Avlodlar dovoni - Humoyun va Akbar... [Pirimqul Qodirov]

Birinchi Kitob: Humoyun (Davomi)
Qazvin: Yer Tagidan Oʻtgan Togʻ
Qorli Elbrus[1] tizma togʻi Hazar[2] dengizining janubidan, Safedrud deb ataladigan oqish suvli daryodan boshlanadi-yu, Mozandaron va Gurgonni aylanib oʻtib, Turkman elining chegarasigacha yuzlab chaqirim masofaga choʻziladi. Hazar dengizining sernam havosi Mozandaron oʻrmonlariga tez-tez yomgʻir olib keladi, Elbrus tizmasining shimol tomoniga yoqqan qalin qorlar uzoq saqlanadi. Ammo quyuq bulutlar baland togʻlardan oshib oʻtolmagani uchun Elbrus tizmasining janubiy etaklarida joylashgan Qazvinda quruq va iliq kunlar koʻp boʻladi.
Qishning oftobli kunlarida shoh Tahmasp Elbrus togʻining kungay etaklarida ov qilib yurgan edi, Mirzo Humoyundan shoshilinch elchi kelganini eshitib, uni archazor oʻrmon orasidagi xushmanzara yalanglikda oʻzining havorang kimxob chodirida qabul qildi.
Bayramxon Hilmon daryosi boʻyidagi Xuroson-u Mashhad orqali Qazvingacha boʻlgan bir oylik yoʻlni qahraton qish faslida yigirma kunda bosib oʻtgan, qattiq charchaganidan oyoq ustida zoʻrgʻa turar edi. U shohga ta’zim qilib yukunganda boshi aylanib gandiraklab ketdi. Buni koʻrgan Tahmasp unga chap tomonidan — uch qadamcha joyni koʻrsatdi-da:
— Keching![3] — dedi.
Shohning soqolsiz iyagi, uzun moʻylovi, devday yirik gavdasi bahaybat koʻrinsa ham, yirik-yirik koʻzlari Bayramxonga kutilmagan bir iliqlik bilan boqqanday tuyuldi.
Bugun ov oʻngidan kelgan, shoh oʻz qoʻli bilan otgan arxarlar[4] chodir tashqarisida qor ustida yotar, ularning qop-qora beozor koʻzlari va mayin yunglari Tahmaspda ovchilik sururi bilan birga oʻrmonda yayrab yurgan shu tirik jonvorlarning abadiy soʻngan hayotlariga nisbatan ozgina achinish hissi ham uygʻotmoqda edi.
U Humoyunning «olampanoh» deb boshlanadigan maktubini oʻqiganda va uning boshiga tushgan mushkul savdolar tafsilotini Bayramxondan eshit-ganda:
— Chox afsus! — dedi. — Bizim Hindistondagi suyangan dagʻimiz Mirzo Humoyun edi. Oning oʻzidan ham xatolar oʻtmishki, toj-u taxtidan ayrilmishdir.
Tahmasp Humoyunning bir vaqtlar kayf-u safoga berilganini, Agrada goho haftalab bazmlar oʻtkazganini, saxiylikda hamma podsholardan oʻzgisi kelib, qaysi bir marosimda oʻn ikki ming kishiga sarupo kiygizganini eshitgan edi. Inisi Komron Kobul-u Gʻazniga qanoat qilmay Panjobni ham zabt etganda Humoyun uni darhol quvib yubormaganini, yumshoqlik qilib shunday tajovuzni kechirganini shoh Tahmasp uning yana bir katta xatosi deb hisoblardi. Tahmaspning oʻzi hozir Shirvonda hokimlik qilayotgan inisi Alqas mirzoga ham, Qazvindagi ikkinchi inisi Bahrom mirzoga ham bunchalik erk bermas, agar yaqinlari biron tajovuzga yoʻl qoʻysa, ayovsiz jazolardi. Buni biladigan Bayramxon:
— Hazrat shahanshoh, — dedi. — Mirzo Humoyun oʻshanda Komronga katta erk berganlaridan hozir pushaymonlar. Ul zotga sizdek shoh hazratlarining inilaringiz bilan munosabatdagi qat’iyatingiz ham ibrat boʻlmogʻi mumkin. Ul hazrat sizning ulugʻ hukmdorlik tajribalaringizni oʻrganmoq uchun ham huzuringizga kelmoqchilar.
Turkman tili ozarbayjonchaga yaqin boʻlgani uchun Bayramxon talaffuzini shohning ona tiliga iloji boricha yaqin qilib soʻzlardi. Tahmasp unga tikilib:
— Turkmanning qoraqoyunli urugʻi bizim qardashimizdir, — dedi. — Sizning bahorlu urugʻingiz Hamadon atroflarida biz bilan inaq yashayur. Siz nechun sunniylar hizmatiga getdingiz?
— Olampanoh, taqdirga chora yoʻqdir, — deb Bayramxon oʻzining Badaxshonda tugʻilganini, otasi Sayfalibek Boburning inoyati bilan Gʻazni viloyatida hokim boʻlganini, onasi Negina xonim ham Humoyunning onasi Mohim begimdan koʻp yaxshiliklar koʻrganini, u buning hammasiga bolalikdan guvoh boʻlib oʻsgani uchun oʻn olti yoshidan beri shu xonadonga sadoqat saqlab yurganini aytib berdi.
Humoyun bilan Sherxonning ganga boʻyidagi janglaridan xabardor Tahmasp:
— Siz Sherxonga asir tushmishsiz? — deb soʻradi.
— Ha, podshohimizni qurshovdan chiqardim-u oʻzim ilikka tushdim.
Bayramxon Sherxon xizmatiga oʻtmagani uchun oʻlimga hukm etilganini, soʻng yaqin doʻsti Abulqosim Jaloyir ikkalasi asirlikdan qanday qochganini bir-bir aytib berdi. Bayramxonning shoirlik iste’dodi voqealarni loʻnda va ta’sirli qilib ayta olishida ham sezilar, Tahmasp uning hikoyasiga berilib quloq solar edi.
— Abulqosim oʻzi Jaloyir degan oʻzbek urugʻidan, mazhabi sunniy, ammo koʻrinishi menga oʻxshar edi. Yoshimiz ham teng, oʻzimiz oʻng besh yillik qadrdon edik. Chitordagi bir jangda men uni naqd oʻlimdan olib qolgan edim. «Oʻsha yaxshiligingni qaytarishim kerak», deb yurardi. Ikkovimiz Sherxondan qochib Gujarat tomonga borayotganimizda Sherxonning odamlari ketimizdan quvib yetib keldi. Yuzdan ortiq qurolli askarga ikkovimiz bas kelolmasligimiz aniq. Sherxon farmon bergan ekan: «Bayramxonni tutgan joylaringda qatl etinglar, hibsga olinmasin, yana qochgay», degan ekan. Afgʻonlar Abulqosim ikkovimizni oʻrab olib: «Bayramxon kim? Oldinga chiqsin», — dedi. Men Abulqosim bilan quchoqlashib xayrlashdim-da, oldinga chiqdim: «Bayramxon men!»— dedim. Shunda Abulqosim mendan ham oldinroqqa chiqib «yoʻq, bu mening navkarim, Bayramxon men!» — dedi. Men e’tiroz qilib oʻzimning Bayramxon ekanimni isbotlamoqchi boʻldim. Afgʻonlar kimga ishonishlarini bilmay hayron. Ikkovimiz bir-birimizga oʻxshashmiz. Men e’tiroz qilaverganimdan soʻng, Abulqosim yuzimga bir tarsaki urdi-yu: «Sen mening itoatimdasen, jim tur, hali Bayramxon boʻlishingga koʻp yil bor!» — dedi. Men shapatidan karaxt boʻlib jim qoldim. Shundan soʻng afgʻonlar shapati yeganim bejiz emasligiga — mening navkar ekanimga ishonishdi. Abulqosim Jaloyirni bir chetga olib chiqib ketib, boshini kesdilar-u Sherxonga koʻrsatish uchun olib ketdilar.
Bayramxon oʻsha voqeani yana qayta boshdan kechirgandek ovozi titrab davom etdi:
— Olampanoh, siz-u bizning qoraqoyunlu urugʻimiz, barlos-u oʻzbeklar — barimiz chindan ham qonqardosh ekanimizni men oʻshanda dil-dilimdan his qildim. Gʻarbda turk sultonlari, Turonda shayboniyzodalar eng johil kuchlarni qoʻzgʻatib, mazhab urushini boshlamasa edi, ming-ming odam behuda qurbon boʻlmas edi. Bobur saroyida ham, Humoyun dargohida ham jaholat emas, ma’rifat ustun edi. Abulqosim Jaloyir ana shu ma’rifat nuridan bahramand boʻlib oʻsgan yigit edi.
Bayramxon shu soʻzlardan keyin qoʻyniga qoʻl solib, sadafi yaltiragan quticha chiqardi:
— Mirzo Humoyun sizga sovgʻa etib Hindistonning buyuk olmosini yubordilar.
Shoh Tahmasp qutichani ochdi-yu, qora baxmal ichida ming xil jilva bilan nurlanayotgan yirik olmosni koʻrib koʻzi quvonchdan yaltirab ketdi.
— Sogʻ oʻl! — dedi Bayramxonga.
Shoh eshik ogʻa Validbekni chaqirib, Bayramxon bilan yigitlariga maxsus chodirlar tikdirishni va ziyofatlar berishni buyurdi.
Yolgʻiz qolganda olmosni qutichadan olib salmoqlab koʻrdi. Bunday yirik olmos haligacha shohning qoʻliga tushmagan edi. Olmosni u singlisiga koʻrsatgisi keldi-yu, ikki chodir naridan Shohzoda Sultonimni chaqirtirdi.
Safaviylar xonadonida moʻtabar ayollarni e’zozlab ovga, hatto urushga ham birga olib borish odati bor, bu ularning e’tiqodlari bilan ham bogʻliq edi. Ular sigʻinadigan toʻrtinchi xalif — hazrati Ali suyukli xotini Bibi Fotimani urushga ham birga olib borgani tarixdan ma’lum. Bexatar joyda — Alining orqasida oq soqolli bir moʻysafid Bibi Fotima mingan oq tuyaning jilovidan tutib turarkan. Tepalikdan jangni kuzatib turadigan Bibi Fotima Aliga uzoqdan turib ruhiy madad berarkan.
Tahmaspning otasi Shoh Ismoil ham oʻz janglariga sevimli xotini Tojli begimni birga olib borardi. Tabrizdan nari Choldora degan joyda boʻlgan qattiq jangda Tojli begim avval bexatar tepalikda turib shohning jangini kuzatgan. Keyin Shoh Ismoil magʻlub boʻlayotganini koʻrgan Tojli begim yigitcha kiyinib jangga kirgan, ammo ish chappasidan ketib asir tushgan. Shoh Ismoil turk sultoniga yuz ming tuman[5] tovon bermoqchi boʻlgan. Lekin turk sultoni Tojli begimni buncha oltin evaziga ham qaytarib bermagan. Shoh Ismoil umrining oxirigacha suyukli xotinini eslab, sogʻinib oʻtgan.
Bu achchiq saboqdan soʻng shoh Tahmasp janglarga xotinlarini olib bormaydigan boʻldi. Faqat hazrati Ali an’anasini unutmaslik uchun ovlarga singlisi Shohzoda Sultonimni birga olib borar, u tepada tomosha qilib turganda, otining jilovidan nuroniy bir moʻysafid tutib turardi. Yigirma yoshli Shohzoda Sultonim chodirga kirib ta’zim qildi-da, Tahmaspning ovdagi jasoratini, arxarlarga haqiqiy sher kabi hamla qilganini shavq-zavq bilan soʻzlay boshladi. Singlisining mana shu serzavqligi, shirin-soʻzligi doim shohning dimogʻini chogʻ qilar, shuning uchun uni koʻpincha oʻzi bilan olib yurardi. Tahmasp singlisini yana bir quvontirgisi kelib Humoyun berib yuborgan olmosni unga koʻrsatdi-da:
— Buyuk hind olmosi, — dedi.
Humoyundan elchi kelganini eshitgan Shohzoda Sultonim olmosning afsonaviy goʻzal tovlanishidan hayajonga tushib:
— Koʻhinur budir? — deb soʻradi.
Shoh Tahmasp Koʻhinurning ovozasini eshitgan, ammo Bayramxondan buni aniq soʻrab olmagan edi. Singlisining shashtini qaytarmaslik uchun:
— Ha, Koʻhinur endi bizning tojimizni bezayur!— dedi.
Shohzoda Sultonim akasini bu ulugʻ obroʻ bilan muborakbod qildi va boshiga ogʻir kun tushgan paytda ham shunchalik saxovat koʻrsatgan Humoyunga koʻmak berishni shohdan oʻtinib soʻradi.
Tahmasp yana Validbekni chaqirtirdi. U kelguncha qutichani yopib, qoʻyin choʻntagiga solib qoʻydi. Singlisi buni hozircha sir tutish kerakligini shundan sezdi.
Validbek ta’zim qilib kirganda:
— Janob eshik ogʻasi, — dedi. — Hind podshosi Mirzo Humoyun bizdan panoh soʻrab Xuroson chegarasiga kelmishdir. Uni qabul etib, oʻz saxovatimizni koʻrsatsak ne deyursiz?
— Shahanshoh biza ne farmon bersalar ado etishga hozirmiz. Ammo qulingizda bir andesha vardir.
— Ne andesha? Soʻzlang!
— Xuroson yaqinlargacha temuriylar mulki sanalardi. Humoyun shoh Tahmasp yordamida qaddini tiklagach, Xuroson-u Hirotni safaviylar davlatidan ajratib olish harakatiga tushmasmikin?
Validbekning bu andishasi shohni oʻylantirib qoʻydi. Shu payt Shohzoda Sultonim akasidan soʻzlash uchun ruxsat oldi-da, oʻz fikrini ayta boshladi. Uningcha, Humoyunning Xurosonda qolishi mumkin emas. Chunki shimolda shayboniyzodalar, sharqda va gʻarbda uni quvgʻin qilgan inilari turibdi. Buning ustiga yana safaviylar bilan yovlashib, Xurosonni talashsa toʻrt tomonidan oʻt ketib, darhol yonib ketishini biladi. Shohzoda Sultonim shoh ogʻasiga ma’noli koʻz tashlab, boyagi noyob olmosni eslatmoqchi boʻldi. Shoh shunday buyuk sovgʻani qabul qilib olgandan keyin, Humoyun elchisiga qay til bilan rad javobi beradi? Holbuki, Shohzoda Sultonim oʻz suyukli akasi Tahmaspni saxovat va mardlikda Humoyundan ham balandda koʻrishni istaydi!
Singlisi aytgan mantiqli gaplardan tashqari, goʻzal qizning bu istagi ham yigirma toʻqqiz yoshli Tahmaspga Validbekning andishasidan koʻra kuchliroq ta’sir qildi.
Shunday mashhur boburiy va uning sarkardasi Bayramxon Hindistonday joydan kelib safaviylardan panoh topsa, bu — shohning obroʻsini yanada oshirmaydimi?
Afsuski, Humoyunning odami juda kam qolgan ekan... Ammo uning atrofidagi navkarlarni istaganicha koʻpaytirish shoh Tahmaspning qoʻlidan keladi-ku. Agar shohning buyrugʻi bilan Humoyunni Seyistonda ming odam kutib olsa, Hirotga kelganda uni yana ikki-uch ming bek-u navkar kuzatib borsa yomon boʻladimi? Birinchidan, shohning bu ikki-uch ming bek-u navkari Xurosondagi fitnachi sunniylarni Humoyunga yaqin keltirmaydi. Ikkinchidan, Humoyunni kuzatib va qoʻriqlab yuradigan shohning ikki-uch ming bek-u navkari mirzoning oʻzini ham sadoqat chegarasidan chiqmaslikka majbur qiladi.
Tahmasp bu fikrlarni oʻrtaga tashlar ekan Shohzoda Sultonim oʻz ogʻasining aqliga tan berib:
— Choʻx dono tadbir, — dedi.
Siyosat uchun shunday qilish zarurligini Validbek eshik ogʻasi ham endi tushuna boshladi. Humoyunning ozgina odami yoniga shohdan ikki-uch ming askar qoʻshilib, Xuroson-u Mashhad orqali Qazvinga qarab tantana bilan oʻtsa, buning ovozasi, albatta, gʻarbdagi va sharqdagi dushmanlarga ham yetib boradi.
Shoh Tahmasp munshini chaqirib, seyiston beglarbegi Ahmadbek shomluga va Hirot hokimi Shohqulibek Qorasultonlar nomiga Humoyunni zoʻr tantanalar bilan kutib olish haqida farmonlar yozdirdi. Shohzoda Sultonim bu farmonlardagi raqamlarni eshitgan sari hayratga tushmoqda edi: Tahmaspning farmoniga binoan, Humoyun va uning odamlari uchun shoh xazinasidan ajratilishi kerak boʻlgan yavmilxarj — (kundalik xarajat) ikki tuman, ya’ni yigirma ming tabriziy belgilandi. Seyiston va Hirot hokimlariga Humoyunni oʻng olti farsah[6] nariga borib kutib olish, unga oʻng ikkita shohona chodir tikib berish, yuzta egarlogʻlik ot taqdim qilish, oʻziga, xotiniga va yaqinlariga zar qoʻshib tikilgan duxobalardan sarupolar in’om qilish topshirildi.

* * *
Agar Hamida begimning koʻngli Qandahorda qolgan Akbarning xayoli bilan mudom band boʻlmasa edi, Xuroson va Eronda ularni mehmondoʻstlik bilan kutib olganlaridan yayrab, quvonib yurishi mumkin edi. hirot, Sabzavor, Mashhad, Nishopur shaharlarining ming-minglab odamlari mehmonlarga peshvoz chiqishar, ziyofat paytlarida yuzlab chinni laganlarga oshlar suzilar, har kuni ularga qimmatbaho sarpolar kiydirishar, shoirlar Tahmasp bilan Mirzo Humoyunni osmondagi ikkita qoʻsh yulduzga oʻxshatib ta’riflashardi. Shia-sunniy urushlaridan behisob jabr koʻrgan va podsholarning oʻzaro adovatlaridan bezor boʻlgan oʻqimishli, ziyoli odamlar endi ikki hukmdorning bir-biriga inoq munosabatda boʻlayotganini yaxshilik alomati deb bilardilar. Bazmlarda eng xushovoz xonandalar bu inoqlikka bagʻishlangan she’rlarni latif kuylarga solib ashula qilib aytishardi.
Ammo yurakni ezuvchi bu goʻzal kuylar ham emizikli bolasining diydorini qoʻmsab yurgan Hamidaning sogʻinch tuygʻularini battar qoʻzgʻatardi. Hamida bonu besh-oʻn kunda Qandahorga qaytarmiz, degan umid bilan yoʻlga chiqqandi. Lekin oradan haftalar, oylar oʻtar, ular esa Qandahordan kun sayin uzoqlashib, Hazor dengizi va Elbrus tizma togʻlari tomonga ketib borardilar.
Bu orada Qandahordan besh-olti yuz bek-u navkarlar qochib kelib Humoyun askarlari safiga qoʻshildi. Akbar bilan qolgan Mohim enaga qochib kelgan odamlardan Hamida bonuga maktub yubordi.
«Hazrat begim, tangrimga shukur, xavotirlanadigan paytlar endi oʻtdi, — deb yozgan edi Mohim. — Shoh Tahmasp sizlarni katta izzat-ikrom bilan kutib olganining ovozasi Qandahorga ham yetib keldi. Mirzo Askariy ham Bobur mirzoning oʻgʻillari-ku, axir, u kishida ham otalaridan oʻtgan odamgarchiliklar bor ekan. Hozir saksonga yaqin odamni Akbarjon bilan bizning xizmatimizga berib qoʻydilar. Ayniqsa xotinlari Saltanat begim juda oqkoʻngil ayol ekanlar, Akbarni xuddi oʻz farzandlaridek yaxshi koʻrib qoldilar. Akbarjonning tili chiqib, bitta-ikkita soʻz aytadigan boʻlib qoldi. Eng avval Jajji enagani «Jiji» deb ataydigan boʻldi. Keyin meni «Maham» deb chaqirishga oʻrgandi. Gavdasi yirik, vazni ogʻir boʻlgani uchun bir yosh-u uch oy deganda yura boshladi. Hazrat otalari shu yerda boʻlganlarida oʻgʻillarining yurib ketganini aytib suyunchi olardik. Noiloj, bu xushxabarni Mirzo Askariyga yetkazdik. U kishi mamnun boʻlib bizga ota oʻrnida suyunchi berdilar. Turkiy ulusning udumini bilursiz, yoʻlga kirgan bolaga koʻz tegmasin, deb yumshoq bir narsa bilan oyogʻiga urib yiqitadilar. Akbarjon qoʻlchalarini oldinga qilib pildirab yurib kelayotganda Mirzo Askariy boshlaridan sallalarini oldilar-u uning oyoqchalariga salla bilan urdilar. Bola yumshoq salla ustiga yiqilib tushdi, lekin yigʻlamadi, buning oʻyinligini sezib kuldi, «yana!» deb talab qildi. Mirzo Askariy yana ikki marta uni sallalari bilan shunday urib yiqitdilar. «Inshoollo, katta boʻlganda yelkasi yer koʻrmagay, hech bir olishuvda yengilmagay!» deb tilak bildirdilar». Maktubning shu yeriga yetganda Hamida bonu ich-ichidan bu tilakka qoʻshildi-yu, «Mirzo Askariyda ham hamiyat bor ekan-ku!» degan oʻyni koʻnglidan oʻtkazdi. Kechasi xobgohda bu xatni Humoyun ham oʻqib, ancha mamnun boʻldi.
— Askariy durust, ammo Komron shu yerda ham bizga oʻgaylik zaharini sochish harakatida emish, — dedi. — Said Xalilning Sulton Muhammad degan johil muridi bor. Oʻsha odam bizga gʻanimlik maqomida boʻlgan yana uch-toʻrt kishi bilan Kobuldan Makkaga hajga borish bahonasida Qazvinga kelib tushibdir. Shoh Tahmasp huzuriga kirib, Mirzo Komrondan qimmatbaho sovgʻalar topshiribdur. Ular shohni bizga qarshi qoʻzgʻatish uchun hali koʻp igʻvolar qilsa kerak. Shuning uchun siz ham hushyor yuring, begim. Mehmondamiz, bizni qoʻriqlash uchun yoki xizmatimizni qilish uchun qoʻyilgan yuzlab odamlar orasida shohning xufiyalari bor, oʻzimiznikilarning ham yomonlari yoʻq emas. Mezbonlarga malol keladigan biron soʻz yoki harakat bizdan sodir boʻlmasligi kerak.
Hamida bonu busiz ham har bir soʻzni oʻylab gapiradigan, mezbonlar orasida odob, tavoze qoidalarini joyiga qoʻyadigan boʻlib qolgan edi-yu, faqat Humoyun Qandahorda bergan tumor goh-goh esiga tushib ogʻir mas’uliyat tuygʻusi uni bezovta qilardi. Hilmand daryosi boʻyida toʻxtaganlarida kechasi Humoyun tumorni undan soʻrab olib, tikilgan joyining bir chetini soʻkkan va gumbaz shaklli yirik olmosni olib, sadaf qutichaga solgan, «Buni Bayramxon bizdan shoh Tahmaspga sovgʻa qilib eltgay», degan edi. Olmos qirralaridagi behisob nurlar jilvasi osmondagi gʻuj-gʻuj yulduzlarni eslatar, oʻzi ham gumbaz shakliga oʻxshagani uchun Humoyun uni «Samoyinur» deb atar edi. Tumorning alohida bir qatida Koʻhinur turibdi, boshqa qatlarida oʻntacha yirik yoqutlar bor, shuning uchun salmogʻi ancha ogʻir tuyuladi. Hamida bonu bu tumorchada ulkan xazinaga barobar keladigan boylik borligini bilgani uchun uni yoʻqotib qoʻyishdan juda qoʻrqar, kecha-yu kunduz yonidan qoʻymay asrardi. Goho Humoyunga hazilomuz shivirlab:
— Men ham xazinachingizmen, ham uni koʻtarib yuradigan karvoningizmen, ulufani[7] koʻproq toʻlang,— derdi.
— Mol-u jonim bari sizga ulufa, — deb javob berardi Humoyun.
Bu yashirin xazinani maxfiy saqlash oson emas. Ayniqsa safarda, mehmonda har xil kutilmagan holatlar boʻladi. Sadoqatli kanizi Aminat Qandahorda qolgandan beri Hamida bonuga beluj ayol Oysha bibi bilan Ravshan koʻkaning xotini qarashib yurardi. Ravshan koʻka Komron mirzo bilan bir onani emgan va koʻp yil uning xizmatida boʻlgan bek edi. Qoʻli egriligi uchun Komron uni jazolamoqchi boʻlganda Sind boʻyida Humoyun tomonga qochib oʻtgan edi. Mana shu Ravshan koʻkaning xotini yangi olingan kanizlar orqali Hamida bonuning juda ehtiyot bilan saqlaydigan vazni ogʻir tumori borligini, begim hatto bosh yuvganda, kiyim almashtirganda ham bu tumorni hech kimga bermasligini eshitib qoldi. Bu sir Ravshanbekning Xoʻja Gʻozi degan qadrdoniga ham ma’lum boʻldi. Ular tumorni xotinlar yordamida qoʻlga tushirish uchun payt poylay boshladilar.
Hamida bonu Mohim enaganing soʻnggi xatini oʻqigan kuni oʻgʻilchasining tilga kirgani va yurib ketgani haqidagi tafsilotlar butun xayolini shunday qamrab oldiki, boshini yuvish uchun gʻuslxonaga kirganda tumorni kiyimlari bilan boshqa xonada unutib qoldirdi. Yuvinib, taranib, kanizi yordamida kiyinayotganda tumor koʻziga tashlandi-yu, darhol qoʻliga olib qaradi. Vazni ancha yengillashib qolganini sezib yuragi shigʻ etib ketdi. Bu yerga kim kirib chiqqanini kaniz ham bilmay qolgan, oʻgʻrilar tumorni soʻkib, beshta yirik-yirik badaxshon la’lini olishgan, uni boshqa rangdagi ip bilan koʻklab tikib qoʻyishga ham ulgurishgan edi. Faqat Koʻhinurni olishga jur’at etisholmagan edi — bunday katta olmosga xaridor topish amrimahol, uni sotguncha qoʻlga tushib qolish hech gap emas edi.
Hamida bonu ich-etini yeb, bir necha kungacha dardini kimga aytishini bilmay yurdi. Hali ham haram uchun javobgar bek — togʻasi Xoʻja Muazzam edi. Hamida bonu uch kun oʻtgach, togʻasiga voqeani aytib berdi:
— Hozircha, hazratimga bildirmay turing, — dedi Xoʻja Muazzam. — Agar begona oʻgʻri kirsa tumorni paqqos olib keta qolardi. Bu razil ishni oʻzimiznikilar qilgan. Biz Anbar Nozir bilan oʻzimiz taftish oʻtkazgaymiz.
Bu orada Xoʻja Gʻozi bilan Ravshan koʻka Qazvin bozorlaridan eng qimmatbaho toʻbichoq otlar va buyumlar sotib olgani ma’lum boʻldi. Taftishga usta Anbar Nozir ot sotgan savdogarlar huzuriga bordi:
— Bu odamlar katta qarzni toʻlaydigan badavlat kishilar emas, nechun quruq va’dalariga ishonib, qimmatbaho otlarni berib yubordingiz? — dedi.
Savdogar beparvo turib:
— Siz ularni bilmas ekansiz, — dedi. — Qoʻllarida shunday javohirlari borki, bir emas, yuzta otga yetgay. Menga ikkita la’lni koʻrsatishdi. Shunday bebaho la’lki, uni sotib olishga ancha-muncha zargarning puli yetmagay. Badavlat bir xaridor topsalar, otimning pulini ortigʻi bilan keltirib berishgay.
Shundan keyin Anbar Nozir Xoʻja Gʻozining xizmatkorini yashirincha soʻroq qildi. Xoʻja Gʻozi bir narsani telpagi ichiga tikib olganini, kechasi shu telpagini xaltaga solib, yostigʻi tagiga qoʻyib yotishini aniqladi. Nihoyat, bir kun Xoʻja Gʻozi humoyunning qabuliga kirganda Xoʻja Muazzam ham ruxsat soʻrab kirdi. Podshoning koʻzi oldida Muazzam Xoʻja Gʻozining telpagini boshidan hazillashgan kabi yulqib oldi. Ikkita xoʻja gʻijillashib qoldi. Biroq koʻp oʻtmay telpak qatiga tikib qoʻyilgan qimmatbaho la’llar topildi-yu, Humoyun uni tanidi.
— Buni kim oʻgʻirladi? — deb qahr bilan soʻraganda Xoʻja Gʻozining semiz gavdasi dir-dir qaltiray boshladi. U butun aybni Ravshan koʻkaga toʻnkadi.
Qolgan uchta la’l Ravshan koʻkadan topildi. Boshqa vaqt boʻlganda Humoyun oʻgʻrilarni ayovsiz jazolagan boʻlardi. Lekin musofir yurtda behuda shov-shuv koʻtarilishidan iymandi-yu, ularni urishib, soʻkib uch-toʻrt kun xonaki hibsda saqladi.
Yurtdoshlari oldida bosh koʻtarib yurolmay qolgan Xoʻja Gʻozi bilan Ravshan koʻka hibsdan boʻshaganlaridan soʻng Humoyunni suymaydigan eshikogʻa Validbekning oldiga himoya soʻrab bordilar. Ular Validbekning boshda Humoyunga qarshi boʻlganini, «bu temuriyzoda Xurosonni bizdan ajratib olgay» deb xavfsiraganini bilar edilar. Endi ular Validbekning haqligini koʻrsatadigan turli gaplarni va Humoyunning ichki ishlarini shohga ma’lum qilmoqchi boʻldilar. Validbek oraga tushib ularni axiyri shohning huzuriga olib kirdi.
Shoh Tahmasp avval Ravshan koʻkani, soʻng Xoʻja Gʻozini yakkama-yakka qabul qildi.
Kobuldan kelgan Komron elchisi Sulton Muhammad Humoyunning niyati yomonligini, Qandahor olinguncha shohga yolgʻon va’dalar berib, keyin bu viloyatni oʻziniki qilib olishini aytgan edi. Xoʻja Gʻozi bilan Ravshan koʻka bu haqda Humoyundan qanday gap eshitgan boʻlsalar yoniga oʻzlaridan qoʻshib-chatib, shohning yuragiga gʻulgʻula soldilar:
— Olampanoh, Humoyunning yolgʻonga ustaligini sizga bergan in’omlaridan ham bilmoq mumkin, — dedi Ravshan koʻka. — U kishi sizga Bayramxon orqali Koʻhinur olmosini hadya qilgani yolgʻon. Koʻhinur olmosi xotinining tumorchasida yashirigʻliq turibdir. Biz buni oʻz koʻzimiz bilan koʻrdik, hazrati shahanshoh!
Shohning qoshlari chimirilib, moʻylovlarining uchi pastga osilib qoldi. Nahotki oʻsha gumbazsimon goʻzal olmos Koʻhinur boʻlmasa? Shoh oʻz singlisiga: «Koʻhinur budir!» deb koʻrsatgan edi. Endi uning gapi yolgʻonga chiqadimi? Bu gapni inilari ham eshitgan, «Koʻhinur endi bizim ogʻamiz tojini bezayur», deb iftixor qilishgan edi. Bu iftixorning tagi puch chiqsa, Tahmasp oʻz yaqinlari oldida qanchalik noqulay ahvolda qoladi!
Shoh Tahmasp ikkinchi boʻlib kirgan Xoʻja Gʻozining mayda-chuyda igʻvolarini eshitgandan soʻng, Koʻhinur toʻgʻrisida gap ochdi:
— Siz ham Koʻhinurni koʻrmishsiz?
— Ha, olampanoh, begimning tumorida koʻrmishmen! — dedi Xoʻja Gʻozi. — Sizga Bayramxon keltirgan olmos gumbazsimonmi? Unga «Samoyinur» deb nom berilgan. Ammo u Koʻhinurdan ikki barobar kichik! Faqir ikkovini ham koʻrganmen...
Boshqa olmosni Koʻhinur deb xato qilgani Tahmaspga endi juda alam qildi. Humoyun undan panoh istab kelgan paytda ham oʻzini shunchalik baland olar ekanki, eng buyuk Koʻhinur olmosini xotinida qoldirib, boshqa kichikrogʻini shohga yuboribdi. Tahmasp bunday kalondimogʻlarning koʻpini koʻrgan, koʻpining jazosini bergan! Bu temuriyzodaning adabini berib qoʻyish ham uning qoʻlidan keladi!
Shoh oʻz oʻyini shu tarzda yakunladi-yu, Validbekni chaqirib, Ravshan koʻka bilan Xoʻja Gʻoziga durustroq joy berishni va ulufa tayinlashni buyurdi. Shu kundan e’tiboran bu ikkovi ham Tahmasp xizmatiga oʻtdi.

* * *
Musofirlikda ham oʻz yurtdoshlarining tirnogʻi tagidan kir kavlaydigan odamlar Humoyunning shoh Tahmaspga bogʻliq boʻlgan mushkul ishlarini yanada murakkablashtirdi. Boshqa bir yurt hukmdorining qovogʻiga qarab mute boʻlib yashashning qanday ruhiy azoblari borligini u birinchi bor Mashhadda qirq kun shohning navbatdagi koʻrsatmasini kutib qolganda sezgan edi. Uni birga olib yurgan Ja’far Sulton Humoyunning shia mazhabiga oʻtishini va oʻng ikkita qirmizi yoʻl-yoʻli bor dostor kiyib, imom Rizo masjidiga ziyoratga borishini maslahat berdi. Biroq Humoyun otasining Samarqandda shia dostorini boshiga kiyib koʻrinish bergani qanday yomon oqibatlarga olib kelganini unutgan emas. Shuning uchun Ja’far Sultonga:
— Janob beglarbegi, chin e’tiqod dostorda emas, dilda boʻlur, — dedi.
Oʻshanda shoh oilasining eng ma’rifatli vakili boʻlgan Som mirzo oraga tushib, Humoyunni mazhab bobidagi ortiqcha tazyiqlardan xalos qildi.
Chunki halol odamlarni faqat sunniy mazhabiga oʻtmagani uchungina quvgʻin qiladigan oʻta tajovuzkor shialar — mamlakatdagi koʻp isyonlar va algʻov-dalgʻovlarga sabab boʻlgan edi. Shohning oʻzi ham oʻta johil mazhabdoshlariga qarshi farmonlar chiqarishga va kurash e’lon qilishga majbur boʻlgan edi. Ayniqsa, Xurosonda va yangidan qoʻshilgan Shirvonda safaviylar sunniy aholini oʻzlariga el qilish uchun mazhab janjallaridan baland turadigan siyosat yurgizishga intilishlardi.
Oxiri mana shu siyosat Humoyurga ham qoʻl keldi. Shoh Tahmasp Humoyunga va uning yaqinlariga mazhab borasida ortiqcha tazyiq oʻtkazmaslik haqida koʻrsatma berdi.
Humoyun shohdan harbiy yordam soʻragan, Qazvindagi muzokaralar Bayramxon yordamida durust boshlangan, Tahmasp kattagina koʻmak va’da qilgan edi. Mana shu orada shoh tomoniga qochib oʻtgan Ravshan koʻka bilan Xoʻja Gʻozilarning igʻvosi boshlandi-yu, amal-taqal bilan zoʻrgʻa yechilayotgan muammolar battar chigallashib ketdi. Shoh muzokaralarni toʻxtatdi va bir oygacha Humoyunni qabul qilmadi. Bu orada Shirvondan noxush xabarlar keldi.
Bundan besh-olti yil avval shimoldagi Ozarbayjon yerlari — Hazar dengizi boʻyidagi Boku, Kuraning oʻng qirgʻogʻidagi Shamaxi, Mugʻan dashti bari shirvonshohlar hukmi ostida edi. Shoh Tahmasp shirvonshohlarni yenggandan soʻng shimoldagi ozarbayjon yerlari janubdagi viloyatlar bilan birlashdi. Ilgari Kura daryosining ikki qirgʻogʻi ikki davlatga qarar va ularning oʻzaro adovati el-ulusga tashvish keltirar edi. Endi har ikki qirgʻoq bir davlat boʻlib birlashgandan soʻng Kura ustiga qurilgan mashhur Xudofarin[8] koʻprigi juda serqatnov boʻlib qolgan, uning ikkala tomonidagi ozarbayjonliklar, ichki urushlardan bezor boʻlgan zahmatkash va ziyoli odamlar tinch bir istiqbolga umid bogʻlay boshlagan edi. Ammo avvalgi shirvonshohlarning tarafdorlari hali u yerda, hali bu yerda bosh koʻtarishardi. Hatto shoh Tahmaspning inisi Alqas mirzo ham Shirvonga beglarbegi boʻlib borgandan soʻng oʻzicha mustaqil davlat tuzishga urinib koʻrgan edi. Bundan xabar topgan shoh Tahmasp Qazvindan Shirvonga oʻn ming qoʻshin bilan bordi. To u inisini qattiqqoʻllik bilan oʻziga itoat ettirib, Xudofarin koʻprigi orqali Qazvinga qaytib kelguncha Humoyun uning yoʻliga qarab kutib oʻltirdi.
Nihoyat, sumbula kirgan kunlarda Tahmasp uni oʻzining Chilsutun qasrida qabul qiladigan boʻldi. Oʻsha vazir Validbek Humoyunni shohning xonayi xosiga boshlab kirdi.
— Hazrati shahanshoh, Shirvondagi yangi gʻalabalar bila sizni chin dildan muborakbod etgali keldim, — deb gap boshladi Humoyun.
Shoh avvallari Humoyunni doim oʻrnidan turib qabul qilar va oʻng yoniga oʻtkazar edi. Bu gal oʻltirgan koʻyicha unga chap tomonidan uch-toʻrt qadam naridan joy koʻrsatdi. Humoyun Tahmaspdan olti yosh katta edi. Otasining «kattalar koʻtarimli boʻlgay» degan gapini yana bir esladi. Shohning kamsitishiga ahamiyat bermaslikka tirishib, mayin kulimsiradi-da, koʻrsatilgan joyga choʻkka tushdi.
— Olampanoh, biz sizdan koʻp marhamat koʻrdik,— dedi. — Endi ijozat bersangiz, yurtimizga qaytsak...
— Xansi[9] yurtingizga qaytajaksiz? — kinoyaomuz soʻradi shoh.
— Hozircha Qandahorga... Siz va’da qilgan koʻmak ila uni olsak, oʻzingizga in’om etgaymiz. Biz oʻgʻlimiz bilan Hindga qaytish orzusidamiz.
— Hindiston sizning yurtdur? — deb shoh yana kinoya qilib soʻradi.
Humoyun ichida, «tangrim, oʻzing bardosh ber», deb, bu istehzoga ham chidadi.
— Hindiston — biz farzandi oʻldigʻimiz yurtdir,— deb Humoyun bitta soʻzni ataylab ozarbayjoncha aytdi.
Shoh koʻzlarini qisib Humoyunga sinovchan nazar bilan tikildi...
— Eron buyukmi yoki sizning Hindiston buyukroq?
Poygakda oʻltirgan Validbek birdan sergaklandi, shoh «Eron buyukroq» degan gapni eshitsa mamnun boʻlishini Humoyun ham sezdi. Lekin bunday desa shohga ochiqdan ochiq xushomad qilib yolgʻon gapiradiganday koʻrindi-yu, xiyol taraddudlandi.
— Eronning... buyuk madaniyati, buyuk tarixi bordir... shunday tarix, shunday madaniyat Hindistondada var. Ammo Hindistonning aholisi koʻproq, maydoni ham buyukroqdir, olampanoh.
Bu gaplar shohning qulogʻiga: «Men ham sendan buyukroqmen, shuning uchun eng ulkan Koʻhinur olmosini oʻzimda olib qolganmen!» degandek eshitildi. Shohning birdan jahli chiqdi. Uning qizishgan paytda mantiqni tan olmaydigan odati bor edi.
— Siz bizdan buyukroq oʻlsangiz nechun Hindistondan bura[10] panoh istab keldingiz? Dastoringizga Koʻhinur olmosini taqqaningiz uchungina bizdan buyukroq oʻlmayajaksiz!
Bu achchiq izgʻirin qayoqdan esayotganini Humoyun Koʻhinur olmosi tilga olinganidan soʻzdi. Bu olmosni Hamida bonuning tumorida koʻrgan Ravshan koʻka bilan Xoʻja Gʻozining izgʻirini. Bu razil oʻgʻrilarni zindonga tashlatish oʻrniga, ularga tanbeh berish bilan cheklanib, ortiqcha bir yumshoqlik qilgani uchun Humoyun yana oʻzini koyidi: «Qilgan xatoingning jazosi mana shu, endi shohning barcha tanbehiga chidaysen!».
Tahmasp yuragida toʻplanib qolgan gina-qudratlarni aytib, koʻnglini sal boʻshatgandan soʻng, Humoyun sekin bosh koʻtardi:
— Hazrat shahanshoh, togʻdan koʻra samo buyukroqdir. Shuning uchun men sizga Koʻhinurni emas, Samoyinurni yuborgan edim... Oraga igʻvo urugʻini sochgan odamlarni yomonlashga esa mening tilim bormaydir. Chunki ne qilsa ham ular mening yurtdoshlarim. Hozir biz sizning ixtiyoringizdagi mehmonlarmiz. Bizni bor qilishga ham, yoʻq qilishga ham siz, albatta, qodirsiz. Bir oʻlim hamisha boshimizda bor. Men hech vaqt undan qoʻrqib qochgan emasmen. Agar mendan ayb oʻtgan boʻlsa, mayli, buyuring!
Humoyun Tahmaspning koʻzlariga dovtalab boʻlgan kabi tik qaradi. Shoh ham uning koʻziga koʻzini qadagan holda: «Oʻlimdan qoʻrqmasligingni koʻryurmiz!» degisi keldi, ammo boshqa gapni aytdi:
— Ayb deyil[11]. Ov qilyurmiz! Chorshanba kuni oʻrmonda, Albrus dogʻinda. Sizi taklif etyurmiz.
Hozir Humoyunning koʻngliga ov sigʻmasa ham, lekin bu gaplarning tagida boshqa ma’no borligini sezib, shohning taklifini qabul qildi.

