchi oʻringa tushib qoldi. Bu hodisa uning sirdosh jonkuyari shayx Faridga ham ogʻir botdi. Hozir martabasi oshib, Salimning ichki beklari qatoriga oʻtgan Alibek— Albert Pereyro ham shahzoda uchun kuyinadi. Mana endi Akbar oʻsha Abulfazlning gapiga kirib, Salimdan Farid Buxoriyni ham tortib olmoqchi va Dakanga birga olib ketmoqchi.
Shahzoda rashk va alamga toʻlib Agradan Rajastxonga joʻnab ketish tayyorligini koʻrayotgan kuni kechasi uning xonayi xosiga Alibek bilan Farid Buxoriy sekin kirib kelishdi. Alibek Pereyroning qoʻltigʻida koʻk belboqqa oʻralgan ogʻirgina qoʻlyozma bor. Uchovi xonayi xosda xoli qolganlarida shayx Farid qoʻlyozmani Alibekdan olib, belbogʻ ichidan chiqardi:
— Amirzodam, bu narsani hozircha sizdan boshqa hech kim oʻqimasligi kerak.
— Oʻzingiz yozganmisiz?
— Yoʻq, Abduqodir Badavniy degan muarrix yashiriqcha bitgan ekan. Buni sodiq bekingiz Alibek bilar ekan. Siz taxtga chiqqaningizda buni Badavniy sizga taqdim etmoqchi ekan. Ammo bechora murodiga yetolmabdir. Kunduzlari kutubxonada oʻltirib, «Ramayana» bilan «Mahabxorat»ni tarjma qilar edi. Kechalari mana shu maxfiy kitobni yozib, tun-u kun tinim bilmay ishlayvergandan soʻng shoʻrlikning miyasiga qon quyilib olamdan oʻtdi. Alibek uning yozuvlarini darhol ilkiga olibdilar.
— Nechun buni maxfiy yozgan?
— Chunki Badavniyning bu asari Abulfazlning «Iqbolnoma»siga qarshi bitilgan, — dedi Alibek. ma’lumingizkim, Abulfazl hazrat otangizni nuqul ulugʻlaydir, maqtaydir, xatolarini aytmaydir...
— Badavniy otangizning tutgan siyosatiga qarshi edi! — deb Alibekning soʻzini shayx Farid davom ettirdi: — Badavniy xususan, Abulfazlni, Birbalni, shoir Fayziyni yomon koʻrar edi. Birbal oʻlganda otangiz qancha koʻz yoshi qilganlarini koʻrgansiz. Qarang, Badavniy qoʻrqmasdan yozibdir: «Birbal jahannamning itlar turadigan joyiga ketdi...»
Shoir Fayziy yuragi portlaganday boʻlib, toʻsatdan vafot etgan edi, issiq kunda to dafn qilgunlaricha jasadi biroz qorayib qolgandi.
Badavniy buni ham oʻzicha talqin qilib: «Fayziy islomdan qaytdi, shuning uchun uni paygʻambarimizning arvohlari urib, qoraytirib yuborgan», deb yozib qoldirgan edi.
Farid Buxoriy Badavniy qoʻlyozmasining shunga oʻxshash joylarini topib, Salimga bir-bir oʻqib bergani sari shahzodaning dil yaralariga malham qoʻyilganday yoqa boshladi. Abulfazlning «Akbarnoma»sidan topib boʻlmaydigan imon-u e’tiqod kurashining tafsilotlari Badavniyning «Muntahabi tavorix»ida erinmay yozib ketilgan edi. Salim uchun eng muhimi, Badavniy ham Farid Buxoriy va Alibek kabi shahzodaga tarafdor ekan. «Muntahabi tavorix»da Akbarning dindan qaytganini koʻrsatadigan talay isbot-u dalillar keltirilganini oʻqigan Salim: «Musulmon davlatida podsho dindan qaytsa uni taxtdan tushurish savobdir», degan azaliy urf-odatni esladi. Bu odat uni otasiga qarshi kurashishga haqli qilib koʻrsatdi.
— Dilim sezib turibdir, amirzodam, — dedi shayx Farid ovozini sirdoshlarcha pasaytirib. — Yaqin yillarda davlat tizginlari sizning ilkingizga oʻtgay. Otangizning suyangan togʻi Abulfazlning zoʻr dushmani bor. Roja Bir Sinx degan. Mol-mulkini Abulfazl musodara qilgan. Abulfazldan qasd olishni koʻngliga tukkan Bir Sinxni Albert Pereyro Salimning huzuriga boshlab keldi.
— Shahzoda, siz otangizga oʻxshamaysiz, — dedi Bir Sinx. — Tomiringizda bizning rajput qonimiz ham bor. Abulfazl sizga ham koʻp alam oʻtkazganini janob Alibek aytib berdilar. Agar kelgusida mening ota mulkim boʻlgan Bundxelani oʻzimga qaytarib bersangiz, men Abulfazlni daf qilishim mumkin.
Salim xiyol oʻylanib turdi-da:
— Qanday daf qilmoqchisiz? — deb soʻradi.
—Abulfazl Dakandan Agraga qaytayotgan emish,— dedi Alibek gapga aralashib. — Yoʻlda, oʻrmon ichida bir Sinx uni saranjom qilishi mumkin. Shahzoda, bir vaqtlari siz Abulfazlga qasos qaytishi muqarrarligini aytgan edingiz. Endi shu bashoratingiz roʻyobga chiqsin!..
— Bir ogʻiz «ha» desangiz bas! — dedi Bir Sinx.
Salim shuncha yildan beri Abulfazlga qarshi dilida toʻplanib kelayotgan alamli keklar va noroziliklarni bir joyga yigʻdi-da:
— Ha! — dedi. Alibek bilan Bir Sinxga shu yetarli edi.
Abulfazl yigirmatacha odami bilan kelayotgan paytda Seronj degan joy yaqinidagi oʻrmonzorda Bir Sinx uni ikki yuz rajput yigiti bilan oʻrab oldi... Abulfazlning mulozimlaridan Asadbek degani Agraga tirik qaytib, voqeani aytib berdi... Abulfazl ikki yil davom etgan Dakan yurishi davrida oilasini va ijodxonasini behad sogʻingan, tezroq uyiga qaytish va chala qolgan asarlarini yozib tugatish ishtiyoqi bilan shoshilib kelmoqda edi. Bir Sinx unga oʻn barobar koʻp navkar bilan hamla qilganda Abulfazl qilich yalangʻochlab, otdan yiqilguncha jang qildi. Jon bergandan soʻng qarasalar, tanasi oʻn ikki joyidan yaralangan ekan. Bir Sinx uning boshini kesib, qonli sallasiga oʻradi-yu, Ollohobod qal’asida otasiga qarshi qoʻshin toʻplayotgan Salimga koʻrsatgani olib ketdi.

