Funesning moʻjizaviy xotirasi (hi... [Xorxe Luis Borxes]

Funesning moʻjizaviy xotirasi (hi... [Xorxe Luis Borxes]

Men uni birinchi marta koʻrganimda, qoramtir «ehtirosgul»ni ushlab turardi. U gulga qarab turib nimalarni koʻra olishi faqat oʻzigayu, xudogagina ma’lum edi. Oddiy odamlar umr boʻyi erta tongdan qorongʻu tungacha tomosha qilsalar-da, u koʻrgan narsalarni tasavvur ham qila olmaydilar. Esimda, ehtirossiz, hindularga xos siymosi kuchli taassurot uygʻotardi. Uning harakatchan barmoqlari ozgʻin qoʻllari hamon koʻz oldimda. Bir qoʻlida «Sharqiy sohil» ramzi tushirilgan choy quti, derazasida esa koʻl manzarasi tasvirlangan qamish darparda ham esimda. Shoshmasdan, oʻziga xos ohangdagi ovozi, gapirishlari aniq yodimda. Men uni bor-yoʻgʻi uch marta koʻrganman — oxirgi 1887 yilda. Uni koʻrgan odam, albatta, u haqda biror narsa yozishi kerak, degan fikrga men ham qoʻshilaman. Men bergan ma’lumotlar, ehtimol, eng qisqasidir, lekin dangal, roʻy-rostligi bilan nashr qilinayotigan kitoblardagi boshqa ma’lumotlardan qolishmaydi. Men bir argentinalik miskin odamman. Urugvayda odat boʻlgan, ayniqsa, gap urugvayliklar toʻgʻrisida ketganda, madhiyabozlik, maqtovlarga toʻla boʻlgan janrda yoza olmayman, men bu janrda noʻnoqman. «Yozuvchi», «Poytaxtlik olifta», «Ipak muloyim» kabi haqoratomuz iboralarni Funes menga nisbatan qoʻllamagan boʻlsa-da, uning nigohidan meni shu toifali odamlar qatoriga qoʻshib qoʻyganligi koʻrinib turardi. Pedro Leonardo oʻz maqolasida Funesni moʻ‘jizakor, «Allaqanday tugʻma qobiliyatli Zardusht» deb ta’riflaydi: Men bahslashib oʻtirmayman, Inuche uning Fray-Bentoslik hamqishlogʻi ekanligini, tuzalmas dardi — savodsizligini ham unutmaslik kerak. Funes haqida dastlabki xotiralarim. Men uni sakson toʻrtinchi yili mart yoki fevral oyining oqshomlaridan birida koʻrgan edim. Oʻsha yili yozda otam meni Fray-Bentosga olib borgandi. Amakivachcham Bernardo Aedo bilan San-Fransiskodagi xoʻjaligimizdan qaytayotgandik. Biz otda xirgoyi qilib kelardik, koʻtarinki kayfiyatimizning sababi faqat buning oʻzi emasdi. Kunduzgi diqqinafaslikdan soʻng osmonni momaqaldiroqdan darak beruvchi ulkan qoramtir bulutlar qopladi. Ularni janub shamoli haydab kelar edi. Daraxtlar shamolda gʻuvillay boshladi. Men kuchli yomgʻirda yaydoq choʻl oʻrtasida qolib ketmasaydik, degan xavotirda edim, biz goʻyo momaqaldiroq bilan quvlashmachoq oʻynardik. Koʻp oʻtmasdan biz ikki chetiga baland qilib gʻisht yotqizilgan yoʻlakli koʻchaga yetib oldik. Birdan qorongʻi tushdi, tepa tomondan tez-tez tashlangan qadam tovushlarini eshitib, boshimni koʻtarib qaradim: bir yigit tor yoʻl boʻylab, xuddi ensiz devordan yugurayotgandek chopqillab ketardi. Oqargan, yuzi jiddiy, qoʻlida esa sigareta, cholvorda, cheksiz qora bulutlar soyasida yugurayotganligi yodimda qolgan. Bernardo kutilmaganda undan «Soat necha boʻldi?» deb soʻradi. U toʻxtamasdan, osmonga ham qaramasdan javob berdi: «Toʻrt minuti kam sakkiz, doʻstim Bernardo Xuan Fransisko». Uning ovozi ingichka va kinoyali edi. Men parishonxotir