* * *
Ov uchun Elbrus togʻining xatarli uchmalari koʻp boʻlgan va mashhur temir daraxtlari oʻsadigan oʻrmonzor yonbagʻirlari tanlandi. Ovga chiqqan qizilbosh beklari orasida Yoqub Sherafkan nomli pahlavon yigit ham bor edi. U Mozandaron oʻrmonlarida yoʻlbars bilan olishib, uni yenggan, terisini shilib, shohga taqdim qilgan edi. Tahmasp unga Sherafkan deb nom bergan, yoʻlbars terisining eni yarim qarich keladigan uzun bir parchasini uning oʻziga esdalik qilib qaytargan edi. Yoqub Sherafkan hozir ovda ham oʻsha bir tilim yoʻlbars terisini oʻng yelkasiga bogʻlab, ikki uchini belidagi kamarining oldiga va orqasiga mahkam qistirib olgan edi. Bayramxon uni uzoqdan Humoyunga koʻrsatdi-yu, qulogʻiga shivirladi:
— Xundor dushmaningiz ana oʻsha! Bundan yigirma besh yil oldin uning amakisi Bobur hazratlaridan qasd olmoqchi boʻlganda, shoh Ismoil qoʻymagan ekan.
— Bunisi endi mendan kimning qasdini olmoqchi emish?
— Oʻsha otasining qasdi. Qarshida begunoh aholini qatliom qilgan ashaddiy shialardan biri shu Yoqubning otasi ekan. Keyin Hisorda sizning otangiz uni shu ishi uchun oʻlimga buyurgan ekan. Bu hodisalar boʻlgan paytda siz ham, Yoqub Sherafkan ham ikki-uch yashar bola boʻlgansizlar. Lekin bularda odat shundayki, qasd olinmaguncha xundor dushmanlik avloddan avlodga oʻtavergay.
— Bu qasd — bizga qarshi suiqasdga aylansa-chi? Shohning bundan xabari bormikin?
Bayramxon tasdiq ma’nosida bosh irgʻadi.
— Menga Som mirzo yashiriqcha aytdi. Oraga tushgan sovuqlikni Validbek istifoda qilmishdir. Agar shoh qat’iy man etsa, Yoqub uning aziz mehmoniga tajovuz qila olmas edi. Biroq oʻzimiznikilar oraga nifoq soldilar. Shundan keyin shoh koʻrsatma beribdir: «Yoqub pahlavon kuchini koʻrsatsa mayli, ammo oʻq otilmasin, qurol ishlatilmasin», debdir... Bu togʻda buzuq zovlar, oʻngirlar koʻp ekan. Juda ehtiyot boʻlgaysiz, hazratim. Hasanali eshik ogʻa, men, yana yigirma qoʻriqchi yigit sizning himoyangizda sobitmiz. Yoqub Sherafkanning ham yigirmadan ortiq yigiti bor. Siz arxar ovlaganda, ular sizni ovlashlarini unutmang.
Bunday xatarli damlarda Humoyun oʻzining butun vujudida alohida bir safarbarlik sezar, borligʻi koʻzga va quloqqa aylanib ketganday, har bir sharpani juda tez ilgʻardi. Bugun u togʻlarda yaxshi yuradigan eng baquvvat va hushyor jiyron qashqa badaxshoniy otini minib chiqqan edi. Oʻzining yosh yigitlik paytida Badahshonda, Pomir togʻlari orasida ot choptirib orttirgan barcha tajribasi yodiga tushmoqda edi. Arxarlar togʻning baland qoyatoshlari orasida boʻlar, maxsus odamlar ularni shoh Tahmasp va Humoyun turgan yonbagʻirlarga haydab tushishga harakat qilishardi. Lekin bu chaqqon jonivorlar toshdan toshga sakrab, yana baland uchmalar tomonga qochishardi. Humoyun shohning oldida qoʻrqoq koʻrinmaslik uchun oʻsha uchmalardan birining tepasiga ot choptirib chiqdi-yu, toʻrtta arxardan birini yoy oʻqi bilan urib yiqitdi. U bilan ketma-ket chiqib kelgan Bayramxon va Hasanali ham bittadan arxar otishdi. Ular ov shavqiga berilib, oʻzlarining ketidan pisib kelayotgan Sherafkanni unutgan edilar. Qarshidagi toshloq yonbagʻirda yana bir kiyik Humoyunning koʻziga tashlandi. Togʻning musaffo havosida uzoqlar ham yaqin koʻrinadi. Humoyun, «pastdagi jilgʻadan oʻtsam, narigi yonbagʻirga bir lahzada yetaman», deb oʻyladi-yu, qizishib terlagan otining jilovini soy tomonga burdi. Biroq unga oddiy jilgʻa boʻlib koʻringan pastdagi soy — uch terak boʻyi keladigan uchurimli tosh jar ekan, uning tagidan oqayotgan suvning faqat guvillashi eshitilar, ammo oʻzi koʻrinmas edi. Chetlarini qalin butalar va temir daraxtlari pana qilib turgan tosh jarni Humoyun yaqin borganda koʻrdi. Pastda qorayib turgan oʻngir uning vahmini keltirdi. Yaqin orada ot sakratib oʻtadigan joy yoʻq, tosh jardan pastga qulagan odam chilparchin boʻlib ketishi hech gap emas. Ot ham buni sezib toʻxtadi. Humoyun jarni aylanib oʻtadigan joy bormikan deb, jilovni oʻngga burdi-yu, atrofga alang-jalang koʻz yugurtirdi.
Shu payt allanarsa shamolday chiyillab boshining yonidan uchib oʻtdi-yu, yonidagi temir daraxtining shohi qattiq silkinib ketdi. Shu zahoti nimadir ilonday shaloplab yerga tushdi. Bu — sirtmoq edi. oʻng qadamcha narida boʻz ot minib turgan Yoqub Sherafkan sirtmoqni Humoyunning boʻyniga ilinadigan qilib tashlagan, ammo oradagi daraxt shoxi xalaqit bergani uchun arqon moʻljalga ilinmay yerga tushgan edi. Ellik qadamcha narida ot choptirib kelayotgan Bayramxon bilan Hasanalining yoʻlini bir talay qizilbosh otliqlar toʻsib olishdi. Sherafkanning oʻzi va oʻntacha qizilboshlar Humoyunni uch tomondan oʻrab olishdi. Faqat jar tomon ochiq qoldi. Ular Humoyunning otiga orqadan qamchi urib, uni uch tomondan qisib, tosh jarga surib bora boshladilar. Jonivor jiyron qashqa boshini orqaga siltab, toʻrt oyogʻini yerga har qancha tirasa ham, jar tomon nishab boʻlgani uchun ortdan surib kelayotganlarning zalvori zoʻrlik qildi. Humoyun oʻng tomonida odam siyrakroq ekanini, faqat bitta qizilbosh uni oʻngga burilgani qoʻymay qisib kelayotganini koʻrdi. Jilovni qoʻyib yubordi, oyogʻini uzangidan boʻshatdi-da, bir sakrab, oʻngdagi qizilboshning orqasiga mingashib oldi, oʻsha zahoti uni egardan agʻdarib tashladi. Darhol boʻsh egarga tarmashib, jilovni qoʻliga oldi. Otni oʻngga burib toʻpdan chiqayotganda yana talpinib, egarga mindi.
Shu asnoda Humoyunning badaxshoniy oti baland tosh jardan pastdagi oʻngirga qulab tushar ekan, hayot bilan vidolashgan kabi achchiq bir kishnadi. Egardan agʻdarilgan qizilbosh esa otlar oyogʻi tagida qolib qichqirdi va jar labidagi butaga tarmashib, safdoshlaridan yordam soʻray boshladi. Bir qism qizilboshlar u bilan andarmon boʻldi, ammo Sherafkanning oʻzi qilich yalangʻochlab, Humoyunning ketidan ot choptirdi.
Bayramxon, Hasanali va boshqa qoʻriqchi yigitlar oradagi yoʻlni toʻsib turib olgan qizilboshlarning otlariga qamchi urib, baqirib, Humoyunning oldiga oʻtishga intilmoqda edilar. Axiri Hasanali ham qilich yalangʻochladi-yu, qizilboshlar qurshovini yorib oʻtdi va Humoyunga hamda qilib kelayotgan Sherafkanning qarshisidan chiqdi. Biroq Sherafkan otini jilovidan tortib old oyoqlariga turgʻizdi va yuqoridan Hasanalining boshiga shunday qilich urdiki, oʻtkir isfahoniy tigʻ bosh suyagini tarvuzday ikki pallaga boʻlib tashladi. Hasanalining yelkalari, otining yoli qonga belanib, oʻligi egardan qulab tushar ekan, Sherafkan Bayramxonga qichqirdi:
— Araya[12] tushsang sen ham oʻlyursan! Qoʻy, men xundor dushmanim ila olishay!
Humoyun ham qilichini sugʻurar ekan, qon toʻkishga tayyor turgan boshqa qizilboshlarga qarata:
— Senlar ham oraga tushmanglar! — deb qichqirdi.
Ikki ot bir-biri bilan ayqashib, ikki qilich bir-biriga balo-qazoday urilar ekan, hozirgina begunoh halok boʻlgan Hasanalining qasosi ham Humoyunga kuch berganday boʻldi. Hozir u faqat oʻzini emas, begunoh qatl etilgan Qarshi aholisining xotirasini, ularga yon bosgan otasining ruhini, Qazvinda iztirob chekib oʻltirgan Hamida bonuni, Qandahorda yetim boladay qolib ketgan oʻgʻilchasining kelajagini ham himoya qilayotganini butun borligʻi bilan his qilardi. Hozir bularning hammasi unga madad berayotganday vujudiga cheksiz bir kuch, jur’at, chapdastlik quyulib kelardi. U yoshlikda ikki qoʻllab qilich chopishga oʻrgangan edi. Qazvinda shohning qarorini kutib oylar davomida zerikib yurgan paytlarida oʻng qoʻlini orqasiga bogʻlab qoʻyib, chapaqayiga qilich chopishlarni qayta-qayta mashq qilgan edi. Hozir ana oʻsha mashqlar unga juda asqotdi.
Sherafkan yuzma-yuz qilich solib, uni yengolmagandan soʻng, temir daraxtini aylanib oʻtib, Humoyunga chap tomondan qilich urmoqchi boʻldi. Buni koʻrgan Humoyun qilichini darhol chap qoʻliga oldi. Sherafkan uning chapaqayiga ham qilich ura olishini bilmay ehtiyotsiz bir harakat qilgan edi, Humoyun qulay paytdan foydalandi. Uning chap qoʻl bilan urgan qilichi Sherafkanning yelkasi aralash gardanini qattiq yarador qildi. Sherafkan qilichini qoʻlidan tushirib yubordi, hushidan ketib otdan yiqiladigan boʻlganda yigitlari kelib suyab qolishdi.
Bu olishuvni togʻ tepasida Validbek bilan Som mirzo koʻrib turgan edilar. Validbek ot choptirib kelib Humoyunga da’vo qildi:
— Siz nechun ovda qilich yalangʻochlab, bizim bekni yarador etmishsiz?!
Ammo Bayramxon Yoqub Sherafkanning oʻzi aybdor ekanini aytib, begunoh halok boʻlgan Hasanalining jasadini koʻrsatdi. Som mirzo Humoyunning shunday tahlikali holatda oʻzini mardona tutganidan juda ta’sirlangan edi. U akasi Tahmaspning oldiga borganda butun voqeani batafsil aytib berib, Humoyunni yoqladi.
Shohning singlisi Shohzoda Sultonim odatdagiday baland bir joyda otliq turib akasining kiyik ovlashini tomosha qilgan, tosh jar labida boʻlib oʻtgan hodisani oʻzi koʻrmagan boʻlsa ham, boshqalardan eshitgan edi. Humoyunning oti tosh jardan qanday qulab ketgani, uning oʻzi boshqa otga sakrab minib qanday jon saqlagani, soʻng chap qoʻl bilan qilich chopib, Sherafkanday pahlavonni qanday yenggani Shohzoda Sultonimni hammadan koʻproq hayajonga soldi. Ovchilar orasida shohning xolis kuzatuvchilari ham bor edi. Ular ham shohga kelib axborot berganda mehmonning jasoratiga qoyil boʻlganlari sezilib turardi. Atrofidagi shuncha odamning gapi bir joydan chiqqandan soʻng, shoh Tahmasp ham Humoyunga tan bermay iloji qolmadi.
— Sherafkan bizim farmonimizni buzmishdir, yaraliq oʻlgani uchun oʻzi aybdor! — dedi Tahmasp qurol ishlatmaslik haqida bergan farmoyishini Validbekka eslatib. — Ammo Mirzo Humoyun bizim oliy koʻnagʻimizdir[13]. Onga oliy e’zoz lozimdir!
Humoyunning oʻngirga qulab ketgan oti oʻrniga shohning oʻzi uchun yetovda olib kelingan va egar-jabdugʻi oltin bilan ziynatlangan chiroyli oq argʻumoq taqdim etildi. Otning oq rangi ham oralaridagi kudurat koʻtarilganini hammaga namoyish etganday boʻldi. Begunoh halok boʻlgan Hasanalining oilasiga shoh oʻz xazinasidan kattagina nafaqa tayin etdi. Kechki payt ovda otilgan kiyiklar, kakliklar, hilol qushlar goʻshtidan shohona taomlar tayyorlandi. Tahmaspning qirmizi rangli ulkan saqarlot borgohiga Humoyun bilan Bayramxon taklif etildi. Tahmasp Humoyunning kattaligini endi tan olgan kabi uni toʻrdagi joyga oʻtqazdi. Oltin jomlardagi mayinoblarga kiyik va kaklik kaboblari gazak qilindi. Xiyol kayf qilganlaridan soʻng Tahmasp ochilib soʻzladi:
— Mirzo hazratlari, men tarix kitobida oʻqimisham, Sizning bobokaloningiz Amir Temur-da har ikki eli[14] ila chox yaxshi qilich chapmishdir. Siz chap el ila qilich chopmoqni Temur bobongizdan uyranmishsiz?
— Siz haqsiz, olampanoh. Bugun chap el ila chopgan qilichim ham menga Sohibqiron bobokalonimdan meros qolmishdir.
Shoh Tahmasp bu gapdan xiyol taajjublandi:
— Sizda Amir Temurning qilichi bordir?
— Bor, marhamat, koʻring, — deb Humoyun beliga taqilgan oltin sopli qilichni gʻilofidan sekin olib koʻrsatdi: — Amir Temurning muhrlariga «rosti-rusti» — degan soʻzlar oʻyib yozilgan ekan. Xuddi shu ikki soʻz bu qilichga ham bitilgan. Qarang!..
Shoh Tahmasp qilichning sopidan pastrogʻiga zargarona harflar bilan qadama[15] qilib bitilgan «rosti-rusti» soʻzlarini oʻqidi-da:
— Vah! Vah! — deb zavqlandi.
—Ma’nosini anglagandirsiz olampanoh?.. «Kuch— adolatdadir» degan e’tiqodni mening dilimga jannatmakon otam ham singdirganlar, bu qilichni asrab-avaylab menga yetkazib berganlar. Men uni bugungidek adolat uchun kurashgan paytlarimda taqurmen. Boshqa vaqtda ehtiyot qilib asraymen. Toki bu adolat qilichi bizdan keyingi avlodlarga ham nasib etsin!
Qilich qiniga qaytarib solingach, Shoh Tahmasp Amir Temurning Yildirim Boyazid ustidan erishgan gʻalabasini maqtab ketdi:
— Temur bobongiz Anqara yaqinida Boyazidni tor-mor etgani bizim Tabriz-u Qazvinlar uchun-da choʻx xayrli zafar oʻlmishdir.
Safaviylar bilan turk sultonlari orasidagi nizolar hozir yana avjiga chiqqan edi. Turklar Tabrizni bosib olgandan soʻng safaviylar poytaxtni Qazvinga koʻchirishga majbur boʻldilar. Shu bezovtaliklar davrida turk sultonlarining Temurdan tor-mor boʻlgan paytlarini eslash Tahmaspga alohida mamnuniyat baxsh etar va Humoyunni bugungi jasorati uchun e’zozlash imkonini berardi.
— Biz sizning barcha istaklaringizni bajo etyurmiz, — dedi u yana sal kayfi oshgach va Humoyunning qulogʻiga shivirladi: — Koʻhinur buradami?[16]
Humoyunning yuragi shigʻ etdi.
— Koʻhinur... Qazvinda.
— Bir koʻrmoq istaram...
— Bajonidil. Qazvinga qaytsak, huzuringizga eltgaymen.
Ichida esa «mayli, bosh omon boʻlsa olmos topilgay» deb, Koʻhinur bilan oʻzicha xayrlashib ham qoʻydi.

* * *
Qazvinning Chilsutun qasri ichida Nigorxona deb ataladigan va kamdan kam odam kira oladigan nafosat makoni bor edi. Kamoliddin Behzod va uning shogirdlari chizgan, har biri yuz ming oltin tangaga ham sotilmaydigan noyob rasmlar mana shu Nigorxonada saqlanardi. Behzodning oʻzi bundan olti yil avval vafot etgan, u asos solgan Nigorxona ishlariga hozir Sulton Muhammad ismli mashhur naqqosh va rassom mutasaddi qilib tayinlangan edi. Tahmasp bolaligidan rasm chizishni yaxshi koʻrar, otasi Shoh Ismoil uni yetti-sakkiz yoshida Kamoliddin Behzodga shogirdlikka bergan edi. Nigorxonaning devorlariga naqshlangan rasmlar orasida Tahmaspning musaffo bolalik koʻzi bilan koʻrgan ov manzarasini aks ettiruvchi surati ham bor edi.
Bugun peshin namozidan soʻng shoh Tahmasp, uning singlisi Shohzoda Sultonim, Humoyun va Hamida bonu — toʻrtovlari shu Nigorxonani yana bir tomosha qilgani keldilar. Ularga peshvoz chiqqan san’atkorlar orasida asli termizlik boʻlgan Mir musavvir va uning oʻgʻli Mirsaid Ali ham bor edi. Humoyun avval kelganda ular bilan uzoq suhbatlashgan, chizgan suratlarini koʻrib, iste’dodlariga qoyil boʻlgan: «Agar tangrim bizni murodga yetkazsa, sizlarni Kobulga yoki Agraga taklif etgaymen, borurmisizlar?» — deb soʻragan edi. Shunda har ikki musavvir borishga tayyor ekanlarini, ammo shoh ruxsat bermasligini aytgan edilar. Humoyun shohdan ruxsatni oʻzi olmoqchi boʻlgan va buning uchun qulay fursatni kutib yurgan edi.
Bugun Humoyun boshqa noyob rasmlar qatori Tahmasp chizgan ov manzaralarini ham koʻrib, undagi boʻyoqlarning tiniqligini, tasvirlardan yosh qalbning sof bir harorati sezilib turishini shohning oʻziga juda yoqadigan qilib aytdi. Hamida bonu ham Nigorxonadagi ajoyib rasmlardan olgan zavqini Tahmaspning oʻzi chizgan suratga qoʻshib gapirdi. Shoh bu maqtovlardan yayrab, erib turganda Humoyun bir chetda odob saqlab qoʻl qovushtirib turgan Mir Said Alini koʻrsatdi-da:
— Hazrat shahanshoh, sizning Nigorxonangiz bebaho gavharlar bilan toʻlmishdir, — dedi. — Mir musavvir asli termizlik ekan. Agar izojat bersangiz, men uni oʻgʻli bilan Kobulga olib ketsam. Toki sizning tarbiyangiz bilan orttirgan san’atlarini boshqa mamlakatlarga ham tarqatsalar. Bu bilan sizning shuhratingiz butun olamga yoyilajakdir.
Shoh Mir Said Aliga qoshini chimirib qaradi, soʻng Humoyunga yuzlanib miyigʻida kuldi.
— Bizim bu musavvirlar gavhar yaraturlar. Har bir suratini gavhar yangligʻ oʻng tuman sekkaga[17] ham bermayurlar.
— Ammo biz bularning xarajatlari uchun shoh hazratlariga ming tuman[18] toʻlashga ham tayyormiz.
— Yaxshi, siz avval Kobulga qayting, soʻngra oʻylab koʻryurmiz, — dedi Tahmasp.
Kobul yoʻlida hali qancha toʻsiqlar borligi, avval Qandahorga borib, Akbarni qutqarish kerakligi Humoyunning esiga tushdi. U shu bugun shoh bilan oʻzining orasidagi chigal tugunlarni uzil-kesil yechib olmoqchi edi. Humoyunning maslahati bilan Hamida bonu kecha oqshom Shohzoda Sultonimga uchrashgan va endi sirligi qolmagan tumorni va undagi Koʻhinur olmosini, oʻgʻrilar telpagidan topilgan la’llarni unga koʻrsatgan, soʻng boʻlgan voqeani bir-bir aytib bergan edi. Ravshan koʻka bilan Xoʻja Gʻozilar Validbek eshik ogʻasining vositachiligida shoh xizmatiga olinganini eshitgan Shohzoda Sultonim:
— Vah, bu xato oʻlmishdir, — deb astoydil kuyundi, razil oʻgʻrilarni Mirzo Humoyun shohga aytib jazo berdirmaganidan taajjublandi. Hamida bonu Humoyunning mehmonda yurganda bunday janjallardan andisha qilishini aytdi:
— Shahanshoh hazratlari Koʻhinur olmosini koʻrmoqchi ekanlar, — dedi Hamida. — Marhamat, qayerga desalar biz Mirzo hazratlari bilan olib borib koʻrsatgaymiz. Agar yoqtirsalar taqdim etgaymiz. Shu haqda hazrat ogʻangiz bilan gapirishib, bizga javobini aytingiz.
Shohzoda Sultonim bugun ertalab Tahmaspga bu gaplarning hammasini batafsil soʻzlab berdi. Shundan keyin shoh bular bilan Nigorxonada uchrashadigan boʻlib odam yubordi.
Hozir bu yerdagi nodir suratlarni gavharga qiyoslab maqtaganlarida Hamida bonu qoʻlidagi kisaga solib yurgan oltin qutichani va undagi Koʻhinurni ma’yus bir tuygʻu bilan koʻz oldidan oʻtkazdi. Chunki Humoyun Koʻhinurni qurbon qilib boʻlsa ham shoh bilan orani yaxshilamoqchi va tezroq Qandahorga borib Akbarni qutqarmoqchi edi.
Noyob suratlarni koʻrib, qalblari nafosat zavqidan mayinlashgan holda Nigorxona toʻridagi muhtasham xonayi xosga kirdilar.
Shohning koʻngli yumshab turgan mana shu asnoda Humoyun Hamida bonuga «olmosni bering» deganday ishora qildi. Hamida qoʻlidagi kisadan oltin qutichani olib, chap qoʻli koʻksida, eriga odob bilan uzatdi. Humoyun qutichani ochdi-da:
— Olampanoh, Koʻhinurni eslatgan edingiz, marhamat, — deb shohga tutdi.
Tahmasp oltin quticha ichida chindan ham nur togʻiga oʻxshab jilolanib turgan olmosni koʻrdi-da, qalbida kuchli bir tuygʻu mavj urganini sezdi. Bu — goʻzallik tuygʻusi edi. Tahmaspning bolalikdagi rassomlik iste’dodi keyinchalik rivoj topmay qolgan, oʻng yoshida otasi oʻlib, toj-u taxt janjallari boshiga tushgach, intihosiz urush-yurushlarda qoʻli nafis moʻyqalamni tutishdan chiqib qolgan edi. Ammo uning yosh qalbida shoir otasi va ulugʻ musavvir Behzod uygʻotib ketgan goʻzallik tuygʻusi hali ham soʻnmagan edi. U oʻz tugʻishganlari orasida eng sof va goʻzal inson deb bilgan singlisi Shohzoda Sultonimni bunchalik yaqin olib yurishining boisi ham — dilida yashab kelayotgan oʻsha goʻzallik tuygʻusi, poklikka va nafosatga boʻlgan tashnalik edi.
Hozir ming turli jilva bilan yonib turgan Koʻhinur olmosi unga tabiat yaratgan eng noyob goʻzalliklardan biri boʻlib koʻrindi. Hayotda kichkina bir zarrasi ham juda kam uchraydigan olmos sofligi va mustahkamligi Koʻhinurda togʻday yombi boʻlib bir joyga yigʻilganligi — tabiatning mustasno bir moʻjizasi ekanini Tahmasp yurakdan his qilgan sari zavqi oshib borardi.
Ammo u oʻz zavqini aytmas, Humoyun bilan Hamida bonu oldida Koʻhinurni maqtashdan oʻzini tiyib turar edi. Chunki agar u maqtasa Humoyun Koʻhinurni hozir unga taqdim etishi kerak — ikkovi ham tan oladigan odat shu edi.
Tahmasp zavqli bir hayajon bilan singlisiga qaradi:
— Samoyinurni ver-chi.
Sadaf qutichadagi Samoyinur Shohzoda Sultonimda ekan, uni olib akasiga berdi. Tahmasp ikki olmosni ikki qoʻlida yonma-yon tutib bir-biriga solishtirdi.
Kattalik jihatidan Koʻhinur xiyol ulkanroq. Ammo goʻzallikka kelganda Samoyinurning osmon gumbazini eslatuvchi shakli va unda behisob yulduzlarday chaqnab turgan olmos qirralarining jilvasi Tahmaspga yana bir betakror moʻjizadek tuyuldi. Narigi ikki igʻvogar Koʻhinurni bundan beqiyos katta deb yolgʻon gapirganlarini shoh endi oʻz koʻzi bilan koʻrib turibdi. U ikki olmosni barobar tutgan holda:
— Bu noyob moʻjizalarning vatani oʻlmish Hindiston chindan-da buyuk mamlakatdir, — dedi.— Koʻhinur...
Shohzoda Sultonim akasiga xavotirlanib koʻz tashladi. Hozir u Koʻhinurni maqtay boshlasa, tamom, har ikki olmos ham Tahmaspniki boʻladi. Lekin mardlik va adolatni yaxshi koʻradigan Shohzoda Sultonim oʻz akasidan iftixor qilishni istar, undan olijanob bir saxovat kutar edi. Agar busiz ham musofirlikda qiynalib yurgan Humoyun bilan Hamida bonudan Koʻhinur ham olinsa noinsoflik boʻlishini kuyunchak qiz ich-ichidan sezib, iztirob chekmoqda edi. Hozir shu topda noinsoflik bilan olijanoblikning orasida goʻyo birgina qadam masofa bor. Nahotki akasi olijanoblikka tomon shu birgina qadamni qoʻya olmasa?
Singlisining koʻnglidan oʻtayotgan iztirobli savolni Tahmasp uning javdirab turgan koʻzlaridan sezdi. Humoyun bilan Hamida esa taqdirga tan bergan kabi osoyishta. Ular yaxshi istiqbol uchun Koʻhinurni qurbon qilishga tayyor turishibdi. Shoir otasidagi mardlik va tantilik Tahmaspda ham borligini Hamida bonu bilan Humoyun bilib qoʻyishlari kerak! Shoh «Koʻhinur» deb, bir tutilib olgach, gapni boshqa yoqqa burdi:
— Koʻhinur — yer ostinan topilmish bir togʻ. Bizim Albrus tizma dagʻi Koʻhiqafning[19] shimolida yer ostinan chiqib, ikki boshli buyuk Elbrus choʻqqisiga aylangan ekan. Rivoyatni bilyursiz: bu ikki Elbrus orasidagi togʻlar yer ostidan oʻtyurmish. Men xayol ediramki[20], Humoyun hazratlarining Hindistondan ketishi, musofirotda, quvgʻinda yurishi — togʻning yer ostiga tushishi yangilikdir. Ammo togʻ — yer ostida ham buyukdir. Man buni hazrat Humoyun ovda botirlik koʻrsatganda koʻrmisham. Hozir Koʻhinurni menim elima verib, chox saxovat koʻrsatmoqchi boʻlganlarida men yer ostidagi togʻning buyukligini yana bir bor his etmisham. Istaramki, shu togʻ yana yer yuziga chiqsin. Humoyun hazratlari ila Hamida begim ikkovlarining hind elidagi martabalari yana tiklansin. Shu tilak bilan Koʻhinurni oʻzingizga qaytib berajakman. Bizga Samoyinurni taqdim etmishsiz. Biz buni eng yuksak samoviy nur oʻrnida qabul qildik. Koʻhinur esa oʻzingizga va avlodlaringizga nasib etsin!
Tahmasp oltin qutichani Humoyunga qaytarib berayotganda Shohzoda Sultonim akasining bu ishidan ta’sirlanib, uni yelkasidan quchdi-da, qulogʻiga shivirladi:
— Jonim sizga qurbon, hazrat ogʻajon!
Humoyun bilan Hamida ham Tahmaspning shoir otasi kabi ajoyib oʻxshatishlar qilishga va falsafiy fikrlar aytishga qodirligini endi payqadilar.
Oltin quticha Hamida bonuning kisasidan qayta joy oldi. Tahmasp ularni kuzatib qoʻyayotganda, shoir otasining Xatoyi degan taxallusi boʻlganini, uning oʻzi ham ba’zan yomon odamlarga ishonib xato qilishini, ammo bugun shu xatosini toʻgʻrilayajagini aytdi. Humoyun ketgach, Tahmasp oʻzining Chilsutun qasriga qaytdi-da, xonayi xosga Validbekni chaqirtirdi. Eshik ogʻaga birdan gʻazab qilib:
— Sen hansi kazzob oʻgʻrilarni menim dargohima boshlab kelmishsan? — dedi.
Ravshan koʻka bilan Xoʻja Gʻozining oʻgʻirlik qilganlarini, ayol kishining tumorini titkilaganlarini Tahmasp avval ham eshitgan, ammo chandon e’tibor bermagan edi. Lekin endi shoh ularni bu oʻgʻirliklari va igʻvogarliklari uchun shafqatsiz jazoga buyurdi. Ravshan koʻkaning oʻgʻirlik qilgan oʻng qoʻli bilagidan qirqib tashlandi. Sassiq igʻvolar tarqatgan Xoʻja Gʻozining burni kesildi-yu, abadiy manqa boʻlib qoldi.

* * *
Eng zoʻr istagi — tezroq janubga yoʻl olish, Qandahordagi Akbarga yetishib, undan nari Hindistonga qaytish boʻlgan Humoyun nuqul shu istakka qarshi borishga, asl maqsadidan tobora uzoqlashib, yanada shimolroqqa ketishga majbur boʻlmoqda edi. Bir yildan ortiq olib borilgan muzokaralar kech kuzda nihoyasiga yetdi, shoh Tahmasp oʻzining toʻqqiz yashar oʻgʻli Murodni, sarkardasi Budagʻxonni oʻng ikki ming askar bilan Humoyunga qoʻshib Qandahorga yuboradigan boʻldi. Lekin bu qoʻshinni hali bir joyga yigʻish va Humoyun rahbarligida harbiy yurishga tayyorlash kerak edi. Qazvin atroflarida shohning oʻz qoʻl ostidagi oʻng besh-yigirma ming askar bor, ularni boqishdan tashqari ot-ulovlarini yem-xashak bilan ta’minlash oson emas, kuz tugab, qish yaqinlashmoqda. Qish oʻchogʻi esa tor. Shu sabablarga koʻra Humoyun va uning odamlari shoh vakili Budagʻxon bilan birga Qazvindan shimoldagi keng joylarga — hazar dengizi boʻylariga borib qoʻshin toʻplashi, soʻng oʻsha yoqlarda Qandahor yurishiga tayyorlik koʻrishi maqsadga muvofiq topildi.
Ular Elbrus togʻidan va Mozandaron oʻrmonlaridan oʻtib, dengiz boʻylariga kelgunlaricha sovuq tushib qoldi. Hamida bonu Qandahorda kiygan issiq samur poʻstinni yana sandiqdan oldi.
U ham Humoyun ham dengizni umrlarida birinchi marta koʻrmoqda edilar. Qirgʻoqqa muttasil urilib turgan dolgʻa toʻlqinlar qattiq shamol turganda atrofga suv zarralarini uchirardi. Humoyun dengiz bilan oʻrmon oraligʻidagi keng bir sahnni qarorgoh uchun tanladi-da, chodir va oʻtovlar oʻrnatilguncha Hamida bonuni kemaga solib, dengizda sayr qildirdi. Havoning qovogʻi soliq, dengiz notinch, katta-katta toʻlqinlar mast tuyaday koʻpirib, kemani u yoqdan bu yoqqa uloqtirar edi. Qirgʻoqdan uzoqlashganlari sari toʻlqinlar yiriklashib borar, uch tomon koʻz ilgʻamas kenglik, hammasi harakatlanib koʻpirib yotgan suv.
Humoyun dengizning shimol chetiga yetguncha kema salkam bir oy suzishi kerakligini, shu bir oylik yoʻlning hammasi yaxlit, intihosiz suv ekanini aytganda Hamidaning vahmi keldi. Kemaning chayqalishi ham kuchayib ketgandan soʻng uning boshi aylana boshladi.
Hozir yana uning boʻyida boʻlgan, uch oydan soʻng yangi farzand tugʻilishi kerak. Lekin musofirlikda ogʻir ruhiy azoblar ichida mudom Akbardan xavotir boʻlib yashayotgan Hamida bonu oʻzini juda noxush va behol sezar, ikkinchi bola kasalmand tugʻilmasa deb qoʻrqardi. Humoyunda ham Sind boʻylarida Akbar paydo boʻlgan paytlardagi ichki koʻtarinkilik yoʻq, u Qazvindagi murakkab va mute hayotning ruhiy qiynoqlarini birpasga unutgisi kelib goho afyun iste’mol qilardi. Hamida uning afyon kayfidan oʻzini qushday yengil sezib, xandon urib kulgan paytlarini, ertasiga esa lanj boʻlib, boʻshashib oʻltirganlarini koʻrar, «Shunday kunlarda boʻlgan bolaning umri qanday kecharkin?» deb battar bezovtalanardi. U Humoyundan iltimoslar qilib, afyunni ikkinchi iste’mol qilmaslikka soʻz olardi. Lekin oradan oʻn besh-yigirma kun oʻtib Humoyunning boshiga yana bironta chigal va murakkab mushkulot tushar, kechalari uxlay olmay qiynalar, axiri hakimidan moshday qora afyun soʻrab olib, uni gulobga qoʻshib, ezib ichar va shu bilan xiyol tinchir edi.
Dengizda noxush chayqalib borayotgan kema buning hammasini Hamidaning yodiga tushirdi-yu, boshi battar aylanib, peshonasidan sovuq ter chiqdi. Humoyun uning rangi oqarib ketganini koʻrdi va kemani qirgʻoqqa qaytarishni buyurdi.
Qirgʻoqdan ancha naridagi qarorgohda ayollar uchun shamolpana joyga katta saroparda oʻrnatilgan, uning ichiga chodirlar tikilgan edi. Dengiz sayridan behol boʻlib qaytgan Hamida bonuni kanizi toʻrdagi oʻtovga olib kirib anor sharbati ichirdi va issiq joy qilib yotqizdi.
Humoyun atrof yaxshi koʻrinadigan baland bir joyga sakkiz burchakli oq oʻtov tikdirib, uni oʻziga qabulxona — borgoh qilgan edi. U kema sayridan shu oʻtovga qaytganda Bayramxon barra poʻstin va quloqchin kiygan qoʻngʻir soqolli bir kishini uning oldiga boshlab keldi.
— Hazratim, — dedi Bayramxon, — Agrada sizga qarchigʻay sovgʻa qilgan moskoviyalik mehmon yodingizdami?
Humoyun bundan besh yil oldin koʻrgan Matvey Kalitinni darrov tanidi va salomlashib, borgohga taklif qildi. Matvey Semyonovichning yonida oʻn sakkiz yoshlardagi barvasta yigit ham bor edi.
— Oʻgʻlim Akim! — deb uni Humoyunga tanishtirdi. Ota-bola ikkovi ham mezbonning hurmati uchun boshlaridan quloqchinlarini oldilar. Ularning gardish qilib kesilgan oʻsiq qoʻngʻir sochlari bir-birlarinikiga juda oʻxshar, faqat Matveyning sochlarida oqi koʻpayib qolgan edi.
— Sizni bu joylarga qanday shamol uchirmish? — soʻradi Humoyun.
— Kaspiy shamoli! — deb Matvey dengiz tomonni koʻrsatdi. U Hazar dengizini Kaspiy deb oʻrgangan edi. — Bu dengizni shimol tomonida bizning vatanimiz Rossiya bor. Agradan hazrat otangiz Moskvaga elchi qilib yuborgan Xoʻja Husaynni bizning odamlar haligacha Boburin deb atab, eslab yuradilar. U yashagan xutor kattagina qishloqqa aylanib baburino nomini olgan. Bu yerda Xoʻja Husayn koʻrinmaydir. Boshi omonmi?
Humoyun ogʻir uh tortdi:
— Xoʻja Husayn boshqa koʻp jasur kishilarimiz qatori Sherxon bilan boʻlgan janglarda tangri rahmatiga bordi...
Matvey Semyonovichning ovozi musibatdan titrab:
— Царство ему небесное[21]! — dedi-da, bir choʻqinib qoʻydi. Ogʻir xoʻrsinib, Xoʻja Husayndan koʻrgan yaxshiliklarini eslab ketdi: — Oʻshanda meni zindondan chiqarib oʻyiga olib bordi, parvarishlab darmonga kirgizdi! «Sherxon bostirib kelmasdan tezroq joʻnang» deb, barcha kam-u koʻstimni toʻgʻrilab, vatanimga kuzatib qoʻygan edi.
Matvey Semyonovich Moskvaga qaytib borguncha yana koʻp xavf-xatarlar va mashaqqatlarni boshdan kechirdi. Lekin u Xoʻja Husayn yordamida Hindistondan olib ketgan parchalar, nodir matolar, marvaridlar, mushk-u anbarlarni Moskva zodagonlari katta pullarga sotib olishdi. Matvey Semyonovich belini ancha baquvvat qilgach, Novgoroddan butun bir kemani oʻntacha odami bilan uch oyga yolladi-yu, unga Kaspiyning janubiy qirgʻogʻida yaxshi qadrlanadigan moʻynalar, asallar, zigʻirpoyadan toʻqilgan chiroyli matolarni ortib Mozandaronga keldi. Bu yerdan esa ipak va ip gazlamalar, mayiz, qand, novvot kabi Moskoviyada tansiq boʻlgan shirinliklar olib ketmoqchi.
— Moskoviyaga hozir kim podsho? — deb soʻradi undan Humoyun.
— Ivan Toʻrtinchi[22].
Sizning otangizdan elchi boʻlib borgan Xoʻja Husayn uning otasi Vasiliy Uchinchi bilan uchrashgan edi. U vafot etdi.
— Podsholaring biz tomonlarga elchi yubormoqchi emasmikin?
Matvey Semyonovich bosh chayqadi:
— Podshomiz hali yosh, endi oʻng toʻrtga kirdi. Hozir mamlakat ichidagi tashvishlar ham unga yetib ortadi.
— Qanday tashvish?
— Tarqoq viloyatlarni Moskva atrofiga birlashtirish osonmi! Boyarlar hammasi oʻzicha bir podsho boʻlgisi kelgay. Lekin Ivan Toʻrtinchi yosh boʻlsa ham qahri yomon deb eshitdim! Itoat etmaganlarni ayamay qiyratar emish. Boshqalari buni koʻrib, yosh podshoning oldida titrab turarmish. Hozir bizning mamlakat Moskoviya emas, koʻp viloyatlar birlashib, Rossiya nomini oldi.
— Sizlarda ham ichki parokandaligu viloyatlarni bir markaz atrofiga birlashtirish muammosi bor ekan-da, — dedi Humoyun taassuf bilan.
— Ammo bizda tamgʻa soligʻi yoʻq, — dedi Matvey. — Lekin bu yerda tamgʻa soligʻi juda baland ekan.
— Qancha?
— Musulmon boʻlsangiz sotgan mollaringizning yigirmadan birini olurlar. Bizga oʻxshagan boshqa dindagilar molining oʻndan birini tamgʻa soligʻiga toʻlashga majbur. Shoh Tahmasp sizni juda hurmat qilurlar, deb eshitdim. Bir ogʻiz aytsangiz, hazratim, bizni shu soliqdan ozod etsalar.
Humoyun oʻylanib qoldi. Matvey Kalitin uning oldiga bir chekkasi shu adolatsiz soliqdan himoya istab kelgan edi.
— Janob Matvey, bu yerda biz ham siz kabi musofirmiz. Shohning ichki ishlariga aralasholmasmiz. Agar Hindiston bizga nasib etsa, yana boring, oʻshanda bajonidil...
— Taqdir sizni qoʻllasinu yaxshi niyatingizga tezroq yeting, Mirzo hazratlari. Ammo Matvey Kalitin Hindistonga qaytib borolmasa kerak.
— Nechun?
— Yosh ketib qoldi. Mana, soch-soqollar oqardi. Ikki oradagi yoʻl azoblariga endi sogʻligʻim bardosh berolmagay. Ammo Hindistonda koʻrgan ajoyibotlarimni, siz bilan Xoʻja Husayn qilgan odamgarchiliklarni umrbod unutmasmen. Agar siz boʻlmasangiz, johil Said Xalil meni zindonda chiritib yuborgan boʻlardi. Buning hammasini mana bu yoshlarga, — deb Matvey Semyonovich oʻgʻli Akimga ishora qildi,— soʻzlab tamom qilolmasmen. Istaymenki, ikki orada bordi-keldi boʻlib tursin. Men boʻlmasam, oʻgʻlim kelgusida Hindistonga sizni soʻroqlab borgay. Shuning uchun forsiy, turkiy tillarni oʻrganmoqda.
Humoyun Akimga qiziqib bir koʻz tashlab oldi. U ichki bozorlarda xaridorlarni aldab boy boʻladigan savdogarlarni yomon koʻrardi. Ammo karvonlar va kemalarda uzoq yoʻllarning yuz xil mashaqqatlarini yengib, qit’adan qit’aga nodir buyumlar bilan birga koʻp yangiliklarni ham olib boradigan Matvey Kalitinga oʻxshash tijorat kishilarini hurmat qilardi. Shuning uchun u adolat istab kelgan Matveyga qoʻlidan kelgan yordamni bergisi keldi. Matvey Agraga sovgʻa qilib eltgan issiq samur poʻstin bultur Qandahor sovuqlarida Hamidaga juda asqatgani, qorli Elbrus togʻidan ham begim shu poʻstinga oʻranib oʻtganini esladi.
Humoyun qoʻyin choʻntagidan ichi qat-qat qilib tikilgan charm xaltacha oldi. Xaltachaning bir qatida ikkita yoqut turgan edi. Shularning yirikrogʻini kaftiga qoʻydi-da, Matvey Semyonovichga uzatdi.
— Oling, mendan esdalik. Balki tamgʻa soligʻining hissasi shu yoqutdan chiqar.
Matvey Semyonovich yal-yal yonayotgan qip-qizil, yirik yoqutni ta’zim bilan olar ekan, uning qiymati juda baland ekanini sezdi. Nafaqat tamgʻa soligʻining hissasi, balki oʻzi kemaga ortib kelgan barcha mollarining beradigan foydasidan ham bu yoqutning narxi balandroq ekanini uning tajribali koʻzlari darhol payqadi.
— Bu sovgʻangiz men uchun bebahodir, — dedi u Humoyunga. — Men buni avloddan-avlodga meros qilib qoldirgayman. Mana, oʻgʻlim, Akim ham, uning farzandlari ham buni bizga kim in’om qilganini eslab yursinlar.
Humoyun bu gaplarni ma’qul koʻrib, bosh irgʻadi:
— Janob Matvey, farangistonlik Pakavir Sherxon tomoniga oʻtib,bizga toʻgʻanoq berganda, siz xolis turib bizga koʻmak bergan edingiz. Mening ezgu tilagim shulki, siz mansub boʻlgan xalq bilan bizning elimiz orasi hamisha shu yoqutday begʻubor tursin. Munosabatlarimiz doim la’lning qirmizi choʻgʻidek yonib tursin!
Ular qadrdonlardek iliq xayrlashdilar. Ota-bola dengiz boʻyidagi kemalariga tomon qaytar ekanlar, Hazar dengizining qishki sovuq toʻlqinlari ularning boshlari osha koʻkka sapchiguday koʻrinar va joʻshib, koʻpirib yotardi. Humoyun kemada birpas sayr qilib, bu toʻlqinlar orasida qanday behalovat boʻlganini esladi. Shimoldan kelgan azamat ota-bola haftalar, oylar davomida goh xatarli toʻfonlar, goh dengiz qaroqchilari bilan olishib, sergʻazab Hazar dengizining bu boshidan narigi boshiga suzib oʻtishlari uchun qanchalik kuch va jur’at kerakligini oʻyladi-yu, ularga ich-ichidan qoyil boʻlib qoʻydi.