* * *
Oʻttiz ikki yil burun Akbar bilan birga Fathpur-Sekriga, undan Laxoʻrga koʻchgan poytaxt milodiy 1601-yilning yozida yana Agraga qaytdi. Janubda harbiy harakatlar tugamagan, yangi qoʻshib olingan Berar, Hamdesh, ahmadnigor viloyatlarini markazdan turib boshqarish uchun Agra qulayroq edi. Bundan tashqari, Ollohoboddagi Salimning isyonini daf qilish uchun ham sharqiy viloyatlar bilan suv yoʻli orqali bogʻlangan Agra ma’qulroq edi.
Dakandan gʻalaba bilan qaytgan Akbarni agraliklar karnay-surnaylar, rang-barang gulshodalar bilan kutib oldilar. Ilgari poytaxt koʻchib ketganda huvillab qolgan qal’a atroflari, Hasht Bihisht, Zarafshon va Gulafshon bogʻlari endi qaytadan bezanib, orasta tus oldi. Shaharda birdan odam koʻpayib, koʻcha va xiyobonlar, rasta va bozorlar serharakat boʻlib ketdi.
Poytaxt qaytib kelganidan agraliklar xursand. Biroq Akbarning oʻzi kiyimlari ostida yashirin yaralarni koʻtarib yurgan odamday xazin va iztirobli. Yoshi oltmishga kirib, qaddi goʻyo birdan bukila boshlaganday engashibroq yuradi.
Noqobil farzandlar ota qaddini qanday bukishi mumkinligini, yuzma-yuz olishuvlarda yengilgan gʻanimlar oʻgʻillarining tantiqligidan foydalanib, qanchalik qaqshatqich zarbalar berishini Akbar endi bilmoqda.
Murodning intihosiz mayxoʻrliklardan oqtutqaloq boʻlib yigit yoshida oʻlib ketgani musibat ustiga qoʻshilgan bir malomat boʻldi. Nima qilsa ham jigarbandi, Akbar Murodning xokini uzoq Burxonpurdan Agraga olib kelib, Iskandar degan joyga qaytadan dafn ettirdi va qabrini quchoqlab vidolashdi.
Uning endi qolgan oʻgʻillardan umidi yoʻq. Doniyol ham har kuni ichmasa turolmaydigan boʻlib qolgan. Otasining davlati soyasida erka oʻsgan bolalar moʻrt boʻlishini Akbar Murodning bevaqt oʻlimida koʻrdi. Dakanda qolgan Abdurahim kuyovi Doniyolga qachongacha koʻzquloq boʻladi? Oʻz oʻgʻillaridan yuz chandon sodiqroq, irodaliroq boʻlib chiqqan Abdurahim Akbarga boshqa tashvishlarni bartaraf etish uchun ham kerak. Uni Doniyolning oldidan chaqirib olsa, kichik oʻgʻilning ahvoli nima boʻlarkin? Salim-ku, otasiga qarshi ochiqchasiga isyon koʻtardi.
Akbarning oʻzi ham qariganda hali shimolga, hali janubga qoʻshin tortib, fotihlikka buncha berilmasa, oʻgʻillarining tarbiyasiga koʻproq vaqt ajratsa boʻlmasmidi? Agar Murod Dakanga yuborilmaganda, ota-onasiga yaqinroq bir joyda yashaganda balki uni qutqarib olish mumkin boʻlardi? Akbar bu achchiq haqiqatdan saboq chiqarishi va qolgan umrini tinch oʻtkazishi kerak emasmi? Uning abadiy uyquga ketadigan payti ham uncha uzoq emas... Akbar shu oʻy ta’sirida Iskandar degan joydagi keng, tekis yer maydonining atrofiga devor oldirdi va uzoq yashaydigan daraxtlar ektirdi. Soʻng xotini Jodha Bayga bu joyni maxsus koʻrsatdi:
— Maryami Zamon, bu dunyoga hammamiz ham mehmonmiz. Umrim bitsa abadiy makonim mana shu yer boʻlsin...
Oʻgʻli Salim otasiga qarshi isyon koʻtarganidan Jodha Bay juda ezilib yurgan edi. Uyga qaytganlarida birdan koʻziga yosh oldi.
— Siz Salim tufayli bunday gʻamgin gaplarni aytmoqdamisiz, hazratim? Ammo Salimni men tuqqanman! Oʻgʻil tufayli bu dunyodan kechmoq kerak boʻlsa, avval men kechay! Menga ruxsat bering, Ollohobodga oʻzim boray! Agar Salim sizga qarshi qilich koʻtarsa, oʻsha qilichga men avval oʻzimni tutay! Mayli, meni oʻldirsin-u keyin bilganini qilsin!
Yigʻlab aytilgan bu soʻzlar Akbarni larzaga keltirdi. U Jodha Bayni bagʻriga bosdi-da, oʻrtanib dil yordi:
— Maryami Zamon, mening gunohlarim siznikidan koʻproq! Shohlik udumlari qurib ketsinki, men-u sizni oilaviy baxtdan mahrum qildi. Shu udumga boʻysunib oʻgʻilni toʻrt yoshidayoq sizdan ayirdim, Farid Buxoriy kabi murabbiylarga ishonib berdim! Oʻgʻil tarbiyasiga koʻproq qunt qilmaganimdan endi ming pushaymonmen! Bolaga qanchalik mehr-u e’tibor bersang, u oʻshanchalik seniki boʻlur ekan. Biz berolmagan mehr-u e’tiborni boshqalar bersa, bola ham oʻshalarniki boʻlib ketar ekan! Men bu achchiq haqiqatni endi bilmoqdamen. Qaysi bir gunohimni aytayki, Salim hammasini koʻpaytirib, shishirib, oʻzimga qarshi zarbaga aylantirmoqda! «Ekkaningni oʻrasen!» deganlari rost ekan! Shaxsiy hayotda qanday gunohlar ekkan boʻlsam, endi oʻgʻlim orqali shularning yomon oqibatlarini oʻrmoqdamen. Maryami Zamon! Menga qoʻshilib siz ham qilmagan gunohlaringizning azobini tortmoqdasiz! Bu ne koʻrgilik-ki, ruhim gunohlarga toʻlgan tanamdan bezor boʻldi! Shuning uchun bu besh kunlik dunyodan tezroq ketgim kelmoqda!
Rani Jodha Bay Akbarning bagʻrida yum-yum yigʻlar:
— Suyangan togʻimizsiz, bizga rahm qiling! — derdi. — Hali ham menga ijozat bering. Borib Salimni boshlab kelay!..
— Salimga roja Ram Dasni elchi qilib yubordim. Javobini bilaylik... Keyin!..
Akbar Dakandan qaytishi kerak boʻlgan Abulfazlni ham kutmoqda edi. Ora uzoq, otda qirq kunlik yoʻl, Abulfazlning hayallashini Akbar shundan deb bilar, uning oʻldirilganini xayoliga ham keltirmas edi.
Lekin zilday ogʻir hislar vujudini bosib yotar, ruhi tushkun, boʻlajak maqbara rejasi xayolidan nari ketmasdi.
Uyqusiz tunda oʻzi qoʻyiladigan maqbaraning xomaki rejasini chizdi-yu, ertasi kuni bosh me’morni maslahatga chaqirdi.
— Mavlono, oʻlim haq. Es borida etakni yopmoqchimen. Zamonlar oʻzgardi. Bu obida ota-bobolarimizga qoʻyilgan maqbaralardan boshqacharoq boʻlmogʻi kerak.
Nozikta’b me’mor tirik odam bilan uning boʻlajak qabri haqida gaplashishdan avval juda tortindi. Lekin Akbar oʻz maqbarasining baland peshtoqlari Samarqand obidalari kabi rang-barang boʻlishi kerakligini, faqat koshinlar oʻrniga rangli toshlar tarashlanib, qanday gulchin qilinishini aytgani sari, me’morni uning gʻoyasidagi yangilik oʻziga tortdi-yu, oʻngʻaysizligi tarqab ketdi.
Dehlidagi Humoyun maqbarasining minoralari yoʻq edi. Akbar oʻz maqbarasining toʻrt tomoniga oq marmardan toʻrtta baland minora yasashni buyurdi.
Humoyun maqbarasi qurilganda Akbarga hayot hozirgidan bexatarroq tuyular edi. Shuning uchun Dehlidagi obidaning atrofi ochiq, unga birvarakay oʻnlab odamlar kirib chiqishi mumkin. Ammo yangi maslak e’lon qilingandan beri Akbarning gʻoyaviy dushmanlari koʻpayib ketdi, hatto toʻngʻich oʻgʻli oʻshalar tomonga oʻtdi. Oʻzi tirikligida shunchalik xuruj qilayotgan gʻanimlar Akbar olamdan koʻz yumsa, qabrini buzishdan ham toymaydi. Maqbarani himoya qilish oson boʻlsin uchun sagʻanaga kiriladigan uzun marmar yoʻlakni faqat ikki kishi oʻta oladigan torlikda rejalashtirdi. U beshinchi qavatga qoʻyiladigan qabr toshi yoniga bisotida bor kamyob La’l va gavharlarni sangfarsh qilib oʻrnatish niyatida edi. Bu nodir javohirlarni qoʻriqlash[30] oson boʻlishi uchun yuqorigi oshiyonga chiqadigan tosh zinalar tarhini ham faqat bitta odam sigʻadigan darajada tor qilib chizdirdi.
Akbar oʻziga maqbara qurdirmoqchi ekanini eshitgan Hamida bonu oʻgʻlining xilvatxonasiga kirdi-yu, uning sagʻana tarhini chizib oʻltirganini koʻrib dahshatga keldi:
— Sizga ne boʻldi, shoh oʻgʻlim? Hali men, onangiz, tirik yuribmen. Tangrimga shukur, yetmish toʻqqizga kirdim. Siz avval mening yoshimga boring... Maryami Zamonga vasiyatnoma soʻzlar aytibsiz, eshitganidan beri yigʻlaydir!.. Mening ham dilimda gʻulgʻula!..
— Bu oʻtkinchi dunyoga hech kim ustun boʻlolmas ekan, onajon. Vaziyatni koʻrib turibsiz. Tarh chizishga boshqa boʻsh vaqtim boʻlgaymi, yoʻqmi, bilmaymen!
Bu maqbara Akbarning soʻnggi me’morlik asari boʻlishini uning dili sezib turardi.
— Niyatni yaxshi qiling, bolam. Axir sakson, toʻqsonga borganlar yoʻqmi? Nevarangiz Xisrav oʻn beshga kirdi. Endigi yil uylantirgaymiz. Aziz koʻkaning kichik qiziga mehri bor ekan. Unashtirib qoʻyaylik. Xurramjon ham oʻn birga kirdi. Toʻylar qiling, siz ham menga oʻxshab evara, chevara koʻring!
Badanidan eti qochib, mushtdekkina boʻlib qolgan Hamida begimning ruhi hali ham tetik, hassaga suyanmasdan gavdasini tik tutib yuribdi. Onasi nevaralardan, toʻydan gapirib, axiri, Akbarning xayolini ogʻir oʻylardan chetga tortdi.
Birga tugʻilib oʻsgan sodiq tengdoshi Aziz koʻka bilan quda boʻlish Akbarga ham yoqimli tuyuldi. Dakan yurishida ikki yil bobosining yonida boʻlib, unga juda yoqib qolgan Xisrav va Xurram otasidan koʻra Akbarga koʻproq yon bosar edilar. Xisravni Aziz koʻkaning toʻrtinchi xotinidan tugʻilgan kichik qiziga unashtirgan kunlari ziyofat paytida Qilichxon Andijoniy:
— Janobi xoni a’zam, — deb Aziz koʻkaga tegishdi, — hazratim nevara uylantirmoqchilar. Siz, tengdoshlari boʻlaturib, hali ham qiz chiqarib yuribsiz?
— Sal kechikkanmiz-da, janobi Qilichxon. Boʻlmasa bizda ham olti oʻgʻil, olti qiz, ellikdan ortiq nevara bor. Hind ayoli juda bolajon boʻlishini qirqdan oshganda bilib qoldik. Kenja qizimiz hind xotinimizdan tugʻilgan.
— Birinchi ayolingiz eronlik edi-ku.
— Ha, eronlik xotinning tili juda shirin, suhbatlashib rohat qilurmen. Movarounnahrlik xotinim hammaning boshini qovushtirib, hukmron beka boʻlib turadir. Undan oʻzim ham hayiqurmen!
