Qilich izi (hikoya) [Xorxe Luis Borxes]

Qilich izi (hikoya) [Xorxe Luis Borxes]

Uning yuzini chuqur chandiq xunuk koʻrsatib turardi: chandiq quloq chakkasidan jagʻiga qadar choʻzilgan, kulrang, oʻroq shaklda edi. Haqiqiy ismining unchalik ahamiyati yoʻq. Takuaremboda uni «Koloradalik ingliz», deb atashardi. Bu yerlarning egasi Kardoso unga qoʻrgʻonini sotmoqchi emasdi, lekin ingliz kutilmagan imkoniyatini ishga soldi: oʻzi olgan jarohati sirini unga ishonib aytib berdi. Bu ingliz chegaradan — Riu-Grandi-Sul tarafdan kelgandi. U Braziliyada kontrabanda bilan shugʻullangan, degan gap yurardi. U, qarollari bilan yonma-yon ishlab, bu xoʻjalikni ancha tartibga keltirib qoʻydi. Aytishlaricha, u qattiqqoʻllikda hatto yovuzlikkacha ham borib yetarkan. Lekin mayda-chuyda narsalarda birmuncha adolatli ham boʻlgan. Ba’zan qattiq ichar ekan. Yilda ikki marta mansarda boloxonasiga qamalib olarkan-da, oradan bir necha kun oʻtgach, xuddi jangdan chiqqan yoki qattiq kema chayqalishidan azob chekkan odamdek — yuzlari oqargan, qaltiragan, bezovta holda, lekin oʻsha-oʻsha qattiqqoʻlligini saqlagancha yana paydo boʻlarkan. Uning sovuq koʻzlari, ozgʻin boʻlsa ham, lekin mushakli, chayir tanasi, kulrang moʻylovchasi hamon yodimda. U hech kim bilan muloqot qilmas, ispan tilini yaxshi bilmas, brazilcha soʻzlarni aralashtirib gapirardi. Tijoratga oid yozishmalardan boshqa hech narsa uni qiziqtirmasdi. Shimol departamentlariga qilgan oxirgi safarimda Karaguata dar-yosida boʻlgan toshqin tufayli «La-Kolorado»da tunash uchun joy qidirishimga toʻgʻri keldi. Mening bu yerlarda paydo boʻlishim mulk egasiga unchayam yoqmaganligini darhol payqadim, shu bois inglizning koʻnglini biroz yumshatish uchun unda hissiyotlarimizdan eng ishonchlisi boʻlgan vatanparvarlik tuygʻularini uygʻotish zarur deb hisobladim. Men unga «Qayerdaki inglizona ruh hukmron boʻlsa, oʻsha mamlakatda yengilmas kuchlar boʻladi», dedim. U ma’qullab bosh irgʻadi-yu, lekin kinoya bilan ingliz emasligini, Dangarvanlik irland ekanligini aytdi. Aytishga aytdi-yu, xuddi sirni oshkor qilib qoʻygandek talmovsirab qoldi. Nonushtadan soʻng biroz ochiq havoda aylanib kelgani chiqdik. Havo ochilib ketgan, lekin Janub qirlari ortidan chaqmoqlar bagʻrini tilayotgan qora bulutlar pagʻa-pagʻa boʻlib bostirib kelardi. Kamtarona oshxonada bizga xizmat qilayotgan qarol bir shisha rom olib keldi. Biz jimlikda uni uzoq vaqt ichib oʻtirdik. Kayfim oshib qolganda vaqt allamahal boʻlgandi. Kayfim oshgandanmi, zerikkandanmi, nima balo boʻldi-yu, men chandiq haqida gap ochdim. U asabiylasha boshladi: bir lahza xuddi u meni uloqtirib tashlamoqchi boʻlgandek tuyuldi, lekin u oʻzini bosib odatdagi ohangda gap boshladi. — Bu jarohatimning tarixi uzoq. Agar sabring yetsa, mayda-chuyda tafsilotlarigacha, qanday qilib meni bu sharmandalikka olib kelgan holatlarni toʻlaligicha hikoya qilib beraman. Men rozi boʻldim. Ingliz tilida ispan va portugal tillarini aralash-quralash