* * *
Ikki orada shia-sunniy janjallari chiqmasin uchun Budagʻxon boshliq qizilbosh askarlari alohida qarorgohga toʻplanmoqda edi. Humoyunning qarorgohidagi qoʻshin ham kun sayin koʻpayib borardi. Bayramxon Hazar boʻyidagi sunniy mazhablik turkman qabilalaridan besh-olti yuz bek-u navkarni Humoyun xizmatiga tortdi. Shu orada Turdibek Turkistoniy Xurosonga borib Humoyunga yana bir talay tarafdorlar topib keldi.
— Hazratim, hatto oʻzbekning mashhur Shaybon urugʻidan boʻlgan Aliqulixon nomli bek ham inisi bilan sizga ancha moyil, — dedi Turdibek. — Oʻzi bilan soʻzlashmoqchi boʻlsangiz, odam yuboray, qabulingizga kelsin.
— Shaybon urugʻidan boʻlsa, Xurosonda ne qilur?— taajjublanib soʻradi Humoyun.
— Ularni Buxorodagi urugʻdoshlari sigʻdirmagandan keyin, Xurosonning Jom shahriga kelib qolgan ekan. Turondagi shayboniyzodalarga adovatlari cheksiz. Sizning Samarqand-u Buxoroni ulardan tortib olishingizni istaydir. «Agar Movarounnahrga qaytmoqchi boʻlsalar, biz xizmatlariga kirgaymiz», deydir.
Humoyun oʻylanib qoldi. Hindistonda Sherxonning hokimiyati tobora mustahkam boʻlib bormoqda. Panjob va Agradan ma’lumot yuborib turgan xufiyalar Sherxonning qoʻshini yuz yigirma mingga yetib, hech kim bas kelolmaydigan qudratga ega boʻlganini xabar qildilar.
Movarounnahrda esa shayboniyzodalarning hokimiyati parcha-parcha boʻlib zaiflashib bormoqda. Samarqand Buxoro xoniga itoat etmaydi. Fargʻona vodiysida mustaqil xonlik paydo boʻlmoqda. Toshkent ham Buxoro xonligidan ajralib chiqqan. Hammasi bir-biri bilan qirpichoq boʻlib urushmoqda. Ilm-u san’at orqaga ketgan. Johil shayboniyzodalar hatto Navoiyni «Temuriylar shoiri» deb ayblab, she’rlarini taqiq etganlar. Qadimiy madaniyat markazlari boʻlgan Eron-u Xuroson bilan aloqa uzilgan, shia-sunniy adovati avjida.
Humoyun uch yoshida Samarqandga bir martagina borgan, Toshkent va Fargʻonani umrida koʻrmagan. Lekin ota-bobolarining vatani uni oʻziga tortadi. U Qandahor va Kobulni qaytarib olgani bilan Sherxon hali-beri uni Hindistonga yoʻlatmasligi mumkin. Balki Kobul egallangandan soʻng Humoyun ota yurtiga qaytar?
Shu oʻy bilan u Aliqulixonni oʻz huzuriga taklif qildi. Oʻttiz besh yoshlardagi, qisiq koʻzli, barvasta Aliqulixon oʻziga oʻxshab ketadigan oʻttiz yoshlardagi ukasi Bahodirxonni ham boshlab keldi. Aka-uka ikkovi ham Navoiy va Bobur she’rlaridan yuzlab satr yod bilar ekanlar. Aliqulixon Sulton taxallusi bilan, Bahodirxon esa Gʻazali nomi bilan she’r yozar ekanlar. Suhbat davomida buni bilgani sari, Humoyunning ularga qiziqishi ortib bordi.
— Hazratim, men Shaybon ulusidan boʻlsam ham ruhan Shayboniyxonga emas, sizning shoir otangizga koʻproq yaqinlik sezurmen, — dedi Aliqulixon. — Mirzo Bobur uchun vatandan ayrilish qanday ogʻir koʻrgilik boʻlsa, Movarounnahrdan Boburning ketib qolishi biz uchun ham ulkan yoʻqotishdir. U kishining ortlaridan qancha iste’dodli, fozil kishilar vatandan ketdilar. Movarounnahr shu tufayli ham ma’naviy inqirozga uchradi. Otangiz-ku, qaytib kelolmadilar. Balki endi siz oʻsha fozillar-u iste’dodlarni Movarounnahrga yana qaytarib olib borursiz? Shu bilan vatanimizning Ulugʻbeklar-u Navoiylar davridagi ma’naviy yuksalishlari yangidan boshlansa... Orzuimiz ana shu!
— Men uchun ham bu — ulugʻ bir orzudir! — dedi Humoyun.
Aliqulixon va Bahodirxonlarga yana Iskandarxon nomli toshkentlik bek ham qoʻshildi. Bu uchovining ikki mingdan ortiq navkari bor edi, hammasi birlashib, Qandahorni qaytib olishda Humoyunga koʻmak beradigan boʻldilar.
Hazar boʻyida tayyorlanayotgan bu harbiy yurish qancha sir tutilsa ham, xufiyalar uning daragini allaqachon Komron bilan Askariyning qulogʻiga yetkazgan edilar. Askariy Humoyun bilan shoh Tahmaspning birlashgan qoʻshiniga bas kelolmasligini bilib, Komrondan yordam soʻradi. Biroq Komron Kobulni himoyasiz tashlab ketolmasligini aytib inisiga maktub yozdi. «Akbarni enagalari bilan darhol Kobulga joʻnating! — deb buyurdi Askariyga. — Akbar— Humoyunning joni. Agar ogʻamiz Qandahorda sizni qizilboshlarga qurbon qilmoqchi boʻlsa, Kobulda yolgʻiz oʻgʻli ham tirik qolmagʻay. Biz buni unga ma’lum qilgaymiz».
Itoatga oʻrgangan Askariy kechasi el uxlaganda Mohim bibi va Jajji enagalarni oyoqqa turgizdi. Ularning Akbardan tashqari oʻz farzandlari ham bor, Adham va Aziz koʻkalar ham hali uch yoshga kirmagan murgʻak bolalar. Uch bola bevaqt uygʻotilganidan gʻashlik qilib yigʻlaydi. Mohim enaga Askariyning oyogʻiga yiqilib:
— Bolalarga rahm qiling, qish chillasida hayf boʻlishmasin! — deydi.
Jajji enaga Askariyning xotini Saltanat begimga yalinadi. Lekin Askariy Komronning buyrugʻini bajarmay iloji yoʻqligini aytadi.
— Axir bu bolalar ot minolmasa! — deb kuyunadi Mohim enaga. — Toygʻoq yoʻllarda bularni oʻngarib yurib boʻlmasa! Kobul bir haftalik yoʻl! Qandoq yetkazib borgaymiz?
Saltanat Askariy bilan gaplashib, tuyalarga atrofi issiq kigizlar bilan oʻralgan kajavalar oʻrnatishni buyurdi. Bolalarni issiq kiyintirib, onalari bilan shu kajavalarga oʻtqazishdi. Yigʻlab-siqtab Qandahordan tun yarmida yoʻlga chiqdilar. Ertasi kuni oqshom bir qishloqda tunashga toʻxtaganlarida Humoyunning shu atroflarda yashirinib yurgan xufiyasi Yoʻlchibek Mohim enaga bilan uchrashdi. Kechasi bolalar uxlaganda Mohim enaga Hamida bonuning nomiga maktub yozdi.
— Begim qaerda boʻlsalar ham, shu maktubni yetkazib bering, — deb Yoʻlchibekdan iltimos qildi.
Yoʻlchibek maktubni qish chillasida uzoqlardan Hazar boʻyiga yetkazib keldi. U bevosita Hamida bonuga murojaat qilishdan iymanib, avval Humoyunning oʻziga uchrashdi-yu, eshitgan-bilgan voqealarini bir-bir aytib berdi. Humoyun Qandahordan Kobulga boradigan past-baland yoʻllardan qishda oʻtish qanchalik mashaqqatli boʻlishini bilardi. Enagalar uchta yosh bolani bu yoʻllardan azob-uqubat bilan olib oʻtib Kobulga borganlarida ularni kim kutib oladi? Humoyun eng avval oʻzining ashaddiy dushmanlari boʻlgan Said Xalil, Qorachaxon va Afzalbeklarni koʻz oldiga keltirdi. Bu yovuz odamlar uning murgʻak oʻgʻilchasiga har qanday yomonlikni qilishdan tap tortmaydi. Humoyun shuni oʻylaganda, ertagayoq Kobulga qoʻshin tortgisi keldi. Lekin qishda Kobulga faqat Qandahor tomondan oʻtish mumkin. Shoh bilan tuzilgan shartnoma boʻyicha ham u avval Qandahorga yurish qilishi shart.
Humoyun bu yurishni xutning oʻrtalarida boshlashga qaror berdi. U Hamidani ham yoʻlga tayyorlashi kerak edi. Saropardaga borishdan oldin xirgohda yolgʻiz qolib, Mohim enagadan Yoʻlchibek keltirgan maktubni qoʻlida birpas aylantirib koʻrdi. Buni Hamidaga berib boʻlarmikin? Balki ichida Humoyun ham bilishi kerak boʻlgan zarur gapi bordir? Axiyri sabri chidamay maktubni ochdi.
Aqlli Mohim, voqeaning eng yomon tafsilotlarini Yoʻlchibekdan ogʻzaki aytib yuborgan, maktubga esa iloji boricha taskin beradigan gaplarni yozgan.
«Tangriga shukurki, Akbarjon koʻkaldoshlari orasida eng sogʻlomi, Xudo uni ancha-muncha kasalliklarga va mashaqqatlarga boʻy bermaydigan baquvvat bola qilib yaratgan ekan. Qattiq sovuqlarda ham ikki yuzi qip-qizil boʻlib yuribdilar. Ammo dili juda sezgir, atrofida yomon odam paydo boʻlsa oʻzidan oʻzi bezovtalanur. Yoʻlda charchadik, kechasi toʻxtagan joyimizda chiroqni oʻchirib uxlashga yotdik. Lekin Akbar hech uxlamadi, gʻashlik qilib yigʻlayverdi. Sovqotdimikan deb qarasam, yoʻq, yuzlari, qoʻl-oyoqlari iliq, nuqul yigʻlaydir. «Yoyiq, yoyiq», — deydir. Soʻziga tushunmay hayron boʻldim. Keyin bilsam, «yorugʻ» degani ekan, «re»ga tili kelishmay chirogʻni soʻragan ekan. Chirogʻni qayta yoqib qoʻygan edim, tinchib uxlab qoldi. Men hozir shu qora chirogʻ yorugʻida maktub yozmoqdamen. Atrofimizda Komronning yovuz odamlari yurganini bola ham sezgani uchun mening yuragim tahlikada. Lekin siz shunga ishoningki, men tirik boʻlsam, Akbarni jon oʻrnida asragaymen. Kobulda Xonzoda begim bilan Gulbadan begim borlar. Eson-omon etib borsak, men ulardan albatta himoya soʻragaymen. Lekin siz ham iloji boricha tez yetib keling, butun najotni biz hazratim ikkovingizdan kutgaymiz».
Humoyun maktubni Hamidaga hozircha koʻrsatmadi. Faqat Qandahordan Yoʻlchibek kelganini va «Akbar koʻkaldoshlari orasida eng sogʻlomi», deb maqtaganini aytib berdi.
— Sind boʻyida bizning olovli muhabbatimizdan paydo boʻlgan bola, xudo xohlasa, barcha mushkulotlarga bardosh bergay! — deb Hamidaga tasalli berdi.
Doim oʻgʻliga ilhaq boʻlib yashaydigan Hamida bonu ogʻiroyoq boʻlsa ham tezroq Akbarga yetib borishni istardi. Shuning uchun Humoyunning:
— Bir oy ichida yoʻlga chiqgaymiz, tayyorlik koʻring, — degan gapini quvonib qarshi oldi.
Humoyun xutning oʻrtalarida Elbrus togʻini sharqiy tomondan aylanib oʻtib, Xuroson orqali Qandahorga yoʻl oldi.

Qalanjar: Qasosli Dunyo
Xuddi oʻsha milodiy 1545-yilning qishida Sherxon Ganganing janubidagi Qalanjar qal’asiga hujum boshladi. Hazar dengizi boʻyidan janubga qarab kelayotgan Humoyun bilan Qalanjar orasida minglab chaqirim masofa bor. Ammo Sherxonning atrof mamlakatlardan ma’lumot yuborib turgan xufiyalari Humoyunning tarafdorlari koʻpayib borayotganini, shoh Tahmasp bergan oʻng ikki ming askardan tashqari yana bir necha ming oʻzbek, turkman jangchilari uning qoʻshini safida kelayotganini xabar q ildilar.
Sherxonning bir yuz-u qirq ming oltigʻ-u piyoda qoʻshini, besh ming jangovar fili bor. Lekin Qandahorga yaqin boʻlgan Sind va Umarqutda Sherxonga boʻysunmasdan, Humoyunning qaytishiga koʻz tikib turganlar koʻp. Shimoli sharqdagi Kashmir viloyatida esa Humoyunning togʻa avlodidan boʻlmish Mirzo Haydar hukmronlik qilmoqda. Iloj topilsa u ham Humoyunga yordam qoʻlini choʻzishi mumkin. Sherxon Qalanjar qal’asini egallasa, keyin Panjobga kelib, Kashmirdan Humoyun tomonga choʻzilishi mumkin boʻlgan yordam qoʻlini butunlay kesadi. Ana undan keyin Sherxon bor kuchini toʻplab, Sind va Umarqutdagi dushmanlarining dodini beradi. U oʻzidan oldin hech bir podsho oʻtkazmagan katta harbiy va moliyaviy islohotlarni bekorga oʻtkazayotgani yoʻq.
Sherxon bu mamlakatni qiynab yurgan hind-musulmon diniy nizolariga chek qoʻymoqchi, oʻzining «Shershohi Odil» degan nomini oqlaydigan ulugʻ ishlar qilib, yangi sulolaga asos solmoqchi. Shuning uchun «gʻayridin» degan tushunchalarga qarshi borib, davlat mahkamalariga ham, oʻz askarlari safiga ham ming-minglab hindlarni qabul qildi. Barcha shahar-u qishloqlarda hisob-kitob ishlarini tartibga soluvchi va amaldorlar ustidan qattiq nazorat oʻrnatib, poraxoʻrlarning jazosini beruvchi markaziy mahkamaga hind rajputlari orasidan chiqqan tadbirkor Todar Malni boshliq qilib qoʻydi.
Qalanjardagi rajputlar Kirat Sinx boshchiligida qal’ani mahkam bekitib, Sherxonga darvoza ochmaganlaridan soʻng, u mana shu Todar Malni oraga qoʻyib, qoʻrgʻondagilarni murosaga chaqirib koʻrdi. Qarshilik qilish foydasiz ekanini, Sherxon Qalanjardan zoʻrroq rajput qoʻrgʻonlarini zabt etganini Todar Mal qoʻrgʻon himoyachilariga kuyib-pishib tushuntirdi. Agar Qalanjar himoyachilari omon qolishni istasalar jangni toʻxtatib, Sherxon bilan sulh tuzsinlar. Shundan keyin Sherxon ularni avf-u etadi, mol-u jonlariga tegmaydi. Qalanjar rojalari va obroʻli rajputlariga Dehli atroflaridan yaxshi jogirlar beradi.
Ammo Qalanjar qal’asi juda mustahkam, unda ichadigan suv ham, zaxira ham yetarli edi. Sherxonning avvalgi xiyla-yu nayranglaridan jabr koʻrgan chitorlik, rayzinlik va bikanurlik rojalar Qalanjar hokimi Kirat Sinx atrofida jipslashgan edi.
Todar Mal Sherxonning xayrli ishlari ham koʻpligini ayta boshlagan edi, Kirat Sinx uning soʻzini kesdi:
— Sherxon Rayzin qal’asida sulh tuzib, Puran Malni oʻldirganiga ne deysan? Biz, rajputlar, mard, sodda odamlarmiz. Sherxon roja Mal Devaga oʻzini doʻst koʻrsatib, xatlar yozgan edi, oxirida uni ne koʻyga soldi?
Todar Mal bu savollarga javob topolmay tutilib qoldi. Sherxon Rajputana hokimi roja Mal Devaga qarshi qanday makr-u hiylalar ishlatgani uning ham esiga tusha boshladi.
Mal Deva mashhur sarkarda Rana Sangram Sinxning oʻgʻli edi. U Rajput viloyatlarini birlashtirib, Sherxonnikidan ham ulkanroq va kuchliroq qoʻshin toʻplagan edi. Joudhpurdan sharqdagi ilk toʻqnashuvlarda Sherxon bu zoʻr qoʻshinga bas kelolmay ikki oy yoʻlida toʻxtab qoldi. Ana shu oylar ichida u yov qoʻshini orasiga kirib olgan oʻz maxfiy odamlarini ishga soldi. Mal Devaning qattiqqoʻlligidan, hadikchiligidan norozi boʻlib yurgan Bikanir, Nagor rojalari bor edi. Xufiyalar Sherxonga ularning nomlarini bilib berdilar. Sherxon xuddi Dehlidagi Amir Bahlulga yozgan maktubiga oʻxshatib, Mal Devaning qoʻl ostidagi sarkardalardan Biram Dev, Roa Kalyanlarning nomiga maxfiy xat yozib yuboradi. Bu xatda Sherxon Mal Devadan norozi boʻlib yurgan boshqa uch-toʻrtta rajput sarkardalarining nomini ham iliq soʻzlar bilan tilga oladi. Bu rojalar Sherxonga hech qanday maktub yubormagan boʻlsalar ham, Sherxon goʻyo ulardan yashirin maktub olgan-u, endi shunga javob berayotgan kishi boʻlib yozadi:
«Mal Deva nechogʻliq zolim va qobiliyatsiz hukmdor ekanligi maxfiy maktublaringizda keltirilgan tafsilotlardan bizga ayon boʻldi. Inshoollo, uning illatlari oʻzining boshiga yetkusidir. Bizga xayrixoh boʻlgan boshqa rajput sarkardalarga ham qarorimizni ma’lum qiling. Biz zinhor din-u millat ayirmagaymiz. Sizlar bilan birgalikda ulugʻ Ashoka[23] davridagidek yagona va qudratli hind dalvatini barpo etmoqchimiz. Biz Mal Devani yuzma-yuz jangda ham yengishga qodirmiz. Ammo ortiqcha qon toʻkilmasligi uchun sizlar koʻplashib Mal Devani tutib beringlar. Shundan soʻng har biringiz bizning eng ulkan inoyatlarimizga sazovor boʻlursiz va tilagan viloyatingizga hokim etalajaksiz».
Sherxonning oʻz qoʻli bilan yozilgan va uning haqiqiy muhri bosilgan bu maktubni Mal Devaning maxsus odamlari josusning choʻntagidan topib olishadi. Biram Devning yaqin odami boʻlgan bu «josus» aslida maktubning oʻz choʻntagiga qanday kirib qolganini mutlaqo bilmaydi. Sherxonning xufiyalari bu ishni xuddi Agradagi kabi ustalik bilan yashiriqcha qiladilar. Ammo xiyonatni koʻp koʻrib, hadikchi boʻlib qolgan roja Mal Deva bechora «josus»ning «maktubni choʻntagimga kim solib ketganini bilmayman», degan gaplariga mutlaqo ishonmaydi. U Sherxon bilan bir necha marta xat yozishgan edi. Oʻsha xatlarni hozirgisiga solishtirib koʻrib, maktubni Sherxonning oʻzi yozganiga va haqiqiy muhrini bosganiga amin boʻlgach, «josus»ning boshini kesdirdi. Sherxonning maktubida nomi koʻrsatilgan «xoin» sarkardalarga qoʻshinning yarmidan koʻpi itoat etadi. Agar Mal Deva ularni tuttiraman desa ichki urush boshlanib ketishi mumkin. Biroq Mal Deva Sherxon bilan til biriktirgan sarkardalar orasida qolsa xiyonatning qurboni boʻlishi hech gap emas. Uning hadikchiligi gʻolib keladi-yu, oʻziga sodiq ellik ming odamni bir kechada qarorgohdan koʻchiradi, Rajputana yurtining poytaxti Jaudhpurni tashlab, Sivana degan joyga chekinadi. Shu tarzda bir-biriga ishonchini yoʻqotib parokanda boʻlgan rajput sarkardalarini Sherxon bitta-bitta yengib, bartaraf qiladi. Ularning tirik qolganlari Qalanjarga kelib jon saqlaydilar.
— Endi u hodisalar takror boʻlmagay, Shershohi odil hozir oʻz nomlariga munosib adolatli yoʻl tutmoqchilar, sulh tuzaylik! — deb, Todal Mal Qalanjar hokimi Kirat Sinxdan qayta-qayta iltimos qildi. Ammo Kirat Sinx uni urishib tashladi:
— Sen bizni Sherxonga tutib bermoqchisan! Joʻna bu yerdan! Haqiqiy rajput hiylai nayranglarning qurboni boʻlgandan koʻra, qoʻlda qilich bilan jang maydonida halok boʻlishni afzal koʻrgay!
Todar Malning vositachiligidan natija chiqmagach, Sherxon qal’aning tagini kavlashni va devori ostiga borut qoʻyib portlatishni buyurdi.
Oʻn minglab odamlar, ot-ulovlar, fillar Qalanjar qoʻrgʻoni atrofida oylar davomida tinimsiz ishlatildi, ularning oyoqlari ostida butalar, oʻt-oʻlanlar ezilib yoʻq boʻldi, yerlar titkilanib, shudgorga aylanib ketdi. Biroq qoʻrgʻon ulkan qoyatoshlar ustiga qurilgani uchun qilt etmay turaverdi. Uning devori tagidan lahim kavlashga ham iloj boʻlmadi. Qoʻrgʻon ichida buloqlar bor, himoyachilar uchun suv yetarli. Tik qoyatosh ustidan oʻtgan baland devorlarga narvon ham qoʻyib boʻlmaydi. Pastdan otilgan toʻp oʻqi yuqoriga chiqib borguncha kuchini yoʻqotadi-yu, metin devorlarni teshib oʻtolmaydi.
Shu tarzda qamal juda uzoqqa choʻzildi. Hut oyidayoq boshlangan hind issiqlari hamalda muttasil koʻtarilib borib, savrning oʻrtalarida chidab boʻlmas darajaga yetdi. Yomgʻir fasli oldidan qoʻzgʻaladigan toʻpolon shamollar qoʻshinning oyogʻi ostida titkilanib yotgan suvsiz yonbagʻirlardan chang-toʻzon koʻtara boshladi. Issiq va dim havoda qoʻrgʻon atrofidagi qoyatoshlar choʻgʻday qizib ketdi. Yoshi oltmishdan oshgan Sherxon bu issiqdan va chang-toʻzondan boʻgʻilib, nafas olishi ogʻirlasha boshladi.
Shu orada karvon bilan Qandahorga savdogar qiyofasida yuborilgan xufiya Sherxon uchun noxush xabarlar keltirdi. Humoyun qal’ani qirq kun qamal qilgandan soʻng inisi Askariy ichkaridan chiqib, unga taslim boʻlibdi. Humoyun endi Kobulga koʻz tikayotgan emish. Agar Komron ham shunday tez taslim boʻlsa, Sherxonga shimoldan keladigan xavf ancha kuchayishi aniq. Sherxon Komronning yonida yuradigan ishonchli kishisi Said Xalilni esladi. Anchadan beri uni yoʻqlamagan edi. Ertasi kuni bitta ishonchli odamini nodir sovgʻalar bilan Kobulga, Said Xalilning oldiga yubordi. Yashirin maktubda Komronning Humoyun bilan yarashishiga zinhor yoʻl qoʻymaslikni topshirdi, buning uchun qanday koʻmak zarur boʻlsa yuborib turishni va’da qildi.
Sherxonning hozirgi zoʻr istagi — Qalanjar qamalini tezroq tugatish edi. Shunday qudratli qoʻshin bilan besh oydan beri bitta qal’ani ololmayotgani uning sarkardalik nomi uchun ham yaxshi emas. U oʻz qoʻshinidagi hindlar orasida obroʻli roja hisoblangan Brahmajit Gaurni ertalab xos chodiriga chaqirtirdi. Uni tikka turgʻizib qoʻyib koyishga tushdi:
— Siz nuqul rajputlaringizni maqtar edingiz, «yaxshilikni biladigan tanti elmiz», der edingiz, qani oʻsha tantilik?
Yuzlari oftobda koʻmirday qorayib ketgan, kalta soqoliga, qoshi va moʻyloviga chang oʻtirib, kulrang tusga kirgan qirq besh yashar Brahmajit Gaur ta’zimga bosh egdi:
— Mening rajputlarimdan ne gunoh oʻtgan boʻlsa ayting, olampanoh, darhol jazosini berurmen!
Ammo Sherxon dilida toʻplanib qolgan gina-quduratni toʻkishda davom etdi:
— Men rajputlarni oʻzimga teng koʻrib qoʻshinimga oldim, mahkamalarda hind tilini joriy etdim! Shu mamlakat obod boʻlsin deb mingdan ortiq rabotlar, karvonsaroylar qurdim. Rajputlarga hurmat bildirib, hatto Dehlida qurdirgan masjidimning peshtoqiga hindlar muqaddas gul hisoblaydigan nilufarning marmar naqshini ishlattirdim!
— Bu hammasi rost, olampanoh! Siz hindlarga nisbatan hali hech bir musulmon hukmdori qilmagan nek ishlarni qilmoqdasiz!
— Nega boʻlmasa sizning koʻrnamak yurtdoshlaringiz mana bu qal’ada turib meni shuncha vaqtdan beri behurmat qilmoqda? Oʻsha biz taxtdan agʻdargan Humoyun ham Qalanjarni bundan oʻn toʻrt yil avval qamal qilgani yodimda bor. Sizning yurtdoshlaringiz Humoyunga bir oy ham qarshilik koʻrsatmay taslim boʻlgan edi. Nega biz kelganda rajputlaringiz besh oydan beri darvoza ochmay jinnilik qilmoqda?!
— Johillik oqibati, bu haqiqatni tushunmaslik, koʻrlik!..
— Unday boʻlsa, nega siz bizdan vakil boʻlib borib, yurtdoshlaringizning koʻzini ochmaysiz? Ularga men yomonlik qilmoqchi emasman, nahotki oʻz tilingizda rajputlaringizga shuni tushuntirib aytolmaysiz?
— Bajonidil ayturmen, olampanoh! Siz ularga afvi umumiy bergaymisiz?
— E afvi umumiydan tashqari, Ajmirmi, Banorasmi, istagan viloyatlarini beray! Mana, tepamizda Xudo turibdir! Hind ma’budlarini ham oʻrtaga qoʻyib ont iching, ishontiring, men bilan sulh tuzib, qal’ani topshirsalar, hammasining mol-u joni omon qolur, koʻngillari tilagan murodlariga yeturlar!
Bu gal Sherxon astoydil soʻzining ustidan chiqmoqchi edi. Bunga ishongan Brahmajit Gaur elchilarning oq bayrogʻini koʻtarib qal’aga qarab ketdi. Qal’adagilar uni ertalabdan peshingacha ichkariga kiritmay ovora qildilar. Buni eshitgan Sherxon oʻz askarlarini darvozadan mumkin qadar uzoqqa olib ketishni buyurdi.
Jazirama issiqda togʻning toshlari olov purkaydi. Sherxon oʻzi uchun qilingan maxsus soyabon tagida peshin namozini oʻqiguncha nafasi qaytib, terga botib ketdi. Shunday boʻlsa ham, joynamoz ustida choʻkka tushib: «E parvardigor! — deb iltijo qildi. — Oʻzing kushoyishi korimni bergaysen! Qal’adagilar murosaga kelsa birontasining burnini qonatmaslikka sening oldingda soʻz berdim, endi oʻzing mushkulimni oson qil!».
Qal’a darvozasi yaqinida Brahmajitdan boshqa bironta odam, bironta xavf qolmagach, mustahkam poʻlat darvozani qiya ochib, uni ichkariga kirgizdilar-u yana darhol yopib, tanbalab oldilar. Brahmajit qal’a ichidagi ahvolni va uning ba’zi sirlarini koʻrib-bilib olmasin uchun, elchining koʻzini bogʻlab, qoʻlidan yetaklagancha Qalanjar himoyachilarining rahbari Kirat Sinxning oldiga boshlab bordilar. Koʻziga bogʻlangan oq latta olingach, Brahmajit besh oy qamal azobidan ozib-toʻzib ketgan, lekin koʻzlari gʻazab va qat’iyat bilan chaqnayotgan roja Kirat Sinxni va uning atrofidagi ellik-oltmishta qasoskorlarni koʻrdi.
— Aziz yurtdoshlar, men bir rajput sifatida sizlarning botirliklaringizga, metin irodangizga qoyilman! — deb hayajon bilan soʻz boshladi Brahmajit Gaur. — Ulugʻ Shiva oldida qasam ichib aytamanki, hali hech qaysi rajput qal’asi oʻzidan yuz barobar ulkan yov bilan bunchalik uzoq, bunchalik dadil olishgan emas. Faqat men emas, Shershoh hazratlari ham sizlarning jasoratlaringizga tan bermoqda. Meni yuborishdan maqsadlari ham — sizlarga qoyil boʻlib, afvi umumiy bermoqchi ekanliklarini aytishdir!
Brahmajit Gaur Sherxonning yaxshi niyat bilan qilayotgan qurilishlari, islohotlari va boshqa nek ishlarini aytayotganda Kirat Sinx sabrsizlanib uning soʻzini boʻldi:
— Sen uni oppoq koʻrsatib maqtayvermasdan, va’dasini buzib qilgan makkorliklarini ham aytgin-da! Sherxonning Roxtas qal’asini Krishan Roydan qanday surbetlarcha tortib olgani esingda bormi? «Bechora ayollarimiz bilan bolalarimizga boshpana bering!» deb zaifona kiyimlarni kiyib borishgan. Ayolcha kiyingan bu erkaklarning olchoqligini Rayzin qal’asida behuda halok boʻlgan rajputlarning tirik qolgan qarindoshlari unutolgaymi? Mana, oramizda Krishan Royning oʻgʻli turibdi, aytsin! Sherxonning va’dasiga ishonib boʻlurmi?
Kirat Sinx qoʻli bilan koʻrsatgan barvasta yigit:
— Yoʻq, maharoja, — dedi. — Sherxonning bironta va’dasiga ishonib boʻlmagay. U faqat biz kabi rajputlarga emas, oʻz dinidagi musulmonlarga ham noinsoflik qilgani esimizdan chiqqani yoʻq. Ganga boʻyida, Chausada humoyun bilan yarashib, hujum qilmaslik haqida tuzgan bitimini qanday buzgan edi, a, bir eslang!
— E, u harbiy hiyla edi-ku! Hindlarga hozir Humoyundan koʻra Shershoh koʻproq yaxshilik qilmoqda!.. — deb e’tiroz qilda Brahmajit Gaur.
— Agar Shershohing bizga chindan yaxshilik qilmoqchi boʻlsa, — dedi Kirat Sinx, — sen borib ayt, qamalni toʻxtatsin, qoʻshinini Qalanjardan olib ketsin. Bizni tinch qoʻysa, keyin balki uning yaxshiligiga chindan ishonib, ittifoq tuzarmiz. Ammo hozir biz unga ishonmaymiz, darvoza ochib, yana biron makkorlik balosiga uchrashni istamaymiz! Agar qamalni davom etkazsa, biz ham oxirgi kishimiz qolguncha olishgaymiz. Yengilsak, ayollarimiz, qizlarimiz dushman qoʻliga tirik tushmasligi uchun oʻzlarini oʻzlari javhar [24] qilib oʻldirishga soʻz berganlar. Bizning Sherxonga uzil-kesil javobimiz ana shu!
Brahmajit Gaur tarvuzi qoʻltigʻidan tushganday boʻshashib Sherxonning huzuriga qaytib keldi-yu, boʻlgan gaplarni batafsil aytib berdi. Shuncha katta janglarni gʻalaba bilan tugatgan Sherxon endi Qalanjarda qayoqdagi Kirat Sinxdan yengilib orqaga chekinishi — uning uchun xayolga keltirib boʻlmaydigan bir alahsirashdek eshitildi. Qal’adagilarning javoblari uning gʻazabini keltirdi. Endi bu la’nati qoʻrgʻonni yer bilan yakson qilgisi keldi-yu, oʻttiz ming odamni issiq jazirama ostida ayamay ishlatib, qal’aga yaqin bora oladigan baland va mustahkam murchallar[25] yasattirdi. Bu orada Agra va Dehliga yuborilgan maxsus odamlar mamlakatda bor eng zoʻr zambaraklarni hoʻkiz va fillar yordamida Qalanjar yoniga olib keldilar va oʻsha koʻtarmalar ustiga chiqarib oʻrnatdilar. Zambaraklarning oʻqlarini yasaydigan ustalar yetarli edi. Sakkiz juft hoʻkiz qoʻshiladigan eng zoʻr zambaraklarning har bitta tosh oʻqi yigirma besh-oʻttiz man[26] ogʻirlikda. Bularni otish uchun juda koʻp borut kerak. Tuyalarda ortib kelingan borut toʻla charm meshlar maxsus omborlarda taxlanib turardi. Atrofi taxta bilan oʻralgan bu omborlarning ustiga oʻtovning kigizlari yopildi.
Sherxon qal’aning zaifroq koʻringan bir devori qarshisiga eng zoʻr zambaraklarni qator qilib oʻrnattirdi-yu, oʻqlarni ketma-ket bir nuqtaga urishni buyurdi. Oʻzi zambaraklardan ancha narida — borut omborlarining yonidagi tepalikda toʻpchilar boshligʻiga koʻrsatmalar berib, oʻqlar moʻljalga qanchalik aniq tegayotganini koʻzatib turdi. Oftob togʻ ortidan endi chiqib kelmoqda. Sherxon turgan joydan hali ertalabki soya ketgan emas, qal’aning oʻq borib tegayotgan devoriga quyosh tushib turibdi. Devorga urilib qaytayotgan toʻp oʻqlari orqaga sapchib ketadi, ba’zilari yigirma-oʻttiz gaz beriga kelib tushadi. Bundan xavotirlangan toʻpchilar boshligʻi:
— Olampanoh, siz bu yerda turmang, bexatarroq bir joyga keting! — deb iltimos qildi.
— Sen menga aql oʻrgatmay oʻz ishingni qil! — deb oʻshqirdi Sherxon. — Tomchi bilan toshni teshadiganlar bor. Sen shunday toʻplarning oʻqi bilan bitta devorni tesholmaysanmi?
— Iloj qancha, olampanoh? Toʻplarning quvurlari qizib, choʻgʻ boʻlib ketdi. Endi sal tanaffus qilib sovutilmasa qizigan quvur yorilib ketishi mumkin.
Bu orada oftob ham koʻtarilib, jizillatib quydira boshladi. Savrning oʻrtalari[27], bu yerda issiq eng avjiga chiqadigan payt. Sherxonning oʻzini ham ter bosa boshladi. Uning xos choʻpdori orqaga oʻtib, uzun yogʻoch uchiga oʻrnatilgan soyabonni Sherxonning boshiga soya beradigan qilib tutib turdi. Yuzini borutning qurumi qoraytirgan, faqat koʻzining va tishining oqlarigina aniq koʻrinadigan toʻpchiboshi Sherxondan yana koyish eshitdi:
— Devor endi teshilay deganda otishini toʻxtatdingmi? Boshqa toʻplar qani? Oʻttizta zambarak keltirilgan emasmidi? Choʻyan oʻqi bilan otiladigan eng katta zambaraklar nechun jim?
— Eng katta zambaraklar eskiroq. Ganga boʻyida, Chausada Humoyundan oʻlja olingan oʻsha zambaraklar olti yildan beri otilgan emas.
— Men senga aytmabmidim? Vaqtida yogʻlab tur, yaxshilab asra demaganmidim?
— Yogʻlab, yaxshi asraganmiz, olampanoh! Mayli, agar buyursangiz endi oʻsha katta toʻplarni oʻqlaymiz!
— Darhol oʻqla! Ulardan besh-olti marta oʻq otgunlaringacha avvalgi toʻplar ham sovub qolar. Bu devor qulamaguncha hamma zambaraklarni ishlataver!
— Bosh ustiga, olampanoh!
Chausada oʻlja olingan zambaraklar chindan ham juda katta, har birini oʻn olti hoʻkiz toqqa zoʻrgʻa tortib chiqargan edi. Ularning borut orasiga joylangan choʻyan oʻqini bir toʻpchi koʻtarolmaydi. Zambarakni oʻqlash va otish uchun besh-olti kishi kerak boʻldi. Chetroqdagi tosh koʻtarmaga oʻrnatilgan bu zambaraklar qal’a devorining moʻljalga olingan joyiga sal qiyaroq turibdi. Qiyalatib otilgan choʻyan oʻqlardan bir qanchasi devorga urilib, orqaga qaytdi. Bu zambaraklar Sherxondan uzoqroq turgan boʻlsa ham, ularning devorga urilib qaytayotgan oʻqlari qiyalab borib Sherxon turgan tepalikning etaklariga tusha boshladi. Buni koʻrgan Sherxonning yuragi bir seskandi. Bu qal’aning devorida jon bormi, oʻqlarni qaytarib otyapti?! Yo ichkaridagi rajputlarning metin irodasi bu devorga oʻtganmi? Sherxonning xayoliga shu gap kelganda katta choʻyan oʻq qal’aning tepasidan bir gazcha joyini oʻpirib, naryoqqa qulatib oʻtdi. Bundan quvongan Sherxon xavf-xatarni yana unutdi-yu, navbatdagi oʻqning otilishini kutdi.
Navbatdagi oʻqqa borut ikki barovar koʻp solingan edi. Uning choʻyan oʻqi ikki barobar katta zarb bilan qal’aning tosh devoriga urildi, uni teshib oʻtolmagach, orqaga qiyalab qaytdi va zingʻillab uchganicha Sherxondan sal naridagi borut omborining ustiga tushdi.
Zambarak quvuridan choʻgʻ boʻlib yonib chiqqan choʻyan oʻq ombor ustiga yopilgan kigizni ham, charm meshni ham tutatib, teshib oʻtdi-yu, jazirama issiqda qizib turgan quruq borutning oʻzini portlatib, yondirib yubordi. Butun bir borut omborining dahshat solib portlashidan koʻtarilagn havo toʻlqini oʻng qadamcha joyda turgan Sherxonga toshday qattiq urildi va uni tepalikdan pastka itqitib yubordi. Juda qattiq yiqilgan Sherxon hushidan ketdi. Portlash paytida yonib ketgan yogʻoch, kigiz va charm parchalari uning ustiga alanga boʻlib yogʻilib tusha boshladi. Sherxon kiyimlariga ilashgan olovning achchiq ogʻrigʻidan xiyol hushiga kelib, koʻzini ochdi. Olov uning qoshlarini va soqolini ham yamlab yeb kela boshladi. Sassiq tutunda nafas olib boʻlmaydi. U qoʻli bilan yuzini olovdan toʻsmoqchi boʻldi, shunda yenglari ham yonayotganini koʻrdi-yu, soʻnggi najotni yerdagi tuproqdan izladi. Yerga agʻanab, yuzini tuproqqa bosganicha yana hushidan ketdi...
Sherxonning yon-veridagi qoʻriqchilari ham borut omborining portlashidan halok boʻlgan edi. Uzoqroqda boʻlgan va sogʻ qolgan odamlar nima voqea boʻlganini fahmlab, yordamga kelgunlaricha Sherxon kuyib, halok boʻlgan edi...
Sherxon yoshi oltmishdan oshgach, tugʻilgan yurti Sasaramda chiroyli koʻl oʻrtasidagi orolga oʻzi uchun salobatli marmar maqbara qurdirgan edi. Uni oʻsha maqbaraga dafn etdilar. Ammo Qalanjar devoridan qaytgan oʻq faqat borut omborini emac, Sherxon merosxoʻrlarining oʻzaro inoqligini ham portlatib yuborganday boʻldi.
Sherxonning katta oʻgʻli Odilxon janglarda ishtirok etmagan boʻlsa ham, Agrada oʻzini otasining oʻrniga shoh deb e’lon qildi. Biroq boshqa bir qancha amirlar Sherxonning oʻrtancha oʻgʻli Jalolxonni valiahd deb tan oldilar. Faqat Sherxonning eng mashhur lashkarboshilaridan Havasxon Sirhindda Jalolxonga qarshi isyon koʻtardi. Panjob hokimi Haybatxon ham Jalolxonni tan olmadi. Jalolxon Islomshoh degan yangi nom bilan taxtga chiqdida, Havasxon va Haybatxonlarga qarshi urush boshladi.
Chunorda Sherxonning kuyovi Ahmadxon sur, Bangolada Ibrohim sur va yana boshqa-boshqalar yagona davlatni parchalab, oʻzlaricha mustaqil podsho boʻlish harakatiga tushdilar.
Sherxon besh yil taxtda oʻltirib, zoʻr shiddat va sur’at bilan tuzgan yangi davlat oʻzaro urushlarda, ichki nizolarda oʻshanday shiddat va sur’at bilan parchalanib keta boshladi.

