Erta qaytgan turnalar (qissa) [Chingiz Aytmatov]
![Erta qaytgan turnalar (qissa) [Chingiz Aytmatov]](http://uzsmart.ru/kutubxona/asarlar/erta-qaytgan-turnalar-qissa-chingiz-aytmatov/erta-qaytgan-turnalar-qissa-chingiz-aytmatov.jpg "Erta qaytgan turnalar (qissa) [Chingiz Aytmatov]")
| Erta qaytgan turnalar (qissa) [Chingiz Aytmatov] |
| Oʻgʻlim Asqarga Oqsoy, Koʻksoy, Sariqsoy — kezmagan yer qolmadi, Lekin hech bir oʻlkadan oʻxshashing topilmadi...Qirgʻiz xalq qoʻshigʻi Iovga eltdi chopar shumxabar: «Oʻgʻlonlar koʻksiga sanchilmish xanjar...»«Iov» kitobidan Qayta-qayta dalasini shudgor qilar qoʻshchilar, Qayta-qayta sepadilar yerlariga urugʻ, don, Qayta-qayta yomgʻir bilan siylar ularni osmon... Umid bilan yer haydaydi odamlar, Umid bilan urugʻ sochar odamlar, Umid bilan dengiz ketar odamlar...«Theragatha», 527-536-betlar. (Qadimgi Hindiston adabiyoti yodgorliklaridan) Birinchi bob Sovqotib, dagʻal shol roʻmolga oʻranib olgan muallima Inkamol opa geografiya darsida Seylon haqida, okeanning Hindistonga yaqin qirgʻoqlarida joylashgan oʻsha afsonaviy orol haqida hikoya qilar edi. Seylon maktab xaritasida bepoyon yerga nisbatan bir nuqtaday koʻrinar edi. Yaxshilab tinglasang, nimalar yoʻq u yerda, maymunlaru fillar ham, bananlar ham (qandaydir mevalar), dunyoda eng yaxshi choy ham va turli-tuman yovvoyi mevalar, notanish oʻsimliklar ham bor. Hammasidan ham uyoq doim shunday issiq boʻladi-ki, yil boʻyi bemalol yuraverasan: etik ham, qalpoq ham, paytava-yu poʻstin ham kerak emas. Oʻtinni-ku, umuman, keragi yoʻq. Shunday boʻlgach, koʻray terib kelish uchun dalaga borishning, burning yerga tegay-tegay deb shox-shabba, oʻtin orqalab kelishning keragi ham yoʻq. Mana yashash deb shuni aytadi-da. Maza qilib yuraver, hohlasang oftobda isin, xohlamasang soyada yot. Seylonda kecha-yu kunduz havo issiq, shunday rohatki, yozning nihoyasi koʻrinmaydi. Qancha xohlasang shuncha choʻmilaver, xohla ertalabdan kechgacha. Zeriksang tuyaqushlarni quvla, tuyaqushlarmi, albatta bor u yerda. Uyokda boʻlmay qayerda boʻlsin yana bu kattakon ovsar qushlar. Seylonda aqlli qushlar ham bor, masalan, toʻti. Agar xohlasang uni tutib olasan-da, sayrashga, kulishga, hatto raqs tushishga ham oʻrgatasan. Toʻti shunday qushki, hamma narsa qoʻlidan keladi. Aytishlaricha, shunday toʻtilar ham bor ekanki, hatto oʻqishni ham bilarmish. Ovuldagilardan kimdir oʻqishni biladigan toʻtini Jambul bozorida koʻrgan ekan. Tumshugʻiga gazeta tutsang sharillatib oʻqib tashlayverarmish... E-he, nimasini aytasan, ajoyibotlarning hammasi Seylonda. Hech narsani xayolingga keltirmay bemalol yashayverasan. Muhimi, plantatsiya egasining koʻziga koʻrinmasang boʻlgani. Qoʻlida qamchisi bilan yuradi. Xuddi qullariday seylonliklarning yelkalariga qamchi bilan tushirib qoladi. Zolim! Quloq-chakkasiga qarsillatib tushirsang-da, koʻzlaridan olov chiqib ketsa. Qamchisini tortib olib, oʻzini ishlashga majbur qilsang. Ekspluatatorlar-u kapitalistlar erkaligini yigʻishtirib qoʻysin, boshqa gap yoʻq: oʻzing uchun oʻzing ishla, oʻz chorigʻingni oʻzing sudra, vassalom! Axir oʻshalardan fashistlar kelib chiqadi-da... Urush ham oʻshalarning ishi... Ovullaridan qancha kishi halok boʻldi-yu, onasi har kuni yigʻlaydi, hech narsa demaydi-yu, yigʻlaydi, otasini oʻldirib qoʻyishlaridan qoʻrqadi. Qoʻshni xotinga esa, bir falokat boʻlsa, qayerga boraman toʻrt bolam bilan, deydi... Sovuq sinf xonasida junjikkan, bolalar yoʻtalining toʻxtashini toqat bilan kutib turgan Inkamol opa Seylon, dengizlar va issiq mamlakatlar haqidagi hikoyasini yana davom