Bu gapga Akbar ham kulib yubordi. Yor-doʻstlar davrasidagi hazil-mutoyibadan, nevaralari Xisrav va Xurramning begʻubor, ma’sum mehridan Akbar endi sal yayrab, avvalgi gʻamlarni xayolidan uzoqlashtira boshlagan kunlarda yana bir musibatli xabar Asadbek qiyofasiga kirib eshilk taqillatib keldi. Abulfazlning oʻlimini Akbarga qanday aytishni bilmay qoldilar. Shunda saroyning Hoji Jahon degan eng nuroniy moʻysafidi yelkasiga koʻk foʻta tashlab, uning huzuriga gʻamgin yuz bilan kirdi.
— Sizga quvvat bersin, hazratim! — deb boshlagan soʻzidan va koʻk foʻtadan yana biron baxtsizlik boʻlganligini Akbar sezdi. Yuragi «shigʻ» etib:
— Ne boʻldi, mavlono?.. — deb soʻradi.
— Janobi Abulfazl... Xudo rahmati...
— Abulfazl?! Qachon? Kim aytdi?!
Asadbekni Akbar huzuriga chaqirdilar. Abulfazlning oʻlgan joyida faqat tanasi qolganini, boshini kesib Ollohobodga olib ketganlarini eshitganda Akbarning badanidan «lop!» etib olov chiqib ketganday boʻldi:
— Oʻ, nomardlar! — deb qichqirib yubordi. — Salimga taxt kerak boʻlsa, meni oʻldirsin edi! Abulfazlda ne ayb?! Oʻ, nomardlar!..
Oʻttiz yil davomida hayotning barcha achchiq-chuchuklarini birga tatigan doʻsti, hamma algʻov-dalgʻovlarni birga boshdan kechirgan safdoshi endi yoʻq! Akbar suyangan ustuni qulagan uyday larzaga tushib oʻkirib yigʻladi:
— Tilab olgan oʻgʻlim!.. Oʻzimdan chiqqan balo!.. Bunga qaydan davo izlayin!..
Asafxon boshliq uch ming saralangan navkarlar Seronj tomonlarga borib, oʻrmonni tit-pit qilib, Bir Sinxni izlashdi, ammo topisholmadi. Uni Salim Ollohobod tomonlarda yashirib yuribdi! degan maxfiy axborot keldi.
— Oʻgʻil bilan jang qilish taqdirimda bor ekan! — dedi Akbar sarkardalarni mashvaratga yigʻib. — Ikki yuzta harbiy kema tayyor qilinsin. Ollohobodga ham suv yoʻlidan, ham quruqlikdan hamla qilurmiz. Mingta fil, oʻttiz ming otliq askar ikki oy ichida taxt boʻlsin!
Salimning harbiy kuchlari bundan ham ortiq edi. Akbarga qarshi koʻp marta isyon koʻtargan Jaunpur, Bixar va boshqa sharqiy viloyatlar hozir Salimni podsho deb tan olgan, oliq-soliqdan tushadigan oltin-kumushlarni uning Ollohoboddagi xazinasiga keltirib toʻkishar, yuzlab fillar, ot-ulovlar va boshqa sovgʻalarini ham Salimga peshkash qilishar edi. Shahzoda hozir boyib ketgan, askarlarining soni ham qirq mingdan oshgan, shuning uchun otasidan tap tortmas edi.
Ota-bola bunday katta kuchlarni maydonga chiqarib urush qilsa oqibati qanchalik yomon boʻlishi onalarni dahshatga keltirdi. Hamida bonu betob boʻlib yotib qoldi. Akbar onasini koʻrgani borsa, Salima begim bilan Maryami Zamon—Jodha Bay qaynonala-rining toʻshagi yonida oʻltirgan ekanlar.
— Onajon, sizga ne boʻldi?
— Uyqu yoʻq. Oyoq-qoʻldan darmon ketdi. Turolmay qoldim.
— Hakim Misri darmonga kiritadigan davolar qilsin. Yaxshi boʻlib ketgaysiz.
— Shoh oʻgʻlim, menga Hakim Misri emas, faqat siz shifo bermogʻingiz mumkin.
— Men? Ayting, qani...
— Shuncha yil umr koʻrganim avvalo xudodan boʻlsa, soniyan sizning yaxshi farzand chiqqaningizdandir. Lekin endi Ollohobodga qoʻshin tortmoqchi emishsiz. Shuni eshitgandan beri dilim bezovta, vujudim vayron. Axir oʻylang: ota-bola urushida gʻolib boʻlgaymi? Qaysi tomon yengilsa ham bizga baxtsizlik keltirmagaymi? Samarqanddagi Ulugʻbekning oʻz oʻgʻli Abdullatif bilan urushgani ne oqibatga olib kelganini bir eslang!
— Axir bu nobakor oʻgʻil muomalaga koʻnmasa ne qilay, onajon? Yaxshilikcha huzurimga qaytsin, aybi boʻlmasa isbot qilsin, deb roja Ram Dasni Ollohobodga elchi qilib yubordim. Rad javobi olib keldi. Qirq yil jon chekib yagona davlat tuzdim, nevarangiz uni ikkiga boʻlib parchalamoqda!.. Begunoh Allomiyni qasddan oʻldirtirsa, qotilni yashirib yursa!.. Yoʻq, men unga jazo bermaguncha tinchiyolmaymen!..
Maryami Zamon Akbar qarshisida choʻkka tushib, qoʻllarini koʻksiga qoʻydi:
— Hazratim, yomon odamlar oralaringizga nifoq solmishdir! Salim Abulfazlni oʻldirtirganiga men ishonmaymen! Salim bunday qilishi aqlimga sigʻmaydir! Mana, Salima begim ham aytsinlar!
Murodning oʻlimidan soʻng sochlari oppoq oqarib, nuroniy kampirga aylanib qolgan Salima begim Akbarga yuzlandi:
— Men yolgʻiz oʻgʻlimdan judo boʻldim. Boshimga ogʻir kun tushganda Maryami Zamon tugʻushgan singlimday yonimda turdi. Shahzoda Salim ham «men sizga oʻgʻil emasmenmi?» — deb necha marta dilimga taskin berdi. Rahmatli katta momomiz Mohim begim oʻgaylik balosidan mudom baland turar ekanlar. Hindol mirzoni oʻz oʻgʻillariday tarbiya qilgan ekanlar. Hazrat onangiz ham bizni oʻsha ulugʻ momodan ibrat olib, inoq boʻlishga oʻrgatdilar. Men ham shahzoda Salimga mehr qoʻyganmen, she’r oʻrgatganmen, uni oʻz oʻgʻlimdan ziyod parvarish qilganmen!
— Bu rost! — dedi Maryami Zamon. — Shayx BoboCite error: Closing </ref> missing for <ref> tag</ref> ham begimni mendan ziyod hurmat qilur.
— Shuning uchun, — deb Salima begim Akbarga qarab davom etdi, — agar vakolat bersangiz, men Ollohobodga elchilikka boray. Aminmenki, Abulfazlning oʻlimida shahzoda Salimning ishtiroki yoʻq. Ota-bolani urushtirishdan manfaatdor boʻlgan qora kuchlarning tuhmati bu!
Akbarning oʻzi ham buning tuhmat boʻlishini juda istardi, oʻshanda uning bir alami ikki boʻlmasdi.
Oʻgʻli oʻylanib qolganini koʻrgan Hamida begim Salimaga yon bosa boshladi:
— Bir vaqtlar rahmatli Xonzoda begim Agradan Laxoʻrga elchi boʻlib borib, ogʻa-ini urushini bartaraf qilgan edi. Salima ham hozir oʻsha dono kayvonining yoshida. Oʻzi ham yil sayin Xonzoda begimga oʻxshab bormoqda. Kechirimli boʻling, shoh oʻgʻlim. Bobur bobongiz — «ulugʻlar koʻtarimlik boʻlgʻay» deb bejiz aytmaganlar!
Ollohobod Jamna bilan Ganga quyiladigan joyda, Agradan otda salkam bir oylik yoʻl. Salima begim shahzodani oʻgay koʻrmay, shunday uzoq safarni va mushkul elchilikni zimmasiga olmoqchi ekani Akbarga katta bir fidoyilik boʻlib koʻrindi. Onasining bemor-ligi-yu Maryami Zamonning dardlariga ham davo shu ekanini Akbar sezdi. U Salima begimga uch yuz kishilik qoʻriqchi askar va boshqa hamma kerakli narsalarni berib Ollohobodga joʻnatdi.
Oradan uch oylar oʻtdi, savr oyi kirib, hind issiqlari avjiga chiqa boshlagan kunlarda Ollohoboddan xushxabar keldi. Katta amir-u sarkardalar borib koʻndirolmagan shahzodani Salima begim Agraga otasi bilan yarashishga koʻndirib, olib kelmoqda edi. Kelini dahshatli urush xavfini bartaraf qilganidan suyungan Hamida begimning bemorligi ham esidan chiqib ketdi. U kelini va nadimalarini yoniga olib, Agradan mahofada peshvoz chiqdi-da, Salima begimni shahardan oʻn mil narida kutib oldi.
Shahzoda Salim otasiga atab sakkiz yuzta fil, bir karvon tuyaga yuk boʻladigan oltin va turli sovgʻalar olib keldi. Oʻgʻlining bosh egib ta’zim qilganidan va katta sovgʻalar keltirganidan koʻngli iyigan Akbar uni bagʻriga bosib koʻrishdi. La’l va gavhar qadalgan qimmatbaho sallalaridan birini Salimning boshiga kiydirdi. Yarashishning oxiri toʻyga ulanib ketdi — Salimning toʻngʻich oʻgʻli Xisravni Aziz koʻkaning qiziga uylantirdilar.
Ota-bola urushining oldini olgan onalar va boshqa xayrixohlar, Abulfazlning oʻlimida faqat Bir Sinx aybdor, deb Akbarni ishontirgan boʻlsalar ham, lekin dilining bir chetida toshday tugun hamon yechilmay turar edi. Akbar tasvirxonaga Salim bilan birga kirgan kuni unga Abulfazlning suratini koʻrsatdi. Ikki qoʻlida ikkita kitobni ushlab turgan Abulfazlning koʻzlari toʻla nur, lablari qatida neklik, u hamon tirikdek va hozir gapirib yuboradigandek koʻrindi.
Shu paytda uning qonli sallasiga oʻralgan kesik kallasi, qilich tekkan peshonasi Salimning koʻziga qayta koʻrinib ketdi. Suratdagi Abulfazl qogʻoz yuzidan turib kelib, shahzodaning yoqasidan oladigandek va uni Akbarga tutib beradigandek tuyuldi. Salimning rangi yerday oʻngib:
— Yoʻq, yoʻq, Bir Sinx oʻzi qilgan bu ishni! — deb yubordi.
— Undoq boʻlsa... nechun Bir Sinxni Ollohobodda yashirib yurgan emishsiz?
— Bir Sinx Mevarga qochib ketmishdir! Koʻrgan odamlar aytdi: togʻlarda sizga qarshi isyon koʻtargan Amar Sinx uni oʻz panohiga olmishdir.
— Lekin sizning Bir Sinx bilan til biriktirganingiz haqidagi ovozalar hali ham bosilgani yoʻq. Agar bu chindan tuhmat boʻlsa, fosh qilmogʻingiz kerak. Necha ming qoʻshin kerak boʻlsa beray, Mevardagi isyonchilarga qoʻshilgan Bir Sinxni tutib keling.
Otasi Abulfazlni unutolmasligini, uning ruhi va xotirasi hamisha oralariga ixtilof solishini Salim juda ogʻrinib his qildi. Otasi uchun Salim Ollohoboddan kelib uzr soʻragani yetarli emas ekanmi? Endi yana Mevar togʻlariga qoʻshin tortib borib, Abulfazlning qotilini tutib kelishi qolganmidi? Lekin u dilidan oʻtgan bu norozilikni otasidan yashirdi. Til uchida:
— Farmoningiz bosh ustiga! — deb ta’zim qildi: — Faqat ijozat bersangiz, avval bir Ollohobodga borsam. Asosiy kuchlarim oʻsha yoqda qolgan. Hammasini yigʻib kelsam-u keyin Mevarga qoʻshin tortsam...
Akbar bunga ijozat berdi. Salim Ollohobodga borib olgandan keyin Mevar yurishidan bosh tortdi. Hozir uning oʻz saroyi va katta qoʻshini bor edi. Kimki Akbar bilan chiqisholmasa Ollohobodga borib Salimdan panoh topardi. Oradan koʻp oʻtmay Salimning tarafdorlari Ollohoboddagi masjidi jomeda xutbadan Akbarning nomini olib tashladilar.
Shayx Rukniddin Salimning nomini xutbaga qoʻshib oʻqigani ogʻizdan ogʻizga oʻtib, Akbarning qulogʻiga ham yetib keldi.