Kobul, Bhira: Kuygan Koʻzlar
Bu hodisalar xabari Kobulga javzo oyida yetib bordi. Kunlar isib, Kobul atrofidagi togʻlarning qori erigan sari faqat daryolardagina emas, buloqlarda ham suv koʻpayib ketdi. Shohi Kobul togʻining etaklaridan chiqadigan chashmalar suvi Gulkina mavzeidan nariga oʻtib, baland tepalik ustiga joylashgan arkning yon-veridagi maysazorlarga ham jildirab yetib keldi.
Qishda Qandahordan olib kelingan Akbar enagalari bilan shu arkda qattiq nazorat ostida saqlanar edi. Daryo boʻyidagi Bogʻi Navroʻziyda turadigan Xonzoda begim Akbarni oʻz dargohiga olib ketmoqchi boʻldi, ammo Komron mirzo ruxsat bermadi.
— Arkda soqchilar koʻp, bu yer bola uchun bexatarroq, — deb vaj koʻrsatdi.
Lekin arkda Afzalbek va Qorachaxonga oʻxshagan Humoyunning gʻanimlari bor, ular bolaga zimdan yomonlik qilishlari mumkin. Xonzoda begim ikki yarim yashar Akbarni quchogʻiga bosib, qulogʻiga shivirladi: — Anu amakilarning ilkidan hech narsa olmagin, eng shirin narsani bersa ham yemagin, xoʻpmi, jonim?
Akbarning onasinikiga oʻxshash yirik-yirik koʻzlari katta ammaning yuziga hayrat bilan tikiladi. Kattalar orasidagi murakkab munosabatlarga hali uning aqli yetmaydi. Lekin arkka kelib-ketib turadigan koʻzlari sovuq bek-u a’yonlardan bolaning oʻzi ham begonasiraydi. ba’zilari yasama takalluflar qilib, uni gapga solmoqchi boʻlsa, bola qovogʻini uyib indamay turaveradi. Goho ammasi Gulbadan begim ikki yoshli oʻgʻilchasi Saodatyorni yetaklab keladi. Akbar ular bilan biyron tilda gaplashadi, Saodatyor bilan oʻynab kuladi. Ayniqsa, Xonzoda begim kelganda:
— Momo keldi, momojon! — deb, chopqillab peshvoz chiqadi.
Mohim enaga unga gap oʻrgatdi:
— Hazrat begimni momo demang, hazrat amma deng!
— Yoʻq, amma — mana! — deb Akbar Gulbadanni koʻrsatdi.
Yoshi oltmish yettiga kirgan Xonzoda begim soʻnggi yillarda yanada kichrayib, yengilgina boʻlib qolgan. Xuddi vazni yoʻq farishtaday. Oʻzi ham koʻpincha yengil oq ipak kiyim kiyadi. Lekin boshidagi oq kasaba roʻmolidan ham sochi oqroq koʻrinadi. U Akbarni bagʻriga bosib:
— Momo degan tilingdan oʻzim oʻrgilay! — deb erkalatdi. — Mayli, men senga momo boʻlaqolay. Rahmatli bobong Bobur mirzoning ikki-uch yasharligi esimga tushmoqda. Men, besh yosh katta egachisi, uning beshigini tebratganman. Esimda bor, kichikligida qoʻlchalari, oyoqchalari ham Akbarnikidek toʻla-toʻla, miqti edi.
Xonzoda begim Akbarda Humoyundan ham, Hamida bonudan ham oʻtgan joziba borligini koʻrdi-yu, ularni eslab yuragi ezildi. Yosh goʻdak onasini uch-toʻrt oy koʻrmasa keyin uni taniy olmay qoladi. Shuni biladigan Xonzoda begim:
— Akbarjon, ota-onang esingda bormi? — deb soʻradi. — Hozir kirib kelsalar taniy olasenmi?
Beshikda qolgan oʻn bir oylik bola bir yarim yildan beri koʻrmagan ota-onasini koʻz oldiga keltirmoqchi boʻlib urindi, lekin keltira olmadi. Ma’yus bosh chayqab:
— Yoʻq, — dedi.
Shunday shoʻx bola ota-onasi toʻgʻrisida gap chiqsa, tirik yetimdek ma’yus boʻlib qolishini koʻrgan Mohim enaga koʻziga yosh olib, shivirlab hasrat qildi:
— Hazrat begim, bahor oʻtdi, bolalarimizni bogʻrogʻlarga sayrga olib chiqolmadik. Bizni qoʻriqlash bahonasida hibsda saqlamoqdalar. Arkka suv meshda tashib kelinadi, koʻkalamzori yoʻq. Devordan shunday pastga qarasangiz, maysazorda buloq suvlari oqib turibdir. Biz hammasidan mahrummiz.
Xonzoda begim boya kelayotganda Komron mirzoning toʻrt yashar oʻgʻli Ibrohim tarbiyachilari-yu qoʻriqchilari bilan arkning etagidagi koʻkalamzorda naqora chalib, koptok tepib oʻynab yurganini koʻrgan edi. Komronning oʻgʻli shunday yayrab erkin yurganda Akbarni hibsdagiday tutishlari Xonzoda begimga chidab boʻlmas bir adolatsizlik boʻlib tuyuldi.
— Yuringlar, biz ham maysazorlarga chiqaylik! — deb, Akbarni qoʻlidan oldi. Mohim enaga va Jajji enaga oʻz oʻgʻilchalarini yetakladilar. Ark darvozaxonasida turgan qurolli qoʻriqchilar.
— Ruxsati oliy boʻlmasa Akbar mirzoni chiqarishga haqqimiz yoʻq, — dedilar.
Xonzoda begim Komronning hozir arkda yoʻqligini bilar edi.
— Hazratim menga ruxsat berganlar, — dedi qoʻriqchiga. — Butun mas’uliyatini men oʻz zimmamga olurmen. Oching darvozani!
Jussai kichkina bu nuroniy kampir mamlakatning eng moʻtabar kayvonisi ekanini qoʻriqchilar ham bilar edilar. Ular begimning malikalarga xos qat’iyat bilan bergan buyrugʻini bajarishga majbur boʻldilar.
Tiniq buloq suvi yiltirab oqayotgan ariq boʻyida, anvoyi dala gullari ochilib yotgan keng maysazorda Akbar va uning ikki koʻkaldoshi yayrab quvlashib, rosa oʻynadilar. Xonzoda begim bilan enagalar suv boʻyida katta bir yongʻoq daraxtining soyasida gaplashib oʻltirishdi. Shu payt bolalar chaladigan kichkina naqoraning tovushi eshitildi.
Komron mirzo navroʻz bayramida oʻgʻliga sovgʻa qilgan ikkita noksimon naqoraning yuziga tortilgan charmi qizil rangda. Yonlariga nuqradan chiroyli bezaklar qilingan. Naqora choʻplariga oltin suvi yugurtirilgan. Naqorani bir xizmatkor yigitcha ikki qoʻli bilan tutib, orqasi bilan yurib kelmoqda. Toʻrt yashar Ibrohim mirzo naqorachoʻplarni chalakam-chatti urib, biron kuyga oʻxshamaydigan xunuk tovushlar chiqarmoqda.
Akbar amakibachchasi Ibrohimni arkda ham koʻp koʻrgan. Begonasiramay uning oldiga chopib bordi. Chiroyli naqorachalarga havasi kelib:
— Menga choʻpini bering, men ham bir chalay! — dedi.
Lekin podshoning oʻgʻli hisoblanadigan va atrofidagilardan koʻp xushomadlar koʻrib dimoq paydo qilgan erkatoy Ibrohim:
— Nari tur, sen chalolmaysen! — dedi.
Uch yashar Adham koʻka gapga aralashdi:
— Akbar sizdan yaxshi chalgay. Bering, koʻrsatsin!
— Yoʻq, buni menga hazrat otam sovgʻa qilgan!
— Qaytarib olursiz! — dedi Akbar. — Bir chalib koʻray!
Ibrohim mirzo unamagach, Akbar naqorachoʻpga chang solib, uni tortib olmoqchi boʻldi. Ibrohim bermadi. Shu tortishuvning ustiga Komron mirzo besh-oltita otliq odamlari bilan kelib qoldi.
— Bu ne mojaro? — deb oʻshqirdi. — Bularni kim arqdan chiqardi?
Xonzoda begim daraxt soyasidan turib otliqlar tomonga yurdi:
— Hazratim, men bularni olib chiqdim. Bahor oʻtib, koʻkalamzorga chiqmagan ekanlar.
Komron sal shaxtidan tushdi-da, ammasiga salom berdi. Har qalay, u ham bu keksa kayvonidan hayiqib oʻrgangan edi. Lekin otdan tushib koʻrishishga boʻyni yor bermadi. Sherxon oʻlgani, Humoyunning ishlari yurishib, Qandahorni egallagani Komronni juda bezovta qilib qoʻygan. Uning oltin yuganli oq oti ham oʻzi kabi sabrsizlanib, gijinglab turibdi. Komron yuganni tortib, orqada ot oʻynatib turgan vaziri a’zam Bopusxon va Kobul shahrining hokimi Qorachaxonga yuzlandi. Naqora ham bayroq kabi eng martabali hokimlarga berilishini nazarda tutib:
— Bu Akbar bola halitdan naqora talashmoqdaku! — dedi.
Bopusxon xaxolab kuldi-yu:
— Hazratim lutf qildilar! — dedi.
Yuvosh otda sokin turgan Kobulning hozirgi shayxulislomi Said Xalil ham Komronning soʻzini yoqtirib:
— Ha, hazrati oliylari tuyaga minib uzoqni koʻrdilar! — dedi.
Kichkina Akbar bu gaplarni uncha tushunmasa ham, otliqlardan begonasirab, qoʻlchalarini naqorachoʻpdan tortdi. Komron unga qarab:
— Senga naqora kerakmi? — dedi. — Shuni chalmoqchimisen? Ayt, bola!
Akbar tasdiq ma’nosida bosh irgʻadi. Komron bu bolani arkdan beruxsat olib chiqqan keksa ammasiga qattiq gap aytolmagan boʻlsa ham, ammo Akbarning adabini berib qoʻygisi keldi. Oʻgʻli Ibrohim mirzo unga Akbardan xiyla baquvvat koʻrindi. Ibrohim Akbardan bir yarim yosh kata, yiqitishi aniq.
— Qani, boʻlmasa, ikkoving kurash tushinglar! — dedi Komron Akbar bilan Ibrohimga. — Kim yiqitsa, naqora oʻshaniki!
Ibrohim naqorachoʻpni xizmatkoriga berib, Akbarga tomon xezlanib keldi. Akbar kichik boʻlsa ham, koʻkaldoshlari bilan olishib oʻrgangan edi. Ikki bolaning ham bellarida belboqchalari bor. Olishuv boshlandi. Mitti polvonlarning kurashiga otliqlar kulib qarab turishibdi. Komron mirzo jiddiy, Xonzoda begim bilan Mohim enaga xavotirda. Ibrohimning yoshi kattaligi qoʻl keldi. Akbar qattiq gandirakladi, oyogʻi oʻtloqda toyilib choʻk tushdi. Ibrohim arkda ham alohida e’zozda yurar, koʻp tantiqliklar qilib, Akbarni yetim boladay turtkilar edi. Nahotki Akbar undan yiqilib, shunday chiroyli naqoradan mahrum boʻlsa?! Yoʻq! Bola Xonzoda begim bilan Mohim enaganing moʻltirab turgan koʻzlaridan madad olganday tez qaddini tikladi, butun kuchini yigʻdi-yu, Ibrohimni dast koʻtarib, oʻtloq yerga agʻdarib urdi va ustidan bosib tushdi. Akbarning tagida yotgan Ibrohim:
— Bas, qoʻyvor! — deb yigʻlab yubordi.
Komronga bu yomon bir istiqbolning alomatidek tuyuldi. Uning gʻazabidan qoʻrqqan Mohim enaga chopib borib, bolalarni ajratdi-da, Ibrohimni turgʻizib, ustini qoqa boshladi.
Komron oʻz oʻgʻlini jerkib:
— E, atala polvon, nechun yigʻlaysen? — dedi. — Bas! Naqorani endi Akbarga ber!
Ammo Bopusxon oraga tushdi:
— Hazratim, siz koʻrmadingizmi, Akbar toʻgʻanoq soldi-ku? Boʻlmasa Ibrohim mirzo uni yiqitar edi!
Atrofidagilarnnig bunday xushomadlariga oʻrganib qolgan Komron mirzo darrov yolgʻon gapga ishongisi kelib:
— Men koʻrmabmen, — dedi-da, Said Xalilga savol nazari bilan qaradi.
Doim Komronning zaifliklarini zoʻrlik alomati deb koʻrsatadigan va uning maqtovga oʻchligidan foydalanib martabasi oshadigan Said Xalil ham xuddi toʻgʻanoqni oʻzi koʻrgandek gapirdi:
— Astagʻfirullo! Shunday kichik bola gʻirromlikka oʻrganganini qarang!
Uning gapini Qorachaxon ma’qulladi:
— Qandahorni gʻirromlik bilan olgan otasiga tortibdir-da!
Atrofdan ketma-ket yogʻilgan bu gaplar Komronning Humoyundan yaxshiroq ekanini, shu sababli Ibrohim ham Akbardan balandroq turishini yana bir marta isbot etganday boʻldi. Shu bilan xijolati bosilgan Komron mirzo ammasining koʻzi oldida bir tantilik qilgisi keldi.
— Mayli, naqorani anu bolachaga ber! — deb Akbarni koʻrsatdi. Soʻng oʻgʻliga tasalli berdi: — Sadaqa ham kerak. Senga bundan yaxshirogʻini olib bergaymen. Yur, otga mingash!
Xizmatkor yigit naqorani Akbarga zugʻum bilan tutqizdi-da, Ibrohim mirzoni erkalatib qoʻliga oldi va otasining orqasiga mingashtirdi.
Ikki yarim yashar Akbar toʻgʻanoq nima, gʻirromlik qanaqa boʻlishini bilmasa ham, otliqlarning koʻzlaridagi nafratni, gaplaridagi dashnom va kinoyalarni sezib, hayrat bilan qotib turibdi. Qoʻlidagi naqora ham endi uning koʻziga koʻrinmaydi. Nega uni jerkishdi? Axir u yiqitdi-ku!
Bolaning shu ogʻir iztirobini sezgan Xonzoda begim tez borib Akbarni bagʻriga bosdi:
— Boʻyginangdan momong aylansin, mitti polvonim! Kichik boʻlsang ham yutding! Bu naqora sadaqa emas, sovrin! Haloling boʻlsin! Chal!
Bu gaplardan Komron mirzonnig rangi boʻzarib ketdi. Qorachaxon homiysiga yon bosib, Akbarga nafrat bilan tikildi-da:
— Hozircha chalib turing, gʻirromlikning jazosini hazratim keyin berurlar! — dedi.
Xonzoda begim Komronga ikki qoʻlini choʻzib dedi:
— Adolat qiling! Axir siz haqgoʻy shoirning oʻgʻlisiz! Oʻzingiz ham haqiqatni ulugʻlab latif she’rlar bitgansiz. Yoningizdagi janoblar sal insof qilishsin! Bu ma’sum bola gʻirromlikni qayoqdan bilgay. Oqni qora qilib koʻrsatish shu darajada boʻlurmi?!
Endi Qorachaxon va Said Xalillar Komrondan himoya kutib, unga koʻz tikdilar.
— Begim, ot ustidan koʻp narsa aniqroq koʻringay,— dedi komron. — Sizning koʻzingiz toʻgʻonoqqa tushmagan boʻlishi mumkin. Ammo yonimdagi janoblar — mening suyangan togʻlarimdir. Bular koʻzgu boʻlib, menga haqiqatni koʻrsaturlar. Men bu koʻzguga qarasam, koʻnglim koʻtarilur. Siz mening koʻzgumga tosh otmang, begim!
— Ammo, — dedi Xonzoda begim, — Qorachaxon janoblari begunoh bolani jazolamoqchi boʻlib tahdid qilganlari — koʻzguga tosh otish emasdirmi? Janoblar bilib qoʻysinlarki, anu tepalik ustida hazrati Boburning qabrlari turibdir. Inimning ulugʻ ruhi bu bolani himoya qilgay! Agar Akbarga ziyon yetkazsalar, otangiz qabrlarida tikka turgay!
Komron sabrsizlanib oʻynoqlayotgan otining yuganini asabiy tortib, uni sal tinchlantirdi, orqada qiynalayotgan oʻgʻilchasini egarnnig oldiga olib, chap qoʻliga koʻtardi:
— Hazrat begim, Akbarga hech kim ziyon yetkazgan emas! Koʻrib turibsiz, toʻrt oydan beri biz buni oʻz oʻgʻlimizdek asrab yuribmiz!
Mohim enaga bu orada Akbarni otliqlardan uzoqroqqa yetaklab olib ketdi. Koʻkaldoshlari chiroyli naqorani oʻrab olib tamosha qila boshladilar. Lekin kattalar orasida asabiy gaplar boʻlayotganidan hayiqqan bolachalar naqorani chalgilari kelsa ham, bunga botinolmay jim turardilar.
— Eng yomon xavf-u xatar Askariyning boshiga tushgan! — deb qizishib davom etdi Komron. — Siz adolatli amma boʻlsangiz, askariyni qutqarishga yordam bering! Qizilboshlar Qandahorni olib, Askariyning xazinasini talabdilar, haramini benomus qilibdilar!
Otliqlar qarshisida yolgʻiz turgan Xonzoda begimning jussasi kichik, oʻzi nimjon koʻrinsa ham, koʻzlari shernikiday yonib turar, soʻzlari oʻqday chiqar edi:
— Bunday tuhmatlarni inim Bobur mirzo shoh Ismoil bilan ittifoq tuzgan paytda ham koʻp eshitganmiz! Hammasining yolgʻonligi keyin bilingay!
— Ammo Mirzo Humoyun Qandahorni qizilboshlar yordamida olgani yolgʻon emas-ku! — dedi Bopusxon. — Bu haqda hazratim ajib masnaviy yozmishlar. Bir oʻqishdayoq menga yod boʻlib qoldi:

Chiqdi Xuroson saridin oʻgʻrivor
Keldi xom ta’ma aylabon Qandaxor,
Jam‘ boʻlub bir necha badnom anga
Kufr oʻtining shu’lasini tez etib
Zulm-u sitam tigʻini xunrez etib...

— Ofarin, hazratim!
— Boplabdilar! Bobur hazratlaridan meros olgan she’riy iste’dodlari rosa kamolga yetibdir!
— Ammo bunday oʻtkir she’rni men Bobur hazratlarining devonlarida ham koʻrganim yoʻq! — deb Bopusxon Komronni yana bir daraja baland koʻtardi.
Qorachaxon darhol bu gapni ma’qulladi:
— Ustozdan oʻtgan shogirdga tasanno!
Komron maqtovdan yogʻday erib iljayib turar, hatto shoirlikda otasidan oʻzganligi haqidagi soʻzlarga ham e’tiroz qilmas edi. Buni koʻrgan Xonzoda begim nima deyishini bilmay lol turib qoldi. Shu payt Humoyunning oʻz ukasi Komrondagi bu xislatni — maqtovga uchish odatini oynaga qarab aldanishga qiyoslab forscha yozgan ruboiysi begimning yodiga tushdi:

Dar oyina garchi xudnamoyi boshad
Payvasta zi xiyshtan judoyi boshad.
Xudro bamisoli gʻayr didan ajibast

Intavr ajibi ham kori Xudoyi boshad[28].
Boya Komron oʻz atrofidagi xushomadgoʻylarini «bular mening oynam» deb aytgani bejiz emas edi. Bu «oyna» Komronni oʻzi istaganday oʻzgartirib, faqat koʻrkam, jozibador tomonidan koʻrsatishga oʻrgangan edi. Atrofidagilar siyratni suratdan ayirib olib, Komronni oʻzi toʻgʻrisidagi haqiqatdan butunlay judo qilishga intilishardi. Ana shundagina Komron toʻliq ularniki boʻlardi. Ular Komronni Humoyunga qarshi qoʻyishdan manfaatdor edilar. Chunki Bopusxon vaziri a’zamlik unvoniga, Said Xalil diniy peshvolik lavozimiga, Qorachaxon Kobul hokimligiga aka-ukani urushtirib yurib erishgan edilar. Hozir ularnnig har birida xushhavo bogʻ-rogʻlar, eng yaxshi jogirlar, eng katta boyliklar, imtiyozlar bor edi. Agar Humoyun Kobulga qaytib kelsa, Komron taxtdan tushadi-yu, Bopusxon va Qorachaxonlar barcha martaba-yu imtiyozlaridan mahrum boʻladilar. Humoyunning Bayramxonga oʻxshagan oʻz yaqinlari bor, ular Said Xalilga ham kun bermasligi aniq. Komron-ku Boburning oʻgʻli sifatida yana biron martabaga erishar, ammo hozir uning atrofida turganlar Humoyun qaytsa hozirgi davr-u davronlaridan butunlay mahrum boʻlishlari aniq. Shuning uchun Komronning oʻzidan ham koʻra uning atrofidagi a’yonlar aka-uka orasidagi ixtilofni iloji boricha avj oldirishdan manfaatdor edilar. Xonzoda begim qalbiga quyulib kelgan bu alamli oʻylarni Komronga qanday aytishni bilmay boʻgʻilib gapirdi:
— Hazratim, siz oʻz ogʻangiz bilan bunchalik adovatga borishingizdan faqat yovuz odamlar suyunurlar. Ammo mening dilimda ogʻa-ini adovati et bilan tirnoqni ajratgandagi kabi ogʻriq qoʻzgʻaydir. Sizning otameros she’riy iste’dodingiz bunday adovatga zinhor xizmat qilmasligi kerak. Xudo xohlasa, siz hali Humoyun bilan yarashursiz. Oʻshanda bu masnaviylar tilga olinsa xotiringizga qanchalik malol kelishini bir oʻylang!
Oq ot ustida turgan Komron bir lahza jim qoldi. Shu topda Komron Xonzoda begimning koʻziga otasidek savlatli va xushbichim koʻrindi. Oʻzi ham kuchga toʻlgan oʻtiz besh yoshli yigit, hamon chap qoʻlida koʻtarib turgan kattagina oʻgʻlining ogʻirligini goʻyo sezmaydi...
— Siz malolni aytasiz, begim, ammo hozir mirzo Askariyning hayoti xavf ostida, uni kim qutqargay? — dedi Komron.
— Agar biz qoʻyib bersak, Mirzo Humoyun qizilboshlarni Kobulga ham boshlab kelgay, — deb qoʻshimcha qildi Qorachaxon.
Said Xalil yoqasini ushlab:
— Yo alhazar! — dedi. — Kobulni ham shia mazhabiga oʻtkazmoqchi boʻlib qirgʻin boshlasalar... adovatni ana oʻshanda koʻring!
Xonzoda begim yana Komronga murojaat qildi.
— Hazratim, bu vahimalarga ishonmang! Humoyun bunchalikka bormagay!
— Hazrat begim, siz bizga ishonmasangiz, balki Qandahorga borib voqeani oʻz koʻzingiz bilan koʻrib kelursiz? — dedi toʻsatdan Komron.
Xonzoda begim, «hozir juda pishib qolganmen, uzoq safarga yaramagaymen», deb, oʻzini birpas qaytardi. Ammo Komronni oʻzining haqligiga hech ishontira olmagandan soʻng toʻsatdan:
— Mayli, men Qandahorga boray! — dedi. — Agar mirzo Askariyning hayoti xavf ostida boʻlsa, men unga shafo’ boʻlay. Agar Askariyni qutqarsak, siz Humoyun bilan yarashgaymisiz, hazratim?
Bopusxon ham, Said Xalil va Qorachaxon ham Komronga: «Yarashish xatarli!» deganday bezovta boʻlib qarashdi.
— Mirzo Humoyun shialar xizmatiga oʻtib, juda katta gunoh qildilar, — dedi Said Xalil. — Shu gunohlarini yuvmaguncha hazratimning yarashmoqlari choryori bosafolar ruhiga munosib ish boʻlmagay.
Komronga bu gap qoʻl keldi. U salmoqlab, vazmin gapirdi:
— Ogʻamizning yana bir katta gunohi — hazrat otamizdan meros qolgan Hinddagi ulkan davlatni boy berganligidir. Sherxon olamdan oʻtibdir. Endi mirzo Humoyun Hindistonga qaytib, oʻsha davlatni tiklasin, shialar bilan orani uzib, poklansin. Ana undan soʻng, biz u bilan yarashsak arzigay!
Gap shu bilan tugadi-yu, otliqlar arkka qarab ketishdi. Badqovoq amakilar uzoqlashgandan soʻng Akbar bilan ikki koʻkaldosh ularning gʻalvasini unutishdi-yu, chiroyli naqorani navbatma-navbat chalib oʻynay boshlashdi. Ammo Xonzoda begim Komronni oʻrab olgan dogʻuli odamlarni xayolidan uzoqlashtirolmay qiynalardi. Nimasidir Boburga oʻxshaydigan koʻhlik yigit, haroratli she’rlar bitadigan sohib iste’dod odamning shunday qallob muhitga tushib qolgani begim uchun katta baxtsizlikday tuyulardi. Koʻpni koʻrgan Xonzoda begim nazarida Komron oqni qora qilib koʻrsata oladigan riyokorlar muhitiga goʻyo hukmfarmo, atrofidagilarga soʻzini oʻtkazadigan tojdor. Ammo atrofidagi riyokorlar zohiran unga boʻysunsalar ham, botinan uni oʻzlarining maqtovlariga asir, xushomadlariga mute qilib olganlarini Komron sezmaydi. Shuni oʻylaganda Xonzoda begimning unga hatto rahmi keldi. Faqat Askariyni emas, hali Komronning oʻzini hm bu asoratdan kimdir qutqarmasa, butun umri va otameros iste’dodi hayf ketadi. Komronni haqiqat yoʻliga qaytarish Xonzoda begimning qoʻlidan kelmasligi bugun yana bir bor bilindi. Bu ish, ehtimol, Humoyunning qoʻlidan kelar. Xonzoda begim shuning uchun ham Qandahorga borishi va ogʻa-inini bir amallab yarashtirishi kerak...

Vale ul koʻrganing oʻzing emassen.
(ya’ni, surat bilan siyrat orasida farq, judolik bor)
Oʻzingni oʻzganing oʻrnida koʻrish ajibdir
Ammo bu ajiblik ham Xudoning ishidir.

* * *
Baland togʻlar orasidagi salqin Kobuldan Qandahorning jazirama issiqlariga kirib borgan Xonzoda begim birinchi kun koʻp behalovat boʻldi. Xayriyatki, Humoyunning qarorgohi shahardan tashqaridagi sersuv bogʻot joyda ekan. Humoyun ammasini boshiga koʻtarguday e’zozlab, ayvoni salqin sharsharaga qaragan eng xushhavo uyni unga boʻshattirib berdi. Hamida bonu ham oʻgʻli Akbarning xabarini olib kelgan kayvonining atrofida girdikapalak boʻlib, mehmondorchiliklar qildi.
Ularning koʻrishmaganlariga besh yil boʻlgan edi. Bu orada Xonzoda begimning oxirgi tishlari ham tushib ketgan, hozir milki bilan ovqat chaynaydigan boʻlib qolgan. Hamida bonu ham ilgarigiday emas — yuzida qandaydir bemorlik va mahzunlik alomati bor, shu besh yilda oʻn-oʻn besh yosh ulgʻayganday koʻrinadi.
— Har qalay, sizlarni birga koʻrganim uchun tangrimga shukronalar ayturmen, — dedi Xonzoda begim.— Hamida bonu, hoʻ, Jamna boʻyida siz chavgon oʻynab yurgan kezlarda qilgan orzularimiz yodingizdami? Shu orzuyimga ham Xudo yetkazdi, oʻgʻilchalaring Akbarjonni bagʻrimga bosib erkalatish menga nasib boʻldi.
Hamida kurash tushadigan, naqora chaladigan boʻlib qolgan oʻgʻilchasi haqidagi hikoyadan ham quvonib, ham yuragi ezilib koʻziga yosh oldi. Humoyun esa oʻgʻlining qanday gʻolib chiqqanini eshitib xandon urib kuldi:
— Yaxshilik alomati bu. Demak, Komron ham yengilgay!
— Humoyunjon, — dedi Xonzoda begim iltimoskorona tovush bilan. — Ma’sum bolalarning kurashi bezarar. Ammo toj-u taxtli ogʻa-inilarnnig adovati qanchalik baxtsizliklar keltirishini oʻzingiz koʻrib turibsiz. Endi Komron bilan olishishni emas, yarashishni oʻylang, jonim bolam!
Komron qilgan yomonliklar Humoyunning esiga tushdi-yu, butun dard-u alamlari birdan yangilandi.
— Ammajon, ogʻa-ini adovati haqida mashhur «Yusuf-Zulayho» afsonasi bor. Lekin oʻsha afsonadagi Yusufga oʻgay ogʻalari qilgan yomonliklar ham mening oʻz inilarimdan koʻrayotgan jabr-u jafolarim olida bir halvo, xolos! Inimiz Kobulga qanoat qilmay, Panjobni mendan tortib olgani, Sherxon bilan olishganimda nuqul poyimga bolta urgani, Qandahorda beshikdagi bolamizni chirqiratib, bizni begona yurtga quvgani, Qazvinga josuslarni yuborib fitna qoʻzgʻatgani!.. Qaysi birini aytayki, yuz oʻlimlardan qolib, Qandahorga qaytib kelsak, Akbar yana yoʻq! Eng razil qaroqchilarday bolani oʻgʻrincha olib ketibdir! Endi uni garovda tutib, bizga tahdidlar qilishi qaysi darvozaga sigʻgay?! Agar oʻgay inilar boshimizga shunday ogʻir kunlarni solmasa edi, hozir ikkinchi oʻgʻilchamiz ham olti oylik boʻlar edi! Qizilboshlar bilan hamkorlik qilish, Qandahorni qaytib olish qurbonsiz boʻlgan emas, ammajon!
Hamida bonu harbiy yurish paytida sovuq izgʻirinlarda Seyiston yoʻlida bevaqt tugʻilgan va ikki kungina yashab qazo qilgan keyingi oʻgʻilchasini eslab piq-piq yigʻlay boshladi. Unga hatto ot qoʻyishga ham ulgurmadilar... Shundan beri Hamidaning oʻzi ham kasalmand boʻlib qoldi, bir vaqtlar chavgon oʻynab yurgandagi sogʻligi endi yoʻq.
Humoyun ham qirq yoshga kirmasdan soqol-moʻyloviga oq tushgan, yuzlari uyqusizlikdan qotgan, koʻzlari ichiga oʻpirilib tushgan.
— oʻng ikki ming qizilbosh qoʻshini bir yildan beri yonimda xuddi uchqun tushsa portlaydigan borut omboriga oʻxshab yuribdir, — deb u soʻzida davom etdi. — Men ham Sherxonga oʻxshab portlab ketmayin deb kecha-yu kunduz ming ehtiyot bilan ish olib bormoqdamen.
— Ne boʻlsa ham, qizilboshlarni Kobulga boshlab bora koʻrmang, Humoyunjon. Otangiz bularni Samarqandga boshlab borganidan umr boʻyi armon qilib yurganini unutmang.
— Jannatmakon otam menga oʻz umrlarini baxsh etgan edilar. Endi bilsam, umrlariga qoʻshib, oʻz qismatlarini ham bergan ekanlar! Oʻsha magʻlubiyatlar, oʻsha quvgʻinlar, oʻsha sargardonliklar mening boshimga ham tushdi! Koshki oʻgʻlimiz Akbarga bu jabr-u jafolar daxl qilmasa! Yoʻq, mening ogʻir qismatimga bugun murgʻak oʻgʻlimiz ham sherik! Mening boshimga tushgan balolar Akbarning joniga ham tahdid solmoqda.
— Bunchalik kuyunmang, Humoyunjon! Hazrat otangizning ulugʻ qismatlari bor! Inim Bobur ulkan zafarlarga ham muyassar boʻlgan edilar! Hali siz ham, oʻgʻlingiz Akbarjon ham hazrat otangiz kabi katta yuksakliklarga koʻtarilursiz!
— Shoyad shunday boʻlsa! Ammo meni hozir qizilboshlar tashvishga solmoqda. Men ularni Qandahordan toʻgʻri Qazvinga qaytarib yuborish harakatidamen. Bu esa juda mushkul. Aksiga olib, falokat yuz berdi. Shoh oʻzining toʻqqiz yashar oʻgʻli Murodni Qandahorga hokim tayinlagan edi. Bolani ehtiyot qilib asrash uning atkasi Budagxonga topshirilgan edi. Budagxon jahli tez, dagʻal muomalali odam ekan, yana shia-sunniy janjallari boshlandi. Shuning ustiga qal’ada vabo tarqaldi. Shahzoda vaboga uchrab toʻsatdan vafot etdi. Xayriyat, biz shahardan tashqarida alohida qarorgohda turibmiz. Boʻlmasa bizga ham vabo yuqishi mumkin edi, shahzodaning oʻlimida ham bizni ayblamoqlari mumkin edi.
Humoyun vaziyat murakkabligini, shohga voqeani chappa qilib yetkazuvchilar borligini hisobga oldi-yu, unga ta’ziya bildirib xat yozdi, voqeaning butun tafsilotlari bayon qilingan iliq, doʻstona maktubdan tashqari Askariyning xazinasidan musodara qilingan oltin-kumushlarni uch tuyaga orttirib, boshqa sovgʻalarni ham yoniga qoʻshib, bir karvon yuk qildi. Soʻng hammasini Bayramxon va uning yuztacha qoʻriqchi yigitiga topshirdi-da, darhol Qazvinga yubordi. Bir karvonga yuk boʻlgan sovgʻalar va oltin-kumushlar Humoyunning ukasi Askariy uchun toʻlagan tovoni, ayni vaqtda, shoh bergan qarzlarning ortigʻi bilan qaytarilishi edi. Bundan mamnun boʻlgan shoh Tahmasp Askariyni Humoyunning ixtiyorida qoldirishga rozi boʻldi. Shahzoda Murodning oʻlimi uchun butun javobgarlik Budagxonning zimmasiga tushdi. Budagxon oʻziga topshirilgan ishning uddasidan chiqa olmagani uchun Qandahor hokimligidan bekor qilindi.
Shu fursatdan foydalangan Humoyun shoh Tahmasp ham yoqtiradigan, shia-sunniy nizolariga boʻy bermaydigan Bayramxonni Qandahorga hokim qilib tayinladi. Bayramxon yana Qazvinga borib, shoh Tahmaspning bu qarorga roziligini olib kelgan kuni Humoyun uni ammasining oldiga boshlab kirdi:
— Poyqadamingiz yaxshi keldi, hazrat amma! Bayramxon shunday mushkul vazifalarni qoyil qilib uddalagani uchun, unga dargohimizning eng yuksak martabasi — xoni zamon unvonini berdik.
— Qulluq boʻlsin! — deb Xonzoda begim Bayramxonni oʻrnidan turib muborakbod qildi. Bu shoir yigit yigirma besh yasharlik paytlarida Bobur mirzoning oʻrtancha qizi Gulrang begimga oshiq boʻlib yurgani kayvonining esiga tushdi. Hozir Bayramxon basavlat oʻrta yashar odam boʻlsa ham, Xonzoda begim uni yigit oʻrnida koʻrib dedi: — Ilohim, umringiz uzoq boʻlsin! Humoyunga qilayotgan hamma yaxshiliklaringizdan xabarim bor. Agar yana bitta qizim boʻlsa, sizni jon deb kuyov qilur edim!
Bu gaplardan hamma bir kulib oldi. Kulayotganlar orasida Xonzoda begimni koʻrishga kelgan Saltanat begim ham bor edi. «Qizilboshlar Askariyning haramini benomus qilganmish», degan ovozlar haqiqatan uydirma gap boʻlib chiqdi. Humoyun Askariyning xotini Saltanat begimni, boshqa ayollar va bolalarni oʻz himoyasiga olgan, qarorgohda ularga alohida chodirlar tikdirib bergan edi. Ammo Askariyning oʻzini Budagxon asir qilib qazvinga yubormoqchi boʻlgani rost edi. Humoyun uni kafillikka olgan, qoʻshin orasidagi alohida oʻtovda atrofiga soqchilar qoʻyib hibsda saqlamoqda edi. Bugun ertalab Xonzoda begim oʻzi uni borib koʻrdi.
Belida na qilichi, na kamari va na belbogʻi bor, soqol-moʻylovi oʻsib ketgan, yuzi siniqqan Askariy lablari pir-pir uchib:
— Oʻzimdan oʻtgan, amma, — dedi. — Endi... ogʻalarimizga ayting, adovatni bas qilsinlir. Shu ikki ogʻa yarashsa biz ham tinchir edik.
Hozir Bayramxon keltirgan xushxabarlardan Humoyunning dili yayrab turgan paytda Xonzoda begim unga mehri tovlanib qaradi-da:
— Hazratim, — dedi, — xudo rahmati otangiz sizga atab yozgan maktublarida bitgan edilarki, «ulugʻlar koʻtarimlik boʻlgʻay». Siz katta ogʻasiz, ulugʻsiz. Komrondan oʻtgan boʻlsa kechiring. Oʻgʻlingiz Akbar ham xavf-xatardan qutulsin.
— Ogʻa-ini adovati oʻzimning ham jonimga tekkan, — dedi Humoyun. — Nahotki toʻrt ogʻayni bir dasturxon atrofiga yigʻilib oʻtirolmasak? Men qachonlardan berli hazrat otamning qabriga ziyoratga borganim yoʻq. Bir marta uchala inimni maqbaralariga boshlab borsam, «mana, otajon, toʻrt «koʻz tugal», deb, otamning ulugʻ ruhini shod etsam, deb, shuncha orzu qilurmen. Komron hech boʻy bermaydir. Axir u ham shu otaning farzandi-ku. Bir marta menga ishonib, Kobul darvozasini jangsiz ochsin. Hindol bilan Askariy hozir yonimda, birga olib boray. Komron ham yonimga kirib, koʻmak bersin. Hindga qaytib, otamning ulugʻ davlatini tiklaylik. Ana undan keyin Kobul ham, Qandahor ham — hammasi yana Komronning ixtiyoriga oʻtgay.
Yurak qa’ridan chiqqan bu soʻzlar Xonzoda begimga shunday ta’sir qildiki, koʻziga yosh olib:
— Murodingizga yeting, Humoyunjon, muruvvatli qalbingiz bor! — dedi. — Men borib hamma gaplaringizni Komronga aytgaymen! Yakkama-yakka oʻltirib soʻzlashurmen!
Xonzoda begim tezroq Kobulga qaytib, bu yangiliklarni Komronga yetkazmoqchi va uni insofga chaqirmoqchi edi. Biroq ruhini koʻtarib, vujudini hayajonga solayotgan bu murakkab vazifalar uning yuragiga katta yuk boʻlib tushmoqda edi, gohi-gohida nafas olishi ogʻirlashib, oʻpkasi gʻijillab qolar edi. Humoyun ammasini oʻzining xos hakimiga koʻrsatgan edi:
— Hazrat begim, sizga orom kerak, hozir uzoq safarga chiqmaganingiz ma’qul, — dedi.
Humoyun ham ammasini olib qolmoqchi boʻldi. Lekin Xonzoda begim koʻnmadi.
— Salqin Kobulga yetsam yaxshi boʻlib ketgaymen, ogʻa-inini men yarashtirmasam, xonadonimizda buni qiladigan boshqa kayvoni yoʻq, — deb turib oldi. — Akbarjonga ham Kobulda men kerakmen. Yoʻlga chiqay!
Hamida bonu fil suyagidan va xushboʻy sandal daraxtidan yasalgan oʻyinchoqlar, jajji etikchalar-u toʻnlar va koʻylakchalarni Akbarga atab berib yubordi.
Xonzoda begim Kobuldan oʻz kanizi va toʻrtta odami bilan kelgan edi. Humoyun ular yoniga yigirmata yigit qoʻshdi, ammasini mahofaga oʻtqazdi. Yigitlariga:
— Taxtiravon ham olinglar, — deb buyurdi. — Mahofa urintirib qoʻysa, taxtiravon beozorroq, koʻtarib ketgaysizlar.
Xonzoda begimning ruhi qanchalik tetik boʻlmasin, tanasi yoʻl azobini koʻtarolmaydigan boʻlib qolgan edi. Buni oʻzi ham sezar, lekin Kobulga bir amallab yetib olishiga umid bogʻlab borardi.
Uch kun oʻtib, toʻrtinchi kuni mahofada behalovat boʻla boshladi. Yuragi toʻxtab-toʻxtab urardi. Kanizi buni yigitlarga aytdi. Shundan soʻng sakkiz yigit uni taxtiravonga solib qoʻllarida koʻtarib bora boshladilar. Boshdan-oyoq oq kiyingan, ozib, yengilgina boʻlib qolgan Xonzoda begim taxtiravon ichida xuddi oʻzi yoʻqday, faqat ruhi borday sokin borardi. Koʻz oldidan butun hayoti, Fargʻona vodiysida boshlangan yoshligi, inisi Bobur bilan Samarqand qamalida tortgan azoblari, Shayboniyxon haramida oʻn yil yashab topgan oʻgʻilchasi Xurram bir-bir oʻta boshladi. Xonzoda begim tush koʻrdimi yoki alahsiradimi, oʻng bir yoshli Xuramshoh tuman ichidan kulimsirab chiqib keldi-yu, onasini qoʻlidan oldi. Zum oʻtmay tuman osmondagi bulutga aylandi. Ona-bola osomnda muallaq turib qolganday boʻldi. Xonzoda begim yer uzoqlarda qolib ketganini koʻrib, yuragi shuv etdi, oʻzi bola bilan pastga uchib ketganday boʻldi, shu ketishda hushini yoʻqotdi-yu, nafas olishdan toʻxtadi.
Uning qanday jon berganini hech kim sezmay qoldi. Taxtiravon Kobulhaq degan joyga yetganda yigitlar uni yerga qoʻyib, ochib qarasalar, Xonzoda begimning koʻzlari abadiy yumilgan... Oʻsha yigitlar ertasi kuni uning tobutini koʻtardilar.

* * *
Humoyun Qandahorni tinchitib Kobulga borganda, Komron qal’a darvozalarini ochmadi. Qamal boshlandi. Humoyun arkdan balandroq boʻlgan Uqabayn togʻiga zambarak va toʻfanglarni oʻrnatib, ogʻa-inining orasini buzayotgan Bopusxon va Qorachaxonni oʻqqa tuttirdi. Bu oʻqlardan biri tasodifan Komronning tepasidan uchib oʻtgan edi. Akasiga oʻchakishgan Komron uch yashar Akbarni ichkaridan olib chiqdirdi-yu, oʻq kelayotgan tomonga toʻgʻrilab, tikka turgʻizib qoʻydi. Qanday dahshatli xatarga roʻbaroʻ boʻlganini bilmaydigan murgʻak bola Komronning buyrugʻiga binoan ark hovlisi oʻrtasida ancha vaqt turdi. Toʻfang oʻqlari yoniveridan vizillab oʻtganda ularga qiziqib qaradi. Toʻp oʻqlaridan biri boshi ustidan oshib, ark devoriga urildi-yu chang koʻtarib, toshlarni sindirib tushdi.
Akbar otasining oʻqiga nishon qilib qoʻyilganidan xabar topgan Mohim enaga ichkaridan dod solib chiqib, bolani oʻzinig gavdasi bilan toʻsdi. Oʻq kelayotgan tomonga qarab qoʻllarini koʻtardi, bor ovozi bilan baqirdi:
— Otmanglar-o-o!! Otmanglar! Akbar bu! Akbar-ar! Bolaga otmangla-ar!!
Nihoyat, togʻdan oʻq otayotganlar bola bilan turgan ayolni koʻrdilar. Mohim enaga jon holatda qichqirib «Ak-k-ba-ar bu-u!» degani Humoyunning qulogʻiga yetganda qoʻrquvdan sochlari tikka boʻlib ketdi. Qal’a tomonga zambarakdan ham, toʻfangdan ham oʻq otishni qat’iyan taqiqladi.
Akbar oʻlim tahlikasini enagasi orqali sezdi. Boya devorni changitib, toshni sindirgan toʻp oʻqi enagaga tegishi mumkinligi bolada qoʻrquvdan ham kuchli bir kin va jahl uygʻotdi. Mohim uni ichkariga koʻtarib kirganda bolannig rangi oqarib ketgan edi. Mohim uni yerga qoʻyib, piyolada suv oldi. «Bola qoʻrqqan» deb, suv ichirmoqi boʻldi. Lekin Akbarning hushi joyida emas, piyolani urib yerga tushirib yubordi. Birdan dod solib yigʻladi, ammo koʻzlari namlanmadi. Dilidagi toshday qattiq bir jahl tuygʻusi borligʻini iskanjaga olib qiynar, boyagi oʻqlarning vizillashi qulogʻidan nari ketmas edi.
— Akbarjon, bas! Bas! Oʻqlardan qutuldik! Yigʻi bas!!. Boʻldi bolajonim! Boʻldi!
Toʻp oʻqining vahshati bilan birga bolaning qalbiga oʻrnashib qolgan oʻkinch va jahl hech tarqamas, Akbar oʻzini u yoqdan bu yoqqa otib yigʻlar, qoʻliga tushgan narsani uloqtirardi. Bolaning yigʻisini narigi uydan eshitgan Gulbadan begim chopib kirib keldi. Mohim bilan ikkovlashib, Akbarni kech boʻlganda zoʻrgʻa yupatdilar. Bola uyqusida ham ogʻir xoʻrsinib yotardi. Buni koʻrib Gulbadan begim koʻziga yosh oldi. Eshik-derazani bekitib, sham yorugʻida Humoyunga maktub yoza boshladi:
«Hazrat ogʻajon, shukurkim, Akbarjonni Xudo bir asradi. Lekin uch oydan beri qamal azobi hammani jonidan toʻydirdi. Bopusxon bilan Qorachaxonlarning zulmidan bezor boʻlganlar kechasi devordan oʻzini tashlab, obmoʻridan chiqib, siz tomonga qochib oʻtmoqda ekan. Bu oʻtganlardan biri mening maktubimni sizga yetkazar deb umid qilamen. Men eshitdimkim, Bopusxon bilan Qorachaxon bogʻ talashib urushib qolibdilar. Xudo rahmatli ammam Xonzoda begimning yaxshi bogʻi, hovli-joyi merosxoʻrsiz qolgan edi, shuni Qorachaxon olmoqchi ekan, vazir Bopusxon undan oldin komron mirzodan ijozat olib, oʻgʻliga xatlab beribdir. Shu tufayli bu ikki it suyak talashib urishib qoldilar. Bopusxon vazirligidan foydalanib, Qorachaxonni dorugʻalik amalidan mahrum qildi. Hozir Qorachaxon mingtacha askarga sarkarda. Charmgaron darvozasini qoʻriqlab turibdir. Kuyovingizning inisi, mening qaynim Mahdixoʻja ham uning askarlari safida. Bir kun mastlikda Qorachaxon Mahdixoʻjaga sizni maqtagan emish, Komronga xizmatga oʻtganidan endi afsus qilarmish, «hazrat Humoyun gunohimni kechirmagay-da, boʻlmasa huzurlariga bosh egib borar edim», degan emish. Podsholarning biridan boshqasiga qochib oʻtishga oʻrgangan bunday sotqinlarni oʻzlarining qurollari bilan yengish mumkin emasmikin? Ortiqcha qon toʻkilmaydigan biron yoʻlini oʻylab toparmikinsiz, hazrat ogʻajon! Koʻzlarimiz yoʻlingizga toʻrt boʻlib najot kutmoqdamiz. Sizni sogʻinib, yigʻlab maktub yozgan singlingiz Gulbadan».
Humoyun bu maktubni olgach, oʻz askarlari safida xizmatda boʻlgan kuyovi Xizrxoʻjaxonni chodirga chaqirdi. Xizrxoʻjaxon botir yigit, odob-axloqi Gulbadanga ma’qul kelgan, oʻzi eshonlar avlodidan edi-yu, lekin yoshligida yaxshi tahsil koʻrmagan, savodi yoʻq edi. Humoyun bergan xatni qoʻlida aylantirib koʻrdi, koʻziga sogʻinch bilan surdi.
— Tinchlikmikin, hazratim? Yoshlikda qunt bilan savod oʻrganmaganimdan endi dogʻdamen!
Humoyun maktubni uning qoʻlidan olib, oʻqib berdi. Xizrxoʻjaxon chaqmoq moʻylovini mamnun silab, bahodirona keng koʻkragini toʻldirib nafas oldi:
— Singlingiz bizga najot yoʻlini topib beribdir, hazratim! Agar buyursangiz men Qorachaxon bilan aloqa oʻrnatmogʻim mumkin.
Humoyun Qorachaxon bilan aloqa bogʻlashdan qanchalik jirkanmasin, boshqa yoʻl yoʻqligini sezdi.
— Iningiz Mahdixoʻja Qorachaxon bilan Charmgaron darvozasini qoʻriqlar ekan, — dedi Humoyun.
— Ha, men avval inimni topgayman.
— Mening Qorachaxonga... maktub yozgim yoʻq... Mabodo iliklasalar oʻziga ham yomon boʻlgʻay... Siz mening nomimdan inontirib aytingki, kechasi el uxlaganda darvozani ochib bersa, nobakorning barcha gunohlaridan kechgayman, koʻngli tilagan inoyatlarni ham zahrimargiga olsin.
Tezroq Gulbadanga yetish ishtiyoqida yongan Xizrxoʻjaxon qavs[29] oyining muzday suviga kechasi obmoʻri orqali tushib, suv tagidan nafas olmay oʻtib bordi...
Kelishilgan vaqtda Qorachaxon Charmgaron darvozasini sekin ochib berdi. Humoyunning qoʻshini qal’aga bostirib kirdi. U Komronni nima qilib boʻlsa ham tirik qoʻlga tushirishni buyurgan edi. Lekin chaqqonlik va dovyuraklikda akasidan qolishmaydigan komron qoʻlda qilich bilan oʻziga yoʻl ochib, qal’aning boshqa darvozasidan qochib chiqib ketdi. Shu ketganicha Xaybar dovonidan oshib, Sind daryosidan oʻtib, qaynotasi Husayn argʻun dargohidan panoh topdi.