ettirdi. Eshitayotganlariga goh ishonib, goh ishonmay (juda ajoyib ta’riflanar edida oʻsha oʻlkalar) Sultonmurot Seylonda yashamayotganiga ich-ichidan afsus qila boshladi. «Ana yashash-u, ana senga hayot!» — oʻylar edi u koʻz qiri bilan deraza tomonga qarab-qarab qoʻyarkan. U buni qoyillatardi. Goʻyo muallimaning soʻzini tinglayotganday boʻlardi-yu, oʻzi esa derazadan koʻz uzmasdi. Ammo tashqarida oʻzgarish yoʻq edi. Tashqarida yogʻingarchilik. Boʻralab qor yogʻardi. Qor uchqunlari derazaga urilib shitirlardi. Oynalar muz bilan qoplangan. Deraza oynalari xira. Derazalarning zamaskalari har joy-har joyidan koʻchib, siyohga belangan deraza tokchasiga tushib yotardi. «Цeylonda zamaskaning keragi yoʻq, — oʻylardi u. — Kimga ham kerak? Deraza u yoqda tursin, uylarning nima keragi bor. Chayla qurib olib, tepasini yaproqlar bilan yopib olgin-da, yashayver...» Derazadan hamisha shamol urib turar, hatto romlarning tirqishlaridan hushtak chalib oʻtayotgani eshitilardi. Derazaning oʻng yonboshi ayniqsa sovuq edi. Chidashga toʻgʻri keladi. Deraza yoniga uni Inkamol opaning oʻzi oʻtqazib qoʻygan. «Sen Sultonmurot, — degan edi u, — sinfda eng baquvvatsan. Sovuqqa chiday olasan». Avvallari sovuq tushgunga qadar, bu joyda Mirzagul degan qiz oʻtirardi, uni Sultonmurotning joyiga koʻchirdilar. U yer unchalik sovuq emas. Shunday boʻlsa ham uni shu yerda, mana shu partada qoldirganlari yaxshi edi. Baribir sovuqni Sultonmurot toʻsib turardi. Oʻtirishardi-da yonma-yon. Endi boʻlsa tanaffus payti yoniga borsang qizarib ketadi. Boshqalar bilan gaplashib turaveradi-yu, Sultonmurot kelishi bilanoq qizarib qochib qoladi. Orqasidan quvib yurishi noqulay. Kulgiga qoladi. Bu qizlar har xil uydirmalar toʻqishga juda usta. Darrov yozuvlar paydo boʻladi: «Sultonmurot — Mirzagul — oshiq-ma’shuq». Bir partada oʻtirishganida-ku, hech narsa boʻlmasdi... Tashqarida gupillab qor yogʻardi. Havo ochiq kunlari sinf xonasidan turib qarasang shundoq koʻz oldingda togʻlar turadi. Maktabning oʻzi ham tepalikda, ovuldan ancha balandliqda joylashgan. Ovul pastda, maktab tepada. Shuning uchun bu yerdan, maktabdan turib atrofni kuzatish oson. Uzokdagi qorli togʻlar xuddi rasmdagiday koʻrinadi. Hozir esa qorongʻida ularning gʻamnok turishi zoʻrgʻa koʻzga chalinadi. Qoʻl ham, oyoq ham uvushib qoladi. Hatto belinggacha sovqotadi. Eh, sinf shunday sovuqki. Avvallari, urushdan oldin maktab quritilgan qoʻy qiyi bilan isitilardi. Xuddi koʻmirning oʻzi edi: zoʻr yonardi. Endi boʻlsa poxol olib kelishadi. Poxol pechkada gur etib yonadi-yu, hech qanday issiq bermaydi. Bir-ikki kun oʻtgach, poxol ham tugaydi. Poxoldan faqat kul qoladi. Afsuski, Talas togʻlari tabiati issiq oʻlkalarnikiday emas. Tabiati boshqacha boʻlganida yashash ham boshqacharoq boʻlarmidi. Oʻz fillari boʻlardi. Xuddi buqalarni minib yurganday fillarni minib yurishardi. Nima boʻpti, qoʻrqib oʻtirmasdi. Birinchi boʻlib oʻzi qoq kallasiga, ikkala quloqlari orasiga minib olardi-da, xuddi darslikdagi rasmdagiday ovul boʻylab aylanib yurardi. Odamlar har tomondan: «Qaranglar, yuguringlar, Bekboyning oʻgʻli Sultonmurot fil minib yurib-di!» — deyishardi. Ana oʻshanda Mirzagul koʻrardi-yu, havasi kelib afsuslanardi balki... Oʻziga zeb berganini qara-yu! Yaqiniga yoʻlab boʻlmaydi. Achchigʻi chiqsa maymun bilan gazeta oʻqiydigan toʻti topadi. Ularni fil ustiga, orqasiga oʻtirgʻizib qoʻyadi. Joy yetadi, filning ustiga butun sinf bolalari bilan oʻtirsa ham boʻladi. Rost! Buni u birov aytmasa ham biladi. Tirik filni u oʻz koʻzi bilan koʻrgan, buni hamma biladi, tirik