* * *
Ota va oʻgʻil nizosi kun sayin ulkanlashib, goʻyo baland bir togʻga aylanib ketdi.
Akbarning jizyani bekor qilgani, turli e’tiqodlarni barobarlashtirgani, qirq yil davomida joriy etgan boshqa islohotlari juda koʻp dindor-u amaldorlarni avvalgi imtiyozlaridan mahrum etgan edi. Ularning nazarida, Akbarning yangicha siyosati togʻning kungay tomoni kabi jazirama, nam turmaydigan, oʻrmon oʻsmaydigan suvsiz chagʻat boʻlib koʻrinardi. Mulla-imomlarning eski imtiyozlarini tiklayotgan Salim esa goʻyo togʻning yomgʻir koʻp yogʻadigan koʻkalamzor, sersuv terskay tomoni boʻlib tuyulardi. Shuning uchun ular Salim tomonga yopirilib oʻtib borar edilar. Tarafdorlari kun sayin koʻpayib ketayotganidan dadillangan salim oʻz nomiga oltin tangalar zarb ettirishga tushdi. Bu tangalardan dini ilohiyning timsoli boʻlgan «Allohu Akbar» iborasini oldirib tashladi. Uning oʻrniga Akbardan oldingi davrda oltin tangalarga zarb etiladigan kalimai shahodatni qayta yozdirdi. Savdogarlar bilan birga butun mamlakatga tarqayotgan bu tangalar eski musulmonobodni qoʻmsab yurgan Akbarning gʻanimlarini jonlantirib yubordi. Agar qoʻyib berilsa, Ollohoboddagi junbish Panjob-u Gujaratga, Kobul-u Singda ham tarqashi muqarrar edi.
Akbar bu falokatning oldini olish uchun bultur toʻxtatilgan Ollohobod yurishini qayta boshlashga majbur boʻldi. Bangoladan qaytgan Man Sinx va Dakandan chaqirilgan Abdurahim xoni xonon qirq ming otliq askar, besh ming filni quruqlikdan sharqqa tomon boshlab ketdilar. Akbarning oʻzi Jamnada saf tortib turgan ikki yuz harbiy kema bilan boradigan boʻldi. Odatga binoan, uzoq yurishga ketishdan oldin onasidan oq fotiha olish uchun Hamida begim turadigan koʻshkka yoʻl oldi.
Salima begimning elchiligi ota-bola urushini faqat bir yilgina orqaga surganini, oradagi ixtilofning ildizlari juda chuqur ekanini, Akbar Ollohobod isyonini bartaraf qilmay turolmasligini endi onasi va xotinlari ham tushunib qolishgan, uni qaytarishga kuchlari yetmas, faqat kuyinib yigʻlashar edi. Hamida begim yana xastalanib qolgan, Akbar kirganda orqasiga yostiq qoʻyib, devorga majolsiz suyanib oʻltirar edi. U oʻgʻlini koʻproq yonida tutib turgisi kelib, uzoq xotiralarga berildi, Jamna boʻylarida qanday chavgon oʻynagani, Tar sahrosida qancha vaqt sargardon boʻlgani, Qazvin-u Kobul, Bhira-yu Kashmir — hammasini toʻxtab-toʻxtab, birma-bir eslab chiqdi.
— Shoh oʻgʻlim, boburiylar xonadonidan eng keksasi — faqat men qoldim, — dedi. — gulbadan begim bultur yarash-yarash boʻlgan farahli kunlarda olamdan oʻtganiga hozir mening havasim kelur... Saksonga kirganda umrimning eng taxir davri boshlangay, deb hech oʻylamagan edim, Bolajonim!..
Hamida begim koʻz yoshini oq doka roʻmolining uchi bilan sekin artib qoʻydi.
— Nasib qilsa, bu taxir kunlar ham oʻtgay, onajon! Yana farahli damlarga yetgaymiz...
— Akbarjon, butun umr men sizga omad tiladim, magʻlubiyatingizni koʻrmayin, dedim! Ilohim, ota-bola ikkovlaring ham ketimda qolinglar, dogʻlaringni koʻrgilik qilmasin! Shu gal koʻnglim juda bezovta!..
Akbar onasi bilan quchoqlashib xayrlashar ekan:
— Koʻp xavotir boʻlmang, hali yana koʻrishgaymiz!— dedi.
U tugʻilgandan beri bor boʻlgan onasi hech qachon oʻlmaydigandek, abadiy sobit turadigandek tuyulardi. Lekin Akbar kemaga tushib, Ollohobod tomonga ikki kun suzar-suzmas shum xabar uni quvib yetdi. Quruqlik yoʻldan shoshilib kelgan chopar Akbarga Salima begimning maktubini tutqazdi:
«Hazrat onamlar iztirob cheka-cheka behol boʻlib yiqildilar. Oxirgi aytgan soʻzlari Sizning nomingiz boʻldi. Kechadan beri tildan qoldilar. Faqat koʻzlari ochiq, atrofga termulib sizni izlaydilar. Hazratim, jon berolmay qiynalayotgan ulugʻ onangiz hurmati, tezroq yetib keling.
Zavjangiz Salima begim!»
Akbar darhol kemadan tushib otlandi-yu. Agraga qaytdi. Oʻsha zahoti Rani Jodha Bay Ollohoboddagi Salimga maktub yoʻlladi:
«Hazrat otangiz, harbiy yurishni toʻxtatib, Agraga qaytdilar. Men Sizga bergan oq sutimga rozi boʻlishimni istasangiz, siz ham ulugʻ buvingiz bilan vidolashish uchun tez Agraga keling. Bu oʻtkinchi dunyoda yaxshi ot qoldiring, jonim bolam! Yosh toʻla koʻzlar bilan yoʻlingizga nigoronmen.
Onangiz Rani Jodha Bay».
Akbar yarim kechada saroyga yetib, Hamida begim yotgan xonaga kirdi. Rangi qonsiz, koʻzlari yumuq onasining yonida choʻkkalab, uning ozgʻin tanasini choyshab bilan birga quchdi-da:
— Onajon! — deb sekin chaqirdi.
Yolgʻiz oʻgʻlining ovozi Hamida begimni goʻyo narigi dunyodan qaytarib olib kelganday boʻldi. Koʻzini majolsiz ochdi-yu, tepasida Akbar turganini koʻrdi. Shunda xira koʻzlari nurga toʻlib bir yorishdi, ammo tili gapga kelmadi. Akbarni tirik koʻrgani ona uchun soʻnggi tasalli boʻldi. Ilhaqlik tutib turgan jon endi uzildi-yu, ochiq koʻzlar tez soʻna boshladi.
Ollohoboddagi Salim ham urush harakatlarini toʻxtatib, buvisini dafn qilishga kelayotgani atrof viloyatlarga ma’lum boʻldi. Hatto oʻz oʻlimi bilan falokat urushning oldini olgan Hamida begimga butun mamlakat aza tutdi. Uning tobutini Agradan Deh-ligacha yuz minglab odamlar kuzatib qoʻydilar. Begimning jasadi oʻzi qurdirgan Mirzo Humoyun maqbarasining oʻng qanotiga dafn etildi. Odatga binoan, uning qabri ustiga qoʻyilgan marmar tosh yuzasiga toʻrt qirrali moʻtabar belgi tarashlandi. Bu belgi Hamida bonuning toʻrt farzand koʻrgan ona ekanini bildirar edi.
Ollohobod uzoq boʻlgani uchun, Salim oradan oʻn besh kunlar oʻtgandan soʻng Dehliga yetib bordi. Hindiston odatiga binoan motamsaro oq kiyim kiyib, bobosi va buvisining maqbarasini ziyorat qildi. Soʻng Hamida begimning Agrada oʻtkazilayotgan «yigirma»siga yoʻl oldi.
Salimning qoʻshinsiz kelgani Akbarga yaxshilik alomati boʻlib tuyuldi. «Yigirma»ga kelganlar tarqagach, u oʻgʻlini xonayi xosiga taklif qildi-yu, qarshisiga oʻtqazdi.
— Xayriyatki bu gal dilingizda mehr-u oqibat gʻolib kelibdir, — dedi. — Onam rahmatli oʻz oʻlimi bilan avvalo, sizning istiqbolingizni qutqardi, amirzoda!
Salim kinoyali iljaydi:
— Hazratim, nechun faqat meni?.. Siz umr boʻyi xuddi afsonaviy Rustami doston kabi magʻlubiyat koʻrmay kelmoqdasiz... Agar Rustamning shunday xaloskor onasi boʻlganda, ehtimol, oʻgʻli Suhrob ham uni yengolmagan boʻlardi!..
Akbar oʻgʻlining nima demoqchiligini tushundi-yu, ovozini tahdidli pasaytirib soʻradi:
— E, hali siz Suhrob boʻlib meni yengishingizga ishonganmidingiz? Nahotki siz bilan Suhrobning orasida qanchalik katta farq borligini bilmaysiz? Suhrob umr boʻyi otasini koʻrmay oʻsgan, uni tanimay, bilmay halol olishgan! Ammo otasining erkasi boʻlib, koʻzining yogʻini yeb oʻsgan shahzodalar koʻra-bila turib padarkushlik qilganda olti oydan ortiq podsho boʻlolmasligini tarix qayta-qayta isbot etgan-ku! Eng oxirgi dalil — otasiga qarshi tajovuzlar qilgan turonlik Abdumoʻmin ham Abdullaxondan keyin olti oy podsholik qilar-qilmas boshi kesilganini eshitganmisiz?
— Eshitganmen, koʻp otashin boʻlmang, hazratim! Otaga qarshi qilich koʻtargan oʻgʻilning davlati uzoqqa bormasligiga men ham endi aminmen[31]. Shuning uchun, mana, qoʻshinsiz, qurolsiz, bosh egib huzuringizga keldim.
— Xoʻsh, qani, tilagingiz nedur?
— Hazrat otajon, men ham oʻttiz beshga kirdim. Oʻgʻlim Xisrav farzand koʻrdi, men endi nevarali, siz chevarali boʻldingiz. Mamlakat juda ulkan boʻlib ketdi, uni boshqarish sizga ham qiyin. Bu borada Shohruh mirzo bilan oʻgʻli Ulugʻbekning tajribalari bizga mos kelmogʻi mumkin. Ota Hirotda, oʻgʻil Samarqandda boʻlgani kabi siz Agrada bosh boʻlib tursangiz, faqir Ollohobodda sharqiy viloyatlarni idora etsam...
— Demak, siz Mirzo Ulugʻbekdek mustaqil podsho boʻlmoqchisiz! Ammo yoshingiz shunchaga kirib, nevarali boʻlib, Ulugʻbek qilgan buyuk ishlarning qaysi birini qildingiz? Rasadxona-yu madrasalar qurdingizmi? «Zichi Koʻragoniy»dek kashfiyotlar qildingizmi? Ollohobodda siz oʻzingizga saroy qilib olgan qirq ustunlik ulugʻvor qasrni ham biz qurdirganmiz! Siz tayyoriga ayyor boʻlib, kayf-u safo qilib yuribsiz!
Akbar oʻz dilida yillar davomida oʻgʻliga qarshi toʻplanib yurgan dard-u alamlarni birvarakay toʻkib soldi.
— Agar siz menga toʻgʻanoq boʻlmaganingizda, farangilarni janubdagi Goa-yu Damandan allaqachon quvib yuborgan boʻlardim! Ular bizning ichki nizolarimizdan foydalanib endi Bangolaning janubida ham paydo boʻlishdi. Xugla degan bandarni oʻzlariniki qilib olishdi. Agar siz menga yordam berganingizda, Turondagi xayrixohlarimizning istiqboli ham boshqacha boʻlardi! Biz bu yerda oʻzimiz bilan oʻzimiz ovora boʻlib qolganimiz uchun qayoqdagi ashtarxoniylar Buxoro-yu Samarqand taxtini allaqachon egallab oldilar. Shuncha yomonlik qilganingiz ozmidiki, mana bu tangalardan mening nomimni olib tashlabsiz!
Akbar zarbof koʻrpacha tagidan bir siqim oltin tangani olib oʻgʻlining ustiga sochib yubordi:
— Men ellik yil jon chekib, amalga oshirgan nek ishlarni nahotki tilab olgan oʻgʻlim shunchalik noinsoflarcha barbod qilsa?! Yana buning ustiga Abulfazldek eng suyangan doʻstimning boshiga yetsa?!
Salim soʻnggi gapdan dir-dir titray boshladi. Akbar uning gunohkorligini shundan ham sezdi-da, qattiq qarsak chaldi. Eshik ortida turgan ikkita devqomat yigit tez kirib kelishdi.
— Oling buni! — deb Akbar yigitlarga buyurdi: — Gʻuslxonaga eltib hibs qiling! Jazosini tortsin!
Tanasi lattaday boʻshashib qolgan Salimni xizmatkorlar ikki qoʻltigʻidan olishdi, qasrning bir chetidagi gʻuslxonaga olib borib, qamab qoʻyishdi.