qilib aytilgan hikoya quyidagicha: «1922 yili Kennot shaharchalaridan birida koʻpchilik qatori Irlandiya mustaqilligi uchun boʻlgan maxfiy janglarda men ham qatnashardim. Omon qolgan oʻrtoqlarimdan ayrimlari hozir tinchgina mehnat qilib yashab yurishipti, ayrimlari esa — bu ziddiyatga nima deysiz — ingliz bayrogʻi ostida dengizlarda, choʻllarda jang qilishmoqda. Ularning eng sharafga sazovorlaridan biri kazarma hovlisida uyqusiragan soldatlar tomonidan otib oʻldirilgan. Ayrimlari (ularni judayam baxtsiz deb boʻlmaydi) esa fuqarolar urushining noma’lum janglarida jon berganlar. Biz respublikachilar — katoliklar edik: romantik orzularga boy edik. Irlandiya biz uchun nafaqat yorqin kelajagimiz, balki shoʻrlik bugunimiz ham edi: sevimli afsonalar, qasr-larning minoralari oʻtib boʻlmas botqoqlar, Parnellga boʻlgan nafratimiz[1], goh baliqlarga, goh togʻlarga aylanuvchi qahramonlarimiz haqida hikoya qiluvchi beqiyos epopeyalarimiz... Kunlardan bir kun kechki payt, buni men hech qachon esdan chiqarmayman, Myunsterdan kelgan maslakdoshning Jon Vinsent Mun degan kimsa safimizga qoʻshildi. Uning yoshi yigirmalar atrofida edi. Ozgʻin, nimjon — umurtqasiz bir maxluqdek taassurot qoldirdi bizda. U diqqat va ishtiyoq bilan qandaydir bir qoʻllanmani varaqma-varaq yodlab olishga kirishib ketar, dialektik materializm haqidagi bilimini esa bizning bahs-munozaralarimizga chek qoʻyish uchun ishlatardi. Bir inson boshqa bir insonni yaxshi yoki yomon koʻrib qolishi sabablari behisob. Mun jahon tarixini faqat iqtisodiy ziddiyatlargagina bogʻlab qoʻyardi. Inqilob gʻalabasi oldindan ta’minlangan, deb ta’kidlardi. Men boʻlsam, faqat aslzodalargina oldindan yutqazishlarini bilsalar-da, bunday ishlarga kirishishlari mumkin der edim... Yarim tun. Biz oʻz bahs-munozaralarimizni yoʻlaklarda, zinalarda, kimsasiz koʻchalarda davom ettirardik. Munning mulohazalari, bahsga oʻrin qoldirmaydigan nasihatomuz ohangi menda hech qanday taassurot qoldirmasdi. Yangi maslakdoshimiz bahslashmasa, oʻz fikrini boshqalarni mensimagan holda, asabiylashib aytib qoʻya qolardi. Biz bir kuni fabrikaningmi, kazarmaningmi devorlari yoqalab borardik. Oxirgi binolarga yetib borganimizda oʻq tovushlari quloqlarimizni qomatga keltirdi. Qandaydir tor koʻchaga oʻzimizni urdik. Yonayotgan uydan, xuddi alanga chiqqandek, bir barvasta soldat bizga hayqirib, toʻxtashimizni buyurdi. Men qadamimni tezlatdim, lekin sherigim menga ergashmadi. Qayrilib qaraganimda Jon Vinsent Mun dahshatdan toshdek qotib, sehrlangandek qaqqayib turardi. Men ortimga qaytib, soldatni bir zarba bilan qulatdim, Vinsent qoʻrqib ketganidan yurolmasdi, uni qoʻltiqlab oldim. Biz qorongʻulikda alangalar orasidan yorib borardik. Baribir oʻqdan qochib qutula olmadik, oʻq Munning tirsagini yalab oʻtdi. Qaragʻayzor oralab borayotganimizga u tinmay oh-voh qilib borardi. 