maymunni va boshqa xil yirtqichlarni ham koʻrgan. Bu haqda ovulda hamma biladi, oʻzi necha marta aytib bergan. Ha, oʻshanda omadi kelib, ularni koʻrgan edi... Urushgacha, naq urushdan bir yil oldin boʻlib oʻtgan edi uning hayotidagi bu unutilmas voqea. Oʻshanda ham yoz edi. Pichan oʻrishayotgan edi. Otasi Bekboy oʻsha yili Jambuldan shu yerdagi MTSning neft omboriga yonilgʻi tashirdi. Har bir kolxoz yonilgʻi tashib kelishga transport ajratishi kerak edi. Otasi hazillashib oʻzini oʻzi maqtab qoʻyardi: men, der edi, oddiy aravakash emasman, bahosi yoʻq aravakashman, men uchun, otlarim va aravam uchun kolxoz hukumatdan haq oladi. Men, deydi, kolxoz hamyoniga daromad keltiraman. Shuning uchun buxgalter koʻrgan joyida otdan tushib salom beradi... Otasining aravasi faqat kerosin tashishga jihozlangan edi. Kuzovsiz, shundoq toʻrt gʻildirak ustida temir qisqichlarga oʻrnatilgan ikkita temir bochka-yu old tarafda, eng oldinda, aravakash oʻtiradigan joy. Aravaning bor-yoʻgʻi shu. Aravakashning joyiga ikki kishi oʻtirsa boʻladi, ammo uch kishiga torlik qiladi. Lekin otlar shunday zoʻrki, ulardan yaxshisini topolmaysan. Otasining otlari ajoyib, baquvvat edi. Burul axta Chopdor bilan toʻriq axta Chontor. Ularga urilgan jabduq ham pishiq, oʻzi ham lop-loyiq. Boʻyinturuqlari boyvachchalarnikiday noyob, koʻpdan qilingan abzallari arava moyi bilan moylangan. Ming tortsang ham uzolmaysan. Bunday uzoq yoʻlda shunday boʻlishi ham kerak-da. Otasi pishiq, tartibli ish qilishga oʻrgangan. Doim otlarni bir maromda yoʻrttirardi. Chopdor bilan Chontor ba’zan yollarini silkitib, bir maromda chopib, xuddi ikkita baliq baravar suzayotganday soyalanib kelardiki, ularni tomosha kilish gashtli edi. Odamlar gʻildirak tovushlarini uzokdan eshitiboq: «Bekboy yana Jambulga ketyapti», — deyishardi. Borish-kelish uchun ikki kun ketardi. Bekboy ortiga qaytar ekan, yuzlab kilometr yoʻl bosganga sira oʻxshamas, odamlar hayron qolishardi. «Bekboyning aravasi xuddi rel'slarda yuradigan poyezdning oʻzginasi-ya!» Ular bekorga hayratlanmasdilar. Toliqqan yoki soʻligʻi oʻynagan ulovni arava gʻildiraklarining ovozidan ham payqasa boʻladi. Yoningdan oʻtguncha joningni sugʻurib oladi. Bekboyning otlari esa doim yengil yoʻrgʻalaydi. Balki shuning uchun ham eng qiyin safarlarni uning zimmasiga yuklashgandir. Shunday qilib, oʻtgan yili endi oʻqish tugab, ta’til boshlanganida otasi shunday deb qoldi: — Shaharga birga olib boraymi? Sultonmurot azbaroyi quvonganidan nafasi boʻgʻziga tiqilay dedi. Boʻlmasa-chi. Otasi uning shaharni koʻrishni koʻpdan beri orzu qilib yurganini qayerdan biddiykin? Axir hali shaharda biror marta ham boʻlmagan. Qoyil ish boʻldi-da! — Yana bu haqda maqtana koʻrma, — joʻrttaga qoʻrqitib qoʻydi otasi. — Boʻlmasa ukalaring shunday janjal koʻtarishadiki, keyin biror joyga borib boʻpsan. Toʻgʻri gap. Ajimurot, undan uch yosh kichkina-yu, hech nimada, hech qachon akasiga yon bergisi kelmaydi. Eshakday qaysar. Goho otasi uydaligida Ajimurotning dastidan uning oddiga ham borolmaysan. Otasining yelkasidan tushmaydi. Goʻyo yolgʻiz uning oʻzi-yu, boshqalar hisobda yoʻq. Ikkita singillari, ular hali kichkina edilar oʻsha paytlar, hatto oʻshalar ham yigʻi-sigʻi bilan arang ota mehriga muyassar boʻlishardi. Namuncha bu kichigi otasiga yopishmasa, deb qoʻshnilar ham hayron edilar. Oruvxon momodan, badjahl, choʻpday, qaltiroq tovushli ayoldan hamma qoʻrqardi. Shu kampir bir emas, necha marta qoqshol qoʻllari bilan Ajimurotning qulogʻini burab ogohlantirgan edi: — Sen shumtakaning otangga yopishib olganing