Podshoh oilasining choʻmiladigan joyi boʻlgan gʻuslxonaning ichi nam, derazasi yoʻq. Devorlari marmardan, oyoq ostilariga rangli toshlarni chiroyli qilib terib sangfarsh qilishgan. Dam oladigan xonasiga xushboʻy atirlar sepilgan, guldor gilam va kimxob koʻrpachalar toʻshalgan. Lekin hozir yomgʻir fasli, buning ustiga gʻuslxona oʻzi nam, hamma narsa zax tortib qolgan. Sochiqlarning hoʻli qurimagan. Odamlar badanlarining kirlarini yuvgan shu joyda kecha-yu kunduz qamalib oʻltirish ta’bi nozik shahzoda uchun chidab boʻlmas qiynoqqa aylanib ketdi.
Akbar ichkariga hech kimni, hatto onalarni ham kiritmaslikni, suv-nondan boshqa hech narsa bermaslikni buyurdi. Soqchilar bu buyruqni qattiq turib bajara boshlashdi.
Mudom sarxil ovqatlar yeydigan, har kuni kechki payt xushboʻy chogʻir ichib turadigan, ikki-uch kunda bir afyun qoʻshilgan ma’jun yeb, kayf qilishga oʻrgangan Salim toʻqqiz kun non-suv bilan zax gʻuslxonada oʻltirgach, badanlari tirishib, oʻladigan holatga keldi. Eshiklarni taqillatib dod soldi:
— Men kasalmen! Oching! Chogʻir bering! Bas! Boʻshating meni! Boʻshating!
Oʻgʻlini koʻrishga kelgan, lekin ichkariga kirolmayotgan Rani Jodha Bay yigʻlab gapirdi:
— Men ne qilay, bolam? Otangiz qahridan tushmayaptilar!
— Meni Murodga oʻxshatib oʻldirmoqchimilar?! Badanim tirishib qolyapti! Chogʻir bersinlar, bir xumordan chiqay! Boʻlmasa oʻlamen!
Maryami Zamon Akbarning oldiga bordi:
— Shafqat qiling! Meni ham farzand dogʻiga giriftor etmang!
— Qoʻrqmang, Maryami Zamon. Chogʻir soʻragan boʻlsa hali dami baland. Yotsin oʻsha joyda! Tavbasiga tayansin!
Oʻninchi kuni Salim yana eshikni taqillatib dod sola boshladi. Goh afyunni koʻp yeb, ostonaga bosh qoʻyganicha abadiy uyquga ketgan birinchi xotini Man Bay, goh Abulfazlning kesilgan boshi uning koʻziga koʻrinib ketardi. Gʻuslxonada qandaydir dahshatli sharpalar uni quvib yurganday boʻlardi. U jinnilarcha baqirib, hoʻngrab yigʻladi:
— Boʻshatinglar meni! Koʻzimga arvohlar koʻrinmoqda! Jinni boʻlishimni istaysenlarmi?! Ochinglar!
Bu gal yopiq eshikning oldiga Jodha Bay bilan birga Salima begim ham keldi.
— Men bir bor elchi boʻlib oraga tushgan edim, bolam! — dedi Salima begim. — Sarkashlik qildingiz! Nechun chogʻir soʻraysiz? Shafoat soʻrang! Bir ogʻiz «tavba qildim» deng!
Holdan toygan Salim zaif tovush bilan:
— Xoʻp, onajonlar, menga shafe boʻlinglar!.. — dedi. — Meni otamning oldiga olib borsinlar!.. Afv soʻray!..
Salim oʻn kunlik hibs davomida uch-toʻrt oy kasal yotgan odamday rangini oldirgan, koʻzlari ichiga botgan, oyoqlari kalovlanib zoʻrgʻa qadam tashlar edi. Ikki ona ikki yonida, uni otasi oldiga olib bordilar.
— Tavba qildim! — dedi Salim tiz choʻkib.
Akbar darmoni ketib qolgan oʻgʻlini qarshisiga, onalarni ikki yoniga oʻtqazdi.
— oʻn kun gʻuslxona — sizning togʻday gunohlaringiz oʻtrusida zigʻirday kichik bir jazo xolos, — dedi Salimga. — Oʻz oyogʻingiz bilan kelganingiz uchun sizni ayadim, onalaringizning yuzidan oʻta olmadim... Yomonlikning jazosi hayotdan qaytsa ana u yomon boʻlgʻay! Zahhoki Moron degan afsona yodingizdami? Yomonlikni koʻp qilgani uchun Zahhokning ikki yelkasidan ikkita ilon oʻsib chiqmishdir. Ana shunday ilonlar har qanday podshoning ham yelkasida in qoʻyishga ishqibozdir. Bu ilonlarning biri zolimlik, biri — bid’at-u xurofot. Biri taxtparastlik, biri— xudparastlik! Men oʻz yelkamdan bosh koʻtarmoqchi boʻlgan bu ilonlarni yoʻq qildim, deb oʻylagan edim. Keyin qarasam, bu ilonlar sizning yelkangizga oʻrmalab chiqmoqda. Axir bu ilonlar mudom qurbon talab qilur! Suyukli yoringiz Shoh begim, mening doʻstim Abulfazl ana shu ilonlarning qurboni boʻlmadimi? Shu ketishda bu ilonlar axiyri oʻzingizning ham boshingizga yetmagaymi?!
Soʻnggi gaplar gʻuslxonada Salimning koʻziga koʻringan dahshatli sharpalarni yodiga soldi-yu, seskantirib yubordi:
— Inoning, hazratim, men endi oʻz nomimga xutba ham oʻqitmagaymen, pul ham zarb etmagaymen. Yelkamdan oʻsib chiqmoqchi boʻlgan ilonlarning boshini kesgaymen!
— Ilohim shu niyatingizga yeting, oʻgʻlim! Bu ilonlardan hali men oʻzim ham qutulgan emasmen. Toj-u taxt, mutlaq hokimiyat bor joyda ular hamisha boʻlur ekanlar. Yaxshi boʻlishni istasang, umr boʻyi bu ilonlar bilan olishib yashashga majbur ekansen. Lekin dunyoda yaxshi nom qoldirolmasang, yashashning ne qizigʻi bor? Bobur bobomizning turkiy satrlari yodingizdami? «Bori elga yaxshilik qilgʻilki, bundin yaxshi yoʻq, to degaylar dahr aro qoldi falondin yaxshilik».
— Men bu gʻazalni boshdanoyoq yod bilurmen!— dedi Salim.
— Agar yod bilsangiz endi unga amal qiling! Axir avlodlar almashganda algʻov-dalgʻov boʻlishi, otalar bilan bolalar orasida nizo chiqishi tarixda koʻp uchraydigan hodisa. Ammo bizning Bobur bobomiz bilan otamiz shu falokatdan yuqori turgan ulugʻ siymolar edi. Ulardagi mehr-u oqibat, avlodlarning bir-biriga fidoyiligi — behad noyob bir gavhar ekan. Endi siz bilan men shu gavharni yoʻqotib qoʻymaylik, oʻgʻlim! Gavhar hayot ummoniga qaytadan tushib ketsa, keyin uni topib boʻlmagay. Ana undan soʻng menga qilgan oqibatsizligingiz oʻgʻillaringizdan oʻn hissa koʻpayib qaytgay. Oxirida bu illat ularni padarkushlikkacha olib borgay! Zinhor, ming zinhor buni unutmang!
Akbarning soʻnggi soʻzlari Salimga vasiyatdek eshitildi-yu, koʻzlarini jiqqa yosh qildi. Oʻgʻlining dili yumshab insofga kelib turgan shu damda rani Jodxa Bay uning otasiga chin ixlosmand, balki ma’naviy voris boʻlishiga umid qildi. Akbardan soʻzlashga ruxsat oldi-yu, Salimga yuzlandi:
— Shayx Bobo, gavhar yoʻqolmasin uchun uni oltin uzukning koʻzida asraydilar. Farzandlik oqibati gavhar boʻlsa, uni oʻz bagʻrida asraydigan oltin — imon-u e’tiqoddir. Jannatmakon bobongiz Humoyun hazratlari oʻz otalariga dildan maslakdosh boʻlganlari uchun shu qadar oqibat koʻrgazganlar. Siz ham imon-u e’tiqodda hazrat otangizning sodiq maslakdoshi boʻlmogʻingiz kerak!
Bu soʻzlar Salimga otasi kashf qilgan dini ilohiyni eslatdi-yu, birdan vujudini sergaklantirdi.
— Hazrat otajon, tepamizda Xudo turibdir. Rostini aytay. Oltin ashrafiylarga kalimayi shahodatni qayta zarb ettirganimdan ranjidingiz. Biroq men sizni ham Alloh taoloning qahridan saqlash niyatida shunday qildim. Axir kalimayi shahodat «Xudo bittadir. Al-lohdan boshqa iloha yoʻqdir» degan ma’noni bildiradir-ku. Biz boshqa dinlar, boshqa xudolarni tan olsak, Allohning irodasiga qarshi borgan boʻlmaymizmi?
— Yoʻq! Chunki men oltin ashrafiylarimga «Allohu akbar» iborasini zarb ettirganmen. Dini ilohiy «Alloh ulugʻdir» degan shu e’tiqodga asoslanmishdir. Manfaatparast ulamolar-u, zolim hukmdorlar kalimayi shahodatni tor mahalliy ma’noda talqin qilib, diniy bosqinchiliklarga yoʻl ochib bermishlar. Ular «Allohdan boshqa iloha yoʻq» degan iborani «Boshqa xalqlarning ilohalari qalbaki, dinlari yolgʻon, shuning uchun biz gʻayridinlarni qul qilishga haqlimiz, ulardan jizya soligʻi olib boyishimiz kerak!» degan ma’noda tushuntirib, badnafs tamagirlarni ragʻbatlantirdi. Bunday zoʻravonliklar islom olamini boshqa xalqlarga yomon koʻrsatdi, uning dunyodagi mavqeyini pasaytirdi.
— Lekin boshqa dinlar islomni tan olmasa, biz ular bilan nechuk inoqlashgaymiz, hazrat otajon?
— Islomni tan olmasa, Xudoni tan olgay-ku. Axir Xudo demagan biror din bormi? Qochgan ham Xudo deydir, quvgan ham! Xudo bitta, faqat turli qavmlar uni turli nomlar bilan ataydilar, unga turfa sifatlar berurlar. Bu xilma-xillik — muqaddas yuksaklikka olib boruvchi yoʻllarning bir-biriga oʻxshamasligidan dalolat berur. Ammo inson zotining eng muqaddas tuygʻulari axir oqibatda yuksak bir haqiqat mehvariga yigʻilgusidir. Men bunga imon keltirurmen, chunki barcha ellar bir quyosh ostida, bitta zaminda yashamoqdalar. Insoniyat ulgʻaygan sari imon-u e’tiqod yoʻllari tobora baland koʻtarilib bormoqda. Men sizga togʻ yonbagʻrlarining bir choʻqqi ustida birlashib ketishini avval ham misol qilib aytgan edim. Oʻshal choʻqqini siz ham hozir tasavvur koʻzi bilan koʻrsangiz boʻlur. Qarama-qarshi tomonlardan toqqa qadam qoʻygan turli din vakillari bir-birlarini koʻrmagan-bilmagan paytlarda har qancha yovlashgan boʻlsalar ham, eng baland ilohiy nuqtaga chiqqanlarida koʻzlagan maqsadlari-yu, intilgan manzillari yagona ekaniga amin boʻlurlar. Muqaddas tuygʻularimiz oliy yuksaklikda bir-biriga tutashganda biz hammamiz odamzodning taqdiri ham, parvardigori ham yagona ekaniga ishongaymiz. Oʻshanda ayturmiz: «dunyoda bizdan boshqa insoniyat yoʻqdir, yagona parvardigordan boshqa iloha yoʻqdir». «Lo iloho illollohu»ni mana shunday umuminsoniy miqyosda tushunsangiz dini ilohiy dilingizga yoʻl topgay, oʻgʻlim!
Salim bir lahza otasining mantiq kuchiga tan berib, uning haqligiga imon keltirishga chogʻlandi... Ammo birdan Farid Buxoriy kabi eski musulmonobod tarafdorlari esiga tushdi. Ular ming-ming, hammasi Salimdan najot kutadi, unga umid koʻzini tikadi. Nahotki Salim birdan shuncha odamni noumid qilib, imon-u e’tiqodini oʻzgartirsa? «Buning oqibati yomon boʻlgʻay» dedi unga ichki bir ovoz.
Salim otasi oldida majolsiz bosh egdi-yu:
— Hazratim. Siz aytgan oliy yuksaklikka koʻtarilish bugundan boshlab mening ezgu-niyyatimga aylangay. Ammo hozir hibsdan keyingi darmonsizlik tufaylimi... dilim allanarsadan xavotir boʻlmoqda...
Akbar xotinlariga qaradi.
— Nelar sizni xavotir qilmoqda, bolam? — deb Salima begim Salimga mehribon koʻzlarini tikdi: — Biz sizning xavotiringizga ham sherikmiz. Dilingizdagi gʻuborni ota-ona mehri bilan yuvsangiz yengil tortgaysiz... Ochiq soʻzlang!