odamman, agar amakivachcham oʻsha gaplarni qaytarmaganda, esimdan ham chiqib ketgan boʻlardi. Har uchala ismini masxaraomuz ataganiga u goʻyo beparvodek, shu yerlik ekanidan faxrlangandek sezdi oʻzini. Biz uchratgan yigit Ereneo Funes boʻlib, u gʻalatiroq fe’li borligi, birov bilan doʻst tutinmasligi, qachon undan vaqtni soʻrasang, xuddi soatdek aniq bilishligini soʻzlab berdi. U, shu yerlik Mariya Klementina Funes ismli dazmolchi ayolning oʻgʻli ekan, ba’zan odamlar uning otasi shu yerlik shifokor ingliz O’ Konnor, ba’zilari esa Salto departamentida yashovchi ot oʻrgatuvchimi yoki qassobmi deyishar ekan. U onasi bilan shahar chetidagi «Lavrlar» xoʻjaligi orqasida istiqomat qilar ekan. Sakson beshinchi va sakson oltinchi yillarning yoz oylarini biz Montevideoda oʻtkazdik. Sakson yettinchi yili biz yana Fray-Bentosga bordik. Tabiiyki, men oʻsha yerlik barcha tanish-bilishlarimni va nihoyat, xronometrchi Funesni ham surishtirdim. Aytishlaricha, uni San-Fransisko xoʻjaligida bir oʻrgatilmagan ot uloqtirib tashlabdi, shundan u falaj boʻlib, umrbod toʻshakka mixlanib qolganmish. Bu xabarni eshitishim bilanoq, meni allaqanday sehrli hissiyotlar chulgʻab oldi: oʻsha amakivachcham Bernardo bilan otda ketayotganimizda yugurib borayotgan Funesni uchratganimiz, amakivachchamning u haqda aytganlari — qachonlardir hayotimda boʻlib oʻtgan bu uzuq-yuluq lavhalar goʻyo tushda kechgandek edi. Funes umuman oʻrnidan turolmay, hovlidagi kaktusgami, yo shiftdagi oʻrgimchak inigami tikilib yotganligini aytishdi. Kechqurun u karavotini derazaga yaqinroq surib qoʻyishga rozi boʻlarkan. Boshiga tushgan musibatni tan olishga gʻururi yoʻl qoʻymas, bu unga nasib etgan bir marhamat, deb hisoblarmish. Men uni ikki marta deraza panjarasi ortida koʻrdim — xuddi umrbod jazo oʻtayotgan mahbusdek taassurot qoldirdi. Birinchi koʻrganimda u koʻzlari yumilgan holda haykaldek qotib oʻtirar, ikkinchi marta ham xuddi shu holatda, lekin nigohi santolinaning xushboʻy poyalariga qadalgan edi. Oʻsha paytda men biroz gʻurur bilan lotin tilini oʻrganishga kirishgandim. Chamadonimda lotin tilidagi Lomonning «De uirris illusribus» «Mashhur kishilar haqida», Kisherning «Thesaurus» — «Xazina xona», Yuliy Sezarning «Sharhlar» kitoblari hamda mening lotin tilidan kamtarona bilimimga toʻgʻri kelmaydigan (hozir ham bu imkoniyatga ega emasman), Pliniyning «Historia haturalis» — «Tabiat tarixi» kitobining bir jildi ham yotardi. Kichkina shaharchada yangilik tezda ovoza boʻlib ketadi. Ireneo Funes ham oʻzining olisdagi ranchosida turib, men bu yerga ajoyib kitoblar olib kelganligimni tez bilib olgan. U menga tantanali ravishda xat yoʻllab, unda sakson toʻrtinchi yilning yettinchi fevralidagi uchrashuvimiz, afsuski, qisqa boʻlganligini eslatib oʻtgan va oʻsha yili vafot etgan amakim don Grigorio Aedoning Itusaingoga qilgan safari haqida jasorat koʻrsatib, har ikki vataniga shuhrat keltirganligini maqtab yozgan. U mendan iltimos qilib, kitoblarimdan birortasini lugʻat bilan berib turishimni soʻragan. «Hozircha lotin tilini