yaxshilik alomati emas! Yer yuzida bir falokat roʻy beradiganga oʻxshaydi! Bu qanday gapki, oʻgʻil bola tip-tirik otasiga toʻymay yursa! Bu qanaqa bola, oʻzi! Hoy, odamlar, mana meni aytdi dersiz, bu bola bizlarning boshimizga bir baloni yogʻdiradi! Onasi gʻudranib, tuflab qoʻyib, Ajimurotning tanglayini koʻtarib qoʻyardi-yu, ammo Oruvxon kampirga botinib bir soʻz deyolmasdi. Kampirdan hamma hayiqardi. Oruvxon momo bejiz aytmagan ekan. Shunday boʻddi ham. Ajimurotga qiyin boʻldi. U endi kap-katta, uchinchi sinfda oʻqiydi, birovga bildirmaydi, ayniqsa, onasi oldida oʻzini tutadi-yu, ammo oʻzi hamon yoʻl poylaydi, otasining bugunmi-ertami frontdan qaytishiga ilhaq boʻladi. Yotish oldidan pichirlab, xuddi kattalarday, kechki duosini oʻqiydi: «E xudo, e xudo, ishqilib, ertaga otam qaytib kelsin». Har kuni shu ahvol. Qiziq, oʻzicha, uxlab tursa hamma narsa oʻzgaradi-yu, moʻ’jiza yuz beradi, deb oʻylaydimi. Agar otasi urushdan eson-omon qaytib kelsa, mayli, uniki, faqat Ajimurotniki boʻla qolsin. Mayli, u Ajimurotni qoʻllaridan, yelkasidan tushirmasin. Faqat kelsa boʻldi. Ishqilib, nima boʻlsa ham u bilan eson-omon yuz koʻrishsin. Unga, Sultonmurotga ana shu baxtning oʻzi yetarli. Otasi qaytsa boʻlgani. Otasi Chuy kanalidan qaytib kelganida uylarida sodir boʻlgan oʻsha voqeaning yana takrorlanishini u shunday xoxlardiki. U qurilishga burnogʻi yili yozda ketgan edi, oʻshanda ham aravakash boʻlib besh oyga ketgan edi. Yoz boʻyi va kuzi bilan oʻsha yerda tuproq tashigandi. Staxanovchi boʻlgan edi. Uyga u namozshomda kirib keldi. Toʻsatdan hovlida gʻildirak tovushlari eshitildi, otlar pishqirib qoldi. Bolalarning hammasi hovliga otilishdi. Otasi! Qorayib xuddi loʻliga oʻxshab qolgan, ozib-toʻzib, soch-soqoli oʻsib ketgandi. Usti boshi ham, onasi keyin ta’riflaganicha, daydilarnikiga oʻxshardi. Faqat etiklari yap-yangi xromdan ekan. Ajimurot birinchi boʻlib yugurib borib otasining boʻyniga osiladi, yopishib olib mahkam quchoqlab oladi-yu, sira qoʻyib yubormaydi, shu koʻyi nuqul yigʻlab bir soʻzni takrorlaydi: — Otajon, otajonim, otajon... Otasi uni bagʻriga bosarkan, oʻzining ham koʻzlariga yosh qalqiydi. Qoʻshnilar chiqishadi. Ikkoviga qarab ular ham yigʻlashadi. Onasi boʻlsa birdan dovdirab qolganidan aylanib-oʻrgilib yurar, Ajimurotni otasining bagʻridan tortib olmoqchi boʻlardi: — Otangni qoʻyib yubor endi! Yetar, sen bir oʻzing emassan-ku. Boshqalar ham koʻrishsin. Qanday aqlsizsan-a, xudoyim-ey, qara, odamlar koʻrishmoqchi... Uning boʻlsa parvoyi falak... Sultonmurotning ichidan nimadir uzilib tomogʻiga toʻpday qadalib qolganday tuyuddi. Ogʻzi shoʻr boʻlib ketdi. Tagʻin hech qachon va hech nimaga yigʻlamayman, deydi. U shu zahotiyoq oʻzini qoʻlga oldi. Tetiklandi. Dars hamon davom etardi. Inkamol opa endi Yava, Borneo, Avstraliya haqida hikoya qilardi. Yana ajoyib oʻlkalar, mangu yoz. Timsohlar, maymunlar, pal'malar hamda har xil notanish narsalar. Kenguru boʻlsa gʻaroyibotlar gʻaroyibi! Bolasini qornidagi xaltasiga solib olib, yugurib yuraveradi. Oʻylaganini qarang kenguruning, aniqrogʻi, tabiatning... U kenguruni koʻrmagan. Koʻrmaganmi, koʻrmagan. Afsus. Lekin filni, maymunni va boshqa hayvonlarni yaqindan tomosha qilgan. Qoʻl choʻzsang yetadigan yerdan.. Oʻsha kuni, otasi uni oʻzi bilan shaharga olib ketishini aytganida u yeru koʻkka sigʻmay yurdi. Toqatsizlanganidan, quvonganidan tars yorilib ketguday boʻldi, ammo gap shundaki, u bu hakda birovga aytishga jur’at qilolmasdi. Agar Ajimurot bilib qolsa, katta toʻpolon chiqardi: nega Sultonmurotga mumkinu, menga mumkin