* * *
Ikki yarim yildan beri yolgʻiz oʻgʻlining diydoriga tashna boʻlib yurgan Humoyun tong otganda Akbar yotgan arkka ot choptirib keldi. Lekin uyqudan barvaqt uygʻotilgan bola otasini tanimadi — oʻng oyligida boʻlgan voqealar goʻdak xotirasidan allaqachon oʻchib ketgan edi. Buning ustiga qilich taqqan Humoyunning nimasidir shafqatsiz Komronni va tepasidan oʻtgan toʻp oʻqini bolaning esiga tushirdi. Akbar begonasirab orqaga tisarildi. Humoyun unga qoʻl choʻzib yalindi:
— Akbarjon! Oʻgʻlim! Seni xavf-xatarlar girdobida qoldirganim uchun kechir! Bilmasdan ottirgan oʻqlarim uchun kechir meni!
Otasining ovozi Komronnikidan butunlay boshqacha ekani Akbarda iliq tuygʻu uygʻotdi. Shunday katta odamning koʻzida halqalangan yosh, ovozida tovlangan iltijo bolaning koʻnglini yumshatdi. Humoyun uni avaylab quchogʻiga olganda Akbarga bu yoqimli tuyuldi.
Koʻp oʻtmay Qandahordan Hamida begim ham yetib keldi. U kelguncha Gulbadan va Mohim enaga Akbarga onasining koʻp belgilarini aytib berdilar. Shuning uchun Akbarning onasini tanishi uncha qiyin boʻlmadi.
Hamida bigim Akbarni kecha-yu kunduz yonidan qoʻymay parvarish qilar ekan, uning miqti va shoʻx bola boʻlganini koʻrib quvonardi. Faqat ba’zi kechalari toʻp oʻqiga nishon boʻlgan oʻsha mash’um damlar bolaning tushiga kirsa bosinqirab uygʻonar, rangi oqarib, oʻzini bilmay qolar, yigʻlab toʻpolon qilar, uni yupatguncha ona ezilib, qiynalib ketar edi. Bolaning boshidan kechgan dahshatlar uning dilida umrbod unut boʻlmaydigan asoratlar qoldirgani Hamidani tahlikaga solardi. U bu asoratni oʻgʻlining xotirasidan ketkazishga harakat qilib yurgan kezlarda yana yangi falokatlar yuz berdi.
Shimoliy chegaralarda shayboniyzodalar qutqusiga uchgan Badaxshon hokimi Humoyunga qarshi isyon koʻtardi. Humoyun Badaxshonga qoʻshin tortdi va oʻsha yoqlarda olti oy qolib ketdi.
Buning xabari Sind viloyatida payt poylab yurgan Komron mirzoga yetib bordi. U bir necha yuz odamni oddiy dehqonlar, bozorchilar kiyimida Kobul darvozalari tomon yubordi. Shahar tinchib qolgan, atrof qishloqlardan bozorga don, meva, oʻtin olib keladigan kishilar uchun darvozalar har kuni azon payti ochiladi. Soyabon aravalarda don va meva oʻrniga qurolli navkarlarni bekitib olib kirgan Bopusxon eng avval qal’a darvozalarini egalladi. Asosiy kuchlar bilan pistirmada turgan Mirzo Komron Bopusxon ochgan darvozalardan ot qoʻyib kirdi-yu, butun qal’ani zabt etdi, qarshilik qilganlarni ayovsiz oʻldirdi, oʻtgan galgi magʻlubiyat uchun koʻp odamlardan qasd oldi. Bu xabar Humoyunga yetib borgach, u Badaxshondan Kobulga qaytdi. Ammo darvozalar yana bekik, Komron uni kiritmoqchi emas. Yana qamal boshlandi.
Oʻtgan galgi qamalda humoyunning Qorachaxon bilan aloqa bogʻlashiga ayollar yordam berganini eshitgan Komron Mirzo Hamida bonu bilan Gulbadanni ilgari Mirzo Askariyning harami boʻlgan bir uyga qamatdi. Bopusxon begimlar qamalgan uyni oylar mobaynida soqchilar kuchi bilan saqlashga erindi-yu, uning eshik va darichalariga gʻisht qalatib bekittirdi. Suv va ovqat tom ustidagi moʻridan arqon bilan tushirib beradigan qilindi. Hamida bonu, uning oʻgʻilchasi Akbar va qizalogʻi Jahon begim oʻz enagalari bilan mana shu zindonday eshiksiz va darichasiz uyda besh oy qamal azobini tortdilar. Qamoq davrida ikki yoshdan oshgan Jahon Sulton begim zindon azobiga bardosh bera olmay ogʻir kasal boʻldi-yu, onasining qoʻlida jon berdi. Besh yashar Akbar ham bu musibatni boshdan kechirdi.
Humoyun endi Komronni umrbod kechirmasligi kerak edi. Komron ham shunday deb oʻylab oxirgi kuchlari qolgunicha u bilan olishdi, lekin yengilishi muqarrarligini sezdi-da, Kobul qal’asidan kechasi yashiriqcha chiqib, oʻttiztacha odami bilan shimolga qarab qochdi.
Shu ketishda bu gal u Badaxshonning Toliqoniga bordi. Badaxshonning markazi — Zafar qal’asi edi. Humoyun bu qal’aning ixtiyorini amakivachchasining yosh bevasi Haram begimga va uning norasida oʻgʻillari mirzo Sulaymon bilan mirzo Ibrohimga topshirib kelgan edi. Haram begim oʻttiz yoshli kelishgan juvon, janglarda erkakcha kiyinib, qilich chopadigan dovyurak, mard ayol edi, oʻng besh ming Badaxshon yigiti unga soʻzsiz itoat etar edi.
Qamalda yengilib xazinasidan va qoʻshinidan ayrilgan Komron davlatmand juvon bilan til topish fikriga tushdi. Tarxon beka nomli bir dogʻuli ayol, «Amakisining bevasiga uylanish bizning ulusda bor odat, Haram begim sizdek bahodir yigitga zor boʻlib yuribdir, men sizga uning rizoligini olib bergaymen», deb Komronni ishontirdi.
Komron oʻzining oshiqlik maktubiga Badaxshon La’li, hind marvaridlari va chiroyli kashmiri roʻmolni qoʻshib sovgʻa qildi-yu, Tarxon beka orqali Haram begimga yubordi. Haram begim Komronning oshiqlik maktubini oʻqidi, sovgʻalarini koʻrdi, Tarxon beka soʻyloqli tishlarini koʻrsatib xixilab kuldi:
— Oʻttiz yoshda ersiz yurish azob, aylanay, boshimizdan oʻtgan, — deb, behayo hikoyalar aytib, Haram begimning hirsini uygʻotishga harakat qildi.
Haram begim qaynogʻa oʻrnida koʻrib oʻrgangan Komron mirzonnig maktubi ham, oraga qoʻyilgan kampirning behayo gaplari ham Zafar qal’asining malikasiga qattiq haqoratday tuyuldi. Uning gʻazabi kelib, jallodni chaqirdi-yu, dogʻuli Tarxon bekani pora-pora qildirdi, boshini kesdirib, oʻzi keltirgan kashmiri roʻmolga tugdirdi-da, la’l-u marvaridlari bilan birga Komronga qaytarib yubordi. Inisining maktubini esa Humoyunga joʻnatdi.
Bu voqeadan xabar topgan Humoyun Komronning magʻlubiyatdan dovdirib, es-hushini yoʻqotayotganini, yomon odamlar shundan foydalanib, uni yanada sharmandali ahvolga solishlari mumkinligini, otalarining ulugʻ nomiga isnod keltiradigan bunday ishlarning oldini olish ham katta akaning burchi ekanini oʻyladi. U endi nima qilib boʻlsa ham Komron bilan bir uchrashishi, yuzma-yuz turib ochiq gaplashishi kerak edi. Faqat shundagina orani buzayotgan odamlarning ta’sirini qirqish va Komronni ularning asoratidan qutqarish mumkin edi. Qancha mushkul muammolarni yechgan Humon nahotki endi shu ishning uddasidan chiqolmasa? Nahotki oʻz inisining bergan ozorlarini unutishi, qilgan yomonliklarini ichiga yutib, u bilan bir marta yarashishi shu qadar qiyin boʻlsa?
Hamida begim Komronning nomini tilga olgisi kelmas, qamal oylarida dili yaralangan Akbar ham jajji singlisining qotili bilan otasining yarashishini istamas edi. «Komrondan endi umid yoʻq, yashirin odamlar yuborib, yasoqqa ketkazish kerak!» derdi Turdibek. Lekin Humoyun birodarkush boʻlishni istamas, «rahmatli otam, «zinhor inilaringning qonini toʻkma!» deb vasiyat qilganlar» derdi.
Hozir Askariy bilan Hindol Humoyunning yonida, endi faqat Komron tentirab yuribdi. Humoyun uning oldiga Hindolni yubordi. «Bas endi, kelsin, gunohlaridan kechay», dedi. Ammo Komronning yonidagi Bopusxon, «bormang, yashirincha qatl ettirgay», deb uni qoʻrqitdi. Komron yana yarashishdan bosh tortdi. Shundan keyin Humoyun Haram begimga maktub yozib, Komronni qurshovga olishda yordam berishni soʻradi. Haram begim oʻn ikki ming otliq qoʻshin yigʻdi, oʻzi bu lashkarga bosh boʻlib, Pomir togʻining janubiy etaklaridan Hindikush togʻining shimolidagi Koʻtalgacha olib keldi. Bu qoʻshinni Humoyunning koʻmagiga topshirdi-da, oʻzi yana badaxshonning zafar qal’asiga qaytib ketdi.
Kelinlarining mardona ishi Komronni vahimaga solib qoʻydi. Agar u Humoyun bilan endi ham yarashmasa tirik qutulib ketolmasligi aniq edi. Shundan keyin Komron Humoyun qarorgohiga odam yubordi:
— Hindol kelsin, birga borgaymiz, — dedi.

* * *
Ilk bahor kunlarida Humoyun Hindikush togʻining janubiy etaklariga yuzdan ortiq chodir tiktirdi. Ularning oʻrtasiga koʻkrakdor bir joyga ulkan saroparda oʻrnatildi. Borgoh va xirgohdan tashqari yana uch xil rangdagi uchta kimxob chodirni shu saroparda ichiga oʻrnatishdi.
Otliqlar koʻp oʻtib yoʻl qilgan joydan to saroparda eshigiga qadar lolarang ipak poyandoz toʻshalgan edi. Hindol va Askariy ikki yonda, Komron mirzo oʻrtada, uchalasi shu poyandoz oldiga kelib otdan tushdilar. Naqoralar chalinib, qoʻsh surnay mayin navoni kuylab turibdi. Yaxshi kiyingan salobatli Komron mirzo lolarang poyandozga sekin qadam qoʻyib, inilarini ergashtirib kela boshlagan paytda saropardadan Humoyun unga peshvoz chiqdi. Surnay va naqoralar tovushida joʻshqin, quvnoq, hayajonli ohanglar paydo boʻldi.
Bu xayolot emas, tush ham emas. Humoyun koʻpdan orzu qilgan va yetti yili kurashib yurib, nihoyat bugun muyassar boʻlayotgan haqiqat edi.
Bunchalik e’zoz bilan peshvoz olinishini kutmagan Komron akasining muruvvati oldida tiz choʻkib uch marta yukundi. Hozir uning belida na qilichi, na xanjari bor, faqat kamarning oʻzi bogʻlangan. Komron titroq qoʻllari bilan oltin kamarini yechdi-da, uni oʻzining boʻyniga osdi. Bu uning taslim boʻlganini bildirar edi. Shu bilan komron oʻzining gunohkor ekanini hammaning koʻzi oldida tan oldi. Bundan ta’sirlangan Humoyun unga quchoq ochdi, odat boʻyicha uch marta koʻkrakni-koʻkrakka bosib koʻrishdilar. Shundan soʻng Humoyun Komronning oltin kamarini boʻynidan olib beliga bogʻlab qoʻydi. Saroparda ichidagi eng katta chodir ogʻa-inilar uchun gulday yasatib qoʻyilgan edi.
Humoyun toʻrga oʻtdi-da, oʻng yoniga Komronni oʻtqazdi. Askariy bilan Hindol ikki tomondan joy olishdi. Oltin kosalarda eng avval xushboʻy gulob keltirildi. Bir kosa gulobni avval Humoyun, soʻng Komron ichdi. Ikkinchi kosadagi gulobning bir qismini askariy ichib, qolganini Hindolga berdi.
Ziyofat boshlandi. Goh kiyik kabobini, goh kobuli shoʻrvani, goh fargʻonacha palovni olib kelib dasturxonga qoʻyayotgan bakovullar toʻrt ogʻa-inini endi bir dasturxon atrofida koʻrayotganlaridan xursand. Eng toʻngʻichi Humoyun — qirq yoshda, eng kichigi Hindol — yigirma sakkizda. Bugun dasturxon atrofida toʻrtovlaridan boshqa hech kim yoʻq. Toʻrtovlari ham bir-biridan durkun boʻlgani uchun katta chodirni toʻldirib oʻltirishibdi. Xizmatkorlar nazarida chodirda yetti-sakkizta odam oʻltirganday.
Palovdan keyin Humoyun bitta chinni tarvuz soʻydirdi. Tarvuzni teng ikki pallaga boʻlib, bir pallasini Komron bilan Humoyunning oldiga, ikkinchi pallasini kichik inilar oʻrtasiga qoʻyishdi. Bahorgacha asralgan bu tarvuz juda shirin edi, toʻrtovlari ham uni maqtab-maqtab yedilar, baribir tarvuz ulardan ortib qoldi.
— Ana, — dedi Humoyun. — Toʻrttalamizga bitta tarvuz yetib ortar ekan. Talashib-tortishishning ne hojati bor? Mamlakat ulkan — Qandahordan Badaxshongacha. Nahotki shu bizga yetmasa?
Komron xijolatdan qizarib, mahzun bir qiyofa bilan:
— Nachora, xom sut emgan banda ekanmiz, — dedi.
— Mayli, oʻtgan ishga salovot, — dedi Humoyun.— Qani, mirzo Komron, yangi she’rlardan bormi?
Gap yoqimli mavzuga koʻchganidan yengil tortgan Komron:
— Hazrat otamizning mashhur bir ruboyilari bor. «Koʻngli tilagan murodigʻa yetsa kishi, yo barcha murodlarni tark etsa kishi» deb boshlanur. Faqir shu yoʻlda bir ruboiy bitmishmen:
Yo boʻlsa muyassar kishiga ilm ila hol[30].
Yo topsa kishi saltanat avjida kamol.
Yo oshiftaye boʻlsa koʻrub husn-u jamol
Yo boʻlsa tamom oʻzligidin forigʻbol[31].
Humoyun hozir ogʻa-ini adovatidan qutulib, forigʻbol boʻlib oʻltirgani uchun, soʻnggi satr unga juda yoqdi:
— Koʻnglimdagi soʻzlarni bitibsiz, amirzodam! Dunyodagi eng yomon tutqunlik — odamning oʻzligidan forigʻbol boʻla olmasligidir. Bundan oldin bir masnaviy ham bitgan ekansiz. Mening xotiramda bir necha satri qolmishdir. Unda ham haq soʻzlar bor.
— Qaysi masnaviy ekan, hazratim? Biror satrini eslating.

«Yaktalab-u, yaqdil-u, yakxoʻy boʻl,
Borcha xaloyiq bila yakroʻy boʻl»

— Bul ham hazrat otamning masnaviylariga oʻxshab ketadir, — dedi Hindol.
— Ha,— davom etdi Humoyun. — Quyidagi toʻrt satrini Komron men kabilarga bagʻishlab yozgan deb oʻyladim:

Ey, oʻzini joh ila mast aylagan,
Himmatin ul poyada past aylagan.
Himmat emas ulki, jahon olgʻasen
Himmat erur buki, borin solgʻasen[32].

Komron akasi bilan xafalashib yurganda bu satrlarni unga qarshi qaratgani rost edi. Lekin hozir u she’rdagi kinoyani oʻziga oldi:
— Bu satrlarda men oʻzimga murojaat etmishmen, hazratim! Yodingizda boʻlsa jannatmakon otam bir qancha masnaviylarni oʻzlariga qarata bitgan edilar. Sekrida may ichishdan tavba qilganda oʻzlariga murojaat etib aytgan masnaviylarini eslang:[33]
— Oʻzingizga murojaat etganingiz — bizga ham murojaat qilganingiz emasmu, amirzodam? — dedi Humoyun kulimsirab. — Axir biz hammamiz bir xon avlodidanmiz.
— Bu rost, ammo men avvalgi da’volarimdan voz kechib, oʻzligimdan forigʻbol boʻldim. Himmat — barini olishda emas, baridan voz kechishda ekanini endi astoydil his etdim.
— Bu his sizga ham tanish boʻlsa kerak, hazratim?— deb Hindol Humoyunga Agrani eslatdi. — Oʻshanda siz hatto taxtingizni, butun hazinangizni saqqo yigit Nizomga berib qoʻygan ekansiz. Afsuski, biz oʻshanda yoshlik qilib bu yuksak himmatning qadriga yetmagan ekanmiz.
— Endi qadriga yetdingizmi, axir? — kulib soʻradi Humoyun. Bu savolga har uchala ini tasdiq javob berdilar.
— Undoq boʻlsa, toʻrttalamiz bu kecha mana shu saroparda ichida birga uxlagaymiz. Damni olib, ertaga Kobulga hazrat otamning qabrini ziyorat qilgani borgaymiz.
Humoyun ataylab bek-u a’yonlarni oraga qoʻshmaslikka harakat qilar, chunki ularning Komronga bogʻliq gina-kuduratlari koʻp — Bopusxon qamal paytida birining akasini oʻldirtirgan, birining singlisini benomus qilgan, lekin odamlar buni Komrondan koʻrar edi.
Toʻrt ogʻayni qoʻriqchi yigitlari bilan Kobul koʻchalarini toʻldirib oʻtdilar, minglab odamlarning e’tibori ostida baland tepalik ustidagi Bobur maqbarasiga koʻtarildilar.
Otalari hayotligida togʻdagi chashmalardan bu yergacha ariq qazdirib, suv olib kelgan va toʻrtta chinor ektirgan edi. Yigirma yil ichida ular yuqoriga boʻy choʻzib, katta daraxtlarga aylangan.
Bu xushhavo joyga shimoldan — Amudaryo va Sirdaryo tomondan esgan shamollar Bobur tugʻilib oʻsgan joylarning ezg-u isini olib kelardi. Janubdan esgan shamollar esa Bobur Kobul daryosi boʻyida va Jamna qirgoqlarida barpo etgan bogʻlarning muattar hidini keltirib turganday boʻlardi.
Otalarining vasiyatiga binoan, uning xoki Agradan hind tuprogʻi bilan birga keltirilib qabr ichiga solingan edi. Qabr ustidagi oltinrang marmar esa Samarqandning Gʻozgʻonidan tuyalarga ortib kelingan va Kobulda tarashlanib, sayqal olgan edi. Toʻrt oʻgʻil maqbara ichiga chuqur sukut bilan kirib, qabr toshining ikki yoniga va oyoq tomoniga choʻk tushib oʻltirdilar va tilovat qildilar. Humoyun otasining oʻlmas ruhini tirik his qilib, unga hayotligidagidek murojaat etdi:
— Hazrat otajon, shukur, mana, barcha oʻgʻillaringiz sogʻ, omon. Huzuringizga birga kelish orzusida edik. Bugun shu orzuga yetdik. — U inilariga yuzlandi: — Padari buzrukvorning ruhlari oldida ahd qilaylik, Komron, Askariy, Hindol — barchamiz minba’d ahillikni hech buzmaylik! Hech bir kimsa oramizga nifoq sololmasin. Omin!
— Omin!
Hindol akasining soʻzlaridan qattiq ta’sirlanib, koʻziga yosh oldi.
Komron esa bosiqlik bilan:
— Omin! — dedi-yu, ichida hindolni «hali ham bola» deb qoʻydi. Askariy ham Komrondek bosiq. U Humoyundan koʻra Komronni tezroq tushunadi. Humoyunning odam erishib boʻlmaydigan narsalarga ishonishi va intilishi, hozirgiday otalarining qabri oldida tirik odamga soʻzlagandek gapirishlari Komron bilan Askariyga kitobiy bir xayolparastlikdek tuyuladi. Agrada Humoyunnig oliy tabaqani «ahli davlat», «ahli saodat», «ahli murod» kabi qismlarga boʻlganlari, butun jamiyatga esa tabiatdagi chor unsur asosida tartib bermoqchi boʻlganlarini, eshkakchi Nizomni podsho qilib koʻtarganlari hozir Komronning esiga tushib kulgisini keltirdi.
Bobur maqbarasidan nariroqda Xonzoda begimning qabri ustiga qoʻyilgan odam boʻyidan balandroq oq marmarga Humoyun shikasta harflar bilan dil soʻzlarini oʻydirib yozdirgan edi. Hozir u ukalarini ammasining qabri oldiga boshlab keldi-da:
— Bu ulugʻ ayol umr boʻyi otamizga-yu bizga oʻzini fido qilib yashadi, — dedi. — Hayotining oxirgi daqiqalarigacha toʻrtovimizni birga koʻrish orzusida boʻldi. — Humoyun ammasining ruhiga ham xuddi tirik paytidagidek murojaat etdi: — Hazrat ammajon, arvohingiz shod boʻlsin, siz orzu qilgan kunlarga yetishdik. Ulugʻ ruhingiz bizga hamisha madad bersin! Omin!
Komron bu gal yuziga istar-istamas fotiha tortdi, akasining bu gaplari, uning nazarida, ulkan podshoga yarashmaydigan bachkanalikday tuyulardi.
Humoyun ertalab bu yoqqa kelayotib, maqbara etagiga koʻchat olib chiqishni va chuqurchalar qazib qoʻyishni buyurgan edi. Pastdagi ariq boʻyida Turdibek u aytgan ishlarni taxt qilib, toʻrt ogʻaynini kutib turgan edi. Humoyun xilxonadan chiqib buni koʻrdi-yu, inilariga:
— Hozir ilk bahor, ayni nihol oʻtqazadigan payt,— dedi. — Yuringlar, otamiz qazdirgan ariq boʻyiga biz ham koʻchat ekaylik, hozirgi mas’ud damlardan xotira boʻlib qolsin.
Humoyun chinor koʻchatini chuqurchaga solib, oʻzi tuproq tortmoqchi boʻlgan edi, navkari ketmonni bermadi:
— Hazratim, siz tutib tursangiz bas!
Ammo Humoyun bunga koʻnmay ketmonni tortib oldi-da, koʻchat tagiga oʻzi tuproq tashlay boshladi. Umrida qilmagan bu ishga uning qoʻli kelishmayotganini koʻrgan Komron akasining kulgi boʻlishidan ozorlanib:
— Bas, hazratim! — dedi. Komronning hokimona ishorasi bilan navkar tez ketmonni Humoyunning qoʻlidan oldi.
Komronning oʻzi esa koʻchatni tutib turdi, ammo ketmonsopga qoʻl tekkizmadi. Aslzodalarga xos nazokat bilan tarbiya koʻrib oʻsgan Komron, «avomga oʻzingni teng tutsang, darhol tepangga chiqgay», degan e’tiqodda edi. Humoyun esa begʻubor oddiy odamlarga yaqin boʻlishni yaxshi koʻrar, oʻgʻli Akbarning toʻyida u hatto Imomquli degan navkari bilan kurash tushgan edi.
Toʻrt ogʻayni faqat oʻzlari qolganda uncha bilinmaydigan bunday farqlar ular jamiyat orasiga kirgan sari koʻzga yaqqol tashlanadi va birini biridan uzoqlashtira boshlaydi. Koʻpchilik Humoyundan mamnun. Ogʻa-inining olishuvlaridan bezor boʻlganlar, «xayriyat, endi tinchidik», deb quvonadi, «Humoyun inilari qilgan yomonliklarni yuzlariga solmay, hurmatlarini joyiga qoʻyib, yonida e’zozlab olib yuribdir, bagʻrikenglik bundan ortiq boʻlgʻaymi?» degan maqtovlar Komronning qulogʻiga ham chalinadi. Hozir bu yarashish nuqul Humoyunning obroʻsini oshirayotganday, Komron esa Kobuldagi avvalgi nufuzini yoʻqotib, pastlab ketayotganday tuyuladi-yu, kun sayin qattiq botadi. Ayniqsa, qamal paytda undan jabr koʻrgan odamlarning koʻzlaridagi kudurat Komronga tikanday sanchiladi, qarindosh ayollar bilan koʻrishganda Hamida bonu unga koʻzlari toʻla musibat bilan shunday tikildiki, Komronning koʻngli allaqanday boʻlib ketdi. U Humoyunning qamal paytida zindonda jon bergan qizi — ikki yoshli Jahon Sulton begimning oʻlimi uchun javobgar ekanini mungli onaning nigohidan sezganda, bu koʻzlarning oʻtkir dardi goʻyo nayza boʻlib otildi-yu, Komronning diliga qadaldi. Eshik darichalariga gʻisht qalanib, qamoqxonaga aylantirilgan qorongʻi uyda singillari gulbadan ham bir necha oy zindon azobini tortgan, endi u ham Komrondan koʻrgan azoblarini unuta olmas edi... Humoyunga sadoqatli beklardan bir qanchasi Bopusxon tomonidan ayovsiz oʻldirilgan, ba’zilarining xotinlari bozorda xaloyiqning oldida benomus qilingan, ularning tirik qolgan ogʻa-inilari buni ham Komrondan koʻrishardi. «Sen farmon bergansen, qasdini sendan olmogʻimiz kerak!» degilari kelib, Komronga intiqom toʻla koʻzlar bilan tikilishardi. Humoyun qasoskorlarning hovurini bosish uchun Bopusxonni hibs qildirdi. Afzalbek Sindga borganda Sherxonning oʻgʻli Islomshoh tomonga oʻtib ketgan, Qorachaxon kechasi darvozani yashiriqcha ochib bergandan beri humoyun xizmatida yurar edi. Lekin bek-u a’yonlar orasida Qorachaxonning e’tibori yoʻq, soliq yigʻuvchi mahkamada uchinchi darajali bir lavozimdagi ishlar, hech kim uni pisand qilmas edi. Bundan alamzada boʻlib yurgan Qorachaxon paytini topib Komronning qarorgohiga keldi, tiz choʻkib, undan uzr soʻradi.
— Men hali ham sizni valine’matim deb tan olurmen! — deb shivirladi. — Oh, qani oʻsha davr-u davronlarimiz? Agar men sizga kerak boʻlsam, chorlang, yerning ostidan boʻlsa ham huzuringizga yetib kelurmen!
— Fitna-yu shoʻrish endi bas! — deb Komron unga yon bermadi. Chunki hozir Komron qarorgoh qilgan Bogʻi Navroʻziyda Humoyunga gap yetkazadigan xufiyalar boʻlishi mumkin edi. — Yaxshilik yoʻlidan yursangiz, bir kun yana uchrashgaymiz. Unutmaganingiz uchun tashakkur!
Bu tashakkur — uning Qorachaxonni kechirgani edi. Har qalay, Komronni Humoyundan baland qoʻyib e’zozlaydigan odam ham borligi Komronning diliga taskin berdi. U Qorachaxondan Said Xalilni soʻradi.
— Bechora qiltomoq boʻlib qoldi, — dedi Qorachaxon. — Ikki oydan beri tomogʻidan ovqat oʻtmay qoqsuyak boʻlib yotibdir. Bilmadim, necha kunligi bor...
Komron Said Xalilni koʻrgani bordi. Bir vaqtlar yerni bosaymi-bosmaymi deb kekkayib yuradigan Said Xalil hozir odam koʻrsa seskanadigan koʻkish-sariq murdaga oʻxshardi. Lablari qimirlaganda xuddi oʻlik yotgan odam gapirib yuborganday Komronning eti jimirladi.
— Siz... — deb pichirladi Said Xalil Komronga...— Siz taxtni oling! Ogʻongiz... nomunosib!..
Bir tomonda — Humoyunni Komrondan yuz chandon baland qoʻyib maqtayotgan bek-u a’yonlar, ikkinchi tomonda ozchilik boʻlsa ham, har qalay, Komronni otasining taxtiga eng munosib deb biladigan eski qadrdonlar... Komronga bu ikki muhit — qaychining ikki tigʻidek tuyular, Kobulda yurganda ruhi shu tigʻlar orasida qolib qiymalanayotganday azob tortar edi.
Bu, ehtimol, ona suti bilan kirgan gʻayrishuuriy bir tuygʻudir. Chunki Komronning onasi Gulruh begim kundoshi Mohim quvonganda ezilar, aksincha, Mohimning boshiga farzand dogʻimi yoki boshqa biron kulfat tushsa oʻzini undan baxtiyorroq sezib, dili taskin topardi.
Komron ham Humoyunnnig obroʻsi ortganidan quvonolmas, balki ruhi tushar edi. Akasining ma’naviy gʻalabasi unga oʻzining ma’naviy magʻlubiyatidek tuyulardi. Uning koʻzini kuydirib, raqobat hissini xurujga keltirayotgan narsalar koʻpaygan sari kechalari uxlay olmay chiqdi-yu, siniqqan yuz bilan Humoyunga murojaat qildi:
— Men bu jamiyatdan uzoqroqqa ketay, hazratim. Ulugʻ muruvvatlaringizni toabad unutmagaymen. Endi... tinch bir goʻsha boʻlsa, ijod qilsam...
Oʻsha kezlarda Humoyunning qalamravidagi eng uzoq oʻlka — shayboniyzodalar davlati bilan chegaradosh boʻlgan Koʻlob edi. Komron Koʻlobga, Askariy esa unga qoʻshni Toliqonga tayin boʻldi va tez kunda oʻz viloyatlariga joʻnab ketdi.
Kobulda Hindol bilan qolgan Humoyun endi Hindistonga qanday qilib qaytish yoʻllarini oʻylar edi. Bu yoʻllar Humoyun uchun hali ham berk. Sherxonning oʻgʻillari orasida eng gʻayratlisi boʻlgan Islomshoh oʻziga qarshi bosh koʻtargan kuchli sarkardalar — Havasxon va Haybatxonlarni yengib, Gvalior qal’asiga hibs qilgan. U Panjobda zoʻr davlat tuzib, qoʻshinini yuz mingga yetkazgan. Humoyunda hali Islomshohga bas keladigan kuch yoʻq. Dehli, Agra, hatto uzoq Bihar va Bangoladan Kobulga, Humoyun saroyiga eski qadrdonlaridan xat-xabarlar, vakillar kelib turibdi. Oʻsha yoqlarda bir-biri bilan hokimiyat talashib, el-ulusning boshiga behisob baxtsizliklar keltirayotgan Ahmadxon va Odilxon surlarning zulmidan bezor boʻlgan odamlar Humoyunni tezroq Hindistonga qaytishga va oʻz tarafdorlarini bu balolardan qutqarishga undaydilar. Humoyunning oʻzidagi eng zoʻr istak ham shu. Ammo yoshi qirqdan oshib, mulohazakor boʻlib qolgan Humoyun hali Hindga qaytishi uchun fursat yetilmaganini, tarix qozoni yana uzoq qaynashi kerakligini sezadi. Islomshoh ming urinsa ham toʻxtatolmaydigan ichki bir nurash xuddi togʻ yonbagʻrining asta-sekin koʻchishiga oʻxshab, Sherxon tuzgan davlatni ichdan yemib bormoqda. Buni Humoyun Hindistonga maxfiy tarzda borib kelayotgan oʻz mushriflarining axborotidan bilib turibdi. Bu ichki nurash oʻz ishini qilib boʻlguncha Humoyun shoshmasdan kuch toʻplaydi va qulay vaziyatni sabr-bardosh bilan kutadi.
Necha umringni qulursan zoye’.