1922 yilning kuzida men general Berklining villasida oʻzimga panoh topdim. Villa egasi (men uni hecham koʻrmaganman) oʻsha paytda Bengaliya ma’muriyatida qandaydir lavozimda ishlar edi. Uy qurilganiga hali bir asr ham boʻlmasa-da, u nuray boshlagan, qarovsiz holda, aylanma yoʻllari-yu, hech kimga keraksiz kutish xonalari koʻp edi. Birinchi qavatni muzey va ulkan kutubxona egallagan, unda XIX asr tarixini aks ettiruvchi, ma’nolari bir-biriga zid, yolgʻon-yashiqqa toʻla kitoblar: devordagi Nishopur shamshirlarida esa goʻyo jangu jadallar, urush sadolari yashiringandek. Biz orqa eshikdan kirganimiz yodimda. Tungi sarguzashtlarimiz juda qiziq boʻlganligi haqida Mun qaltiragan, qurib qolgan lablarini qimirlatib gʻuldiradi. Men uning jarohatini bogʻlab, choy uzatdim. Yarani bogʻlayotib, bu jarohat emas, shunchaki tirnalganligini bildim. — Siz hayotingizni ancha xavf ostida qoldirdingiz, — deb valdiradi u hayron boʻlib. Men undan xavotir olmasligini iltimos qildim. (Fuqarolar urushining an’anasi shuni taqazo qilardi, men boshqacha yoʻl tuta olmasdim. Bundan tashqari, agar oramizdan birortasi asirga tushgudek boʻlsa, barcha harakatlarimiz chippakka chiqardi). Ertasiga Mun yana oʻz eski holiga qaytdi. U men taklif qilgan sigaretani oldi-da, «inqilobiy partiyamiz»ning iqtisodiy imkoniyatlari haqida meni soʻroqqa tutdi. Uning savollari koʻzlagan maqsadiga borib tegardi. Men unga ahvolimiz juda ham ogʻirligini aytdim (haqiqatan ham shunday). Oʻq ovozlari butun Janubni larzaga solardi. Men Munga oʻrtoqlarimiz kutayotganliklarini aytib, palto va toʻpponchamni olish uchun oʻz xonamga chiqdim. Qaytib kelganimda Mun pastakkina divanda koʻzlarini yumib yotardi. U yelkasida qattiq ogʻriq turganligini, bezgak tutib qolganligini ma’lum qildi. Qoʻrqoqlik uni hech qachon tark etmasligini tushundim. Men biroz xijolat boʻlib, oʻzini ehtiyot qilishlikni maslahat berdim va xayrlashib chiqib ketdim. Men oʻzimdan oʻzim uyalib ketdim, goʻyo qoʻrqoq Vinsent Mun emas, men oʻzimdek. Bir odamning qilmishiga barchamiz sababchi emasmizmi? Shuning uchun, bir juhudni xochga mixlash insoniyatni xalos qilish uchun xizmat qilar ekan[2], bir odam bogʻda taqiqlangan narsani bila turib yeganligi barcha insoniyat zoti uchun tavqi la’nat boʻlar ekan[3], ularni jazolash adolatsizlikka kiradi, deb boʻlmaydi. Balki Shopengauer, men — boshqa odamman, boshqa odam esa — bu barcha insoniyat, deb toʻgʻri aytgandir. Qaysidir ma’noda Shekspir ham oʻsha badbaxt Jon Vinsent Mun edi[4]. Generalning hayhotdek villasida biz deyarli toʻqqiz kun yashadik. Urushning dahshatiyu yorugʻ kunlari haqida gapirib oʻtirmayman. Maqsadim, oʻsha men uchun sharmandali boʻlgan chandiq haqida soʻzlab berish. Men uchun oʻsha toʻqqiz kun ham bir boʻldi-yu, oxiridan oldingi kun ham bir boʻldi: oʻshanda biz kazarmaga bostirib kirib, Elfinda pulemyotlardan otib tashlangan oz emas, koʻp emas, oʻn oltita oʻrtoqlarimizning oʻchini oldik. Men tong ota boshlaganda — gʻira-shira paytida uydan chiqib ketdim. Kech kira boshlaganda qaytdim. Olgan jarohati