bilmayman, asliyat tilini lugʻatdan foydalanib bilib olaman», — degan. U kitobni tez orada yaxshi saqlagan holda qaytarishga va’da bergan. Xat juda aniq va chiroyli yozilgan edi. Andres Belo[1] tavsiya qilgan imlo lugʻatida «i» harfi oʻrniga «y», «j» oʻrniga «d» ishlatilgan edi. Dastlab, u meni masxara qilyapti, deb choʻchidim. Amakivachchalarim Ireneo xuddi shunday usulda yozardi, deb meni tinchlantirishdi. Bilmadim, bu bezbetlikmi, bilimsizlikmi yoki ahmoqlikmi: eng murakkab boʻlgan lotin tilini faqat lugʻat yordamida oʻrganish mumkinmi? Uning bu xom-xayolini chippakka chiqarish uchun unga Kisherning «Parnasga bir pogʻona» kitobi va Pliniyning kitobini yubordim. Oʻn toʻrtinchi fevral kuni Buenos-Ayresdan telegraf xabarini oldim. Unda mening zudlik bilan yetib borishim zarurligi, otamning ahvoli «unchalik yaxshi emas»ligi aytilgandi. Xudo oʻzi meni kechirsin-u, oʻsha paytdagi boshimga tushgan gʻam-tashvishni boʻrttiribroq koʻrsatish, Fray-Bentos aholisi oldida oʻzimni stoiklardek jasoratli qilib koʻrsatish istagimi, maqtanchoqligim tufaylimi, xullas, haqiqiy musibatimni oʻsha paytda toʻliq his qila olmadim. Narsalarimni chemodanga joylashtirayotib, «Parnasga bir pogʻona» va «Tabiat tarixi» kitoblari yoʻqligini payqadim. «Saturn» paroxodi ertalab yoʻlga chiqishi kerak edi, shuning uchun Funesnikiga yoʻl oldim. Kunduzgi diqqinafaslik kechqurun ham tarqamaganligiga hayron boʻldim. Ozodagina ranchoda meni Funesning onasi kutib oldi. U menga Ireneonning xonasi uy ichkarisida ekanligini, agar xona qorongʻu boʻlsa, hayron boʻlmasligimni tushuntirdi. Ireneo soatlab chiroq yoqtirmas ekan. Men tosh yotqizilgan patio — hovlidan yoʻlak orqali ikkinchi hovliga oʻtdim. Tok novdalari devor boʻylab oʻsib yotardi. Anchagina qorongʻi edi. Toʻsatdan Ireneoning ingichka, kinoyali ovozini eshitib qoldim. Ovoz qorongʻilikdan kelar, lotin tilida sarkashlik va qoniqish bilan aytilayotgan bu soʻzlar ibodatmi, madhiyami, bilib boʻlmasdi. Lotin tilida eshitilayotgan bu soʻzlar, afsuski, tushunarsiz va adoqsiz edi. Keyinchalik kechasi bilan boʻlgan suhbatimizdan ma’lum boʻldiki, bu soʻzlar «Tabiat tarixi»ning yettinchi kitobi, yigirmanchi bobi, birinchi abzatsidagi soʻzlar boʻlib, u bob xotira haqida edi, oxirgi jumlasi quyidagi soʻzlar ekan...ut nihil non jisdem verbis redderebur auditum[2]. Ovozini oʻzgartirmasdan Irineo meni xonasiga taklif qildi. U karavotda chekib yotardi. Men uning yuzini to tong otgunga qadar koʻra olmadim, faqat sigareta choʻgʻi yaltillab turardi, xolos. Xonada nam-lik hidi sezilib turardi. Oʻtirib olgach, undan telegramma olganim va otamning betobligi haqida gapirib berdim. Hikoyamning eng qiyin joyiga kelyapman. Kitobxon (oʻquvchi) allaqachon tushungan boʻlishi kerak, bu yerda yarim asr oldin boʻlib oʻtgan dialog — suhbatdan boshqa biror syujet yoʻq. Men buni aniq-tiniq jonlantirishga ojizman, lekin Ireneodan eshitgan gaplarimni imkon boricha aniqroq qilib tasvirlashga harakat qilaman. Hikoyani birinchi shaxs nomidan bera olmayotganligim uning chiroyli va jonli