emas, nega otam uni oʻzi bilan olib ketadi-yu, meni olib ketmaydi? Shuning uchun ham behad quvonch va ertangi sayohatni kutish tuygʻulari ukasi oldida qandaydir aybdorlik hislari bilan qoʻshilib ketganday edi. Nima boʻlsa-da, boʻlajak voqea haqida ukalari va singillariga aytib yuborishiga ozgina qoldi. Judayam aytgisi kelardi. Ammo otasi va ayniqsa onasi bunday qilmaslikni qayta-qayta uqtirardi. Mayli, kichkinalar u yoʻldaligida bilishsin. Shunday boʻlgani yaxshi. U ana shu sirni saklash uchun oʻzini bazoʻr tutib qoldi. Oʻlib qolay dedi sir tutaman deb. Ammo oʻsha kuni u shunday serharakat, hammaga shunday sertakalluf, shunday jonkuyar boʻlib qoldiki, hech qachon bunday qilmagandi. Hamma ishni qilar, hammasiga ulgurar edi. Buzoqni ham joyiga eltib arqonlab keldi, tomorqadagi kartoshkani ham chopdi, kir yuvayotgan onasiga ham yordamlashdi, eng kenja singlisi Almatoy loyga yiqilib tushganida uni yuvintirdi va yana boshqa ishlarni ham oʻrinlatdi. Qisqasi, oʻsha kuni u shunday sidqidildan ishladiki, hatto onasi oʻzini tutib turolmay boshini chayqagancha piqillab kulib yubordi. — Munchalik oʻzgarib qolding? — dedi tabassumini arang yashirib. — Qani endi doim shunday boʻlsang, qaniydi-a! Koʻz tegmasin, ishqilib! Balki seni shaharga yubormaslik kerakdir? Sen ajoyib yordamchim boʻlib qolibsan-ku. Lekin buni onasi shunchaki aytgan edi, xolos. Oʻzi esa xamir qorib yoʻlga non yopar va har xil yegulik hozirlardi. Yogʻni eritib, uni ham yoʻlga hozirlab shishaga solib qoʻydi. Kechqurun butun oila jam boʻlishib samovar atrofida issiq non va qaymoq bilan choy ichishdi. Joyni esa hovliga, ariq boʻyidagi olma daraxtining ostiga solishgan edi. Otasi kichkintoylar qurshovida oʻtirardi — bir yonboshida Ajimurot, boshqa yonida qizaloqlari. Onasi choy quyar, Sultonmurot esa piyolalarni uzatib, samovarga koʻmir tashlab turardi. U bularning hammasini ishtiyoq bilan bajarardi. Oʻzi esa mudom ertaga shaharda boʻlishni oʻylardi. Otasi bir-ikki marta u tarafga koʻz qisib imo ham qilib qoʻydi. Ukasi oldida ozmuncha mugʻambirlik qilyaptimi axir. — Xoʻsh, Ajike, — choy hoʻplab turib kichik oʻgʻliga yuzlandi, — Qorayolingni hali ham minishga oʻrgatmadingmi? — Yoʻq, ota, — shikoyat boshladi Ajimurot. — U juda asov chiqib qoldi. Orqamdan xuddi kuchukday ergashib yuradi. Men unga ovqat beraman, sugʻoraman, bir marta hatto maktabimizga ham ergashib bordi. Deraza tagida turib tanaffusga chiqishimni kutganini butun sinfimiz koʻrdi. Ammo hech mindirmaydi ustiga, darrov otib yuboradi, shataloq otadi... — Uni minishga oʻrgatish uchun senga hech kim yordam qilmayaptimi? — maslahat solganday boʻldi otasi goʻyo oʻzini ish bilan band qilib koʻrsatganday. — Men uni oʻrgatib beraman, Ajike, — shaylanib turganday javob qildi Sultonmurot. — Albatta, oʻzim oʻrgatib beraman... — Ur-ey! — degancha oʻrnidan irgʻib turdi ukasi. — Ketdik! — Qani, joyingga oʻtir-chii! — Shashtini qaytardi onasi. — Tek oʻtir. Odamlarga oʻxshab choy ichib olinglar, keyin ulgurarsizlar. Gap Ajimurotning ikki yoshli yoqimtoy xoʻtigi ustida borardi. Oʻsha yili bahorda uni bolalarga togʻasi Nurgʻozi in’om qilgandi. Yozgacha xoʻtik ajabtovur oʻsdi, kuchga toʻldi. Uzunquloqni egarga, ishga oʻrgatish uchun minishga koʻniktirish vaqti kelgan edi. Axir xoʻjalikda eshak doimo, hali tegirmonga, hali oʻtin-choʻpga, hali mayda-chuyda narsalarga deganday kerak boʻlib turadi-da. Shuning uchun ham Nurgʻozi togʻasi unga sovgʻa qilgandi. Ammo birinchi kundanoq Ajimurot eshakni oʻziniki qilib oldi. Oʻjar, toʻpolonchi bola eshakka shunday gʻamxoʻrlik qila