— Rost, sizlarning mehringiz menga shifodir... Xavotirim shulki, — deb Salim Farid Buxoriyning Kobulda aytgan soʻzlarini esladi: — Dunyoda gʻayridinlar bizdan koʻproqdir. Dinlar qoʻshilsa islom suyulib, mavqeyimiz pasayib ketmagaymi? Biz gʻayridinlar ummonida oʻzligimizni qanday saqlagaymiz?
Akbar ogʻir tin oldi-yu, Salima begimga «javob bering!» degandek ishora qildi.
— Amirzodam, hazrat otangiz dini ilohiyni e’lon qilganlariga yigirma yildan oshdi. Shundan beri mavqeyimiz pasaydimi, yoki koʻtarildimi?
Salim oʻylab turib:
— Koʻtarildi, — deyishga majbur boʻldi.
— Chindan ham, soʻnggi yigirma yillik koʻtarilish Hindiston tarixida ming yilda bir uchraydigan ulkan hodisa boʻdi, — dedi Salima begim. U tarix kitoblarini koʻp oʻqigan, elchilik ham qilgan. Qalami oʻtkir shoira boʻlganligi uchun Abulfazl vafot etganidan beri yozuv-chizuv ishlarida, chet ellardan olinadigan ba’zi nozik maktublarga javob yozishda Akbarga koʻmaklashadi. U Akbardan ijozat soʻrab, Salimga Angliya, Ispaniya, Fransiya va Xitoy elchilari olib kelgan maktublardan ba’zi joylarini aytib berdi: — Qarang, amirzodam, sharq-u gʻarbning shunday obroʻli davlatlari hazrat otangizni islom olamining bugungi eng ulugʻ podshosi deb tan olmoqdalar. «Sulhi kull» siyosatini katta ma’naviy jasorat deb atamoqdalar. Otangiz amalga oshirgan islohotlar islom olamining jahon miqyosidagi obroʻsini oshirmoqda, musulmon davlatlari yangi yuksalishlarga, yangilanishlarga qodir ekanini koʻrsatmoqda. Bunday buyuk yuksalish-u yangilanishlar Sohibqiron Amir Temur davridan buyon endi sodir boʻlmoqda. Eng iste’dodli musavvirlar hazrat otangizni bobokaloningiz Amir Temur suratiga yonma-yon qoʻyib tasvir etganlarini siz ham koʻrgansiz. Dunyoda hozir uchta eng qudratli davlat boʻlsa, biri Hindistondir. Buni sharqda Xitoydan tortib, gʻarbdagi Farangistongacha barchasi tan olmoqda. Shunday boʻlgach, nechun biz gʻayridinlar ummonida oʻzligimizni saqlay olmas ekanmiz? Aksincha, otangiz barpo etgan ulugʻ davlat bu ummonda oʻzligimizni yanada mahkam saqlashga imkon bermaydimi?
Salima begim shoirona bir ehtiros bilan soʻzlagan sari, Rani Jodxa Bay unga mahliyo boʻlib tikilar, uning nazarida Salim hoziroq otasining oyogʻiga tiz choʻkib, Dini ilohiyni qabul qiladigandek boʻlar, shundan keyin Akbar uni valiahd deb e’lon qilsa, hammalari murod maqsadlariga yetardi. Chunki Salimning ham eng katta maqsadi — valiahd boʻlish edi. Biroq Salim oʻz diliga hali astoydil oʻrnashmagan yangi e’tiqodni xushomad tarzida nosamimiy qabul qilishni oʻziga ham, otasiga ham munosib koʻrmasdi. U ikki oʻt orasida qolgandek mushkul ahvolga tushdi, yuzi boʻgʻriqib, yonoqlarida, hatto boʻynida ter tomchilari yiltiradi... Oʻgʻlining lablari qaqrab, yorilay deb turganini Akbar endi koʻrdi. Qarsak chalib savdarni chaqirdi-da, obihayot keltirishni buyurdi.
Akbar uchun maxsus tayyorlanadigan bu yaxna ichimlikka darmon beradigan, asabni tinchitadigan dorivor giyohlar qoʻshilgan edi. Salim oltin piyolaga quyilgan muzdek obihayotni ichib, ancha tetiklandi. Otasiga minnatdor koʻzlar bilan qarab dedi:
— Hazrat otajon, sizdan ham, munis onajonlarimdan ham yashiradigan sirim yoʻq. Sizning dushmanlaringiz — mening ham dushmanimdirlar. Sizni gʻayridinlar Xitoy-u Farangistonda maqtaganlari sari Turon-u Eronda, Arabiston-u Rumda bizni ming maqomga solib, «kofiru ma’jusiy» deb yomonlamoqdalar. Hatto sizga oq sut bergan enagalar orasida Rupa Rani nomli hind ayoli borligini dalil keltirurlar...
— Rost, men ham bu gapni eshitdim. Goʻyo kofirlig-u ma’jusiylik menga ona suti bilan kirgan emish, endi faqat jon bilan chiqar emish!
Salimning oʻzi ham hind dinidagi onani emganligi uchun bu soʻzlardan dahshatga keldi:
— Onaning oq sutini ham qoraga boʻyaydigan bunday manfur yogʻiylarga dastak bermaslik uchun faqir «Lo iloha illollohu»ni dilimga mahkam joylamishmen! Undan voz kechishga qoʻrqamen!
Akbar xiyol jilmayib soʻradi:
— Sizningcha men kalimayi shahodatdan voz kechmishmenmi?
— Yoʻq zinhor! Axir siz har kuni besh vaqt namozni kanda qilmaysiz! Juma kunlari jome masjidiga doim namozga borishingizni el-ulus yaxshi bilur. Faqat gʻarazgoʻylar...
— Gʻarazgoʻylar faqat siz-u bizdan emas, Qur’on-u Hadisdek muqaddas kitoblardan ham qusur izlaganlari sir emas-ku. Ayniqsa, ota yurtimiz Turkistonda islom dinini boylig-u mansab orttirish vositasiga aylantirgan tamagirlar eng ulugʻ allomalar boshiga ne kulfatlarni solmadi! Hadis ilmida dunyoda tengsiz avliyo Ismoil Buxoriyni gʻarazgoʻylar somoniylarga yomon koʻrsatib, Buxorodan qanday quvganlari senga ma’lummi?
— ma’lum, hazratim!
— «Alqonunni» yaratgan ulugʻ hakim Shayxurrais Ibn Sino nechun Turondan quvgʻin qilindi? Hindiston haqida buyuk kitob yozgan Beruniy nechun vataniga sigʻmadi? Bizning bobomiz Bobur Mirzo nechun tugʻilgan yurtidan judo boʻldi? Chunki bu ulugʻ siymolar islomning umuminsoniy gʻoyalariga tayanib, boshqa dinlarga bagʻrikenglik bilan qaragan edilar. Ular barcha xalqlarni Odam ato va Momo havodan tarqagan birodarlar deb bilganlar. Dili tor hukmdorlar shunday ulugʻ siymolarni vatanidan quvish bilan Tu-ronni tanazzulga duchor qilmadilarmi? Bir vaqtlar jahon madaniyatining peshqadam markazlaridan boʻlgan Turon hozir qoʻshni yurtlardan uzilib, ortda qolib, jaholat ichida xarob boʻlmoqda-ku! Nahotki siz Hindistonning ham shu ahvolga tushishini istaysiz, o'g'lim?
— Bunday istaklardan tangrim meni asrasin, hazratim! Mening muqaddas tilagim shulki, ota yurtimiz Turkiston ham Amir Temur bobomiz davridagi yuksakliklarga qayta koʻtarilsin!
Bu soʻzlardan Akbar yengil bir soʻlish oldi, Salimga atalgan iliq bir otalik mehri qalbida yana uygʻonayotganday boʻldi. Koshki Salim otasining ishini davom ettiradigan va yuqori bosqichlarga koʻtara oladigan darajaga yetsa-yu, Akbar qolgan umrini oʻgʻli bilan inoq yashab oʻtkazsa!..
— Muqaddas tilak! — dedi Akbar oʻgʻlining soʻzlarini yoqtirib. — Odamning dilida muqaddas tuygʻular boʻlmasa imon-u e’tiqodi barbod boʻlgʻay. Siz bilan mening muqaddas tilaklarimiz bor ekan, endi ularni roʻyobga chiqarish yoʻllarini ham birga izlaylik. Siz «Lo iloha illolloh»ni Farid Buxoriylar talqinida keltirdingiz. Bunday talqin boshqa dinlarni tan olmaslikka chorlaydir, gʻayridinlarda jizya olishga yoʻl ochadir. Jizya esa nafsi katta ulamolarga boylik keltiradir. Boy boʻlganlaridan soʻng katta martabalarga intiladilar. Holbuki, islomni muqaddas deb bilgan soʻfiylar boylig-u martabani tan olmaganlar. Shahrisabzda Amir Temurning piri Amir Shamsiddin oʻzlarini Kulol deb ataganlar, boylig-u martabadan voz kechib, kulollik mehnati bilan roʻzgʻor tebratganlar. Buxoroda oʻtgan hazrat Bahovuddin Naqshband naqqosh boʻlganlar, oʻz hunarlari hisobiga kun koʻrganlar. Ulardan keyin kelgan mullo-yu eshonlar aksini qilib nafsga berildilar, nazr-niyoz bilan boy boʻldilar, qoʻsha-qoʻsha xotin oldilar. Mana menga xabari keldi: Turonda hukmron boʻlgan Joʻybar shayxlari Buxoro atroflaridagi juda koʻp yer-u mulkka ega boʻlib, boylik orttirishda xonlar bilan musobaqa qilur ekanlar. Buning oqibatida el-yurt qashshoqlashib, Turon tanazzul botqogʻiga tobora chuqur botib ketmoqda. Holbuki, barcha ulamolar islom diniga Bahovuddin Naqshband kabi begʻaraz xizmat qilsalar, ota yurtimiz yana yuksalgan boʻlur edi. Turkiyani yuksaltirgan siymolardan biri Jaloliddin Rumiy din-u millat ayirmay, barcha inson zotini birday ulugʻlagan. Muslim-u nasora, otashparast-u yohudiy — hammasiga atab Rumiy goʻzal masnaviylar bitgan. Rumiy vafot etganda uni turli din, turli millat vakillari birgalashib dafn etganlar. Yoki Alisher Navoiyning «Xamsa»sida turli din, turli millat vakillari birgalashib, butun odamzodni yomon balolardan saqlaydigan Saddi Iskandariy qurganlarini eslang. Nahotki shunday ulugʻ soʻfiylar «Lo iloha illollohni» yaxshi tushunmaganliklari uchun turli din vakillariga birodarona munosabat qilgan boʻlsalar? Qur’oni karimning «Hujarat» surasi turli millat-u qavmlarni bir ota, bir onaning farzandlaridek birodar boʻlib yashashga da’vat etgani yodingizda bormi?
Salim titroq qoʻllarini koʻksiga qoʻyganicha avval onalariga, soʻng otasiga uzrli koʻzlar bilan qaradi:
— Hammasi yodimda bor, hazrat otajon. Men bugun siz koʻtarilgan ma’naviy yuksaklikni har qachongidan ham aniq tasavvur etmoqdamen. Sulhi kullga, tinch-totuv yashashga men ham imon keltirurmen! Faqat siz kabi ulugʻ soʻfiylar koʻtarilgan yuksaklikka har kim oʻz ruhi, oʻz zakovati, oʻz imon-u e’tiqodi bilan koʻtarilishiga endi aqlim yetmoqda. Fotiha beringiz, toki shu yuksaklikka... koʻtarilish menga ham nasib qilsin!
Salim otasi oldida xushomad qilmay, samimiy soʻzlagani qadrli tuyuldi. Akbar:
— Omin, shu maqsadga yeting! — deb yuziga fotiha tortdi.
Shu bilan ota-oʻgʻil urush-yurushsiz tinch yashay boshladilar. Salim otasining hurmatini joyiga qoʻyib muomala qilar, ammo imon-u e’tiqod toʻgʻrisida boshqa soʻz ochmas edi. Akbar uning oʻz yoqtirgan muhiti va ixlosmandlari ta’siridan chiqib ketolmasligiga ishongach: «Oqibati ne boʻlarkan?» — deb oʻyga toldi. Uch oʻgʻil oʻstirib birortasidan koʻngli toʻlmasa... Yoki Dakandagi kichik oʻgʻil Doniyol ichishni tashlab, aqlini yigʻib olarmikan? Oʻshanda Akbar Doniyolni valiahd tayinlashi mumkin. Salim norozi boʻlsa, Doniyolning yonida tadbirkor Abdurahim xoni-xonon bor. Man Sinx ularga yordam berishi aniq. Koʻplashib Salimni tinchitishar. «Ajab dunyo! — deb soʻnggi oʻyidan uning oʻzi taajjub qildi: — Shunday ulkan davlatni boshqargan odam, tilab olgan oʻgʻillarimni yoʻlimga sololmasam-a!.. Bu ne achchiq nasiba?»