chiqishiga putur yetkazdi, lekin oʻsha tundagi mening ahvolimni tasavvur qilish oʻquvchilarga havola. Ireneo «Tabiat tarixi»da qayd qilingan ajoyib xotira egalarini lotin va ispan tillarida birma-bir sanab oʻtishdan boshladi: Eron shohi Kir oʻz qoʻshinidagi har bir jangchini noma-nom bilishligi; Mitridat Yevpator oʻz saltanatida yigirma ikki tilda odil sudlovni oʻtkazishi; mnemotexnika[3] ixtirochisi Simonid, bir marta eshitgan narsasini aniq esida saqlab qoluvchi Metrador (Epikurning shogirdi) boʻlganligini aytib berdi. Bunday oddiy narsalarni, nahotki, ajoyib hodisa deb oʻylashadi deb Ireneo, chindan ham hayron boʻlardi.Oʻsha yomgʻirli oqshomga qadar, ya’ni uni oq aygʻir koʻtarib otgan kungacha u hamma qatori savodsiz qovoqkalla va xotirasiz bir kimsa boʻlganini gapirib berdi. Men unga vaqtni ajoyib tarzda aniq aytib berish qobiliyati, ismlarni esda saqlash iqtidoriga ishora qilmoqchi boʻlgandim, u hatto eshitgisi kelmadi. Oʻn toʻqqiz yil u xuddi tushdagidek yashagan: qarab turib koʻrmagan, quloq solib eshitmagan, deyarli hamma narsani unutgan (esda saqlab qololmagan). Otdan yiqilgach, u hushini yoʻqotgan, oʻziga kelganda esa idrok etish hissiyoti shu darajada boy va aniq boʻlganki, u nafaqat atrofdagilarni, balki oʻtmishda boʻlgan voqea-hodisalarni ham eng mayda-chuyda tafsilotlarigacha jonlantira olgan. Birozdan soʻng u falaj boʻlib qolganligini bilgan. Falaj boʻlib qolganligini oʻzi uchun arzimagan jazo, deb bilgan. Uning hissiyoti va xotirasi bexato boʻlib qolgan. Bir qarashda biz dasturxonda uchta qadahnigina koʻramiz, u esa tok novdalariyu barglarini, uzumlargacha koʻrib turgan. U bir ming sakkiz yuz sakson ikkinchi yilning oʻttizinchi apreli tongida janub tomondan suzib kelgan bulutlarning shakli, ispan qogʻozsozligi mahsuli boʻlgan kitob varaqlaridagi chiziqlarni, Kebracho yaqinidagi jangdan oldin Rio-Negro daryosida suzib ketayotgan qayiq eshkagidan paydo boʻlgan jimjimador koʻpiklarni, garchi birinchi marta koʻrgan boʻlsa-da, fikran ularni taqqoslab ham koʻra olgan. U koʻrib turgan manzara faqat shunchaki xotira boʻlmasdan, balki butun vujudi bilan his qila oladigan darajada aniq boʻlgan. U koʻrgan barcha tushlarini, hatto mudroq holatda koʻrganlarini ham, xotirasida tiklay olgan. Ikki-uch marta u oʻtmishdagi bir kunini toʻla ravishda tiklab koʻrgan, lekin bularni jonlantirish uchun ham toʻla bir kun ketgan. U menga: «Yorugʻ olam paydo boʻlgandan beri yashab turgan barcha odamlarning xotiralarini jamlaganda ham mening xotiralarim koʻproq», — dedi. Yana u: «Mening tushlarim sizning uygʻoq paytingizdagi singaridir», dedi. Tong ota boshlaganda, u yana «Mening xotiram, ogʻayni, xuddi oqar suvga oʻxshaydi», deb aytdi. Qora taxtaga chizilgan aylana, toʻgʻri burchakli uchburchak yoki romb shakllarini biz qanchalik aniq tasavvur qila olsak, Ireneo ham otning yoki togʻ yonbagʻirlarida oʻtlab yurgan hayvonlarning chigallashib ketgan yollarini, alanganing tovlanishidan hosil boʻlayotgan ranglarni, kulning har bir zarrasini jasadning to dafn qilingunga qadar oʻzgarishini