boshladiki, biror kishini uning yaqiniga ham yoʻlatmas edi. Sal narsaga, xoʻtigimga tegmanglar! Men uni oʻzim boqaman, oʻzim sugʻoraman, derdi. Bir marta ana shu xususda aka-uka urishib qolishdi. Onasi kattasini jazoladi, chunki kichigi undan musht yegan edi-da. Oʻshandan buyon Sultonmurotning alami ichida edi. Xoʻtikni minishga oʻrgatish payti kelganda u oʻzini chetga oldi: modomiki seniki ekan, oʻzing oʻrgat minishga, meni tinch qoʻy, ishim yoʻq. Xuddi shunday ishlarda ustasi farang boʻlganiga qaramay, chap berdi. Bolaligidan uning koʻzi pishib, epchil boʻlib qolgandi. Asovlarni itoat qildirishni yaxshi koʻrar edi. Bu ham xuddi kurash — kim-kimni boʻysundirishday gap. Qoʻshnilarning barcha toychoqlarini, buqalari-yu xoʻtiklarini hamisha u oʻrgatardi. Yosh hayvonlarni odatda epchil bolalardan biri oʻrgatadi minishga. Kattalarning vazni, ogʻirligi, yoʻl qoʻymaydi bunga. Odamlar Sultonmurotga odatda hurmat bilan shunday iltimoslar qilib kelishardi: «Sultonmurotjon, vaqting boʻlsa bizning buqani oʻrgatib bersang». Yoki: «Sultake, azizim, bizning hangining bir aqlini kiritib qoʻy. Yelkasiga pashshani qoʻndirmaydi, tishlab oʻzini har yoqqa otgani-otgan». Bu ishda u ana shunaqa taniqli boʻlib qolgan edi, ammo oʻz ukasiga yoʻq derdi, buning ustiga, bir-ikki marta ukasi ardoqli eshagidan yiqilib peshonasi gʻurra boʻlganida kulib mazax qilib, uning jigʻiga tegdi: — U orqangdan xuddi itday chopib yuradi! Sen hali kuningai koʻrasan undan! Eh, ukasini ranjitib qanday noma’qulchilik qilgan ekan-a. Faqat otasi ishora qilgandan keyingina tushunib yetdi. U mana shunaqa tentaknamo edi, ukalari oldida yarashmagan qiliqlarni qilib yurardi. Mana endi, shaharga boradigan boʻlganida, ukasi buni bilmaydi, vijdoni shunday qiynaldiki, hatto shu zahoti uning oldiga borib kechirim soʻrashga, nima desa shuni bajarishga tayyor edi. Choy ichib boʻlishgach, otasi bilan tomorqalari ortidagi oʻtloqqa yoʻl olishdi. Avval atrofdagi hamma toshlarni terib olib narigi yoqqa tashladi. Keyin Qorayolni — Ajimurot oʻz eshagini tantanavor qilib shunday atardi — jilovlashga olib kelishdi. Otasi Qorayolni quloqlaridan ushlab turganida Sultonmurot epchillik bilan unga noʻxta urdi. Keyin ishtonini yaxshilab koʻtarib oldi. Axir oson ishga bel bogʻlamagan edi-da. Shu yerning oʻzidayoq sirk tomoshalari boshlandi. Ajimurotning qoʻli ostida erkin yurgan Qorayol yomon qiliq chiqarib olishga ulgurgan ekan. Darrov shataloq otib, orqa oyoqlarini koʻtarib, oʻzini har yoqqa ota boshladi. Uzunquloq chavandozni egardan uloqtirish havosini olgan edi. Ammo hech narsa qilolmadi. Sultonmurot yiqilar, ammo dam oʻtmay yana oʻrnidan turib olar, qorni bilan Qorayolni ustiga yotib olib, keyin yana bir harakat bilan uning beliga minib olardi. Eshak boʻlsa yana boʻysunmas, yana yiqilish, yana minish davom etaverardi. Bularning hammasini Sultonmurot chapdastlik va hatto quvonch bilan bajarardi. Hamma gap yiqilishni bilishda! Nima uchun odamlar otdan yoki tuyadan koʻra eshakdan yomon yiqilasan, deyishadi? Aksincha emasmi axir. Sir shundaki, yiqilayotib qoʻl bilan tushishga ulgurish kerak. Otning balandligi, tuyaning undan ham balandligi yiqilayotgan kishining moʻljal olib ulgurishiga imkon beradi. Eshakdan tajribasiz chavandoz qopdek «gup» etib qulaganini oʻzi ham bilmay qoladi... Buni Sultonmurot oʻz tajribasidan bilardi. Buning uchun tashvish qilishning hojati yoʻq edi. Shovqin solishib, xursandchilik qilishib, qiy-chuv koʻtarishdi. Otasi qornini ushlab, ichagi uzilguday kulardi. Shovqin-suronni eshitib bolalar kelib qolishdi. Ularning