* * *
Bahor suvlaridan loyqalanib oqayotgan Kobul daryosining shovullashi Oʻrta[34] bogʻdan baralla eshitilib turadi. Chorchamanlari va marmar koʻshklari Bobur tomonidan rejalashtirilgan bu markaziy bogʻning nomini ham uning oʻzi qoʻyib ketgan. Bu bogʻning qizgʻish qum toʻshalgan orasta yoʻlkalarida koʻkaldoshlari bilan chopib oʻynab yurgan olti yashar Akbar:
— Adham, Aziz, kelinglar «Bayramxon» oʻynaymiz, — deb qoldi.
Bu oʻyninni uch oʻrtoqdan boshqa hech kim bilmaydi. Otasining beklari orasida Akbarga eng yoqadigani Bayramxon. Otasidan ham bu odam toʻgʻrisida koʻp gʻaroyib hikoyalar eshitgan. Bayramxon hozir Qandahorda, Kobulga kam keladi. Lekin har kelganda Akbarga fil suyagidan va sandal daraxtidan yasalgan gʻalati oʻyinchoqlar sovgʻa qiladi. Bir marta mana shu bogʻda u Akbarga va koʻkaldoshlariga qilichbozlikdan saboq ham berdi. Oʻshanda Akbar oʻz otasining ikki qoʻllab qilich chopishini, Elbrus togʻida ov paytida Yoqub Sherafkan bilan boʻlgan xatarli jangda chap qoʻl bilan qilich urib qanday gʻolib chiqanini aytib berdi.
Bayramxonning bu hikoyasi Akbarga shunday ta’sir qildiki, u ham oʻng qoʻlini belboqchasi bilan yonboshiga bogʻlatib qoʻyib, boʻyiga yarasha yogʻoch qilichini chap qoʻli bilan ishlatishga oʻrgandi. Hali qoʻli qotmagan yosh bola uchun chap qoʻlini ham oʻng qoʻliday yaxshi ishlatishga oʻrgatish uncha qiyin emas edi. Shundan keyin tengdosh-koʻkaldoshlari orasida Akbar yogʻoch qilichni hammadan yaxshi chopadigan boʻldi. Bayramxonga ixlosi ortib, uni:
— Xonbobo! — deb ulugʻladi.
Soqoli Humoyunnikidan oqishroq va boʻliqroq, yoshi ham kattaroq boʻlgan Bayramxon bolaning topagʻonligidan zavq qilib kuldi:
— Shahzodaga bobo boʻlish ham katta sharaf! Mayli, meni xonbobo deyvering.
Shundan keyin Adham bilan Aziz ham Bayramxonni «xonbobo» deb ataydigan boʻldilar va undan oʻz sarguzashtlarini aytib berishini iltimos qildillar. Shoirlikda soʻz ta’sirini oshirib oʻrgangan Bayramxon ogʻzaki hikoyani ham juda maroqli qilib aytar edi. Ayniqsa, uning Sherxonga qanday asir tushgani, soʻng Abulqosim Jaloyir uni qanday qutqargani bolalar diliga goʻyo naqshlanib qoldi. Bayramxon Qandahorga qaytib ketgandan soʻng, uch oʻrtoq uning shu hikoyasi asosida bir oʻyin oʻylab chiqardilar. Adham Sherxon boʻlib yogʻoch qilich taqdi. Akbar — Bayramxon boʻldi. Aziz — Abulqosim. Sherxon — Adham ularning ikkovini tutib oldi-da:
— Kim Bayramxon? — deb oʻshqirdi. — Chiq oldinga, hozir boshingni kesgaymen!
Shunda Akbar:
— Men Bayramxon, — deb oldinga chiqdi. Ammo Aziz Abulqosim boʻlib, undan oldinroqqa oʻtdi-da:
— Bu Bayramxon emas, — dedi. — Men Bayramxon! Bu mening navkarim!
— Yoʻq, men Bayramxonmen! — deb Akbar yana oldinga chiqdi.
Shu payt qoidaga binoan Aziz Akbarning yuziga bir shapati urishi:
— Jim tur, sen navkarsen, Bayramxon — men! — deyishi kerak edi. Ammo Akbarning shahzodaligini doim esda tutish, hatto oʻyinda ham unga qattiq tegmaslik kerakligi Azizning qulogʻiga ota-onasi tomonidan qayta-qayta quyilgan edi. Akbar uch yoshida toʻp oʻqiga nishon qilib qoʻyilgandan beri qattiq jahli chiqsa oʻzini bilmay qolar, rangi oqarib toʻpolon koʻtarar edi. Shuning uchun Aziz unga shapati urolmadi.
— Yoʻq, men Abulqosim boʻlmagaymen! — dedi.— adham, sen boʻl. Qilichni menga ber! Men — Sherxon.
Ikki koʻkaldosh oʻrin almashtirishgandan soʻng oʻyin boshidan boshlandi. Shapati uriladigan joyiga yetganda Adham Abulqosim boʻlib:
— Men — Bayramxon, sen jim tur! — dedi-yu, Akbarning yuziga tarsaki tushirdi. Umrida bunday tarsaki yemagan bolaning koʻzlarida ogʻriqdan yosh halqalandi. Adham uning qulogʻiga shivirladi:
— Men siz uchun jon bermoqchimen, xayr, doʻstim!
Soʻng u Sherxon — Azizning oldiga borib, uning yogʻoch qilichiga boʻynini tutdi. Oʻyin yana bir takrorlanganida endi Adham Bayramxon boʻldi, Akbar esa Abulqosim qiyofasiga kirib, undan shapatining qasdini oldi. Bayramxon boʻlish qiyin edi. Adham shapati ogʻrigʻiga chidamay urishib ketdi.
Shunda ichkaridan Hamida bonu chiqdi-yu ularni yarashtirib qoʻydi.
— Endi oʻyin bas, Akbarjon yuring, men sizga dutor chalib beray.
Hamida bonu ilgaridan dutorni yaxshi chalar, soʻnggi yillarda koʻnglining chigalini tanbur va sato chalib yozadigan boʻlgan edi. Akbarga dutorning tovushidan ham koʻra satoning nafis va choʻziq ohanglari koʻproq yoqardi. Shuning uchun koʻshkka kirganda:
— Hazrat ayajon, dutor emas, sato chalib bering,— deb iltimos qildi. Ona-bola uch yildan beri birga yurib, avvalgi ayriliqlar dardini unutgan, bir-birining diydoriga qongan shu kunlarda Hamida bonuning qalbi boshqa bir mung bilan ma’yuslanib yurardi. Soʻnggi paytda u humoyun bilan kam koʻrishar, doim uning diydoriga zor boʻlib yurardi. Mana shu sogʻinch mungi segohning ma’yus ohanglariga yoʻgʻrilib, satoni goʻyo yigʻlata boshladi. Onasining qalbida toʻplanib qolgan mungni satodan eshitgan sari Akbarning, negadir oʻpkasi toʻlib, yigʻlagisi keldi. Ayajoniga ne boʻlgan? Buncha mung uning diliga qayoqdan yigʻilgan? Bola bilmaydi. Ammo yangroq sato buni goʻyo bilganday Hamidaning dard-u alamlarini goʻzal va ma’yus ohanglarga solib kuylaydi.
Hamidani oʻrtab yurgan gʻam — bevaqt oʻlgan ikki farzandining dogʻigina emas. Suyuklisi Humoyun, podshohlik an’analariga berilib, uning ustiga yana bir xotin olgani Hamidani doʻzax azobiga soldi.
Hamida ikki yil burun boʻlgan bu hodisani hech unutolmaydi. Oʻshanda Badaxshon yurishi va Kobul qamali choʻzilib ketib, Humoyun Hamida bonu bilan bir yilcha koʻrisholmadi. Bu orada beklar humoyunni katta bir viloyatning hokimi bilan yarashtirish uchun, shu hokimning Norchuchuk ismli qizini unga olib bermoqchi boʻlishdi. Odatga binoan, Humoyun bu qizni nikohiga olishdan oldin katta xotinlaridan rozilik olmogʻi kerak edi. Xoʻja Muazzam Badaxshondan Kobulga kelib, jiyanidan rozilik soʻraganda Hamida oʻrtanib yigʻladi:
— Togʻam boʻlaturib siz ham mening yuragimga tigʻ urgaymisiz?
— Iloj qancha, jiyanjonim! Humoyun hazratlari yigit yoshidalar, hali ellikka kirganlari yoʻq. Bir yildan ortiq haramsiz yurmoq podsholar uchun mumkin boʻlmagan hol. Zino yoʻliga kirmaslik uchun halol-u pokiza bir nikohga zarurat...
— Biz bir umr halol-u pokiza yuribmiz-ku, mulla togʻa? Nechun u kishi bir yilda zino yoʻliga kirgaylar?
— Siz-u biz podsho emasmiz, begim, nechunligini bilolmasmiz. Shariat oʻzi toʻrt xotinga yoʻl berib qoʻygan boʻlsa ne iloj? Podshoni kuyov qilishga havasmandlar koʻp. Ota-bobolardan qolgan udum... Balki hali Akbaringiz ham shundoq qilgay. Tojdorlarning azaliy odati shu boʻlsa biz ne qilaylik, jiyanjon! Mening ham sizga dilim kuyib, ezilib yuribmen!
— Menga qayishsangiz, borib ayting! Hali endi yigirma birga kirdim. Nahotki shu yoshda qari kampirga aylansam-u ustimga xotin olsalar? Men rizo emasmen!
— Men... bunday gapni borib aytolmagaymen... Nazardan qolsam, keyin boshqa beklar meni tepkilab tashlagay. Chunki bizga dushmanlik maqomida boʻlgan katta bir viloyatning hokimi endi sulh yoʻliga oʻtib, hazratimga qizini bermoqchi. Agar bu nikoh buzilsa, sulh ham yana urushga aylangay, qancha begunoh qonlar toʻkilgay. Nahotki siz togʻoyingizning zabun boʻlishini istaysiz? Yana urush boʻlishini, behuda qonlar toʻkilishini istasangiz, mayli, rozi boʻlmang!
Hamida bonu Sind viloyatida Humoyunga qirq kungacha roʻyxushlik bermay yurgan paytlarini esladi-yu:
— Oʻzimdan ham oʻtgan! — dedi. — Oʻshanda koʻnmasligim kerak edi. Ilkimni choʻzsam, etagiga ham yetmasligini oʻshanda sezgan edim!
— Ammo hali hazratimning sizga mehrlari cheksiz...
— Mehrdan gapirmang! — deb Hamida togʻasini jerkib tashladi. — Hammalaringiz birsiz! Boring ayting, uylanaversinlar! Ammo ikkinchi mening yonimga kelmasinlar! Bas!
Humoyun oʻn yetti yoshli Badaxshon goʻzali Norchuchuk begimga uylanib, Kobulga qaytguncha Komron Sinddan oʻgʻrincha kelib shaharni oldi. Qamal dahshatlarida ikki yoshli qizalogʻi Jahon Sultondan ajralgan Hamida bonu keyin Humoyun xotinini ozod qilganda ham boshqalar qatori quvona olmadi. Chunki Humoyunning yonida yangi xotini Norchuchuk begim ham Kobulga kirib keldi, uni daryo boʻyidagi Bogʻi Binafshaga joylashtirdilar. Bir yil oʻtmay Norchuchuk begim Humoyunga oʻgʻil tugʻib berdi, otini Muhammad Hakim qoʻyishdi. Shuni eshitgan kuni Hamida bonu Akbarni bagʻriga bosib koʻziga yosh oldi:
— Bolajonim, xudo senga ham oʻgay ini berdi!
Akbar onasining bundan nega iztirob chekayotganini tushunmadi:
— Ini... yomonmi, ayajon? Men uni oʻynatamen-ku.
— Sen oʻynatadigan ining Qandahor yoʻlida oʻlmaganda hozir toʻrt yashar boʻlur edi! Amaking Komron esingda bormi? Seni arkda toʻpning oʻqiga roʻbaroʻ qilgani yodingdami? Oʻgaylik ana shunday boʻlur, bolam!
Oʻshanda Komron mirzo uni qanday shafqatsiz oʻlimning tigʻiga toʻgʻrilab qoʻyganini bola hali ham onasi tushunganchalik fahmlagan emas, lekin baribir oʻsha damlar esiga tushsa, yaqindan koʻrgan toʻplarining dahshat solib otilishi koʻz oldiga keladi-yu, uni beixtiyor seskantirib yuboradi. Shu xotira ta’sirida bola Komron amakisini gʻayrishuuriy bir tuygʻu bilan yomon koʻradi, uni uchratsa yotsirab, oʻzini olib qochadi...
...Satodan chiqayotgan mungli kuylar pastda shovullayotgan Kobul daryosining ovozini bosib ketguday boʻlar va bogʻ yoʻlkalariga, gullagan behi va olmalar orasiga sekin taralar edi. Hamida bonu Humoyunni hali ham yaxshi koʻrar, uni sogʻinib yashar, mana shu sogʻinch hozir ma’yus va yorugʻ kuyga aylanib satoni yangratardi.
Humoyun hukumat ishlari bilan band boʻlganda oʻz davlatxonasiga yaqin boʻlgan Bogʻi Dilkushoda tunab qoladi. Hamida bonu esa uni «yana Bogʻi Binafshaga, Norchuchuk begimning xobgohiga ketgan» deb iztirob chekadi. Kobulning Bogʻi Yoʻngʻichqasida Humoyunning katta xotini Beka begim oʻz yaqinlari bilan turadi. Hajdan qaytgandan beri Hoji begim nomini olgan bu taqvodor ayol Humoyunning nazaridan qolgan, Hamidaning unga rashki kelmaydi. Ammo Humoyun endi oʻn sakkizga kirgan Norchuchuk begimning oldida tunagan kunlari Hamida bonu Oʻrta bogʻda tikanga agʻanaganday qiynalib chiqadi.
Shu ichki azob ta’sirida u goho Humoyundan arazlaydi. Odatda, Humoyun Oʻrta boqqa kelib tunaydigan boʻlsa kunduz odam yuborib xabar qiladi. Bogʻda shunga yarasha tayyorgarlik koʻriladi.
Bugun peshinda xuddi shunday xabar keldi. Hamida bonu Humoyunning diydoriga zor boʻlsa ham, biroq uning oʻn kundan beri kelmaganiga, bu orada balki Norchuchuk begim xobgohida tunaganiga achchiq qilib, rad javobi berdi:
— Hazratim meni ma’zur tutsinlar. Tobim yoʻq. Xizmatlarida boʻlolmagaymen. Binafsha bogʻiga boraqolsinlar.
Haram bekasi ul-bul deb, uni achchigʻidan tushirmoqchi boʻldi, lekin bir soʻzli Hamida aytgan gapida turib oldi.
Hozir u Akbarga satoda chalib berayotgan mungli kuyda mana shu arazning dardi ham goh nola, goh girya shakliga kirib yangramoqda edi.
Kutilmaganda Oʻrta boqqa kirib kelgan Humoyun xizmatkorlarni sarosimaga solib qoʻydi. Ular ikkinchi oshiyonda sato chalayotgan Hamida bonuni chaqirib tushmoqchi boʻldilar. Lekin Humoyun ruxsat bermadi:
— Bezovta qilmanglar, oʻzim chiqgaymen, — dedi va kuy ovozi kelayotgan tillakori boloxonoga sekin koʻtarildi. Eshik ochiq qolgan edi. Humoyun qadamini sekin bosib boʻsagʻaga kelganda ichkarida banoras koʻrpacha ustida yuzma-yuz oʻltirgan ona-bola unga yon tomondan koʻrindi. Ular kuyga mahliyo boʻlib, eshik oldida toʻxtagan Humoyunning sharpasini payqamadilar.
Hamidaning boshida havorang durra, ikki oʻrim uzun sochlarining uchi koʻrpacha ustiga toʻshalib yotibdi. Oʻng qoʻlidagi kamon munojot kuyiga monand nafis harakatlar qiladi. Chap qoʻlining barmoqlari pardalarni mohirona bosadi. Endi yigirma ikki yoshga kirgan va husn-u jamoli yetilib, tengsiz bir goʻzalga aylangan Hamidaning yuzlarida Humoyun haligacha koʻrmagan sogʻinch, qoʻmsash, oʻksinish mungi. Qarshisidagi Akbar goh onasining yuziga, goh uning qoʻllariga qaraydi, goʻzal kuy bolani sehrlaydi! Ammo onasining gʻamgin koʻrinishi bolani ham beixtiyor ma’yuslantiradi.
Hamida shu mungli kuy bilan yuragini boʻshatganday boʻldi. Munojotni chalib tugatgach, Akbarga:
— Endi bas-a? — dedi.
Shu payt Humoyun:
— Ijozat bering, begim, — dedi. — Betobligingizni eshitib koʻrgani keldim...
Ona-bola oʻrinlaridan tez turib, odatdagiday Humoyunga ta’zim qildilar. Besh-olti kundan beri otasini koʻrmagan Akbar unga qarab talpindi. Humoyun choʻk tushib, boʻyini oʻgʻli barobarli past qildi-da, unga quchoq ochdi. Akbar chopib borib, otasining bagʻriga otildi.
Achomlashganlaridan soʻng Humoyun qaddini rostladi-da, ovoziga rasmiyroq tus berdi:
— Amirzoda, — dedi oʻgʻliga, — mavlono Asomiddin sizga xat-savod oʻrgatmoqchi boʻlsa, rasm chizib oʻltirar emishsiz.
Akbar besh yoshga yetar-yetmas muallimlar unga saboq bera boshlagan, arab alifbosining murakkab qoidalari bolani qiynar, u erkalik qilib, koʻp darslardan qochib ketar va koʻkaldoshlari bilan urush-urush oʻynardi. Kobulning eng taniqli mudarrisi mavlono Asomiddin kamoli jiddiyat bilan unga harf oʻrgatar:
— Mana bu «mim», bu esa «nun», orasiga «yoy» qoʻyib yozsak, «men» boʻlur, — desa Akbar bu harflardan qush yo boshqa biron jonvorning rasmini yasar, nuqtalarini koʻzga, zabarlari[35]ni qoshga aylantirib yuborar edi. Hozir u otasiga rostini aytdi:
— Menga mudarris emas... anu... surat chizadigan... Qazvindan kelgan mulla amak... saboq bersa bas-da.
Humoyun Qazvin Nigorxonasida qilingan ahdga binoan, Behzodning shogirdlari Xoʻja Abdusamad va Mirsaid Ali ikkovi uchun shoh Tahmaspga katta mablagʻ toʻlab, maxsus odamlar vositasida musavvirlarni Kobulga koʻchirtirib keltirgan edi... Hozir Mirsaid Ali Humoyun kutubxonasining kitobdori qilib tayinlangan. Xoʻja Abdusamad esa olti yashar Akbarga musavvirlikdan ilk saboqlar bermoqda edi.
— Amirzodamda tugʻma bir iste’dod bor, — degan edi kecha Xoʻja Abdusamad Humoyunga. — Ranglarni yaxshi his qilurlar. Mutanosiblik tuygʻusi kuchli. Binolar-u daraxtlar rasmini yaxshiroq chizurlar. Ehtimolki, musavvirlikdan ham koʻra me’morlikka koʻproq salohiyat namoyon qilurlar. Ammo me’morlik iste’dodini kamolga yetkizish uchun ham xat-savodli boʻlmoqlari, koʻp kitoblar mutolaa qilmoqlari zarur.
Humoyun, hozir bu gaplarni Akbarning qulogʻiga yaxshilab quydi-da, minba’d xat-savodga zoʻr berish haqida undan soʻz oldi, soʻng koʻkaldoshlari oldiga qaytishga ruxsat berdi.
Hamida bonu Humoyunning kelishiga odatdagidek tayyorgarlik koʻrolmaganidan xijolat boʻlib:
— ma’zur tuting, — dedi. — Kutmagan edik...
Uning tani sogʻ ekanini, faqat araz qilib «betobmen» deganini payqagan Humoyun bir oz tovushi olinib, oʻpkalab gapirdi:
— Diydor ham gʻanimat, Hamida. Men qirqdan oshdim, yana shuncha umr koʻrishim gumon. Koʻpi ketib ozi qoldi.
— Ne qilay? Men yoshligimda soʻlib bormoqdamen! Tanim sogʻ boʻlsa-da, koʻnglim oʻksik, ruhim pajmurda...
Hamidaning koʻzlarida yosh gʻiltillaganini koʻrgan Humoyun uning oldida hamon gunohkor ekanini eslab oʻngʻaysizlandi:
— Osiy banda ekanmiz, bobolar an’anasi-yu davlat manfaatlariga boʻysunib qilgan gunohimni kechiring, Hamida bonu!
— Oʻgʻil koʻribsiz, muborak boʻlsin...
Humoyunning Norchuchuk begimdan koʻrgan oʻgʻli Hamida bonuga quvonch emas, alam keltirganini uning ovozidan sezgan Humoyun:
— Shoyadki, bu oʻgʻil sizga ham farzandlik qilsa,— dedi. — Hindol Dildor ogʻachadan tugʻilganda mening xudo rahmati onam uni mana shu bogʻda oʻz farzandidek tarbiya qilgan edi.
— Endi men ham shundoq qilmogʻim kerakmi?
— Yoʻq, nechun? Siz hali yoshsiz, yana qancha oʻgʻillar koʻrmogʻingiz mumkin. Men... sizga... tanadan kor‘a ruh oliyroq ekanini aytmoqchi edim. Bu besh kunlik oʻtkinchi dunyoda eng yuksak sadoqatning makoni ham ruhdir. Oʻlsak qurtlarga yem boʻlaturgan tanamiz tirikligida bizni nafs-u tama balolariga giriftor qilur ekan. Mening yoshimda odam jismoniy yaqinlikdan koʻra ma’naviy yaqinlikning beqiyos darajada afzal boʻlishini fahmlar ekan. Men inilar tashvishidan forigʻ boʻldim-u ruhimni bir yayratgim keldi. Shunda dilim sizga qarab talpindi... Sind boʻylari, Tar sahrosi, Qandahor-u Qazvin — shuncha yoʻllarni birga bosib oʻtdik, Hamida. Siz yonimda boʻlmasangiz, oʻsha dahshatlarga men bardosh berolmas edim. Bunday betakror davr kishining hayotida faqat bir marta boʻlgʻay. Nahotki shunday muhabbatni unutib boʻlsa? Faqat tanam yoki koʻnglim emas, butun ruhim, bor ma’naviy olamim bu dunyoda sizdan yaqinroq, sizdan suyukliroq yor topgani yoʻq, Hamida, ishoning!..
Humoyunning bu gaplaridangina emas, ikkovi birga oʻtkazgan unutilmas kunlar xotirasidan ham dili xiyol yorishgan Hamida kulumsirab hazil qildi:
— Balki kelgusida suyukliroq yor yana uchrab qolar, hazratim?
— Suyukliroq deb, yana qayta oʻzingizni uchratsakchi?
— Koshki! — deb kuldi Hamida.
Shu bilan arazlar unutildi-yu, Hamida bonu Humoyunni ichki xonaga taklif qildi. Alohida did bilan yasatilgan bu tanobiy uyga avval sharbatchi oltin koʻzachada gulob keltirdi. Keyin bovurchilar bor san’atlarini ishga solib ikki kishilik quyuq-quyuq ziyofat tayyorlashga kirishdi. Oftobachi ayol gʻuslxonaga iliq suv olib oʻtdi. Koʻp oʻtmay sozandalar ham paydo boʻldi, shoʻx, quvnoq kuylar yangray boshladi.
Butun bogʻ toʻyxonaga aylanganday serharakat, quvnoq tus oldi. Bu holat bogʻ yoʻlkalarida koʻkaldoshlari bilan chopib yurgan Akbarga ham ta’sir qildi.
— «Yor-yor» oʻynaymiz! — dedi u.
—Kelin yoʻq-ku.
Charchamanlar orasida besh yoshli Salima Sulton begim koʻrindi. Uning otasi mirzo Nuriddin jangda halok boʻlgan, onasi Gulrang begim bultur xasba[36]dan vafot etgan, shundan soʻng uni Hamida bonu oʻz tarbiyasiga olgan edi. Salimaning murabbiyasi ichkarida ish bilan band. Akbar ikki koʻkaldoshi bilan qizchaning oldiga keldi.
— Biz bilan oʻynaysenmi? — soʻradi Akbar.
Oʻgʻil bolalar ilgari uni koʻpda oʻyinlariga qoʻshishmas edi.Bugun qanday boʻlib birga oʻynagani taklif qilganlaridan quvongan Salima old tishlari tushib, kemshik boʻlib qolgan ogʻzini qiya ochib kulumsiradi:
— Mayli. Ne oʻyin?
— Oq roʻmoling bormi? — soʻradi Akbar.
— Bor.
— Boshingga yopib chiq.
Salima oʻzidan yarim yosh katta boʻlgan Akbarning qarshisida allanechuk yuvosh, itoatkor boʻlib qolardi. Uning aytganini qilib, ichkaridan oq roʻmol yopinib chiqdi. Shunda Akbar:
— Kelin-kuyov oʻynaymiz, — yedi. — salima, sen kelin. Kuyov kim boʻlsin? Adhammi?
Salima bosh chayqadi. Akbar Azizni koʻrsatgan edi, qizcha yana bosh chayqadi. Shunda Aziz:
— Akbarmi? — deb soʻradi.
Salima ohunikiday chiroyli koʻzlarini yerga qaratib sukut saqladi. Bu uning rozi boʻlgani edi.
Aziz behi gulining kichik bir shoxchasini sindirib, Akbarning bejirim sallachasiga jigʻa qilib qadadi. Kelin-kuyov yonma-yon yerga qarab bogʻ yoʻlkasidan kela boshlashdi. Ikki koʻkaldosh ularning ikki yonida turib yor-yor aytishdi:
Kelin keldi, yor-yor-ey, kelin keldi!
Kuyov keldi, yor-yor-ey, kuyov keldi!
Bolachalar boshqa yor-yorni bilmaganlari uchun nuqul shu ikki gapni takrorlashardi.
Koʻshkning yuqori qavatida visol zavqidan boshqa hamma narsani unutgan Humoyun va Hamida bonu bolalarning bu oʻyinidan bexabar. Lekin ular bugun yana yangidan kelin-kuyov boʻlayotganday shod-xurram. Dasturxonga ketma-ket ovqat tashiyotgan tovoqchi[37] tashqarida bolalarning yor-yoriga quloq solib turgan sharbatchini koʻrdi-yu, unga ma’nodor koʻz qisib qoʻydi. Ma’sum ovoz bilan oʻyin qilib aytilayotgan «yo-yor» Akbar va Salimadan ham koʻra, ikkinchi qavatdagi haqiqiy kelin-kuyovlarga mos tushayotganini bolalarning oʻzlari payqamasdi, ammo tovoqchi va sharbatchilar buni sezganlari sari zavq qilib kulishardi.
Kulgilar ketidan kelgan musibatli yigʻilar Qorachaxonning Komron mirzoga olib borgan shum xabari bilan boshlandi.
— Humoyun mirzo Balx yaqinida shayboniyzodalar bilan jang qilib yurib halok boʻldilar!..
Qorachaxon Humoyunning qonga boʻyalgan shohona jubbasini inisiga koʻrsatdi.
Humoyunni Balx yurishiga Aliqulixon va Bahodirxonlar koʻndirgan edilar. Qandahorni olishda Humoyunga katta yordam bergan bu oʻzbek sultonlari endi uning yordamida Buxoro va Samarqandga qaytmoqchi edilar. Balx olinsa Movarounnahrga yoʻl ochilgan boʻlardi.
— Xayriyat, bu muhorabaga biz qatnashmagan ekanmiz, — dedi Komron.
— Endi pushtipanohimiz oʻzingizsiz, — dedi Qorachaxon. — Kobulni tezroq egallamogʻingiz kerak!
Mirzo Komron shoshilinch ravishda Koʻlobdan Kobulga joʻnadi, yoʻlakay Toliqondagi inisi Askariyni yoniga qoʻshib oldi. Humoyun Kobul qal’asiga Qosim barlos degan ishonchli odamini hokim qilib ketgan edi. Qosim barlos qonli jubbani koʻrgach:
— Balki hazratim faqat yarador boʻlgandirlar, hali sogʻayib kelib qolarlar! — dedi. — Oʻgʻillari mirzo Akbarni valiahd tayin etganlar. Kobul ixtiyorini boshqa hech kimga bermagaymiz!
Komron mirzoning qahri keldi. Qorachaxon ham Qosim barlosni koʻrarga koʻzi yoʻq edi. Kobulga katta qoʻshin bilan kirgan Komron mirzo Qosim barlosni tuttirib, oʻlimga hukm qildi. Qosimbekning xotini adolat talab qilib arkka kelgan edi, Qorachaxon uni bozorga olib borishni va xaloyiqning koʻzi oldida benomus qiishni buyurdi. Benomuslikdan oʻlimni afzal koʻrgan goʻzal juvon yoʻlda Kobul daryosining baland koʻprigidan oʻzini suvga otib halok boʻldi. Qorachaxon Qosim barlosning oʻzini xaloyiqning koʻzi oldida pora-pora qilib qatl ettirdi.
Buning hammasini sakkiz yoshli Akbar ham koʻrgan, koʻzlarida dahshat qotib qolganday, arkda bir nuqtaga tikilib jim oʻltirar edi. Komron mirzo unga otasining qonli jubbasini koʻrsatdi.
— Hazratimni xudo rahmat qilsin, marosimlarini keyinroq oʻtkazgaymiz, — dedi. — Siz valiahdsiz, davlat ishini men sizning nomingizdan boshqargaymen.
Hamida bonu turgan Oʻrta bogʻning atrofiga yuzdan ortiq qoʻriqchi qoʻyilgan, kirish-chiqish qat’iy nazorat ostida edi. Arkdagi Akbar ham hech yoqqa chiqarilmay xonaki hibsda saqlanar edi.
Yana qaytadan shahar hokimi boʻlib olgan Qorachaxon koʻngli tilaganicha aysh qilib bu gal uzoqroq davron surmoqchi edi.
lekin oradan bir hafta oʻtar-oʻtmas Qunduz tomondan uchib chiqib, Oʻrta Boqqa yetib qoʻngan aloqachi kabutar Humoyunning maktubini olib keldi. Faqat Humoyun bilan Hamida bonuga oʻrgangan bu kabutar begona odamga tutqich bermas edi. Hamida bonu ayvonga kelib qoʻngan usti qizgʻish, koʻkragi oq bu jonivorni qoʻliga oldi-yu, uning qanoti ostiga naycha qilib berkitilgan kichkina maktubni topdi.
Humoyun sogʻinchli salomlar aytgandan soʻng, Balx etagida shayboniyzodalar bilan boʻlgan jangda boshidan yarador boʻlganini, hozir ancha sogʻayib qolganini va tezda yetib kelajagini aytgan edi. «Komron mirzo bizga koʻmakka kelmoqchi edi, buning oʻrniga Kobulga borganmish, ahvol nechuk? Ushbu kabutar bilan tezda javob qaytaring», degandi.
Hamida bonu «oʻldiga» chiqqan Humoyunning tirik ekanidan suyunib yigʻladi, maktubni oʻpdi. Kabutarning qanotlarini koʻziga surib, don-u suvi-ga qaradi. Kechasi oʻltirib Humoyunga javob maktubi yozdi-da, ahvol nechogʻliq ogʻirligini bayon qildi, «Sizdan oʻtinamen, bir ilojini topingki, biz yana qamalda qolmaylik, — dedi. — Shahar darvozalari kunduzlari ochiq. Nazarimda, Komron mirzo sizning halok boʻlganingizga ishongan. Shuning uchun bildirmay kelsangiz, darvozani bekitishga ulgurmagay».
Kabutar bu maktubni Qunduzga olib ketdi. Oradan oʻn besh kunlar oʻtgach, Humoyun yashiriqcha yuborgan odamlar bozorga kelgan dehqonlar kiyimida qal’a ichiga kirib olib, eng avval darvozani egalladilar. Qorachaxon bilan Komron mirzoga xabar yetib borguncha Humoyunning pistirmada turgan toʻrt ming askari shaharga bostirib kirdi. Sarosimada qolgan Komron va Askariy oʻz odamlari bilan boshqa darvozadan chiqib qochdilar. Humoyun inilarining ketidan odam yuborib: «Agar mening oʻlimim haqidagi yolgʻon ovozaga ishonib Kobulga kelgan boʻlsalaring qaytinglar, yarashaylik», degan taklifni aytdi. Ammo Qosim barlos va uning xotini uchun javob berish oson emas edi. Kobulda Komron va Qorachaxonning xundor dushmanlari hozir har qachongidan ham koʻp. Shuning uchun Komron Mirzo qaytmadi.
— Bir marta tavba-tazarru qilib koʻrdik, endi bas!— dedi.
Qorachaxon Humoyun elchisiga yanada qat’iyroq javob qildi:
— Qaytib borib yer oʻpguncha, boshimiz darvozaxonaga osilgani afzal!
Humoyun yuborgan elchi Kobulga qaytib bu gaplarni aytib berganda Hindol ham akasining yonida turgan edi. Birdan gʻazabi joʻshib:
— Hazratim, qorachaxonni bu niyatiga yetkazmoq kerak! — dedi. — Menga ijozat bering, oʻzim shu ablah bilan bir olishib koʻray!
— Qorachaxon yolgʻiz emas, biz ham koʻpchilik boʻlib bormogʻimiz lozim! — dedi Humoyun.
Ogʻa-inilar Tangiho degan joyda toʻqnashdilar. Hindol mirzo zirhli kiyim kiyib, qilich yalangʻochlab jangga kirdi. Qorachaxon bilan yuzma-yuz turib, uning boʻynini moʻl qilich sermayotganda ortdan Komronning bir navkari pusib keldi. Dubulgʻaning orqa zirhidan gardanga qaratib urilgan tigʻ Hindolni behush qildi. Uning qilichi qoʻlidan tushdi, oʻzi otdan yiqilayotganda Shamsiddin Muhammad yetib kelib, oʻngarib oldi-da, jang maydonidan olib chiqdi.
Boʻyinning oʻq tomiri kesilgani uchun Hindol hushiga kelmay, jon berdi. Buni eshitgan Humoyun toʻpchi va toʻfangchilarning sarkardasi Sambxal-xonni chaqirib buyruq berdi:
— Hindolning qotillariga shafqat yoʻq, ayamay oting! Oting!!!
Komronning odamlari oʻq yomgʻiri ostida qoldilar. Bu oʻqlardan biri Qorachaxonni otdan yiqitdi. Komron qolgan-qutgan odamlari bilan jang maydonidan chiqib qochdi. Turdibekning odamlari Qorachaxonning boshini kesib Humoyunga koʻrsatdilar.
— Ablahning boshini oʻzi aytganiday qilib Kobulning darvozaxonasiga osinglar! — deb buyurdi Humoyun.
Zolim bekning boshi besh kungacha darvozaxonada oʻtgan-ketganga tomosha boʻlib osilib turdi. Lekin oʻz inisining oʻlimiga sabab boʻlgan Komron hali ham qochib yurar edi.
Shoirlar Hindol mirzoning oʻlimini bir vaqtlar Hirotda bobosining farmoni bilan halok etilgan Moʻmin mirzoning oʻlimiga qiyos qilib marsiyalar yozdilar. Keksa Dildor begim oʻttiz ikki yoshli yolgʻiz oʻgʻli Hindol mirzoning jasadini quchoqlab faryod chekkanda, Kobul atrofidagi qorli togʻlar ham titrab ketgandek boʻldi. Gulbadan begim onasining yonida turib nola qildi:
— Ogʻajon, siz oʻlguncha men oʻlsam boʻlmasmidi?! Oʻgʻlim Saodatyorni sizga qurbon qilsam tirik qolarmidingiz, ogʻajonim?! Siz oʻlguncha koʻrnamak Komronning oʻzi oʻlsa boʻlmasmidi?!
Beklar ham Komronning boshi kesilishini talab qila boshladilar. Lekin Kompron Sind daryosidan oʻtib, Hindistonga, Sherxonning oʻgʻli Islomshohning huzuriga qochib ketgan, faqat Askariy Tangihoda qoʻlga tushgan edi. Humoyun Askariy bilan yuz koʻrishgisi kelmadi:
— Qandahorda bir marta kechirgan edim, endi daf boʻlsin, Askariyni hajga joʻnatinglar! — deb buyurdi. Komron haqida esa Hindistondan malo-matli xabarlar kela boshladi. U Islomshohga bagʻishlab ruboiy yozgan edi. Islomshoh unga ming rupiyni sadaqaga oʻxshatib beribdi.
— Oʻz tugʻishganlariga yaxshilik qilmagan, menga yaxshilik qilgaymi? — deb Komronni oʻldirish haqida maxfiy buyruq beribdi.
Buni payqab qolgan Komron Islomshoh saroyidan ham qochadi-yu, mamlakatning shimoli sharq chekkasidagi Bhiraga, bir vaqtlar otasi bilan hamkorlik qilgan Sulton Adhamning viloyatiga boradi.
Sulton Adham esa Humoyunga yon bosib, maxsus odamini Kobulga yubordi. «Iningiz hozir mening asirim, istagan paytingizda tutib bergaymen, agar kelsangiz Bhira sizga peshkash, biz Islomshohni emas, Sizni haqiqiy podshoh deb tan olurmiz», deb maktub yozdi.
Katta bir viloyat hokimining bu maktubi Hindistonga qaytish orzusida yurgan Humoyunga yaxshilik alomati boʻlib tuyuldi. Komron shu tentirashida oilalarining sha’niga isnod keltiradigan yana koʻp ishlar qilishi mumkin, buning oldini olish ham katta akaning burchi edi. Beklar Komronning boshi kesilishini Humoyundan talab qilib chiqargan maxsus hukmga Turdibek, Munimxon, Shamsiddin Muhammad va boshqa yana oʻng ikkita eng nufuzli amirlar imzo chekib, oʻz muhrlarini bosishgan edi. Humoyun bir ogʻiz «xoʻp» desa, Bhiraga borib, Kompronning boshini kesib kelishga tayyor turgan qasoskorlar koʻp edi. Lekin u Komronning she’rlarini unutolmas, shoir inisining qoniga zomin boʻlsa bir umr vijdon azobida qolishini oʻylar edi. Humoyun yana qat’iyatsizlik qilayotganini koʻrgan Turdibek amirlar no-midan unga keskin gap aytdi:
— Hazratim, Komron mirzoni bir emas, besh-oʻn marta kechirdingiz. Bundan faqat siz emas, bek-u navkarlar ham behisob zarar koʻrdilar, davlat manfaatlari qurbon boʻldi! Agar tirik qoʻyib bersangiz, Komron mirzo biron kun oʻgʻrincha kelib, yana Kobulni olgʻay, yana koʻpimizning boshimizga rahmatli Qosim barlosning kunini solgay. Shuning uchun yo bizni deysiz-u Komronning bahridan oʻtgaysiz. Yo birodarlikni deysiz-u, bizga javob ber-gaysiz! Boshqa yoʻl qolmadi!
Bayramxon Qandahorda qolgandan beri Turdibek yana Humoyunning eng sohibi ixtiyor amir al-umarosiga aylangan, uning soʻzini rad etish oson emas edi.

* * *
Humoyun besh ming qoʻshin bilan Haybar dovonidan oshib, Hind daryosidan oʻtdi-da, Bhira viloyatida bir vaqtlar Bobur barpo etgan Bogʻi safoga kelib tushdi. Unga peshvoz chiqqan Sulton Adham viloyat hokimiga podsholar tomonidan in’om etiladigan maxsus bayroq va naqora sovgʻa oldi. Shu bilan Hindistonning shimoli sharqidagi Bhira viloyati yana Humoyun qalamraviga oʻtdi.
Bu viloyatda sakkizta yigiti bilan yashirinib yurgan Komron goʻyo olov halqasi ichida qoldi. Humoyun bilan kelgan besh ming qoʻshinning ichida uning xundor dushmanlari juda koʻp. Sulton Adham Komronni ularga tutib berishi hech gap emas. Humoyun inisiga odam yuborib:
— Oʻzi yaxshilikcha kelmasa, qasoskor bek-u navkarlar ming azoblar bilan oʻldirgaylar, — dedi. — Agar hazrat otamning ruhidan himoya istab kelsa, balki tirik qolgʻay.
Komron uchun ham hozir otasining ruhi-yu akasining dargohidan boshqa madad beradigan joy qolmagan edi. U kechki payt Bogʻi Safoga sakkizta qurolli yigit bilan kirib keldi.
Humoyunning xirgohiga kirgan zahoti xos navkarlar Komronning belidagi qilichi va xanjarini yechib oldilar. narigi chodirga boshlab ketilgan yigitlari ham darhol qurolsizlantirilganini Komron shundan sezdi. Humoyunning chodirida qosim barlosning jiyani Xanjarbek turgan ekan. Uning qasoskor koʻzlari Komronga tigʻday qadaldi. Oʻlim xavfidan seskangan Komron:
— Hazratim, bu ne hol?! — deb Humoyundan soʻradi. — Va’dangiz boshqa edi-ku. Meni ne qilmoqchisiz?!
— Siz qachon ma’naviyizda turgan edingiz, inim Komron?! Yigirma yildan berli menga necha marta xiyonat qilganingizni bir eslang! «Davlat ishida qattiq turilmasa, murod hosil boʻlmagay!» deb hazrat otam toʻgʻri aytar ekanlar! Men mudom yumshoqlik qil-dim, oʻzimdan oʻtdi! Sherxon bilan olishganimda yordam oʻrniga nuqul toʻgʻonoq berdingiz, buni kechirdim! Kobulda Akbarni toʻp oʻqiga nishon qilib qoʻydingiz, buni kechirdim! Ikki yashar qizalogʻimiz Jahon Sulton begimning oʻlimiga sabab boʻldingiz, buni kechirdim! Mana, oxiri Hindolni oʻldirib birodarkushga aylandingiz!
— Meni beklar yoʻldan urdi, rost, gunohim bor! Hindolni Qorachaxon oʻldirgan, men emas!
Humoyunning gʻazabi kelib, Komronni sensirab gapirdi:
— Yolgʻon! Bopusxon bilan Qorachaxonlar oʻlib ketdi, ammo seni ularga doʻst qilgan oʻgayliging, baxilliging, hasadchiliging hamon ichingda tirik turibdir! Bu illatlar senga otamizdan oʻtgan emas! Otamiz tanti odam edilar. Senga ona suti bilan kirgan oʻgaylik atrofingni oʻragan iblislarga qoʻl keldi. Sen mudom meni koʻrolmay yashading, men yaxshi kun koʻrsam, bundan sening koʻzlaring kuydi! Koʻzlaringga chiqqan bu kuydirgini olov bilan yondirmoqdan oʻzga chora qolmadi!.. Xanjarbek!
— Labbay, hazratim!
— Buning koʻziga mil tortinglar!
— Yoʻq, yoʻq, undan koʻra oʻldiring meni! — deb Komron qochmoqchi boʻldi.
Hanjarbek boshliq toʻrt yigit uni ikki qoʻlidan tutib, narigi chodirga kuch bilan olib kirib ketdilar.
Humoyun ertalab azonda koʻch yigʻishtirishni buyurdi. Bir kunda podsho va uning barcha odamlari chodirlarini yigʻib, Kobulga qaytib ketdi.
Faqat Komron, Xanjarbek va uning odamlari, yana oʻntacha soqchi yigitlar turadigan chodirlargina qoldi.
Tushga yaqin olov yoqildi, soat miliga oʻxshash uzunchoq poʻlat millari choʻgʻday qizarguncha qizdirildi. Taqdirga tan bergan Komron koʻrpacha ustiga oʻzi chalqancha yotdi. Xanjarbek boshliq olti kishining ikkitasi uning qoʻllarini va boshini qimirlatmay ushlab turdi, yana ikkitasi oyoqlari va belidan bosdi. Gʻulom Ali farroshboshi Komronning koʻzlarini yirib qorachigʻini ochib turdi. Uning yirilgan koʻziga koʻringan oxirgi narsalar — Xanjarbekning qasoskor yuzi va qizarib yonib turgan milni qorachiqqa tomon olib kelayotgan olti barmoqli qoʻli boʻldi. Xanjarbekning bosh barmogʻi ikkita. Bu qoʻshaloq barmoqlar dahshatli bir maxluqning qichqichlariga oʻxshar va hozir Komronning koʻzlarini oʻyib oladiganday tahdid solib kelar edi. Olovli mil qorachiqqa jazillab surilganda koʻzni oʻyib olgandagidan ham achchiqroq bir ogʻriq uning vujudini parmalab oʻtganday boʻldi. boshining orqa tomonidan yashil, qora, sariq, qizil doiralar portlab chiqib, butun borliqni goʻyo ostin-ustun qilib yubordi. Xanjarbek olovli milni uning koʻzlariga takror-takror, oʻn-oʻn besh martalab bosdi, bir mil sovusa, choʻgʻlatilgan ikkinchi milni ishga soldi. Bu intihosiz azobdan alahsirash darajasiga yetgan Komron boʻkirib yubordi:
— O-o-o! Bas, noinsof! Bas!
— Oʻzing noinsof boʻlmasang ining Hindolni oʻldirtirarmiding? — dedi Xanjarbek. — Sen-ku tirik qolursen! Koshki, togʻam Qosim barlos birpasga tirilib kelsa, qasos qaytganini koʻrsa!
Choʻgʻlatilgan mil qorachiqlarga yana besh-olti martadan bosilgach, Komron tubsiz bir zulmat ichiga qulab tushib ketayotganday boʻldi. Xanjarbek mil tortish qoidasiga astoydil rioya qilib, kuydirilgan qorachiqlarga tuz bosdi, limu suvidan tomizdi. Buning achishtirishi avvalgi ogʻriqlardan ham oshib tushdi. Hamon zulmat jarining tubiga yetolmay qulab tushib borayotgan Komron tuz va limu suvining achishtirishidan yana hushiga kelib chinqirdi...

* * *
Otalari barpo etgan Bogʻi Safo Komron ixtiyorida qoldirilgan edi. Humoyundan bayroq va naqora in’om olgan Sulton Adham Bhira hokimi qilib tayinlandi va Komronning ahvolidan xabar olib turdi. Shifobaxsh togʻ havosidai koʻl boʻyida Komronning koʻzidagi jarohat uch oyga borib tuzaldi, ammo yorugʻ dunyoning turfa ranglaridan mahrum boʻlib kecha-yu kunduz hop-qorongʻi zulmat ichida yashash uning ruhini tushirib yubordi. Ilgari u yurtdan bu yurtga qoʻshin tortib, ot chopib yurgan qirq yoshli yigit endi yuz qadam joydagi hojatga yetakchisiz borolmaydigan boʻlib qoldi. Ovqat yeganda hatto qoshigʻini qoʻliga tutqazib qoʻyishmasa oʻzi topib ololmaydi. Qalam tutish, yozish, oʻqish, tabiat manzaralarini tomosha qilish, suyukli xotini Chuchuk begimning husn-u jamolidan zavqlanish — hammasidan biratoʻla judo boʻlgani qalbini cheksiz alam, oʻch, adovat tuygʻulariga toʻldirdi.
Nuridiyda, koʻz — insonga berilgan qanchalik ulugʻ ne’mat ekanini, shu ne’matni kuydirib, sogʻ odamni koʻr qilish qanday vahshiyat ekanini u endi bildi, «menga shafqatsiz jazo berganlarini umrbod kechirmagaymen», deb ahd ham qildi.
Lekin oylar oʻtishi bilan xotira uygʻondi, boʻlib oʻtgan voqealar takror-takror xayolidan oʻta boshladi.
Makkai Madinaga ketgan mirzo Askariyning haj yoʻlida vafot etgani haqida musibatli xabar keldi. Komron unga kuyundi. Inisi Hindol mirzoni eslab yuragi battar ezildi. Toʻrt ogʻayni bundan uch yilgina oldin Kobul koʻchalarini toʻldirib birga oʻtganlari, otalarining qabri poyida yonma-yon turib, endi inoqboʻlishga ahd qilganlari xayolida gavdalandi. Shu ahdni birinchi boʻlib oʻzi buzgani va qanchalik yomon shafqatsizliklar qilgani goʻyo xotirasiga qaytib keldi. Ilgari oddiy koʻz bilan gʻalat koʻringan koʻp narsalarni endi qalb koʻzi unga haqqoniy qilib koʻrsata boshlaganday boʻldi.
Chuchuk begim erining dil yaralarini tuzatishda uning shoirligi yordam bermasmikin, deb oʻyladi. Begim Komronning turli daftarlarda sochilib yotgan she’rlarini toʻpladi va bilimli bir munshi yordamida devon tartib berishga kirishdi.
Kunlarni qanday oʻtkazishni bilmay diqqinafas boʻlib yurgan Komronning oʻzi ham devon tuzish fikri bilan ovunib, barcha she’rlarini munshiga bir-bir oʻqitib koʻrdi. ba’zilariga qanday tahrirlar kiritishni aytdi. Devonning odatiy qismlari uchun hali ancha she’rlar yetishmasligi aniqlandi. Komron oʻsha she’rlarni bir satr, ikki satrdan xayolida yarata boshladi. Munshini chaqirib, xayolda toʻqilgan satrlarni aytib yozdirdi-yu, oʻqitib koʻrdi:

Navbahor oʻlsa bahorimni mening yod aylang,
Sarvqad lola-yu zorimni mening yod aylang.

— Boʻlaturgʻanga oʻxshaydir, — deb yengil soʻlish oldi. Koʻziga mil tortganlarida borliq dunyo xayolida qonli kafan tusini olgani yodidan hech chiqmas edi. Shuni ham gʻazal satrlariga joylagisi keldida, yana bir kun xayolida she’r bitgach, munshini chaqirdi: — Yozing!
Lolaning jismida qonligʻ kafanin koʻrganda,
Kafan-u jismi figorimni[38] mening yod aylang.
she’r yaxshi chiqayotganidan uning koʻngli koʻtarildi. Chuchuk begimga atab bitilgan gʻazalga yangidan ikki satr qoʻshdi:
Oʻlmayin vahki oʻluvdan battar ahvolim bor,
Tutib ilkimni vasl sori rohbar boʻl.
Bu satrlarni erining ogʻzidan eshitgan Chuchuk begim:
— Bajonidil ilkingizdan tutay, — dedi. — Qani, qayonga bormoqchisiz, mirzam?
— Gunohlarim koʻp, Chuchuk. Qanchalik yomon xatolar qilganimni endi fahmlamoqdamen. Makkai Madinaga borib, bu gunohlardan poklanmaguncha koʻnglim tinchimagay.
— Ka’ba juda uzoq. Kobulga borib, hazrat otangizning qabrlarini ziyorat qilsak-chi?
Komron oʻylanib turdi-da:
— Mayli, avval Kobulga boraylik, — dedi.
U egarda yurganda otini xizmatkori yetaklab borardi. Komron Chuchuk begim bilan Kobulga kelib, Bogʻi Navroʻziyga tushdi. Ertasi kuni katta oʻgʻli Ibrohim mirzo bilan otlanib, otalarining qabri turgan tepalikka chiqib bordi. Buni eshitgan Humoyun Akbar bilan tepalikning ikkinchi tomonidan koʻtarilib keldi.
Komron otdan tushgach, oʻgʻlining yelkasiga oʻng qoʻlini qoʻyib, turtinib bora boshladi.
Humoyun bir vaqtlar magʻrur va salobatli yigit boʻlgan inisining yetakchiga ergashib, oyogʻi bilan yerni paypaslab, ifodasiz yuz bilan borayotganini koʻrganda birdan koʻngli buzildi. Boʻgʻziga tiqilib kelgan tugunni ichiga yutib, sekin uning ketidan maqbaraga kirdi.
Komron otasining qabr toshidagi yozuvlarni qoʻli bilan paypaslab topdi.
— Hazrat otajon, ruhinizdan madad istab keldim!— deb pichirladi. — Hindol bilan Askariy men tufayli juvonmarg boʻldi, bunday ogʻir gunohni ne tavr koʻtaray? Endi ruhimni poklash uchun hajga ketishdan boshqa ilojim yoʻq. Qaytib kelolmasam, alvido, otajonim!
Humoyun koʻz yoshini toʻxtatolmadi, Akbar otasining yigʻlaganini endi koʻrdi. Ibrohim maqbara chetida qimirlamay turibdi. Oʻsmir yoshiga yetgan bu ikki yigitcha bolalikda naqora talashib olishganlari otalarining ayovsiz kurashlari oldida bir oʻyinchoq ekanini endi bilishar va damlarini ichlariga olib jim turishardi.
Humoyun koʻz yoshini ichiga yutib, tomoq qirdi. Maqbarada oʻgʻlidan boshqa yana kimdir borligini Komron endi payqadi.
— Kim bor?
Humoyun koʻz yoshini kafti bilan tez artdi-da, boʻgʻiq tovushi bilan:
— Men... sizni shu koʻyga solgan berahm ogʻangiz, — dedi.
Komron uni «ogʻa» degisi kelmadi.
— Siz men uchun endi faqat shohsiz.
— Ha, shohlik oʻzi — shafqatsizlikdir. Ahli jahon shunday berahm boʻlsa, biz ne qilaylik?
— Men endi bu jahonni tark etmoqchimen.
— Hali ham men sizni inim deyman, Komron. Askariy haj yoʻlida vafot etgani yetar. Endi siz Kobulda qoling. Mana shu maqbara ham siz-u biz-ning sajdagohimizdir. Hazrat otamning ruhini shod etadigan ash’orlar yaratishga qodirsiz.
Komron bosh chayqadi:
— Men ketmogʻim kerak. Rozi boʻling!..
— Nachora? Men sizdan rozimen. Endi... mendan ham rozi boʻling, inim.
— Men rozimen. Xayr!
Oradan uch kun oʻtgach, Komron Chuchuk begim bilan uzoq Arabistonga joʻnadi.