xuddi shunday aniq tasavvur qila olgan. Bilmadim, u osmonda qancha yulduz borligini koʻrgan. U aytib bergan narsalari haqiqatligiga men oʻsha paytda ham, hozir ham shubha qilmaganman. U paytlarda kinematograf ham, fonografiya ham yoʻqligi hammaga ma’lum boʻlsa-da, lekin hech kim Funes bilan tajriba olib bormagan. Hayotda biz koʻpincha keyinga qoldirish mumkin boʻlgan narsalarni orqaga surib kelganmiz, balki, qalbimiz tubida, goʻyo barcha narsalarni bilamiz, abadiy yashaymiz, ertami-kechmi har bir inson hamma narsani bilib oladi va bajaradi, deb oʻylaymiz. Qorongʻulikda Funes gapini davom ettirdi. Aytishicha, 1886 yilda u raqamlashning original usulini oʻylab topgan va bir necha kun mobaynida u yigirma toʻrt mingdan oshgan. U, bir marta oʻylaganini umrbod esida saqlash qobiliyati borligi sababli, ularni yozib qoʻymagan. Uni bunga ragʻbatlantirgan omillardan biri shu boʻldiki, u «oʻttiz uch peso» iborasini qoʻllash uchun ikki raqam yoki uch soʻz zarurligi, bir soʻz yoki bir raqam bilan ifoda qilib boʻlmasligi uni afsuslantirgan. Bu ma’nosiz tamoyilni u boshqa raqamlarga nisbatan ham qoʻllagan. Masalan, «etti ming oʻn uch» oʻrniga «Maksimo Peres», «Yetti ming oʻn toʻrt» oʻrniga «Temir yoʻl», boshqa sonlarni esa «Luis Melian Lafinur», «Olimar», «oltingugurt», «chillak», «kit», «gaz», «qozon», «Napoleon», «Avgustin de Vedia» degan iboralarni ishlatgan. Har bir soʻz alohida belgilangan — xuddi shu tamgʻaga oʻxshash, oxirgi katta sonlar esa juda murakkab boʻlgan. Men unga bu ma’nosiz soʻzlar yigʻindisi umuman raqamlar tizimiga toʻgʻri kelmasligini tushuntirmoqchi boʻldim. Men unga «365» raqamini aytish uchun biz uni tahlil qilib — uchta yuzlik, oltita oʻnlik va beshta birlik sonini nazarda tutishimizni, uning «negr Timoteo» yoki «hayfsan» kabi atamalarida bu narsa yoʻqligini tushuntirmoqchi boʻldim, lekin Funes meni tushunmadi yoki tushunishni istamadi. XVII asrda Lokk[4] tilning imkoniyatiga koʻra, har bir narsa, har bir tosh, har bir qush va har bir novda oʻz shaxsiy nomiga ega boʻlishi mumkinligi haqida taklif kiritgan inkor ham qilgan) edi. Funes ham xuddi shunga oʻxshash tilni oʻylab topmoqchi boʻlgan, lekin soʻzlar judayam umumlashib ketishini, ikki xil ma’noli boʻlib qolishini oʻylab, bu fikridan qaytgan. Haqiqatan ham Funes nafaqat har bir oʻrmonni, undagi daraxtlarni, ularning har bir bargini esida saqlab qola olgan, balki biror bargni koʻrib qolganda yoki tasavvur qilganda ham ularning barchasi xotirasida tiklanavergan. U oʻzining oʻtmishidagi sayohatlarini yetmish mingtagacha chegaralab, ularni raqamlab chiqishga qaror qilgan. Bu narsa cheksiz va befoyda ekanligi uni bu ishdan toʻxtatib qolgan. U bolaligidagi xotiralarini tasniflamoqchi boʻlganda, bu ishni to oʻlimiga qadar ham oxiriga yetkaza olmasligiga koʻzi yetgan. Uning yuqoridagi ikki rejasi telbalikdan boshqa narsa emas, lekin unda buyuklikni elas-elas eslatuvchi pinhona nimadir bor. Ular bizga Funesning aql bovar qilmas darajadagi olamini biroz boʻlsa-da, tasavvur qilishimizga imkon beradi. Esdan