ichida kimningdir kuchugi ham bor ekan. U ham toʻs-toʻpolonni koʻrib, oʻzini ishtirok etishi kerak deb hisoblaganday vovullab, Qorayolning ketidan quva ketdi. Eshak boʻlsa qoʻrqqanidan shataloq otdi, Sultonmurot esa hammaning havasini keltirib xuddi osoaviaximovchilarga oʻxshab chavandozligini koʻrsata ketdi. U chopib borayotgan Qorayolning ustidan sakrab tushib yana minib olar edi. Urushdan oldin osoaviaximovchi — otliq askarlar qishloq Soveti oldidagi oʻtlokda mana shunday mashq qilishar edi. Ovullaridagi yigitlarning bari esa ishdan keyin mashq qilishardi. Ot ustida chopib borayotib novdalarni kesib tashlashardi. Ot ustidan yoʻl-yoʻlakay oʻzlarini pastga otib yana minib olishardi. Ularni znachoklar bilan takdirlashardi. Bu zanjirli, vint bilan burab qoʻyiiadigan juda chiroyli znachoklar edi. Bolalarning rosa havasi kelardida. Ular osoaviaximovchilar mashqini tomosha qilgani doimo chopqillab kelishardi. Oʻsha yigitlar hozir qayerda yurgan ekanlar-a? Otlardami yoki okoplar ichidamikanlar? Otliq armiya hozirgi urushda kerak boʻlmaydi, deyishyapti... Sultonmurot deraza tashqarisiga qaradi-yu, otlar qishda sovqotishadi, tanklarga esa sovuq ham pisand emas, deya oʻyladi. Lekin baribir otdan yaxshisi yoʻq! ... Rosa tomosha boʻlgan edida oʻshanda. Tez fursatda Qorayol tinchib qoldi. Oʻzidan nima talab qilishayotganini tushundi: odimlab, yoʻrgʻalab, davrani aylanib yura boshladi... — Endi minib ol, — ukasini chaqirdi Sultonmurot, — chu, de, hammasi joyida! Yuzlari faxrdan yongan Ajimurot, tovoni bilan Qorayolni tepib u yoq-bu yoqqa choptira boshladi — uning qanday abjir akasi borligini hamma koʻrib tursa-yu, maqtanmay boʻladimi! Kecha yorugʻ boʻlib, uzoq vaqt qorongʻilashmay turdi. Ular uyga horib-charchab, ammo mamnun boʻlib qaytishdi. Ajimurot onasiga koʻrsatish uchun Qorayolni minib, hovliga kirib bordi. Shundan keyin u hech nimadan shubhalanmay darrov uxlab qoldi. Sultonmurot esa sira uxlayolmasdi. Ertaga shaharda boʻlishini, u yerda nimalar koʻrishini-yu, oʻzini nimalar kutayotganini oʻylardi. Koʻzi uyquga ketayotib, otasining onasi bilan past tovushda suhbatlashayotganini eshitib qoldi. — Oʻzimga qolsa unisini ham olib ketardim, ikkalovi boʻlsa yana qiziqroq boʻlardi, — dedi otasi, — faqat joy yoʻq-da, bu shayton aravada. Eng oldinda, bochkalarning ustida oʻtirasan. Yoʻl boʻlsa uzoq, bolakay mudrab gʻildirak ostiga tushib ketishi mumkin. — Nimalar deyapsan! — qoʻrqib ketdi onasi, — xudo koʻrsatmasin, bu haqda oʻylab oʻtirma, keragi yoʻq. Keyinroq bir kun olib borarsan. Sal katta boʻlsin. Sen avval unisiga ehtiyot boʻl. Katta boʻlib qoldi deysan, qayoqda hali... Sultonmurotni shirin uyqu eltgan edi, ota-onasining past ovozdagi suhbatini tinglash ham marokdi, ertaga ertalab, sahar turib otasi bilan yoʻlga tushishini oʻylash undan maroqli edi... Koʻzi ilinayotganda esa yuragi orziqib, uchish shunday zavqli ekanligini his qilardi. Qiziq, u uchishni qayerdan oʻrgandi? Yurmoq, chopmoq va suzmoq odamlarga xos-ku. U boʻlsa uchib yuribdi. Qushga ham oʻxshab emas. Qushlar qanotlarini silkitishadi. U boʻlsa qoʻllarini yozdi-yu, barmoqlari uchini qimirlatdi, xolos. Uchganda ham bir tekis, erkin uchdi, qayerdan va qayerga borishi noma’lum, sokin va «kulib» turgan boʻshliqda uchib yurardi... Uning yo ruhi uchardi, yoki tush koʻrardi. — Tur, Sultonmurot, yoʻlga tushamiz, — deya otasi yelkasiga qoqib sekingina qulogʻiga shivirlaganida u qoʻqqisdan uygʻonib ketdi. Oʻrnidan sakrab turarkan, bir lahza otasining qulogʻiga tegib turgan dagʻal moʻylovi, oʻziga qarata aytgan