Sekri, Biana: Qoʻzgʻolon
Oʻn besh-yigirma yilda bir boʻladigan qurgʻoqchilik Dehli va Agra atroflaridagi yozgi ekinlarni qovjiratib qoʻygan. Saraton kirgan boʻlsa ham, har yili shu paytda yogʻadigan yomgʻirlar hamon boshlangan emas. Tar sahrosidan esgan olovli garmsellar hammayoqni jizgʻinak qilib kuydiradi. Yerlar suvsizlikdan va issiqdan tars-tars yorilib ketgan. Bozorlarda pulga non topib boʻlmaydi. Ocharchilik va qahatchilik boshlangan.
Nizomning oʻrmon chetidagi kulbasi Sekri koʻliga yaqin. Lekin bu yil koʻlda ham suv oz. Koʻl sathi pasayib, suv Nizomlar turgan joydan uzoqlashib ketdi. Uning bittagina sigiri, ikki bigh[39] yeri bor. Oʻsmir oʻgʻillari sigirga oʻrmondan oʻt oʻrib kelishadi. Lekin yerga pol qilib ekilgan sholi suvsizlikdan boshoq tortmay qurib qoldi. Faqat oʻntacha xurmo va banan daraxtlarini Nizom xotini va bolalari bilan koʻldan chelaklab suv tashib sugʻorib, shularning mevasi bilan jon saqlashmoqda. Koʻpdan beri non yuzini koʻrishgan emas. Uyda bir xaltagina guruch qolgan, onda-sonda suyuq osh pishirib yeyishadi. U ham tugasa, ocharchilik balosi ularni ham oʻz iskanjasiga olishi aniq.
Qani endi Nizom orzu qilgan xalqparvar davlat boʻlsa-yu, shunday ogʻir, tabiiy ofatlar paytida el-yurtning mushkulini oson qilsa! Sherxonning oʻlganiga oʻn yildan oshdi, uning avlodlari hamon mamlakatni parchalab, oʻzaro urushlarda xalqni abgor qilmoqda. Sherxondan keyin podsho boʻlgan uning oʻgʻli Islomshoh intihosiz talon-torojlari bilan oʻzining afgʻon yurtdosharini ham jonidan toʻydirdi. Afgʻonlarning niyozi qabilasidan chiqqan zabardast yigit Abdulla Niyoziy Agraning yaqinidagi Biana shahrida xalq qoʻzgʻoloniga bosh boʻldi. Qoʻzgʻolonchilar Islomshohning poraxoʻr amaldorlarini shahardan quvib yubordilar. Abdulla Niyoziyning olti yuzdan ortiq qurollangan yigitlari orasida afgʻonlar, hindlar, boshqa xalq vakillari ham bor. Hindi-yu muslim deb din-u millat ayirish yoʻq. Isyonchilarning biri kosib, biri dehqon, biri oʻtinchi, lekin hammalari adolatga tashna. Qadimgi rivoyatlar boʻyicha, ular xalq orasidan tugʻma bir adolatparvar Mahdiy[40] chiqishiga ishonadilar. Yoshi endi qirqlarga borgan, istarasi issiq, oʻzi dovyurak, nutqi ta’sirli Abdulla Niyoziy ularga ana shu Mahdiyning elchisi boʻlib koʻrinadi.
Abdulla Niyoziy Nizomning koʻp yillik qadrdoni. Sherxon davrida Nizom oʻzining ismini yashirib, Salim degan ikkinchi nom bilan tanilgandan beri ular yaqindan tanish. Nizomning boshiga tushgan koʻrgiliklar tufayli soch-soqoli erta oqaran. Kasallikdan tuzalgan boʻlsa ham, uzun oq soqoli borligi va hassaga suyanib yurgani uchun yoshlar uni — «Salim ota» deb atashadi. Abdulla Niyoziy undan Kabir she’rlarini va bhaqti ta’limotini oʻrgangan. Shuning uchun Niyoziy Salim otani Bianaga olib borib, isyon-chilarga «Mening ustozim!» deb tanitdi.
Islomshohday shafqatsiz tojdordan tap tortmay Biana hokimini quvib yuborgan bu jasur odamlar Salim otaga afsonalarda ulugʻlanadigan qahramonlarday koʻrindi. Halol mehnati bilan kun koʻradigan xalq qachondir bir vaqt zolim hukmdorlarni yoʻqotishiga orzumand boʻlgan Salim ota Bianada shu orzusi ushalayotganidan ruhi koʻtarilib yurdi.
Qoʻzgʻolonchilar safi kengayib, uch ming kishiga yetganda ular Biana shahri chetidan alohida bir joyni qarorgoh qilib, kattakon jamoa boʻlib yashay boshladilar. Koʻpchilik odatdagi mehnatini qilib, topganining bir qismini oilasiga beradi, qolganini jamoaning umumiy dasturxoniga qoʻyadi. Qurolli yigitlar Bianada iloji boricha yaxshi muomala bilan tartib oʻrnatishga intiladi, faqat muomalaga koʻnmaydigan ashaddiy buzuqilarni hibsga soladi yoki shahardan badargʻa qiladi. Ular hatto bozordagi narx-navoni ham tergab, nafsi katta savdogarlarni insof bilan narx qoʻyishga majbur qildilar.
bianada yangicha tartib oʻrnatayotgan Abdulla Niyoziy boshliq xalq harakatining ovozasi gʻarbdagi Gujaratgacha, sharqdagi Bixargacha borib yetdi. «Biana mahdiylari xalqni Islomshoh zulmidan qutqarmoqchi emish, dunyoda adolat oʻrnatar emish!» degan gaplar el-yurt orasida tobora keng tarqala boshladi.
Sherxon avlodlarining oʻzaro urushlari va shafqatsizliklari ba’zi bir shayxlarning ham joniga tekkan edi. Abdulla Niyoziy va Salim otalar Bianada zolim amaldorlarni yoʻqotib, adolatli ish olib borayotganlari a’loyi degan keksa shayxning isyonchilar tomoniga oʻtishiga sabab boʻldi. Shayx a’loyi oʻz ixtiyoridagi vaqf yerlarning daromadini mahdiylar harakatiga in’om qildi. Uning xonaqosi endi isyonchilar adolat haqida targʻibot yurgizadigan joyga aylandi.
Shayx a’loyining muridlari orasida Islomshoh quvgʻin qilgan amirlar va boshqa badavlat odamlar ham bor edi. Endi agar Islomshohga qarshi turgan shu kuchlar hammasi xalq harakatining girdobiga tortilsa podsho hokimiyati xavf ostida qolishi aniq. Kobuldagi Humoyunning ishlari oʻnglanib, qoʻshini yil sayin zoʻrayib borayotgani Islomshohning xavotirini oshirib yurgan edi. Shuning ustiga ichkaridan ham oʻt chiqsa — tamom! Islomshoh bu xatarning oldini olish uchun Bianaga oʻz vazirini yuborib, shayx a’loyini saroyga taklif qildi:
— Taqsirimiz kelib, yangi e’tiqodlarini bizga bayon qilsinlar, ma’qul boʻlsa biz ham mahdiylarga qoʻshilaylik!
Podshoning bu gaplari tagida kinoya borligini sezgan Salim ota a’loyiga shivirladi:
— Bormang, saroyni men bilurmen, vazirning gapidan riyoning hidi kelib turibdir!
Shayx a’loyi Islomshoh yuborgan vazirga qarab:
— Agar onhazrat bizning e’tiqodimizga qiziqsalar, balki oʻzlari Bianaga tashrif buyururlar? — deb soʻradi.
Vazirning yuzi birdan tundlashdi, qovogʻi uyulib:
— Taqsir, onhazrat yolgʻiz tashrif buyurmagaylar,— dedi. — Podsho bu yerga kelsalar, yuz ming qoʻshinlari bilan kelgaylar. Siz ularga bas kelgaymisiz?!
Bu tahdidli soʻzlar shayxning kayfini uchirib yubordi. U qon toʻkilishini va yuz ming qoʻshin Bianani oyoqosti qilishini koʻz oldiga keltirib:
— Balodan hazar! — dedi. — Mayli, men oʻzim saroyga bora qolay.
Oltmish besh yoshli nuroniy moʻysafid mahdiylar odati boʻyicha piyoda yoʻlga tushdi. Kiyimlari oddiy boʻzdan, oyogʻida dehqonlar kiyadigan arzon shippak. Lekin oʻzi magʻrur. Podsho va a’yonlar qarshisida gʻoz turib:
— Assalomu alaykum! — dedi. — Olampanoh, mendan ta’zim-u tavoze kutmang. Biz, mahdiylar, bir osmon ostidagi barcha odamlarni, shoh-u darvishligidan qat’iy nazar, barobar deb bilurmiz. Biz insonni boyligi-yu martabasiga qarab emas, halol mehnati-yu chin odamiyligiga qarab qadrlagaymiz. Eshitishimga qaraganda, sizning mingdan ortiq filingiz, oʻttiz ming otingiz, yuz ming qoʻyingiz bor ekan. Rostmi?
— Rost boʻlsa-chi? — istehzo bilan soʻradi Islomshoh.
— Agar rost boʻlsa, siz oʻzingiz kabi minglab odamlarning haqqiga jabr qilgan boʻlursiz!
Taxtning oʻng tomonida oʻltirgan shayxulislom Abdulla Ansoriy:
— Bu ne gustohlik?! — deb A’loyiga oʻshqirdi. — Podsholar el-ulusdan soliq olishlari, davlat manfaatlari uchun mol yigʻishlari shar’iydir!
Abdulla Ansoriy ellik yoshlardagi yuzlari tarang, qorasoqol, sergoʻsht odam edi. A’loyi unga yuzlandi:
— Taqsir, shu davlatning fuqarolari boʻlgan ming-ming dehqonlar, kosiblar tabiiy ofat tufayli ochdan oʻlmoqda! Bunday paytda oʻttiz ming harbiy ot yeydigan arpalarni el-yurtga ulashilsa savob boʻlmasmidi? Yuz ming qoʻydan bir qismini ochlarga ehson qilish shar’iy emasmi?
Islomshohning xasisligini biladigan bek-u boyonlarning ba’zisi, «podshomiz oʻlsa ham bunday qilmagay!» deb bir-birlari bilan ma’noli koʻz urishtirib oldilar, Anbdulla Ansoriy esa:
— Astagʻfurullo! — deb shayx A’loyining soʻzini kesdi: — a’lo hazrat masjidlarga katta ionalar qilmoqdalar, ming-ming bigh yerlarni vaqfga bermoqdalar! Saxovat bundan ortiq boʻlgaymi?
— Ammo bu saxovat faqat siz kabi peshvolarning boyligini orttirmoqda, xolos! — deb A’loyi endi shayxulislomning oʻzini fosh qila boshladi: — Taqsir, muqaddas kitoblarda barcha xayr-u ehsonlar muhtojlarga berilsin deyilgan, vaqflardan tushadigan daromad ham miskin bechoralarning haqqidir. Lekin hozir barcha xayr-u ehsonlar, barcha ionalar masjid vaqflari orqali sizning ixtiyoringizga oʻtmoqda. Axir bu uchiga chiqqan adolatsizlik emasmi?
— Bas! — deb Islomshoh A’loyining soʻzini kesdi va uni olib chiqib ketishni buyurdi.
Oʻsha kun oqshom Abdulla Ansoriy boshliq ulamolar toʻplanib, kufr yoʻliga oʻtgan shayx A’loyini toshboʻron qilib oʻldirish haqida fatvo chiqardilar.
Ammo Islomshoh A’loyini oʻldirtirsa, qoʻzgʻolon yanada avj olib ketishi mumkinligini, bu shayxning va’zlari hatto saroydagi ayrim bek-u a’yonlarga ham ta’sir qilganini bilardi. Shuning uchun:
— Bu mahmadona cholni mening qalamravimdan chiqarib yuboringlar, janubdagi Dakanga ketsin! — deb buyruq berdi.
Maxsus odamlar A’loyini soyabon aravaga solib, janubga olib ketayotganlarida Narbada degan joyda yana uning tarafdorlari topildi. Narbadalik amir Bixarxonning akasini Islomshoh nohaq oʻldirtirgan. Shundan beri ular xundor dushmanga aylangan. Endi A’loyi Islomshohga qarshi aytgan oʻtkir va’zlar ta’sirida Bixarxon ham mingga yaqin bek-u amiri bilan mahdiylar ta’limotiga xayrixohlik bildirdi va A’loyiga qoʻl berib, murid boʻldi.
Bu xabar Islomshohga yetib borgandan keyin «Shayx A’loyini kechirdik, Dakanga surgun qilish haqidagi farmon bekor boʻldi, poytaxtga qaytsin!» deb odam yubordi.
Oʻsha yili ocharchilik tufayli oʻlat tarqagan edi. Uzoq yoʻllarda shayx A’loyiga oʻlat yuqqan ekan. Birdan isitmasi koʻtarilib, boʻynida danakday shish paydo boʻldi. Agar bu shish badanida koʻpaysa oʻlishi muqarrar edi. Narbadalik mohir hind jarrohi A’loyining boʻynidagi shishni kesib olib tashladi. Ixlosmandlari unga eng yaxshi dor-u darmonlar topib berdilar. Shayx A’loyi bir haftada tuzalishga yuz tutdi. Hali uncha darmonga kirmasidan Islomshoh yuborgan odamlar uni yana soyabon aravaga solib, oʻsha paytda poytaxt boʻlgan Laxoʻrga olib keldilar.
A’loyining gaplari odamlarga juda kuchli ta’sir qilishini amalda koʻrgan Islomshoh:
— Men sizni oʻzimga diniy peshvo qilib olmoqchimen! — dedi. — Mahdiylardan endi voz keching! Qulogʻimga bir ogʻiz «kechdim» desaniz bas.
— Yoʻq, a’lohazrat, men qariganimda imonimdan voz kecholmagaymen! Undan koʻra siz xalqqa jabr-zulm qilishdan voz keching!
Islomshohning birdan gʻazabi kelib, koʻzlari kosasidan oʻynoqlab chiqdi:
— Mirgʻazab! Darra keltiring! Uring bu sassiq cholni!
Mirgʻazab A’loyining boʻz toʻnini yechib, yelkasini yalangʻochladi. Yaqindagina oʻlatdan zoʻrgʻa tuzalgan keksa odamning tanasi ozgʻin, qovurgʻalari boʻrtib turar edi. Ogʻir darra podshoning koʻzi oldida zarb bilan toʻrt marta urilgach, A’loyi hushidan ketib yiqildi va jon berdi.
Uning oʻlimini xalqdan sir tutishdi. «A’loyi noma’lum tomonga qochib ketibdi!» — degan ovoza tarqatishdi. Islomshoh fursatdan foydalanib, Abdulla Niyoziyni ham bir yoqli qilmoqchi boʻldi-yu, Bianaga katta qoʻshin yubordi. Uch ming isyonchi shahar chetidagi koʻkalamzor bir joyda istiqomat qilar, atrofida devor yoki istehkom ham yoʻq. Podshoning oʻttiz ming qoʻshini qarorgohni toʻrt tarafdan oʻrab oldi. Abdulla Niyoziy podsho saroyiga yaxshilikcha bormasa, bu qoʻshin qarorgohga bostirib kirishi va Niyoziyni zoʻrlab olib ketishi kerak edi. Agar isyonchilar qurol ishlatsa, qoʻshin ularni qirib tashlashi mumkin edi. Abdulla Niyoziy begunoh odamlarning qoniga zomin boʻlmaslik uchun podsho qoʻshini bilan saroyga boradigan boʻldi. Salim ota va boshqa yaqinlari u bilan quchoqlashib xayrlashdilar.
— Koʻrisholmasak rozi boʻlinglar! — deganda Abdulla Niyoziyning koʻzlariga yosh qalqib chiqdi.
Podsho askarlariga yoʻlda pistirmadan turib hujum qilishni va Niyoziyni qutqarib olib ketishni istagan botir yigitlar bor edi. Lekin oxir-oqibatda ular ham Islomshohning beadad qoʻshini dastidan halok boʻlishi muqarrar edi. Behuda qurbonlar berishni yomon koʻradigan Salim ota tavakkalchi yigitlarni bu qaltis niyatlaridan zoʻrgʻa qaytardi.
Abdulla Niyoziyni Islomshohning taxti oldiga olib keldilar. Taxt ustida zarbof kiyimlarga oʻranib savlat toʻkib oʻltirgan Islomshoh qirq yoshdan endi oshgan boʻlsa ham, yuzi sargʻayib shishinqiragan, koʻzining oqi ham sargʻish koʻrinadigan kasalmand odam edi. U Abdulla Niyoziyning baquvvat gavdasi va sogʻlom yuziga gʻashi kelib tikildi-da:
— Suyangan togʻing shayx A’loyi edi — quladi! — dedi. — Sen biz bilan vatandosh afgʻon ekansen, saroyga olay, mahdiylaring bilan aloqani uz!
— Hazrat podsho! Siz A’loyining faqat tanasini mahv qildingiz. Ammo uning ruhi tirik! Bu ruh xalqdan kuch olib, zolimlarning jazosini bergusidir!
— Jazo?! Sen menga jazo bermoqchimisen?!
— Men emas, hayot jazo bergay! — deb Abdulla Niyoziy Islomshohning ichki kasalliklardan salqigan yuziga va shishgan qovoqlariga ma’noli koʻz tashladi.— Otangiz Sherxonga qasos qanday qaytganini unutmang! Begunoh oʻldirilgan moʻysafidning uvoli sizni ham urmay qoʻymagay!
— E, uvoli hozir seni urgay! Mirgʻazab, darra uring bu katta dahan ahmoqqa! Oʻlgunicha kaltaklang!..
Abdulla Niyoziyni hushidan ketguncha kaltaklashib, kechasi oʻrmon chetidagi yoʻl boʻyiga keltirib tashlashdi. Saroydagilar uni «oʻldi» deb oʻylashgan edi. Lekin qirq yoshli baquvvat Niyoziy hali tirik, goh hud, goh behud boʻlib yotgan edi. Isyonchilar uni shu ahvolda topib olib, Salim otaning oldiga koʻtarib keldilar. Bunday ogʻir jarohatni qanday tuzatishni oʻz achchiq tajribasi orqali yaxshi biladigan Salim ota hind tabiblari yordamida Abdulla Niyoziyni oʻlim changalidan qutqarib oldi. Ammo kaltak zarbidan badani hilvirab, ichki a’zolari ham lat yegan Abdulla Niyoziy uzoq vaqt toʻshakdan turolmay yotdi.
Bianadagi xalq harakati jasur boshliqlaridan ayrilgach, isyonchilar jamoasi tarqab ketdi. Lekin ikki yil davomida bu jamoa qilgan adolatli ishlar va odamlarning dilida uygʻotgan isyonkor tuygʻular goʻyo bir tutantiriq boʻldi-yu, butun mamlakatda Islomshohga qarshi qaratilgan nafrat olovini yondirdi. Bu nafrat kutilmagan joylardan Islomshoh dargohiga ham yoʻl topib kirar, saroydagi iste’dodli shoirlar va fozil kishilar koʻzidan podshoga atalgan qargʻish yogʻilib turganday boʻlardi. Bu hammasi tashqi algʻov-dalgʻovlar azobiga qoʻshilib. Islomshoh uzoq umr koʻra olmadi. U qirq beshga bormay vafot etdi.
Shundan keyin Sherxon avlodlarining xonadoni toʻrt tomonidan oʻt ketgan uyning ahvoliga tushdi. Islomshohdan soʻng taxtga chiqqan uning oʻng ikki yashar oʻgʻli Feruzni oʻzining tugʻishgan amakisi Muborizxon zaharlab oʻldirdi. Bu qotil amaki oʻziga Odilshoh deb nom qoʻyib Agrada taxtga oʻtirgandan soʻng, boshqa qarindoshlar birvarakay isyon koʻtardilar. Sherxonning qiz nevarasiga uylangan Ahmadxon sur Laxoʻrda oʻzini mustaqil podsho e’lon qilib, Iskandarshoh nomi bilan taxtga chiqdi. Chunor qal’asidagi ikkinchi kuyov — Ibrohim sur Agraga hujum qilib, uni Odilshohdan tortib oldi.
Biroq Iskandarshoh ham Agraga da’vogar edi. U Laxoʻrdan Agraga qoʻshin tortib keldi. Ikki kuyov poytaxt Agrani talashib, qonli janglar qilayotgan paytda Humoyun oʻttiz ming askar bilan Kobuldan chiqib Hind daryosidan oʻtdi-yu, bir hafta ichida Laxoʻrni jangsiz egalladi.
Salim ota koʻpdan beri Humoyunning yoʻliga koʻz tutib yurar edi. Shuni biladigan Abdulla Niyoziy Panjobdan yaqinda qaytgan shayx Muborak degan kishini Salim otaning kulbasiga boshlab keldi.
Ajdodlari arab boʻlgan shayx Muborak ham Bianadagi xalq harakatiga ishtirok etgan, keyin quvgʻinga uchrab, Bxira tomonlarga ketib qolgan edi. U Salim otadan suyunchi soʻragisi kelib:
— Taqsir, Humoyun siz ta’rif qilganingizdek sohibdil odamga oʻxshaydir, — dedi. — Bxiradan to Laxoʻrgacha men uning amalga oshirgan tadbirlarini zimdan kuzatib keldim. Hindistonda ocharchilik boshlanganidan xabardor ekan, koʻp joylarda ochlarga osh-non ulashishni buyurdi. Lekin bu bilan ish bitmasligi aniq edi. Qandahor-u Peshovar tomonlarda don arzon ekan. Humoyun kemalarda, karvonlarda don tashitib kelib, bozorlarni jonlantirib yubordi. Tujjorlarning oʻzlari foyda ketidan quvib, shimoldan Panjobga tinmay don tashib kelmoqda!
— Koshki Agralarda ham shunday qilinsa! — deb, qilt etib yutindi Abdulla Niyoziy. U bemorlikdan tuzalgandan keyin Sekriga koʻchib kelgan, togʻ etagida kichkina bir kulbada nochorgina hayot kechirar edi. Shayx Muborak keltirgan xushxabar Salim otani quvontirib yubordi. U maslakdosh doʻstlari oldiga dasturxon yozib, banan va xurmo qoʻydirdi.
— Ne qilayki, non yoʻq, — dedi va xotiniga shirguruch pishirishni buyurdi. — Bugun borini yeb turaylik. Ertaga yana nasib qilgani boʻlgay. Shoyad-ki, bugʻdoy ortgan karvonlarni Humoyun biz tomonlarga ham boshlab kelsa!
Tojdorlarni xush koʻrmaydigan Abdulla Niyoziy:
— Karvonlar tashib kelgan bugʻdoy falon pul tursa kerak, — dedi. — Siz-u bizda oltin-kumush yoʻq. Humoyunga umid bogʻlab yana aldanib qolmang. Salim ota.
— Rost, miyon[41] Abdulla, — dedi Salim ota Humoyunga yaqin yurib boshdan kechirgan falokatlarini eslab ketdi: — Shohlar bilan bizning oramizda chuqur jarlar bor. Men bu jarga bir marta qulab, oʻlishimga sal qoldi.
Shayx Muborak bosh chayqab:
— Har qalay, Humoyun Islomshohday zolim emas, — dedi va qoʻynidan qatlangan bir yozuv chiqardi: — Mana, Humoyunning afvi umumiy e’lon qilib chiqargan farmoni.
Farmon oddiy odamlar ham tushunadigan qilib yozilgan edi. Salim ota uni shayx Muborakning qoʻlidan olib ovoz chiqarib oʻqidi:
«Xaloyiq! Kimki ilgari Sherxon va uning avlodlari ta’sirida bizga qarshi ish qilgan boʻlsa-yu, endi bu xato yoʻldan qaytib, biz bilan hamkorlikka yuz tutsa, hammasiga afvi umumiy bergaymiz, barcha gunohlaridan kechgaymiz, har biriga munosib inoyatlar qilgaymiz. Barcha bek-u navkarlarga tayin etildikim, biz oʻz qadrdon elimiz boʻlmish Hindistonga qaytdik, bosqinchilik va talonchilikka mutlaqo yoʻl qoʻyilmasin. Bu farmoni oliyga rioya qilmay, hind dehqonlarining sigirini oʻgʻirlab soʻymoqchi boʻlgan Ahmadxon ismli navkar oʻn ming kishilik qoʻshin oldida quturgan filning oyogʻi tagiga tashlab oʻldirildi. Inshoollo, bu jazo boshqalar uchun ibrat boʻlgʻusidir, fuqaroning mol-u jonini omon saqlashga yordam bergusidir. Bizning ezgu niyatimiz — oʻzaro urushlarda, jabr-u zulm ichida abgor boʻlgan bu muazzam mamlakatni yana qaytadan yakdil-u yaktan, obod-u qudratli qilmoqdir. Ilohim, shu ulugʻ maqsadlarga yetaylik!»
Bu gaplar ta’sirida Salim otaning dilida yana iliq tuygʻular uygʻondi. Humoyun mavlono Xondamir bilan hamkor boʻlib yangi qonunlar chiqargani, tabiatdagi uygʻunlik va muvozanatni jamiyatga ham tatbiq etishga intilgan xayolidan bir-bir oʻtdi.
— Humoyun sizga qadrdon boʻlgan ekan! — dedi shayx Muborak unga. — Endi u Dehliga qaytayotgan paytda, siz unga peshvoz chiqsangiz... Humoyun quvgʻinda yurganda biz uning dushmanlari boʻlgan Sherxon avlodlari bilan qanday olishganlarimizni soʻzlab bersangiz... Axir Abdulla Niyoziy bosh boʻlgan xalq harakati Islomshoh hukmronligini ichdan yemirmaganda, Humoyun Panjobni jangsiz ololmagan boʻlardi!
— Ha, uning Hindistonga qaytishiga biz qanday koʻmak berganimizni Humoyun bilmogʻi kerak, — dedi Salim ota. — Lekin... uning dargohida koʻrgan dahshatlarim xotirimdan nari ketgan emas... «Saroyga ikkinchi qadam bosmagaymen!» — deb ahd qilganmen.
Islomshoh saroyida yegan kaltaklari Abdulla Niyoziyning ham esiga tushdi-yu:
— Bormaganingiz ma’qul, — dedi.
Ammo shayx Muborak boshqa narsadan xavotir boʻlmoqda edi. Humoyun afvi umumiy e’lon qilinganidan foydalangan ba’zi makkor odamlar endi al-damchilik yoʻli bilan Islomshoh davridagi yuksak martabalarini saqlab qolishga intilmoqda edilar.
— Islomshoh saroyida shayxulislom boʻlgan Abdulla Ansoriy yodingizda bormi? — deb soʻradi shayx Muborak Niyoziydan.
— A’loyini oʻldirishga fatvo bergan ilonmi?
— Ha, oʻsha Ansoriy ham goʻyo keyin Islomshohdan aynigan emish. Shayxulislomlik lavozimidan foydalanib, Islomshohning ichki sirlarini bilar ekan-u xufiyalar orqali Kobuldagi Humoyunga yetkazib turar ekan. Islomshoh oʻlib, ichki nizo avjiga chiqqanda shayx Ansoriy Humoyunga: «Endi kelsangiz Hindiston sizniki boʻlgay», deb bir juft etik yuboribdir. Bu etikning ramziy ma’nosi ham podshoga xushomaddan iborat ekan, ya’ni: «Ota yurtin-giz Turon — bosh boʻlsa, siz hozir turgan Kobul, — bel, biz esa sizga oyoq boʻlib, shu etikdek xizmat qilishga shaymiz!» degani ekan.
— Ob-ba, xushomadning boloxonadorligini qarang! — dedi Niyoziy nafrat bilan.
— Podsholar xushomadni yaxshi koʻrishini bilursiz, — deb soʻzida davom etdi shayx Muborak. — Panjob jangsiz olinganda Abdulla Ansoriy Laxoʻrdan bir kun yoʻl yurib, Humoyunga peshvoz chiqibdir. Podsho u bilan otdan tushib koʻrishibdir. «Taqsir, etik yuborib qilgan karomatingiz rost keldi!» deb tashakkur aytibdir. Oradan uch kun oʻtmay Laxoʻr ulamolari Abdulla Ansoriyni Humoyun saroyiga shayxulislom tayin etib fatvo e’lon qildilar. Podsholar oʻzgarsalar ham, shayxulislom yana oʻsha Ansoriy!
— Ikki podsho orasida aygʻoqchilik qilib yurgan odamga shunday martaba berilsa-ya! — gʻashi kelib dedi Salim ota.
— Podsholarga aygʻoqchilar, albatta, kerak, bunisi koʻpdan ma’lum, — soʻzida davom etdi shayx Muborak. — Ammo bu Ansoriy zulm tigʻini Islom-shohga qanday qayrab berib turganini Humoyun hali bilmasa kerak. Shundan foydalanib, makkor Ansoriy biz kabi tarafdolarini ham Humoyunga yomon koʻrsatishi, oraga nifoq solishi mumkin. Axir hamon adolat izlab yurgan mahdiylar harakati xalq orasida hali toʻxtagan emas! Salim ota Humoyunga hech boʻlmasa bir maktub yozib, Bianadagi xalq harakati qanday boʻlganini, Ansoriy oʻshanda nelar qilganini haqqoniy soʻzlar bilan bayon qilishlari kerak emasmi?
— Agar men bu maktubni yozsam, uni kim Humoyunga yetkazib bergay? Shohning qabuliga kirish oson emas.
— Yozing, men eltib berishga urinib koʻray, — dedi shayx Muborak.
Mehmonlar shirguruchni yeb tarqaganlaridan soʻng, Salim ota yolgʻiz qolib qoʻliga qalam oldi. Shunda Hamida bonu va undan olgan maktubini es-ladi. Humoyunning Akbar degan oʻgʻli kattagina oʻsmir boʻlib qolganini eshitgan edi, shu yodiga tushib, maktubni muborakboddan boshladi. Keyin Humoyun quvgʻinda yurgan yillarda yuz bergan voqealarni qisqacha bayon qildi. Shayx Ansoriy haqidagi gaplarni ham barcha dalillari bilan qogʻozga tushirgach, maktubni shunday tugatdi:
«Hazratim, koʻrishmaganimizga oʻng olti yil boʻldi. Bu orada siz koʻp dovonlardan oshib, avvalgidan yuz chandon tajribaliroq va donoroq boʻlib qaytmoqdasiz, degan ishonch bilan yoʻlingizga koʻz tikmoqdamiz. Xalq adolatli rahbarga benihoya tashna. Mahdiylar harakati ham ana shu tashnalikdan kelib chiqqan edi. Agar shu tashnalikni qondirsangiz, el-ulus sizni barcha balolardan asraydigan balogardon boʻlgʻusidir!»
Ertasi kuni yoʻl tayyorligini koʻrib kelgan shayx Muborak bu maktubni toʻnining astariga tikib, Panjobga yoʻl oldi. Ammo u Laxoʻrga yetib borma-sidan, Humoyun Dehliga tomon qoʻshin tortib kelayotgani ma’lum boʻldi. Sherxon avlodlaridan Iskandarshoh Agra yaqinida oʻz raqibi ibrohim surni yenggan, uning bir qism askarlarini oʻziga qoʻshib olib, lashkarini ellik mingga yetkazgan edi. Endi Iskandarshoh bu katta qoʻshin bilan Sirhind yaqinida Humoyunning yoʻlini toʻsib chiqdi.
Shayx Muborak bir-biriga qarab yumalayotgan togʻday zoʻr toshlarning orasida qolib, yanchilib ketmaslik uchun oʻzini chetga olib, Kalonurga ketdi va janglar tugashini kutdi. Oradan bir oycha vaqt oʻtgach, Iskandarshoh Panjobning Maxchivara degan joyida Humoyunning lashkarboshisi Bayramxondan yengilib, Himolay togʻlari tomonga qochgani ma’lum boʻldi. Bundan behad suyungan shayx Muborak Humoyunning huzuriga yoʻl oldi.
Ammo Jamna boʻyab Dehli tomonga ketib borayotgan Humoyunning hozir muqim turadigan joyi yoʻq, qarorgohlarining oʻrni oʻzgarib turadi. Qalandar kiyimida yurgan shayx Muborak, nihoyat, uning oʻrmon chetida ov qilish uchun ikki-uch kun toʻxtaganidan foydalandi-da mavkab joylashgan qarorgohga yaqinlashdi. Qoʻriqchilar boshligʻiga:
— Hazrat oliylariga xalqning nomidan yozilgan bir maktub topshirmoqchimen, — deb arz qildi.
Davlat boshligʻiga arz-u dod qilib keluvchilar juda koʻp boʻlganligi uchun, ularni avval sinchiklab tekshirishar va oʻntadan bittasini podshoning huzuriga kirgizishar edi. Shayx Muborakni ham qoʻrchibegi savolga tutib, taftish qilayotgan paytida katta oq sallali Abdulla Ansoniy ikkita ulamo bilan ularning yonidan oʻta boshladi. Shayx Muborak sallasi kattalarga yuzini koʻrsatmaslikka tirishib, orqa oʻgirib turdi. Lekin qoʻrchibegi ulamolardan birini chaqirib:
— Taqsir, beri keling, bu odam ham shayxlardan ekan, — dedi. — Qandaydir mahdiylar nomidan podshoga maktub olib kelganmish. Koʻrib bering-chi, hazratimning e’tiborlariga arziydigan gapmikin?
Ansoriyning ishorasi bilan yoshroq bir imom qoʻrchibegining oldiga keldi, xayriyatki, Abdulla Ansoriy orqa oʻgirib turgan shayx Muborakni ta-nimadi. Yosh imon yaqin kelib shayx Muborakning yuziga tikildi-yu:
— Qani, hazratimning nomlariga yozilgan maktubni bir koʻraylik-chi! — dedi.
Shayx Muborakning ichi qoʻrquvdan muzlab ketdi. Maktubda Ansoriyga qarshi yozilgan soʻzlarni mana bu imom oʻqisa shayx Muborakni tinch qoʻymaydi. Din peshvolarining oʻz qurolli odamlari— muhtasiblari bor. Ansoriy «dahriy» deb fatvo bersa bas, muhtasiblar shayx Muborakni hibsga olishga ham, oʻldirishga ham qodir. Shayx Muborak maktubni olib bermoqchi boʻlib, qoʻyniga qoʻl soldi. Lekin boʻsh chiqdi... Qoʻlidagi qalandar xaltasini titkiladi, hatto uni qoʻrchibegiga ochib koʻrsatdi. Belidagi foʻtasini yechib, eski toʻnining barlarini silkitdi. Maktub yoʻq! U astar ostiga tikilgan joyida «qilt» etmay turgani shayx Muborakning joniga ora kirdi:
— Maktubni kecha yotgan joyimda unutib qoldiribmen! Meni ma’zur tuting! Ijozat boʻlsa, hozir borib olib kelay!
Qoʻrchibegining jahli chiqdi:
— E, bor, joʻna! Sensiz ham podshoning qabuliga kirmoqchi boʻlganlar behisob!
Shayx Muborak bir balodan qutulganiga shukur qilib, Humoyunning qarorgohiga ikkinchi marta qadam bosmadi. Salim otaning maktubini esa oʻziga qaytarib olib kelib berdi. Boʻlgan voqeani hikoya qilgach:
— Podsholar bilan bizning oramizda oʻtish mushkul boʻlgan baland gʻovlar borligi rost ekan! — dedi. — Endi sizga omad bersin-u oʻzingiz Humoyunni biror joyda xoli uchratib, haqiqatni unga ayting.
Bunday omad qachon kelishini Salim ota ham bilmas edi.

Dehli: Zafardan Keyingi Judolik
Akbar Dehlini oʻn uch yoshida gʻalaba shodiyonasi kunida birinchi marta koʻrdi. Sherxon avlodlari Panjobda magʻlub boʻlganlaridan keyin Dehlini ham tashlab qochishdi. Shaharda qolgan a’yonlar Humoyunga peshvoz chiqib, qal’a darvozalarining kalitini topshirdilar. Shundan soʻng tuya mingan jarchilar Humoyunning gʻalaba munosabati bilan afvi umumiy e’lon qilinganligi haqidagi farmonini koʻcha-koʻyda aytib oʻtdilar.
Humoyunning oʻzi ham shaharning mashhur Puran[42] qal’asiga boradigan markaziy koʻchadan mingtacha odami bilan naqoralar va karnay-surnaylar chaldirib, tantana bilan oʻtdi. Koʻchaning ikki chetida xaloyiq gʻuj-gʻuj boʻlib turibdi. Ularning orasida yengilgan Iskandarshohning alamzada odamlari ham boʻlishi va pistirmadan oʻq otishi mumkin. Shuning uchun ulkan qora fil ustida oltin koʻshkday bezatilgan shiypon tagida oʻltirgan Humoyun boshiga dubulgʻa, egniga zirhli kiyim kiygan.
Xartumidan dumigacha choʻgʻday bezatilgan, boʻyniga ulkan gulshodalar osilgan podsho filini yuzlab otliqlar oʻrab qoʻriqlab bormoqda.
Akbar ana shu otliqlarning oldingi safida, otasining oʻng yonida Hayron nomli goʻzal saman otini minib kelmoqda. Undan orqaroqda — Bayramxon, turdibek, Aliqulixon oʻzbek, Qilichxon Andijoniy kabi ahli davlat... Abdulla Ansoriy boshliq din peshvolari podsho filining orqarogʻida bormoqda. Abdulla Ansoriy xuddi Islomshoh saroyidagi kabi Humoyun saroyida ham diniy peshvo boʻlib olganligi rost edi. Lekin Humoyun uni birinchi kunlardanoq qattiq itoatda tutishga intilar, mavkabda ahli davlat-dan keyingi ikkinchi oʻrinda borishi kerakligini miri tuzukka oʻzi tayinlagan edi.
Dehli koʻchalaridagi xaloyiq podshoning filini kim minib borayotganiga ham e’tibor berib qarar edi. Filbon La’l Chand Qandahor va Kobulga yetolmay, Hindistonda qolgan, lekin Humoyun Laxoʻrga qaytganini eshitgan zahoti yana uning huzuriga borgan va Sirhinddagi jangda qoʻlidan kelgan koʻmaklarni bergan edi... Humoyun eski qadrdonining koʻp yillik yaxshiliklarini qaytarish uchun bugun Dehli markazidan minib oʻtayotgan shohona filni boshqarishni La’l Chandga topshirdi. Yoʻl chetidagi odamlarning ba’zisi Dehlida koʻp yil yashagan La’l Chandni tanib, bir-birlariga iftixor bilan koʻrsatishardi.
Bir vaqtlar Humoyun Agrada shu ishni qilmoqchi boʻlganda yoʻl bermagan Said Xalil endi yoʻq, hozirgi shayxulislom Abdulla Ansoriy esa Islom-shohga koʻp yil xizmat qilganligi uchun tili qisiq, «gʻayridin podshoning filini minmasin!» deb e’tiroz qila olmaydi.
Din peshvolari «gʻayridin» deb xushlamaydigan La’l Chand kabi hindlar Kalanjarda Sherxon bilan qahramonlarcha jang qilib, uni qanday halokatga uchratganligi Humoyunning yodidan chiqmaydi. U dini boshqa boʻlsa ham, dili insoniy fazilatlarga toʻla boʻlgan mana shu ulugʻ elga oʻz ehtiromini bildirish uchun bugun Dehlidan hindlar juda e’zozlaydigan jonivor — filda oʻtishni va bu filning izmini La’l Chandga topshirishni lozim koʻrgan edi.
Karnay-surnaylar va naqora tovushlari baland joydagi qizil tosh devorli Puron qal’a darvozasiga yetganda tindi. Bu yerga oldinroq kelgan maxsus qoʻriqchilar va xizmatkorlar qal’ani orasta qilib jihozlab, yoʻlkalarga poyandozlar toʻshatib qoʻygan edilar. Qal’a hovlisi juda keng, u boshidan bu boshigacha ming qadamdan ortiq.
Kech kirgan boʻlsa ham saraton issigʻi juda baland. Humoyun kuni boʻyi zirhli kiyimda yurib, issiqda juda lohas boʻlgani uchun xonayi xosda eng avval yengil ipak kiyimlarini kiydi, sovutilgan lim-u sharbatidan ichdi. Bari bir bino ichi issiq va dim tuyulib, nafasi qaytganday boʻlaverdi. Shundan keyin Akbarni yoniga olib hovliga chiqdi va shabada tegadigan ochiqroq joy izladi.
Oftob botgan, lekin osmonning gʻarb tomoni hamon lovullab yonib turibdi. Yoʻlkalarga toʻshalgan qizgʻish toshlardan ham kunduzgi issiqning tafti uryapti. Qal’aning eng baland joyi kunbotish tomonda — Sherxonning masjidi va shermandal deb ataladigan tepasi ochiq tosh bino turgan joyda edi. Humoyun Sherxon qurdirgan masjidning oʻrni yaxshi tanlanganiga, bino peshtoqi salobatli, tosh bezaklari oʻziga yarashib tushganiga tan berdi-yu:
— Durust, Sherxon oʻzidan yaxshi xotira ham qoldiribdir, — deb qoʻydi.
Masjiddan oʻngda — baland va xushmanazara bir joyda sakkiz burchakli, ikki oshiyonli moʻjaz bino turibdi. Buning tarxini bir vaqtlar Humoyun chizdirgan va kitobxona uchun moʻljallagan edi. Lekin toʻpolonlar boshlangandan soʻng qurilishlar toʻxtab, bu bino ham chala qolib ketdi. Keyin uni Sherxon oʻz didiga moslab, uchinchi qavatini shabada tegadigan ochiq sahn qilib qurdiribdi. Salqin shamol esib turadigan bu shinam joy xursandchilik qilinadigan manzil — mandal nomini olibdi.
Humoyunning odamlari bugun shermandalni ham yuvib, tozalab, tepadagi shiyponiga gilam va koʻrpachalar toʻshab qoʻyishgan edi.
Zinapoya oldida turgan soqchi yigit ota-bolaga yoʻl berib, oʻzini darhol chetga oldi. Humoyun yaxlit va dagʻal kulrang toshlardan tarashlangan zinapoyaga oyoq qoʻyib yuqoriga qaradi. Zinapoya tik va tor, unga faqat bitta odam sigʻadi, ichi nimqorongʻi. Besh-olti qadam narida yana xuddi shunga oʻxshash ikkinchi zinapoya bor — bunisi chiqish uchun boʻsa, narigisi pastga tushish uchunmi? Tosh quduqqa oʻxshaydigan va yuqoriga parmaday buralib chiqadigan har ikki zinapoya ham Humoyunga yoqmadi.
— Ikkalasini birga qoʻshib tarashlatsa quduqday tor boʻmas edi, — dedi Akbarga oʻgirilib. Zinapoyada qoʻl bilan tutadigan qanot ham yoʻq. Humoyun Akbarni ergashtirib ikkinchi qavatiga chiqdi. Bu yerdagi xonalar shinam, kitob javonlari oʻrnatsa boʻladigan joylari ham bor. Ayniqsa, uchinchi qavatdagi orasta shiypon va sakkizta oq marmar ustunchalarga soyabon kabi oʻrnatilgan naqshin gumbaz juda koʻrkam edi. Shiyponda gʻir-gʻir shabada esib turibdi.
Tik zinapoyadan chiqquncha entikib, terlab ketgan Humoyun koʻrpacha ustiga oʻltirib, oʻzini shabadaga soldi. U to nafasini rostlaguncha bir necha daqiqa oʻtdi. Bu orada Akbar shiypondan kaftda turganday aniq koʻrinayotgan ulugʻvor shahar— Dehlini tomosha qildi. Qal’a devorining tagidan buralib oqib oʻtadigan Jamnaning gʻarbdagi qip-qizil shafaq rangiga boʻyalib, yonib oqayotganidan hayratga tushdi.
— Sen issiqni sezmaysan-a? — unga havasi kelib soʻradi Humoyun. — Tar sahrosida tugʻilgansen, bu issiqlar qoningda bor. Lekin meni bugungi harorat gʻoyat betoqat qildi. Yoshlikda uncha sezmas edim.
Humoyun Akbarga sinchiklab qaradi-yu, birdan Hamida bonu yodiga tushdi. Akbarning novdaday egiluvchan qomati va yuz-koʻzining jozibasi Hamidaning chavgon oʻynab yurgandagi yoshligini eslatardi. Humoyunning yuragini sogʻinch tuygʻusi orziqtirib oʻtdi. Kobulda qolgan Hamidani koʻrmaganiga olti oy boʻldi. Yana koʻrishish nasib etarmikin? Ammo, shukur, ota-onasining suratini ham, siyratini ham oʻzida jam etgan oʻgʻli yonida yuribdi-ku. Avlodlar taqdiri bir-biriga naqadar kirishib ketishini Humoyun endi astoydil his qilmoqda. Akbarning taqdiri tugʻilmasidan ancha oldin — Hamida bilan Humoyun bir-birlari bilan ilk bor uchrashgan navroʻz kunlaridan boshlangan emasmi? Agar Humoyun Ganga va Karamnasa daryolariga choʻkib ketganda Akbar ham dunyoga kelmas edi-ku. Oʻshanda suvchi Nizom Humoyun bilan birga uning boʻlajak oʻgʻlini — mana shu Akbarni ham qutqargan ekan-da. Odamning taqdiri uning oʻzidan oldin tugʻilishi rost.
Lekin Akbar oʻng oylik bola paytida Qandahorda arosatda qolgani, uch yoshida Kobulda toʻp oʻqiga nishon qilib qoʻyilgani, kichiklikda boshdan kechirgan boshqa tahlika-yu tashvishlari uni tez ulgʻaytirdi. Oʻgʻlining fahmi kattalarnikidan qolishmaydi. Shuning uchun Humoyun unga dil yorib soʻzladi:
— Otang ham keksaygani endi bilinmoqda, oʻgʻlim! Bu yil qirq yettiga kirdim. Otam shu yoshda qolgan umrlarini menga baxsh etib shunqor boʻlgan edilar. Deydilarki, otasining yoshiga yetgan odamni Azroil bir silkitib koʻrarmish, boʻsh kelsa olib ketarmish.
Azroil — oʻlim timsoli ekanini biladigan Akbar otasiga xavotirli koʻzlar bilan qaradi:
— Nechun bunday dedingiz, hazratim? Men sizga munosib oʻgʻil boʻlish orzusida yuribmen. Lekin hali bu orzuimning oʻndan biri ham ushalgani yoʻq. Tangriga iltijo qilurmen: barcha orzularimning ushalganini siz bilan birga koʻraylik!
Moʻylabi sabza urib, ovozi yoʻgʻonlashib qolgan Akbarning boʻliq gavdasi, oʻtkir fahmi, ayniqsa, hozir aytgan soʻzlari oʻn yetti-oʻn sakkiz yoshli yigitnikiga oʻxshar edi. Humoyun oʻzining oʻn uch yoshda hali qiyinchilik koʻrmagan arzanda oʻsmir boʻlganini esladi. Akbarni esa boshidan kechirgan tahlikalari, yaqindan koʻrgan fojealari qanchalik tez ulgʻaytirganini otasi bugun aniqroq sezganday boʻldi. Oʻgʻliga iliq bir gap aytgisi kelgan Humoyun:
— Jamna boʻyidagi kiyik ovi yodingdami? — deb kulumsirab soʻradi.
Akbar bu ovga otaligʻi Bayramxon bilan chiqqan edi. Ishi oʻngidan kelib, semiz bir qizil kiyikka duch keldi, uchqur oti Hayron ustida uni quvib borib, yoy oʻqi bilan biqiniga urib yiqitdi.
— Ovingiz muborak, amirzodam! — deb Bayramxon Akbarni tabrikladi. — Endi bu kiykdan qanday taom pishirtirmoqchisiz?
— Buni hazrat otamdan soʻraylik.
Akbar kiyikni navkarlaridan ikkitasiga koʻtartirib, otasining huzuriga olib keldi-da, uning oyogʻi oldiga qoʻydi:
— Hazratim, oʻgʻlingizning birinchi ovi sizga peshkash!
Humoyun boʻyi choʻzilib otasiga tenglashib qolgan Akbarni bagʻriga bosdi.
Kunlar issiq, Akbar ovda terga botib ketganini sezgan Humoyun oʻgʻlini Jamnaning salqin qirgʻogʻida langar tashlab turgan kemaga boshlab chiqdi. Bovurchilar kiyik goʻshtidan ogʻizda eridigan qilib kabob tayyorladilar. Kemaning tolorida ota-bola va Bayramxon uchovlari kabobni yeb boʻlishgach, Humoyun oftobachi keltirgan suvda qoʻl yuvdi-da, qogʻoz-qalam soʻradi, u hozir shu dasturxon ustida xayoliga quyulib kelgan satrlarni masnaviy shaklida tez-tez yozdi:

Xudoyo, tu in gavhari shahvor
Zi osibe badguharon dur dor.
Zi daryoyi donish ba oʻ ob deh
Zi xurshidi binish ba oʻ tob dex[43].