Xotima
Akbarga berilgan hayot jomining tubidan yana bir ogʻu chiqdi. Oʻttiz uch yoshli Doniyol Dakanda xuddi Murod kabi muttasil ichkilik ichishdan oqtutqaloq boʻlib vafot etdi. Avvalgi judoliklar ustiga qoʻshilgan yana bir malomatli oʻlim Akbarga navbatdagi qaq-shatqich ruhiy zarba boʻlib tushdi. U oʻzining umri ham oxirlab qolayotganini sezib, soʻnggi marta Dehliga bordi. Ota-onasi qoʻyilgan maqbarada bir necha soat oʻltirib, marhumlarning xoki bilan vidolashdi. Dehlidan Fathpur-Sekriga oʻtib, oʻzi qurdirgan saroylar, e’tiqodxona va tasvirxona binolarini bir-bir aylanib chiqdi.
Aziz koʻka, Man Sinx va Abdurahim uning ikki yonida bormoqda edilar. Toʻrtovlon Salim ota maqbarasini ziyorat qildilar, roja Birbal va Abulfazl turgan uylarni kirib koʻrdilar. Poytaxt koʻchib ketgandan soʻng boʻm-boʻsh boʻlib huvillab qolgan Panj Mahal qasri, Devoniom, Devonixos Akbarda ma’yus xotiralar uygʻotdi. U hayotining eng joʻshqin yillari oʻtgan kimsasiz binolarga qarab:
— Alvido! — deganda tosh devorlardan boʻgʻiq aks sado qaytdi. — Hayhot, men ishongan koʻp narsalar sarob boʻlib chiqdi. Diniy adovat hamon tugagan emas! Sulxi qull e’lon qildig-u, ammo urushdan boshimiz chiqmadi! Otam rahmatli tabiatdagi uygʻunlig-u muvozanatni davlat tartibotiga joriy etmoqchi boʻlgan edi. Lekin bu — amalga oshmaydigan xayolot ekanini umrining oxirida fahmladi. Men butun odamzodni ruhan birlashtirmoqchi boʻlganim ham hali-beri amalga oshmaydigan bir xayolot ekanini endi sezib turibmen. Balki buning uchun asrlar kerakdir. Insonning umri shunchalik qisqa!
Akbar Sekri tepaligi ustidan shimol tomonga tikilib, uzoqlarda Kashmir koʻllari ichida suzib yurgan kemalarni, Kobul daryosi boʻyidagi bogʻlarni koʻz oldiga keltirdi.
— Bir armonim — Samarqand-u Andijonlarni koʻrish nasib qilmadi, — deb qoʻydi. — Lekin shukur qilishim ham kerak. Mana shu binolarni qurdik. Yonimda oltmish toʻrt yildan beri sadoqatini buzmay kelayotgan Azizdek koʻkaldoshim bor. Roja Man Sinx bilan qirq yildan berli inoqmiz. Farzandlarimdan koʻrmagan mehr-u oqibatni tutungan oʻgʻlim Abdurahimdan koʻrmoqdamen. Uchovlaringizdan ham ming marta rozimen!
Akbar Agra qal’asiga qaytganda nevarasi Xisrav bilan Xurram uni qarshi oldilar. Akbar ikkovini filxonaga boshlab kirdi, har biriga eng yoqtirgan fillarini taqdim qilmoqchi boʻldi.
Filxonada Akbarning eski qadrdoni Bhishan Chand sarkor edi. oʻn sakkiz yoshli Xisrav Namudor degan ulkan bir filni ma’qul koʻrdi. U onasi Shoh begimning oʻlimiga otasi sabab boʻlganini bilgandan beri Salimni suymas edi. Akbar Ollohobodga qoʻshin tortganda Xisrav ham otasiga qarshi urushga qatnashmoqchi boʻlib birga otlangan edi. Man Sinx bilan Aziz koʻka Xisravni Salimning oʻrniga valiahd deb e’lon qilish tarafdori edilar. Lekin Akbar ota-bola dushmanligini alanga oldirmaslik uchun bu fikrdan qaytdi. Hozir u Xisravga Namudorni taqdim qilar ekan:
— Nevaralarim, sizlar ham shu filday qudratli, filday bardoshli boʻlinglar! — dedi. — Bhishan Chand — mening qirq besh yillik qadrdonim. Bagʻri keng hind xalqining zahmatkash farzandi. Bobur bobomizning Tohir degan zahmatkash qadrdoni bor edi. Senlar ham halol zahmatkashlar orasidan Tohirdek, Salim otadek, Bhishan Chanddek qadrdonlar topinglar! Eng ogʻir damlarda shularday begʻaraz, halol odamlarga suyaninglar.
Bu yil oʻn uch yoshga kirgan va otasidan ham koʻhlik yigitcha boʻlib borayotgan Xurram eng boʻyi baland qora filni yoqtirib qoldi. Akbar bu filni nevarasiga taqdim etar ekan:
— Buning nomi — Zinhor! — deb tushuntirdi. — Fil juda ziyrak jonivor. Yaxshilikni ham, yomonlikni ham unutmagay. Filga zinhor yomonlik qilmagin. Ota-bobolaringdan faqat yaxshi fazilatlarni olinglar-u nuqsonlarimizga zinhor ergashmanglar!..
Akbar milodiy 1605-yilning kuzida bir oycha kasal boʻlib yotdi. Vafotidan sal oldin Salimni huzuriga chaqirib, boshiga oʻzining Koʻhinur olmosi qadalgan sallasini, egniga toʻnini kiydirdi. Soʻng Akbar oʻzining boshi ustiga e’zozlab osib qoʻyilgan Amir Temur qilichini Salimning beliga taqdirdi.
— Bu qilichga «Kuch adolatdadir» degan bashorat bitilganini bilursiz, oʻgʻlim, — dedi Salimni «siz»lab.— Ikki yuz yildan buyon avloddan avlodga oʻtib kelgan bu qilichni faqat adolat uchun kurashda ishlating. Sohibqiron bobokalonimiz bizga aql-u insofni, murosa-yu ma’rifatni, mehr-u oqibatni vasiyat qilganlarini zinhor unutmang.
— Men buni umrbod yodda tutgaymen! — dedi Salim. — Sohibqiron bobomiz vasiyatlaridan ilhom olib, men ham tuzukot bitmoqdamen!
— Ilohim yaxshi niyatlaringizga yeting!
Akbar olamdan oʻtgach, bek-u a’yonlar yangi hukmdorga sadoqat bildirish uchun devoniomga yigʻildilar. Shunda Salimning Nuriddin Muhammad Jahongir nomi bilan taxtga chiqajagini birinchi boʻlib e’lon qilish Farid Buxoriyga topshirildi. Mavlono Farid eng katta orzusi ushalganidan ovozi sururli jaranglab, baxtiyorlik tuygʻusini yashirolmay, bu topshiriqni bajonidil ado etdi... Albert Pereyro esa keksayib oʻz vataniga qaytib ketdi va Akbarga qarshi olib borgan maxfiy ishlari uchun katta martabalarga erishdi.
Akbarni Agradan besh mil beridagi Iskandar degan joyga, oʻzi tarxini chizgan maqbaraga dafn etdilar. Maqbarani oʻn ikki yil davomida ulugʻvor bir obida shaklida qurib bitirishga Maryami Zamon Jodxa bay bilan Salima begimning koʻp mehnatlari singdi. Ular ikkovi ham sakson yoshdan oshib, opa-singillarday inoq yashadilar. Vafot etganlaridan soʻng esa Akbar maqbarasining ikki qanotidan abadiy oʻrin oldilar.
Bu orada Xisrav otasiga qarshi isyon koʻtarib, yengildi-yu, koʻzi koʻr qilindi. Koʻproq bobosiga tortgan Xurram boburiylar xonadonining eng iste’dodli vakili boʻlib yetildi va keyinchalik Shohjahon nomi bilan tanilib, mashhur Tojmahalni qurdirdi. Ammo ungacha Akbar Fathpur-Sekrida qurdirgan muhtasham e’tiqod uyini johil xurofotchilar tag-tugigacha buzib, yakson qilib tashladilar. Shu bilan ular Akbarning turli ellar va e’tiqodlarni ahil qilishga qaratilgan gʻoyalarini ham tarix sahifalaridan oʻchirib yubormoqchi boʻldilar.
Lekin oradan oʻtgan toʻrt asr davomida Akbarning ma’naviy izlanishlari va umuminsoniy gʻoyalari unutilmadi. Uning nomi hindcha, ruscha, inglizcha, forscha, ispancha va boshqa tillarda bosilgan kitoblarning sarlavhalarida uchrashi bejiz emas.
Fathpur-Sekrining dunyo taniydigan me’morlik obidalari Akbarning ijodkor ruhi hamon tirik ekanini va hali ham odamlarga badiiy zavq berishini koʻrsatib turadi. Iskandardagi Akbar maqbarasiga Hindistonning uzoq-yaqin oʻlkalaridan va jahonning turli mamlakatlaridan turnaqator odamlar keladi.
Akbar maqbarasiga kelib gul qoʻygan siymolar orasida hind xalqining ulugʻ farzandi Javoharlal Neru ham boʻlgan. Javoharlal Neruning ingliz mustamlakachilari qamoqxonasidan oʻz qizi Indira Gandiga yozgan maktublarida[32] Akbar Hindistonni birlashtirgan va hind millatiga ota boʻlgan ulugʻ siymolar qatorida qalamga olinadi. «Faqat shohlik martabasidan boʻlak hech vaqosi boʻlmagan behisob koʻp tojdorlar orasida Akbarning chinakam mardona qiyofasi yuksakka boʻy choʻzib, haligacha bizni qoyil qilib kelayotgani hayron qolarli hol emasmi!» — deb yozadi Javoharlal Neru.
Kishini hayratga soladigan yana bir hodisa — Bobur va Akbar mansub boʻlgan sulolaning asrdan asrga va mamlakatdan mamlakatga oʻtib, besh asrdan ortiq umr koʻrganligidir. «iste’dod meros boʻlib oʻtmaydi» degan aqida bor.
Lekin Amir Temurning ulugʻ iste’dodi kichik oʻgʻli Shohruh orqali Ulugʻbekka oʻtganligi, uning oʻrtancha oʻgʻli Amiranshoh esa otasining oʻlmas dahosini chevarasi Mirzo Boburga yetkazib berganligi tarix tomonidan tasdiq etilgan hodisalardir. Ayniqsa, Amir Temurning ulugʻ davlat arbobi va yengilmas sarkarda sifatidagi iste’dodi ikki asrdan soʻng Akbarda yangi bir shaklda qayta tirilgani sharqning barcha mashhur tarixchilari tomonidan e’tirof etilgandir. Akbarning me’mor sifatidagi iste’dodi esa uning nevarasi Shohjahonda yanada baland bosqichga koʻtarilgani — bu sulolaga xos irsiy daho insoniyat tarixida kam uchraydigan bir qudrat va umrboqiylik bilan hayratomuz moʻjizalar yaratganini isbot etadi.
Bu ulugʻ sulolaning sarzamini bizning qadimiy Turkiston ekanini koʻp mamlakatlar hali bilmaydi. Chunki Bobur va uning avlodlarini «Ulugʻ moʻgʻullar» deb atash bir odat tarzida koʻpgina mamlakatlarda saqlanib kelmoqda. Holbuki, Bobur ham, uning avlodlari ham oʻzlarining turkiy ulusdan ekanliklarini ta’kidlab yozganlar va temuriyzoda boʻlganliklari bilan iftixor qilganlar.
Yaqin vaqtlargacha Oʻzbekistonni tanimagan-bilmagan yuzdan ortiq mamlakatlar hozir bizni tan olib, elchilar yubormoqdalar. Ishonamizki, Oʻzbekiston mustaqilligiga xayrxoh mamlakatlar undan sun’iy ravishda begona qilingan bu ulugʻ tarixiy siymolarning ota yurti— bizning bugungi Vatanimiz ekanini jahon miqyosida tan oladigan kunlar keladi.