chiqarmasligimiz kerak, Aflotunning gʻoyalari uning uchun tushunarsiz edi. «It» soʻzining tushunchasi tur sifatida juda koʻp shakl, jussa va boshqa koʻrinishlarni qamrab olishligini tushunishga u qiynalardi: itning yonidan koʻrinishi (profil) bilan old tomonidan (anfas) koʻrinishi itning nomini oʻzgartirishga hech qanday asos, boʻla olmasligi unga yoqmasdi. Har gal koʻzguga qarab oʻzi hayron boʻlardi. Sviftning hikoya qilishicha, Liliputiya imperatori soatning daqiqani koʻrsatuvchi millari harakatini koʻrib turar ekan: Funes asta-sekinlik bilan oʻtadigan har qanday yemirilish, buzilish, tishning chirishi, charchoqning rivojlanishini koʻra olgan. U oʻlimning ham, namlikning ham asta-sekin kirib borishini sezib turgan. Funes son-sanoqsiz koʻrinishga ega boʻlgan bu oʻzgaruvchi turfa olamning chidab boʻlmas darajadagi turlanishlari oʻtkinchiligini aniq-tiniq koʻrib turuvchi yolgʻiz tomoshabin va bashoratchi edi. Bobil, London va Nyu-York oʻzlarining shiddatli manzaralari bilan inson tafakkurini lol qoldiradi. Lekin ulardagi tinim bilmas, tumonot odamlarning birortasi ham oʻzining kulbai vayronasida erta-yu kech voqelikning chidab boʻlmas darajadagi qaynoq va ogʻir yukini bechora Ireneochalik oʻzida his etmagan boʻlsa kerak. Uning uyqusi juda qiyinlik bilan kechardi. Uxlamoq — dunyoni unutmoq, demakdir. Funes chalqancha yotar, qorongʻulikda qoʻshni uy devoridagi buralgan, yorilgan har bir chiziqlarni tasavvur qilardi. Xotirasining har bir mayda-chuyda, arzimas tafsilotlarigacha aniq va ravshan his etib turgan. Shaharning sharq tomonida hali qurilishi bitmagan, yangi – unga notanish boʻlgan imoratlar qad koʻtarayotgandi. Funes ularni yoppasiga qop-qora zulmatdek tasavvur qilardi, uxlash uchun u koʻpincha shu tomonga oʻgirilib yotardi. U yana oʻzini daryoda oqib ketayotgandek his qilar, oqim uni oʻz domiga tortib, goʻyo eritib yuborardi. U hech qanday qiyinchiliksiz ingliz, fransuz, portugal, lotin tillarini oʻrganib oldi. Lekin, fikrlashga unchalik qobiliyati yoʻq, degan gumonim bor. Fikrlash — bu farqlarni vaqtincha unutish, umumlashtirish, mavhumlashtirish degani. Turli-tuman narsalar qalashib yotgan Funesning bu olamida esa faqat tafsilotlaru bevosita aniq ma’lumotlargina bor. Ertalabki quyoshning nurlari xonani yorita boshladi. Shundagina men uning yuzini koʻrdim, tun boʻyi uning ovozinigina eshitdim, xolos. Ireneoning yoshi oʻn toʻqqizda, 1868 yilda tugʻilgandi (hozir esa 1887 yil edi). U, xuddi bronzadan quyilgan haykaldek qadimgi Misrdan ham, u yerdagi ehromlaru paygʻambarlardan ham qadimiyroq boʻlib tuyuldi. Men ortiqcha harakat qilishdan qoʻrqardim, mening har bir behuda harakatim, har bir soʻzim uning ayovsiz xotirasida abadiy qolib ketishidan qoʻrqardim. Ireneo Funes ikki yildan soʻng, 1889 yilda oʻpka silidan vafot etdi... ↑ Andres Belo — venesuelalik yozuvchi, Lotin Amerikasi filologiyasi asoschilaridan. ↑ Lotincha. Mazmuni: bir xil soʻzlar quloqqa yoqimsiz eshitiladi. ↑ Mnemotexnika – xotirlash san’ati usuli. ↑ Ingliz faylasufi.

Muallif: Xorxe Luis Borxes