Humoyun oʻgʻliga bu satrlarni oʻqib berdi:
— Mening senga tilagim shu! — dedi. — Ol!
Forsiy tilni ham yaxshi biladigan Akbar oʻrnidan turib, otasining she’rini ta’zim bilan oldi-da, koʻzlariga surdi:
— Men buni jon oʻrnida asragaymen!
Oʻsha kuni kechqurun Akbar oʻzining dastorpechiga buyurib, otasi in’om etgan toʻrt satrni shohi tumorchaga tikdirdi-da, kiyimlari ichidan boʻyniga bilintirmay taqib oldi.
Mana, hozir u otasining yonida Dehlining eng baland joyiga qurilgan shiypon ustida turganda oʻsha tumorchaning shohisi issiqda terlagan badaniga allanechuk salqin tegayotganini sezdi-da, oʻzicha bir suyunib qoʻydi.
— Shukurki, koʻzim tirikligida seni Dehliga olib keldim, — dedi Humoyun. — Bu shahri azimni men koʻpdan berli poytaxt qilish niyatida edim. Lekin meni bu niyatga yetkazadigan yoʻl yer tagidan oʻtganini bilmas ekanmen.
— Qandoq... yer tagidan? — tushunmay soʻradi Akbar.
Humoyun unga Qazvinda Elbrus togʻi haqida eshitgan rivoyatini aytib berdi.
— Yer tagiga tushib ketgan oʻsha togʻ mening yelkamdan bosib tushgandek boʻldi. oʻn besh yil davomida shu togʻni Sind-u, Qandahor-u, Qazvin-u Kobul orqali koʻtarib oʻtishga majbur boʻldim, uning ogʻirligidan ezilib azob tortdim. Nihoyat, bugun shu togʻ — otam tuzib ketgan oʻsha ulkan davlat — yana yer yuzasiga qaytib chiqdi. Men qurishga ulgurmagan obidalarni endi sening qurmogʻing uchun imkon bor. Axir ota qismatiga oʻgʻil sherik! Otamning umri menda davom etgan boʻlsa, mening umrim senda davom etgay. Biz xuddi yuz yillab yashaydigan chinorning alohida shoxlari-yu ildizlariday yaxlit bir oilamiz.
Humoyun oʻgʻliga bugun birinchi marta dilini yorib, koʻnlining tubini ochib koʻrsatar, Akbarning kamoli jiddiyat bilan tinglayotganidan hamma gapni koʻngliga tugayotgani bilinib turardi.
— Chinorning dastlabki ellik-oltmish yildagi oʻsishi bir avlod umriga qiyos etgulikdir, — deb davom etdi Humoyun. — Keyingi ellik-oltmish yillik oʻsishi ikkinchi avlod hisobiga boʻlgay. Bu orada chinor avvalgidan ikki barobar baland koʻtarilgay. Uchinchi avlodning umri bu chinorni eng baland yuksaklikka koʻtarib, ulugʻ daraxtga aylantirgay. Lekin uning shu ulugʻligida nihol paytida otgan ildizlari-yu oʻrta yasharligida yoygan shoxlarining hissasi boʻlgaymi, yoʻqmi?
—Boʻlgay! — dedi Akbar.
— Sen kelajakda eng baland poyalarga koʻtarilganingda mening shu soʻzlarimni bir eslab qoʻygin.
— Barcha soʻzlaringiz mening qalbimga toshga bitilgan harflarday naqshlanmoqda, hazrat otajon. Faqat siz... shunday ulkan gʻalabadan soʻng... nechun koʻnglingiz oʻksigan kabi soʻzlamoqdasiz?
— Armonim koʻp, oʻgʻlim, yoshlikda tuzgan ulkan rejalarim amalga oshmadi. Endi hammasini qaytadan boshlashga umrim yetmasligini sezib turibmen. Odamzod jamiyati hali benihoya nokomil. Alohida komil siymolar bor, ammo butun jamiyat — atofimizni oʻrab turgan tabiatga nisbatan gʻoyat xom, betartib. Yer-u koʻkdagi tartib-u muvozanat meni doim hayratga solur. Oftob vaqtida chiqgay. Oy aniq soat-u daqiqasida toʻlgay. Yulduzlar zoʻr bir tartib bilan aylangay. Bahor ketidan albatta yoz kelgay. Xayolparast ekanmenmi, yer-u koʻkdagi mana shu tartib-u muvozanatni jamiyatga tadbiq etmoqchi boʻlibmen. Yilning oʻn ikki oyi, muchalning oʻn ikki yili asosida saroy ahlini oʻn ikki toifaga boʻlib, har biriga alohida mavqe belgilabmen. Ammo men tabiatda yoʻq jaholat-u xurofot, riyokorlig-u amalparastlik, gʻalamislig-u xoinlik jamiyatda bijgʻib yotganini unutgan ekanmen. Toʻgʻri, tabiatda yoʻq ilm-u san’at, ma’rifat-u zakovat fozil odamlarda bor. Lekin bizning jamiyatimizda ular hali juda oz. Shuning uchun mening bu yoʻldagi harakatlarim shamolni tutib tartibga, solmoqchi boʻlgan xayolparastning ishidek bekor ketdi.
Ota bola suhbatga berilib qorongʻi tusha boshlaganini sezmagan ekanlar. Shiyponning yaqinidagi masjiddan shom namozining azoni eshitildi. Shiyponda chiroqlar yoqildi. Humoyun Akbar bilan pastki qavatga tushib tahorat olishdi, soʻng masjidga birga borishdi.
Shayxulislom Ansoriy oldinda imomlik qildi. Humoyun oʻgʻli bilan yonma-yon turib namoz oʻqir ekan, Akbar sajdaga bosh qoʻyganda Qur’on oyatla-rini oʻsmirlarga xos mas’um bir nafas bilan pichirlab aytganidan zavqi keldi. Oʻgʻli ulgʻayib otasi qatorida masjidda namoz oʻqiydigan kunlar kelganidan qalbi yayrab, «alhamdulillo!» deb shukrona aytdi.
Namozdan ruhi yengil tortib chiqqan Humoyun Akbarni oʻzining xonayi xosiga boshlab bordi. Hozirgi damlar unga allanechuk gʻanimat tuyular, xu-dodan tilab olgan oʻgʻlini unutilmas bir in’om bilan quvontirgisi kelardi.
Xonayi xosning toʻrida ustiga silliq charm qoplangan, tagi mustahkam poʻlatdan yasalgan ogʻir sandiq turgan edi. Humoyun choʻntagidan maxsus kalit olib sandiqni ochdi-da, uning tegida ipak matoga oʻrab, avaylab saqlanadigan oltin sopli qilichni oldi. Uni qinidan sekin chiqarar ekan, ovozini pasaytirib dedi:
— Bu Sohibqiron Amir Temurning qilichidir.
Akbarning koʻzlari hayajon ichida yaltirab sehrli qilichga tikildi. Humoyun qilichning sopidan pastrogiga quyma harflar bilan qadama qilingan «rosti rusti» degan soʻzlarni oʻgʻliga koʻrsatdi:
— Bu soʻzlar adolat ramzidir. Sohibqiron bobomiz vasiyat qilganlarki, davlat ishining oʻndan toʻqqiz qismi aql-u zakovat, tadbir-u maslahat, murosa-yu madora bilan saranjom boʻlur. Faqat oʻndan bir qism ishni qilich bilan hal etmoq adolatdandir. Sen ana shuni hech qachon unutmagin. Bayramxon bilan seni yaqinda Panjobga joʻnatmoqchimen. U yoqlarda Sherxon avlodlari yana tajovuz qilishlari mumkin. Eng xatarli damlarda, adolat uchun jangga chiqqaningda mana shu qilichni ishga sol. Boshqa vaqtda buni asrab-avaylab avlodlaringga yetkazgin, toki ular ham ushbu tabarruk qilich himoyasida boʻlsinlar.
Akbar oʻng tizzasini yerga qoʻyib, ta’zim bilan qilichni otasining qoʻlidan ikki qoʻllab oldi-da, uning muqaddas yozuv bitilgan joyini ixlos bilan oʻpdi. Shu payt birdan oʻpkasi toʻlib, koʻziga yosh keldi. Yoshli koʻzlarini otasiga tikib, ovozi titrab dedi:
— Hazrat otajon, inoning! Men sizga ham, bobokaloniomizning vasiyatlariga ham to oʻlgunimcha sodiq qolurmen!

* * *
Kuni boʻyi davlat ishlari bilan band boʻladigan Humoyun Dehlining issiq va dim oqshomlarida Puran Qal’aning shabada tegadigan baland joyidagi oʻsha usti ochiq shiyponga chiqib dam olardi. Bu joy unga yoqib qolgani uchun kutubxonasini shiyponning pastki qavatiga koʻchirib keldi.
Uning farmonini soʻzsiz ado etayotgan amirlar Agra va Ajmir shaharlarini jangsiz ishgʻol qildilar. Bu ishni qon toʻkmay uddalagan Iskandarxon Oʻzbek agra hokimi qilib tayinlandi.
Rajastxon viloyatini urushsiz egallagan Turdibek Turkistoniy Bikanirdan Sind tomonlarga oʻtib ketayotgan bir turk lashkarboshisini yuzga yaqin odami bilan asir qilib, Dehliga podshoh ixtiyoriga olib keldi. Humoyun bu xabarni Turdibekdan eshitib hayron boʻldi:
— Turkiya lashkarboshisi Sind tomonlarda?.. Bu ne jumboq?
— Amiral bahr emish. Kemalarini dengizda farangilar halok etibdir. Endi qurugʻlik yoʻl bilan vatanlariga qaytmoq fikrida ekan. Turkiya podshosi Sulaymon Qonuniy bergan vakolat bilan kelgan emish. Sizning qobulinizga kirish istagini bildirdi. Qayta-qayta iltimos qildi.
— Vakolatini tasdiq etadigan biron dalili bormi?
— Podshosi bergan hujjati bor. Nomi Seydi Ali Rais. oʻng beshta turk harbiy kemasiga amiral bahr qilib tayin etilgani haqida Sulaymon Qonuniyning muhri bosilgan farmonni menga koʻrsatdi.
— Undoq boʻlsa, ertaga nonushtadan soʻng devoni xosga qabulga boshlab keling.
Seydi Ali Rais qirq yoshlarga borgan, kalta sargʻish soqoli moviy koʻzlariga mos tushgan yirik gavdali odam edi. Boshiga tushgan falokatlarni Humoyunga soʻzlab berayotganda kuyunganidan lablari quruqshab, tili ogʻzida qiyinchilik bilan aylanardi:
— Bizga sizdek qudratli homiy gerak idi! Gujarat podshosi Sulton Ahmad zaiflik qildi!..
ma’lum boʻlishicha, Gujarat podshosi Turk sultoniga elchi yuborib, Hindistonning Goa va Daman orollarini bosib olgan Portugallarni quvib yuorish uchun harbiy yordam soʻragan, buning evaziga sodiq ittifoqdosh boʻlish haqida katta va’dalar bergan edi.
Turk podshosi bu va’dalarga ishonib, oʻn beshta harbiy kemasini Seydi Ali Rais boshchiligida Qizil dengiz orqali Hindistonning gʻarbiy qirgʻogʻiga joʻnatadi. Ammo turk kemalari Fors koʻrfaziga kirganda Portugallarning 32 ta eng yaxshi qurollangan harbiy kemalari ularni qurshovga oladi. Kuchlar teng emas edi. Shunday boʻlsa ham turk dengizchilari dadil jangga kirishadi. Katta talofatlar berib, qurshovni yorib chiqqanlarida sakkizta kemalari omon qoladi. Seydi Ali Rais ularni Hindiston tomonga boshlab ketadi. Lekin Surat bandariga bir kunlik yoʻl qolganda qattiq dovul koʻtariladi, osmondan sel quyadi, atrof yaxshi koʻrinmaydi, yoʻldan adashib, yana portugal kemalariga yaqin borib qolishadi. Ikkinchi marta dahshatli jang boʻladi. Seydi Ali Rais bu gal yana toʻrtta kemasini boy beradi. Qolgan toʻrt kemasi va yuztacha odami bilan Surat bandariga yetib keladi. Bu yerda Gujarat podshosi ularni oʻz himoyasiga oladi.
— Endi dengiz orqali vatanlaringga qaytolmaysizlar, kemalaringizni biz qoʻriqlab turamiz, quruqlik orqali borib, yangi bir kema karvoni bilan qaytib kelinglar, — deydi Sulton Ahmad. Seydi Ali Sind va Panjob orqali Turonga, undan Kavkaz orqali Turkiyaga qaytmoqchi boʻlib ketayotganda Turdibekning odamlari ularni qoʻlga oladi.
— Afandim, — dedi Humoyun. — Siz Gujarat viloyatini Turkiyaga tobe qilish maqsadida harbiy kemalar bilan qoʻshin tortib kelmishsiz?
— Hazrati oliylari, Gujarat ilgari sizning mulkingiz boʻlganidan xabarimiz bor. Axir biz hammamiz bitta turk otaning farzandlarimiz-ku! Gujarat farangilarga tobe boʻlguncha, siz-u bizga mulk boʻlsa afzal emasmi?
— Bitta otaning farzandlari maslahatlashib ish qilsalar yaxshi boʻlmasmidi? Uzoq Istambulda turib Hind ummoni boʻyidagi Gujaratga egalik qilish mumkin emasligini sizning boshingizga tushgan savdolar koʻrsatib turibdir. Undan koʻra siz avval bizning huzurimizga keling edi. Gujaratni Farangilar panjasidan chiqarib olish bizning ham niyatimizdir. Agar birgalashib harakat qilsak siz shuncha kemalaringizni boy berib, bu qadar abgor boʻlmas edingiz.
— Hazratim, men safarga otlanganimda siz hali Kobulda edingiz. Hindiston taxti bu yil sizga qaytadan muyassar boʻlgani bizni behad quvontirdi. Menga ruxsat bering, tezroq Istanbulga qaytay, sizning gʻalabangizga oid xushxabarni Sulton Sulaymon Qonuniy Hazratlariga yetkazay. Ikki orada ittifoq tuzaylik, Gujarat sohillaridan farangilarni birgalashib quvaylik!
— Mana bu niyatingiz yaxshi, janob Rais! Ammo hozir uzoq safarga chiqadigan payt emas. Sherxon avlodlari bilan urush avjida. Yoʻllar xatarli. Men sizga koʻnglingiz tilagan vazifani beray. Biror yil bizda xizmat qiling.
— Tashakkur, hazratim, ammo faqir hamon turk sultonining xizmatidamen. Tezroq qaytishim zarur.
— Siz amiral bahr sifatida falakiyot ilmini, yulduzlar xaritasini yaxshi bilsangiz kerak?
— Mening ota-bobolarim ham amiral bahr boʻlganlar. Yulduzlar xaritasini bolaligimdan bilurmen.
— Unday boʻlsa biz uchun «Doirayi Muaddilunga»[44] oid risola bilan yulduzlar xaritasidan bir nusxa tayyorlab beraolurmisiz?
— Bosh ustina, hazati oliylari!
Yulduzlar xaritasi va unga oid risola tayyor boʻlgandan soʻng Humoyun Seydi Alini kutubxonasi joylashgan oʻsha tosh imoratning uchinchi oshiyonida qabul qildi. Podshoning yonida zar yoqalik yengil havorang toʻn kiygan chiroyli yigitcha ham bor edi. Seydi Ali uning shahzoda Akbar ekanini fahmlab ota-bolaning har biriga alohida ta’zim qildi. Seydi Ali Rais risolaga qoʻshib turkcha yozgan bir she’rini ham Humoyunga taqdim etdi. Humoyun risola uchun minnatdorchilik bildirdi. Soʻng Seyd Alining she’rini Akbar ham eshitsin uchun ovoz chiqarib oʻqidi:
Gʻofil oʻlma, tushdiging yer — mulki Hindistondir.[45]
Haq budur — dunyoda jannat mulkati Usmondir.
Dush oyogʻina[46] Humoyun podshohing, ruxsat ol.
Doimo dushganlara oning ishi ehsondir[47].
— Tushundingizmi amirzoda? — deb Humoyun oʻgʻlidan soʻradi. Akbar tasdiq ma’nosida bosh irgʻagach, davom etdi: — Janob Rais, «oyogʻina dushmoq» shart emas, busiz ham biz ehsona tayyormiz. Faqat bitta savol bor, «Haq budurki, dunyoning jannati — Turkiyadir» debsiz. Qani buning dalilini haq makoni boʻlmish osmon-u yulduzlar orqali koʻrsata olurmisiz?
— Hazrati oliylari, osmondagi yulduzlar yaratganning ixtiyoridadur. Ular orqali Turkiyaning jannatligini isbot etishga banda ojizmen. Faqat arzim shuki, Qur’oni Karimda aytilganidek, vatanni sevmoq imondandur. Agar siz «Dunyoning jannati Turkistondir, yoki Hindistondir» desangiz, faqir buni ham haq deb bilurmen. Chunki ota yurtingiz Turkiston bilan hozirgi mulkingiz Hindiston siz uchvn vatandir. Vatanni sevgan odam uni jannat deb e’zozlashi esa tabiiydir.
— Biroq rum turklari ham Turkistonni «ota yurtim» derlar-ku. Nechun siz faqat mulki Usmonni afzal koʻrursiz.
— Ehtimol bu bizga ota-bobolardan oʻtgan odatdir. Agar sizning bobokaloningiz Amir Temur Turkistonni afzal koʻrmaganda Anqaraga qoʻshin tortib borib, Yildirim Boyazid bilan urushmagan boʻlur edi.
— Bu urushda qars ikki qoʻldan chiqmishdir, janob Rais. Yildirim Boyazid ham oʻz davlatini ulugʻlab, Amir Temurni kamsituvchi maktublar bitmishdir.
— Bu ikki buyuk turk podshosini bir-biriga gij-gijlab urushtirganlar — farangiston josuslaridir. Ehtimol bobokaloningizni kamsituvchi maktublarni Yildirim Boyazid nomidan oʻshal josuslar yozgandirlar? Chunki farangilar Yildirim Boyaziddan magʻlub boʻlib, najot izlab yurganlarida Amir Temur ularning najotkori boʻldi. Yildirim Boyazid yengilgandan soʻng farangilar qaddini tiklab, mana endi Hindistonga tajovuz qilmoqdalar.
Humoyun ufqqa bosh qoʻyayotgan yangi oyga oʻychan tikilib:
— Bu gapingizda jon bor janob Rais, — dedi va oʻgʻliga bir koʻz tashlab «quloq sol» degandek ishora qildi: — Mening rahmatli otam ham Amir Temur bilan Yildirim Boyazidning urushini anglashilmovchilik oqibati deb hisoblar edilar.
Endi biz, keyingi avlod tojdorlari, bunday ishni takrorlamaslikka intilmoqdamiz. Shul sababdan rahmatlik Boburshoh Eron bilan ham, Turon bilan elchilar almashindi, bordi-keldini yaxshi yoʻlga qoʻydi. turkiyadan Agraga muhandis-u me’morlarni taklif etdi. Afsuski, turk podsholari bilan yaqin aloqa oʻrnata olganimiz yoʻq. Holbuki, qoʻshinimiz safida Mustafo Rumi kabi bahodir toʻpchi-yu toʻfangandoz[48] turk yigitlari bor. Ular Panipat jangida ham, Sekri jangida ham jasoratlar koʻrsatib, mukofotlar olmishlar. Biz Turk dasturi bilan arobalar yasatganmiz. Zarbzanlarimiz bu arobalardan yogʻiylarga zoʻr toshlar otib, hatto fillarni yiqiturlar.
Seydi Alining koʻziga birdan yosh keldi, ovozi titrab dedi:
— Turk yigitlarining botirligi haqidagi soʻzlaringizdan ta’sirlanib, iftixorim zoʻridan yigʻlab yuborguday boʻlmoqdamen. Bagʻri keng ulugʻ podshoh ekanligingizni vatanimga borib soʻzlab berish menga nasib qilsin. Sulaymon Qonuniy ham siz kabi dono sultondir. Ishonamenki, yaqin kelajakda sizga Turkiyadan elchilar kelgay. Surat bandarida bir necha kemalarim qoldi. Ularning biriga Sulaymoniy deb ataladigan eng ulkan zambarakni yashirib kelmishmen. Zambarakni sizga podshohimiz nomidan in’om eturmen. Toki dengizlarda ham turk dasturi bilan jang qilib, farangilarni Hind ummonidan quvib yuborish sizga muyassar boʻlsin!
— Omin, aytganingiz kelsin! — deb Humoyun yuziga fotiha tortganda Akbar ham qoʻllarini yuziga surdi.
Oradan ikki kun oʻtgach Seydi Ali Raisga bosh oyoq sarupolar, ot va safar anjomlari in’om etildi va Turkiyaga qaytishga ruxsat berildi.
Akbarni Bayramxon bilan Panjobga joʻnatishdan bir kun oldin Humoyun oʻgʻlini yana xonayi xosga chaqirtirdi. Akbar ketsa Humoyun uni negadir qayta koʻrolmaydigandek ma’yus boʻlardi.
Podshoh otasining «Vaqoyi’» kitobini eng yaxshi xattotlarga berib, Akbar uchun tilla suvi bilan bezatilgan maxsus nusxa koʻchirtirgan edi. Humoyun kutubxonasining kitobdori Xoʻja Abdusamad kasbdoshi Mirsaid Ali bilan birga «Boburnoma» voqealari boʻyicha ilk rasmlar ham chizishgan edi. Yoshi ulugʻ Xoʻja Abdusamad oldinda, oʻttiz yoshli xushbichim Mirsaid Ali orqada, zinapoyadan chiqib keldilar. Xoʻja Abdusamad «Boburnoma»ning Akbar uchun koʻchirtirilgan yangi nusxasini ikki qoʻlida avaylab tutganicha ta’zim qilib kirdi. Humoyun Akbarga yuzlanib dedi:
— Hazrat otam, «bu kitobni avlodlaring ham oʻqisin», degan edilar. Men shu vasiyatni bajo keltiradigan kunlarga yetishganimdan shodmen. Afsuski, seni andijon-u Samarqandlarga olib borolmadim. Endi otamning bu kitobi seni xayol qanotida Mova-rounnahrga olib borsin! Akbar, sen ham men kabi, hamisha shu kitobdan ruhiy madad olib yashagin!
Akbar qoʻlini koʻksiga qoʻyib:
— Umrim oxirigacha oʻgitingizga sodiq qolgumdir, hazrat otajon! — dedi.
— Otamdan menga oʻtgan bir e’tiqodni senga aytmoqchimen. «Xayolparast» deyishlaridan qoʻrqmay, eng ulugʻ maqsadlarni koʻzlashga oʻrgan. Ammo hech bir ulugʻ maqsad — ulugʻ iste’dodlarsiz, davrning eng komil siymolarisiz amalga oshmagay. Shuning uchun atrofingga eng yaxshi odamlarni, eng zoʻr iste’dodlarni iloji boricha koʻproq toʻplagin. Dunyonging hech bir boyligi, hech qaysi gavhar-u javohiri senga oʻzing toʻplab parvarish qilgan ulugʻ iste’dodlarchalik quvonch-u shuhrat keltira olmagay. iste’dodli odamlarda insoniy nuqsonlar, noz-u firoqlar boʻlsa, buni kechirmoq kerak. Sen ularni avaylab kamolga yetkazsang, oʻzingning oliy kamoloting ana shu boʻlgʻay. Sen qancha koʻp odamga yaxshilik qilsang, bu yaxshilik boshqa kutilmagan joylardan oʻshanchalik koʻpayib qaytgay. Dunyoda yaxshi boʻlish-u yaxshilik qilishdan afzalroq baxt yoʻq, shuni hech qachon unutma, oʻgʻlim!
Humoyun shu soʻzlar bilan oʻgʻliga otasining kitobini taqdim etdi. Akbar kitobdan benihoya mamnun boʻlsa ham, biroq otasi xuddi boshqa koʻrisholmasliklarini oldindan sezganga oʻxshab gapirgani anchagacha uni hayratga solib yurdi.
Humoyunning oʻzi ham Akbarni joʻnatgandan soʻng: «Men nechun oʻsmir oʻgʻlimga bunday gaplarni aytdim?» deb, ich-ichidan taajjublanib qoʻydi. Axir uning ishlari endi oʻnglandi. Qish oʻtib, dovonlar ochilsa, Hamida begim Kobuldan keladi, ikkovlari hali Akbarni uylantirishlari, nevara koʻrishlari kerak!
Boʻsh vaqti boʻlsa u odatdagiday kutubxonaga kelardi. Tik va tor zinapoyadan koʻtarilib tushish unga xiyla noqulay tuyular, lekin vaqt oʻtishi bilan bunga odatlanib borar edi. Zinapoyalarning nega quduqqa oʻxshatib tor va tik qilib qurilganidan oʻzicha bir ma’no ham topganday boʻldi. Zinapoyaga faqat bitta odam sigʻishi podshoni qoʻriqlash uchun qulay edi. Bu yerda bitta soqchi tursa bas, yuzta odam hujum qilib kelsa ham zinapoyadan yopirilib oʻtolmaydi. Bitta-bitta oʻtib koʻtarilganini esa yuqorida turgan odam daf qilishi oson. Binoga kiradigan boshqa hech qanday yoʻl yoʻq. Kirdi-chiqdi kamligi Humoyunning kutubxonada tinchgina mutolaa qilishi uchun ham qulay edi.
Mana shu tarzda u Sherxon qurdirib ketgan zinapoyaning torligi, tikligi va boshqa noqulayliklariga koʻnikdi. Dehlining quruq va salqin qish kechalarida osmonni toʻldirib charaqlab chiqadigan yulduzlarni tepadagi shiypondan tomosha qiladigan ham boʻldi.
Kobulda qirchillama qish boʻladigan dalv oyida ham Dehlida havo bahor paytidagiday mayin, atrof koʻm-koʻk edi. Hajdan qaytgan munajjim mavlono Roziullo Humoyunga sahar paytida Suhayl yulduzini koʻrsatmoqchi boʻldi.
— Suhayl yulduzini bir koʻrgan odam bu dunyo-yu u dunyoda barcha murodlariga yetgay, — dedi mavlono Roziullo.
Bu soʻzlarning odatdagi mubolagʻa ekanini Humoyun bilardi, lekin u Suhayl yulduzini koʻrishga koʻpdan ishtiyoqmand edi. Otasi bu yulduzni umrida bir marta Hindikush togʻining baland bir joyida turib tong saharda koʻrganini «Boburnoma»da yozib ketgan edi. «Toleim otamnikichalik boʻlsa umrimdan zinhor shikoyat qilmagaymen» degan e’tiqodni koʻngliga tukkan Humoyun Suhayl yulduzini albatta bir koʻrmoqchi boʻldi.
U ham Boburga oʻxshab uyqusizlikdan qiynalar, ba’zan afyun qoʻshilgan ma’jun yeb uxlar edi. Bugun kechasi ham ma’jun yeb toʻrt soatcha qattiq uxladi. Asli u kam uyqu odamlardan edi, toʻrt soat uxlasa bir kunga kifoya qilardi. Shuning uchun doim erta turardi. Bugun ham shunday paytda turib bet-qoʻlini yuvdi.
Mavlono Roziullo yana bir munajjim bilan uni kutubxona oldida kutib turishgan ekan. Humoyun ularni ergashtirib, oʻsha tor va tik zinapoya oldiga keldi. Soqchilar ularga yoʻl berdilar. Zinapoya qorongʻi boʻlgani uchun charogʻbon oldinga oʻtdi. Shu orada mavlono Roziullo bilan kelgan munajjim:
— Hazratim, — deb Humoyunga murojaat qildi.— Faqir Makkatulloni tafov qilgandan soʻng Damashqqa borgan edim. Oʻsha yerda iningiz mirzo Komronni koʻrdim.
Humoyun bu xabardan suyunib:
— Eson-omon ekanmi? — dedi. — Nechun hanuzgacha qaytmabdir?
— Damashqda hovli-joy sotib olibdilar. Tanmahramlari Chuchuk begim yonlarida. yana bir qancha vaqt oʻsha joyda istiqomat qilsalar kerak. Sizga salom yoʻlladilar.
— Salomat boʻlsin, — dedi Humoyun zinapoyaga qadam qoʻyarkan. Inisining tirik ekani haqidagi xabardan yengil tortib, uchinchi qavatdagi shiyponga odatdagidan osonroq koʻtarildi.
Bugun osmon nihoyatda tiniq, yulduzlar odatdagidan ham koʻp. Osmonning sharqi endi oqarayotgan paytda uning janub tomonida, ufqqa yaqin bir joyda sariq aralash aqiqday pushtirang yulduz koʻrindi.
— Suhayl[49] ana shu! — dedi mavlono Roziullo hayajon bilan.
Humoyun uni usturlob orqali kuzatar ekan, umri davomida koʻrgan yulduzlarining eng goʻzali shu ekanini sezdi.
Shu payt pastdagi masjidning imomi mezanaga koʻtarila boshladi. Mavlono Roziullo:
— Hazratim, bomdod namoziga bormoq kerak, — deb qoldi.
Tong endi yorishgan. Suhayl uning nuriga singib ketayotgandek koʻrinmay qoldi.
Humoyun namozga borish uchun zinapoyaga tomon yoʻnaldi. Shu payt tong qorongʻisi ichida yotgan quduqsimon zinapoyaning ogʻzi Humoyunning koʻziga xuddi oʻn olti juft hoʻkiz sudrab yuradigan eng katta zambarakning ogʻziday qorayib koʻrindi. Bu zambarakning ichidan hozir oʻq otilib chiqadigandek tuyuldi. Sherxonni halok qilgan zambarak oʻqi Humoyunning xayolida gavdalanib, uni shunday seskantirdiki, boshi muzlab ketdi. «Bema’ni roʻyo! — deb ichida oʻzini koyidi. — Menga ne boʻldi? Kechasi yegan ma’junimda afyun koʻproq ekanmi?»
U charogʻbonga qarab:
— Oldinga oʻting, — dedi.
Zinapoyaga chiroq nuri tushgach, odatdagi tosh pillapoyalar koʻrindi-yu, roʻyo yoʻqoldi. Uch-toʻrt qadam oldinda charogʻbon, oʻrtada Humoyun, undan uch-toʻrt qadam narida munajjimlar zinalarni bir-bir bosib pastga tusha boshladilar. Boyagi seskanish oʻtib ketgan boʻlsa ham, Humoyunning tizzalarida ozgina titrogʻi qolgan, oyoqlari avvalgidan madorsizroq tuyular edi. Shu payt masjid tomondan azon tovushi eshitildi. Humoyun namozga kech qolmaslik uchun qadamini tezlatdi.
Zinapoya parmaga oʻxshab oʻngga burilgan joyda uch-toʻrtta zinaning oʻng tomoni juda tor, oyoq sigʻmas edi. Humoyun avvallari oʻtganda zinaning chap tomonidagi kenroq qismiga oyoq qoʻyib oʻtardi. Hozir shoshilinchda shu esidan chiqdi-yu, zinaning eng tor va sirgʻanchiq oʻng tomoniga ustma-ust ikki marta qadam qoʻydi. har ikki oyogʻi ham zinadan sirpanib ketib, muvozanatini yoʻqotdi, atrofiga qoʻllarini yoydi, ammo ushlab qoladigan hech narsa yoʻq. Oldindagi charogʻbon ham, orqadagi munajjim ham yordamga yetib ulgurolmadi. Munkib ketgan Humoyun peshonasi bilan zinapoyaning tosh devoriga qarsillab urildi. Koʻzlaridan yashil, qizil uchqunlar sachradi, Kobulda qolgan Hamida bonu, Panjobda yurgan Akbar, Damashqdagi Komron, hatto uzoq Sirdaryo boʻyida, Axsi jaridan yiqilib halok boʻlgan bobosi Umarshayx mirzo xayolidan chaqmoqday tez, kamalakday rangin boʻlib oʻtdi-yu, birdan yoʻqoldi. Humoyun hushidan ketib, gavdasining butun ogʻiri bilan zinapoyaga agʻanab tushdi. Shunda boshi tosh zinalarga yana uch-toʻrt marta qattiq urilib, jarohati battar ogʻirlashdi. Uch kun xushiga kelolmay yotib, jon berdi.

AvvalgiII- qism Keyingi

↑ Shimoliy Kavkazdagi elbrus choʻqqisidan tashqari Eronda Elbrus degan ulkan tizma togʻ bor. Rivoyatlarga koʻra, har ikki elbrus aslida bir tizmada boʻlgan ekan-u, ularning oʻrtasidagi togʻ yer tagiga tushib ketgandan soʻng oralari uzilib qolgan ekan.

↑ Hazar — Kaspiy dengizi.

↑ Keching — «oʻting» degani.

↑ Arxar — yovvoyi qoʻy.

↑ Birtuman — oʻn ming tabriziy.

↑ Birfarsah — 6—7 chaqirim.

↑ Ulufa — ish haqi, maosh.

↑ Xudofarin — bu koʻprik hozir ham Eron bilan Ozarbayjon chegarasida turibdi.

↑ Xansi — qaysi.

↑ Bura — bu yerga.

↑ Deyil — emas.

↑ Araya — oraga.

↑ Koʻnah — mehmon.

↑ Eli — qoʻli demakdir.

↑ Qadama — qadab mahkamlangan, instruktatsiya qilingan.

↑ Burada — bu yerda.

↑ Sekka — tanga. Oʻn tuman — yuz ming.

↑ Mingtuman — oʻn million. Keyinchalik Humoyun Mir musavvir va Mirsaid Ali uchun shoh Tahmaspga oʻn million tabrizi toʻlab, shundan soʻng ularni Kobulga olib ketgani tarixiy hujjatlarda bor.

↑ Koʻhiqaf — Kavkaz togʻlari.

↑ Ediram — etaman.

↑ «Osmon shohligi unga nasib qilsin», ya‘ni joyi jannatdan boʻlsin!

↑ Ivan IV — Keyinchalik Ivan Grozniy nomi bilan mashhur boʻlgan.

↑ Ashoka — Eramizdan oldingi III asrda oʻtgan va butun Hindiston yarim orolini birlashtirib, yagona davlatga aylantirgan podsho.

↑ Javhar — ayollarnnig oʻzlarini qilich tigʻiga tutib oʻldirish odati.

↑ Murchal — tosh, tuproq, yogʻochlar yordamida yasaladigan sun’iy tepalik, koʻtarma.

↑ Oʻttizman — yigirma toʻrt kilogramm.

↑ Savrningoʻrtasi — 7-, 8-mayga toʻgʻri keladi.

↑ Tarjimasi: Garchi oynada oʻzingni koʻrursen

↑ Qavs — 22-oktabrdan 23-noyabrgacha.

↑ Hol — bu yerda qaror topish, maqsadga yetish.

↑ Forigʻ — ozod boʻlish, tashvishdan qutulish; bol — dil, jon; forigʻbol — dil-u jonning ozod boʻlishi.

↑ Solgʻasen — «baridan voz kechgaysen» ma’nosida.

↑ Necha nafsingga boʻlursen tob’e?

↑ Turkiy tilda markaz ma’nosida ishlatiladigan «Oʻrda» soʻzi ham aslida «Oʻrta» demakdir.

↑ Zabar — arab harfining ustiga qoʻyiladigan uzunchoq belgi.

↑ Xasba — ichterlama.

↑ Tovoqchi — podsho saroyidagi kichik lavozim.

↑ Figor — afgor, ya’ni abgor va majruh ma’nosida.

↑ Ikki bigh — yarim gektardan koʻproq.

↑ Mahdiy — aslida «tugʻma» degan ma’noni bildiradi. Ruhoniylar bu soʻzga ilohiy tus berib, «gʻoyibdan keladigan odil peshvo Mahdiy», deyishgan.

↑ Miyon — «domla», «mavlono» deganga oʻxshash soʻz. Fozil kishiga nisbatan aytiladi.

↑ Puran — koʻhna, degan ma’noni bidiradi. Sakkiz asr burun qurilgan bu qal’a hali ham bor.

↑ Tarjimasi:
Xudoyo, oʻzin bu shoh gavharimni
Yomon koʻzlardan asra, tagi yomonlardan uzoq tut.
Uni bilim daryosining suviga qondir.
Aqlu mehr oftobi bilan sayqal berib chiniqtir.

↑ «Doirayi Muaddilun» — ekvator doirasi. Janubiy va Shimoliy yarimsharlar chizigʻi.

↑ Tushdiging yer — kelib tushgan yering.

↑ Dushoyogina — «oyogʻiga yiqil» degani.

↑ Bu satrlar Seydi Ali Raisning «Mir‘oti mamolik» kitobida keltirilgan.

↑ Toʻfangandoz — miltiq otuvchi.

↑ Suhayl — hozirgi ilmiy tilda Kanopus yulduzi.

№	Mualifning boshqa asaralari
1	Amir Temurning olamshumul ijodiy m... [Pirimqul Qodirov] 893
2	Avlodlar dovoni - Humoyun va Akbar... [Pirimqul Qodirov] 3403
3	Avlodlar dovoni - Humoyun va Akbar... [Pirimqul Qodirov] 2262
4	Avlodlar dovoni - Humoyun va Akbar... [Pirimqul Qodirov] 5986
5	Авлодлар довони - Ҳумоюн ва Акбар ... [Pirimqul Qodirov] 903
6	Авлодлар довони - Ҳумоюн ва Акбар ... [Pirimqul Qodirov] 1436
7	Авлодлар довони - Ҳумоюн ва Акбар ... [Pirimqul Qodirov] 976
8	Авлодлар довони - Ҳумоюн ва Акбар ... [Pirimqul Qodirov] 847
9	Амир Темурнинг оламшумул ижодий мероси [Pirimqul Qodirov] 566
10	Erk (qissa) [Pirimqul Qodirov] 5696
11	Эрк (қисса) [Pirimqul Qodirov] 793
12	Ilinj (hikoya) [Pirimqul Qodirov] 2397
13	Илинж (ҳикоя) [Pirimqul Qodirov] 505
14	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 15950
15	Yulduzli tunlar (II- qism) [Pirimqul Qodirov] 6089
16	Yulduzli tunlar (III- qism) [Pirimqul Qodirov] 6017
17	Юлдузли тунлар (I- қисм) [Pirimqul Qodirov] 964
18	Юлдузли тунлар (II- қисм) [Pirimqul Qodirov] 941
19	Юлдузли тунлар (III- қисм) [Pirimqul Qodirov] 1188

№	Eng ko'p o'qilganlar
1	Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 60721
2	Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 43818
3	Gʻazallar [Nodira] 38069
4	Guliston [Sa’diy] 33302
5	Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 20864
6	Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 20267
7	Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 16120
8	Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 15951
9	Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 13303
10	Alkimyogar (roman) [Paulo Koelo] 12934