birinchi qavatga tushishga xalaqit berganligi sababli, u meni tepada kutardi. Men uning goʻyo F.N.Moudining yoki Klauzevitsning strategiya haqidagi kitobini varaqlab turganida koʻrgandekman. «Barcha qurollar ichida artilleriyani ma’qul koʻraman», deb bir kecha u tan olgandi. U doim bizning rejalarimizni bilib olishga harakat qilar, moddiy imkoniyatlarimiz juda arzimasligini shodlanib, tanqid qilar, ishimiz fojia bilan tugashini oldindan bilgandek, «Oxiri — voy!», deb ilondek vishillab qoʻyardi. Aql jihatdan ustunlik oldida qoʻrqoqlik hech narsa emas, degan fikrini isbotlamoqchi boʻlardi. Yaxshi-yomonmi, xullas, toʻqqiz kunni shunday oʻtkazdik. Oʻninchi kuni butun shahar... qoralar va jigarranglar armiyasi qoʻliga oʻtdi. Koʻchalarda barvasta, kamgap otliqlar patrullik qilishardi. Shamol kul zarralari va kuyundi hidini atrofga tarqatardi. Qaysidir bir burchakda choʻzilib yotgan jasadni koʻrib qoldim, lekin xotiramda bu emas, boshqa narsa: maydonda soldatlar qandaydir bir manekenga oʻq otib, doʻpposlab mashq qilayotganliklari qoldi. Tongda uydan chiqib ketdim, tushlikka yaqin qaytib keldim. Mun kutubxonada kim bilandir gaplashardi. Telefonda gapirayotganligini bildim. Mening ismimni aytayotganligini eshitdim, keyin u meni soat yettilarga yaqin kelishimni, keyin esa meni uy oldidagi bogʻda ushlash lozimligini iltimos qildi. Mening dono doʻstim donolarcha menga xiyonat qilardi. Keyin u oʻzining xavfsizligini ta’minlash choralarini koʻrishlarini talab qilganligini eshitdim. Shu yerda mening hikoyalarim chigallashib tamom boʻladi. Men shu narsani bilamanki, doʻzaxdek tuyulgan qorongʻu yuraklar va aylanma zinalardan ruh xoinini tutaman, deb yugurdim. Lekin Mun villani mendan koʻra yaxshiroq bilardi. Bir necha marta koʻzdan qochirdim, lekin soldatlar meni ushlab olishidan oldin men unga yetib oldim. Mulk egasi general toʻplagan, devordagi qurollar kolleksiyasidan kalta bir qilichni sugʻurib oldim. Shu yarimoy shaklidagi poʻlat qurol bilan uning yuzida yarimoy shaklida oʻchmas iz qoldirdim. «Borxes, men sizni tanimayman, shuning uchun bor haqiqatni aytib berdim. Shu sababli sizning nafratomuz qarashingizga chidash men uchun osonroq». U jim boʻlib qoldi. Qoʻllari qaltirayotganligini sezdim. — Mun, nima boʻldi? — soʻradim men. — Sotqinligi uchun beriladigan pulni olib, Braziliyaga joʻnab ketdi. Joʻnash oldidan u mast soldatlar maydonda manekenni oʻqqa tutayotganliklarini koʻrdi. Men bekorga undan hikoyaning davomini kutardim. Nihoyat, undan keyin nima boʻlganligini soʻradim. Shu payt uning ich-ichidan bir nola otilib chiqdi, jur’atsizlik bilan yuzida oqarib turgan yarimoy shaklidagi chandiqqa ishora qildi. ↑ Irlandiya ozodligi uchun kurashchi, inglizparastlar uni yomon koʻradilar. Jeyms Joys uni sharaflab yozgan. (Tarj.). ↑ Iso Masihga ishora. ↑ Odam Atoga ishora. ↑ Shekspir asarlarida tasvirlangan xoinlar obrazida uning oʻz fe’li ham aks etganiga ishora (Tarj.)

Muallif: Xorxe Luis Borxes