1983—1993. Doʻrmon

AvvalgiIV- qism Keyingi

↑ Quvvai bahriya — harbiy flot.

↑ Musohaba — xudtahlil, oʻz-oʻzini kuzatib analiz qilish. Murokaba — oʻz-oʻzini cheklash, qanoatga oʻrganish.

↑ Mahzar — markaziy nuqta, sintez joyi.

↑ Suba — viloyat.

↑ Birkurur — 10 million.

↑ Panjob, Aud va boshqa oʻlkalarda Akbar haqidagi xalq qoʻshiqlari haligacha aytib kelinayotgani hind olimi Munilalning 1978 yilda Dehlida chiqqan kitobida keltirilgan. Yuqoridagi xalq qoʻshigʻining satrma-satr tarjimasi ham oʻsha kitobdan olindi.

↑ Dhoti — keng ishton.

↑ Padre — ota. Ruhoniylar unvoni.

↑ Har tomonlama sulh, tinchlik.

↑ Tepamda filbonim oʻltirmasa, men ham shu filga oʻxshab borgan joyimda boshimga tuproq sochib izdan chiqaman. Filbonim boshim ustida etagini hilpiratib, meni choptirsa, unga ishqim ortadi.

↑ Tarjimasi: Mast filga oʻxshab har zamon joʻshu xurush qilgim kelur

↑ Oʻtrumiz — qarshimiz, roʻparamiz.

↑ Saratsin — portugalcha «musulmon» degani.

↑ Hatto Fransiyada ruhoniylar istibdodi va erkin fikrli kishilarni oʻtga tashlab oʻldiruvchi inkvizitsiyaning shafqatsizliklari Volter yashagan XVIII asrgacha davom etgani tarixdan ma’lum.

↑ Ammo A. Monserrate tirikligida esdaliklarini chop etishga muyassar boʻlmadi. Chunki katolik cherkovi undan kitob emas, missionerlik ishini talab qilar edi. Uning yozuvlari portugal ma’murlari tomonidan faqat razvedka maqsadlarida foydalanildi va maxfiy tutildi. Oradan uch yuz yil oʻtgandan soʻng «Izohlar»ni esdalik tarzida avval ingliz tilida toʻliq chop etdilar. Keyinchalik boshqa tillarda ham chiqdi-yu, Monserratega oʻzi orzu qilgan shuhrat uch asr kechikib keldi.

↑ Odinapur — keyinchalik Jalolobod boʻlgan.

↑ Tarjimasi: Hind kengliklarini ulkan bir gulshanga aylantirdi Muhammad Akbar Gʻozi Jaloliddini dunyo. (Bu yerda Akbarning Jalol (Nur) degan ismi asosiga qurilgan soʻz oʻyini bor).

↑ Boburhaqidagibuhikoyatxalqorasidahaligachaaytibyurilganini1983-yildaAfgʻonistonningjanubida — Jalolobodda bir yil tarjimon boʻlib ishlab kelgan toshkentlik olim soʻzlab berdi.

↑ Salim oʻz xotiralarini keyinchalik «Tuzuki Jahongiriy» deb ataydi.

↑ Tasvirxona — musavvirlar dargohi.

↑ Aslidabu — Bobur yuborgan elchining xalq xotirasida oʻzgargan va boyigan holda saqlanib qolganligini koʻrsatuvchi rivoyatdir. Baburinskiy xutor, Baburino degan joylar va Baburin degan ismlar ulugʻ rus yozuvchisi I. S. Turgenev yashagan davrda ham boʻlgan. Shu sababli I. S. Turgenev oʻzining «Punin va Baburin» degan povestida Paramon Semyonovich Baburinning hind shohi Boburdan kelib chiqqanligi haqidagi rivoyatdan foydalanadi.

↑ Fathpur-Sekrida asoratdan qutqarilgan bir rus oilasi Portugaliya missionerlari hamrohligida Hindistondan joʻnab ketganini ingliz olimi V. Smit «Akbar» nomli kitobida qayd etgan.

↑ Bu narxlar Abulfazlning «Oyini Akbariy»sida keltirilgan.

↑ Doha — ikki satrli qisqa she’r.

↑ Hijriy ming yillik milodiy 1592-yilda kiradi.

↑ Badavniyning bu soʻzlari uning «Mutaxabi tavorixi»da ham bor.

↑ Badavniyning bu soʻzlari uning «Mutaxabi tavorixi»da ham bor. Salim Mehriniso bilan otasi oʻlgandan keyingina qayta topishdi. Salimga erga chiqqan bu ayol tarixda Nurjahon nomi bilan mashhur boʻldi.

↑ Dal — kashmirchada «ming bargli nilufar» degan ma’noni bildiradi.

↑ «Iqbolnoma» keyinchalik «Akbarnoma» degan nom bilan mashxur boʻldi. Dastlab «Oyini Akbariy» ham shu kitobga ilova tarzida yozilgan.

↑ Keyinchalik Akbar qabri yonidagi bu nodir javohirlarni ingliz mustamlakachilari pichoq bilan koʻchirib olib ketadilar.

↑ Salim xuddi shu soʻzlarni keyinchalik oʻzining «Tuzuki Jahongiriy» deb atalgan kitobida yozib ketgan.

↑ Javoharlal Neruning oʻz qiziga yozgan bu maktublari keyinchalik «Dunyo tarixiga bir nazar» nomli uch jildli asar shaklida nashr etilgan.

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Amir Temurning olamshumul ijodiy m... [Pirimqul Qodirov] 893
2	Avlodlar dovoni - Humoyun va Akbar... [Pirimqul Qodirov] 3403
3	Avlodlar dovoni - Humoyun va Akbar... [Pirimqul Qodirov] 3541
4	Avlodlar dovoni - Humoyun va Akbar... [Pirimqul Qodirov] 2262
5	Авлодлар довони - Ҳумоюн ва Акбар ... [Pirimqul Qodirov] 903
6	Авлодлар довони - Ҳумоюн ва Акбар ... [Pirimqul Qodirov] 1436
7	Авлодлар довони - Ҳумоюн ва Акбар ... [Pirimqul Qodirov] 976
8	Авлодлар довони - Ҳумоюн ва Акбар ... [Pirimqul Qodirov] 847
9	Амир Темурнинг оламшумул ижодий мероси [Pirimqul Qodirov] 566
10	Erk (qissa) [Pirimqul Qodirov] 5696
11	Эрк (қисса) [Pirimqul Qodirov] 793
12	Ilinj (hikoya) [Pirimqul Qodirov] 2397
13	Илинж (ҳикоя) [Pirimqul Qodirov] 505
14	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 15952
15	Yulduzli tunlar (II- qism) [Pirimqul Qodirov] 6091
16	Yulduzli tunlar (III- qism) [Pirimqul Qodirov] 6017
17	Юлдузли тунлар (I- қисм) [Pirimqul Qodirov] 964
18	Юлдузли тунлар (II- қисм) [Pirimqul Qodirov] 941
19	Юлдузли тунлар (III- қисм) [Pirimqul Qodirov] 1188

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 60721
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 43818
3	Gʻazallar [Nodira] 38076
4	Guliston [Sa’diy] 33303
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 20866
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 20269
7	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 16125
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 15952
9	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 13304
10	Alkimyogar (roman) [Paulo Koelo] 12934