soʻzlari padari buzrukvoriga nisbatan qat-qat mehr, minnatdorlik tuygʻularini joʻsh urdirib yuborganligini his etdi. U oʻshanday bir kun kelib otasining soqollari yuziga tegishini, xuddi oʻshanday «tur, Sultonmurot, yoʻlga tushamiz», — degan soʻzlarini qoʻmsashini hali bilmas edi. Allaqachon oʻrnidan turgan onasi oʻgʻliga yuvilgan koʻylak berib, otasi oʻtgan yili Chuy kanalidan olib kelgan kattaroq koʻk, xuddi boshliqlarnikiday furajkani boshiga kiygizib qoʻydi. Asrab qoʻyilgan botinkalarni ham otasi kanaldan olib kelgandi. — Qani, kiyib koʻr-chi, qismaydimi? — dedi onasi botinkalarni tutib. — Yoʻq, qismayapti, — dedi Sultonmurot oyogʻini sal-pal qisayotganiga qaramay. — Hechqisi yoʻq, kengayib ketadi hali. Ular onasi bilan xayrlashib hovlidan chiqishganlarida, kerosin arava shaqirlab katta toshloq ariqdan oʻtganida Sultonmurotning yuragi quvonchdan hapriqib, otlarning tuyogʻidan sachrayotgan muzdek suv zarrasidan etlari jimirlab ketdi va tushida emas, oʻngida, rostakamiga shaharga ketayotganini his etdi. Yozgi subhidam xuddi shaffof sharbatday quyula boshladi. Quyosh hali uzoq-uzoqlarda, oppoq qorli togʻlar ortida edi. Biroq u asta-sekin yaqinlashib, koʻtarilib, nogoh togʻlar ortidan yarqirab chiqishga hozirlanar edi. Hozircha esa tuni bilan salqinlashib qolgan yoʻlda sukunat va sof havo hokim. Afsus, ularni ovuldan chiqib ketayotganini bolalardan hech kim koʻrmadi-da. Faqat chekka-chekkadan itlargina gʻildirak tovushini eshitib, mudroq aralash hurib qoʻyishardi... Yoʻl adir boʻyiab borar, uzoqdan binafsharang koʻrinishdagi uncha baland boʻlmagan tizma togʻlar qoʻyniga kirib borardi. Oʻsha yoqda, oʻsha uzoq togʻlar ortida Jambul joylashgan. Ular oʻsha yoqqa ketishyapti. Toʻygan otlar bir tekisda dadil yoʻrtib borar, goʻyo egar-jabduqning ham, boʻyinturuq ham unga aloqasi yoʻqday, odatdagicha kishnashib va koʻzlari ustiga tushib turgan yollarini selkillatgancha yoʻrgʻalab borishardi. Yoʻl yaxshi tanish, bu yoʻllardan ular necha martalab oʻtishgan; xoʻjayinlari oʻz oʻrnida, jilov qoʻlida, yonidagi bolakay ham begona emas, qadrdonlari, ogʻirligi ham tushayotgani yoʻq... Ular shu maromda anchagina yoʻl bosib, dunyodagi barcha aravalar singari shaqir-shuqur, gʻichir-gʻichir ovoz chiqarib borishardi. Quyosh shu topda yon tomondan, togʻlar orasidagi boʻshliqdan moʻralay boshladi. Nur, harorat, terga botgan otlar yagʻriniga havo toʻlqiniday sokin va mayin taraldi: nur qoʻynida Chopdor bedana tuxumiday burul tusga kirdi. Chontor esa tagʻin ham tiniqlashib, oq-toʻriq rangga boʻyaldi; nur, harorat otaning bugʻdoyrang yonogʻiga ham qoʻnib, qisiq koʻzlari atrofidagi qalin ajinlarni chuqurlashtirganidan, jilov tutgan qoʻllari esa yana ham yirik va chayir koʻrinardi; nur va harorat otlarning tuyoqlari ostiga yugurgan oqimday, yoʻlga toʻshalib, tan va koʻzlarga koʻchdi; nur, harorat jumlayi jahonga hayot ato eta boshladi... Shu safar tongida Sultonmurot qalbida iliq, quvonchli va ezgu hislar hukmron edi. — Qalay, uygʻondingmi? — hazillashdi otasi. — Allaqachon, — dedi oʻgʻil. — Unday boʻlsa, ushla buni, — deya jilovni unga tutqazdi. Sultonmurot minnatdorlik bilan jilmayib qoʻydi, axir u buni sabrsizlik bilan kutayotgan edi-da. Oʻzi soʻrasa ham boʻlar ediku-ya, ammo yaxshisi otasining oʻzi qachon ma’qul koʻrsa shunda bergani yaxshi — unaqa-bunaqa ish emas, bu katta yoʻlda yurish degani. Otlar tizginni boshqa qoʻlga oʻtganini sezib, norozi boʻlgandek quloqlarini chimirib yoʻrtib borayotib — xuddi hukmronlik zaiflashgan ayni paytda gʻalayon koʻtarishga va urishishga qaror qilishganday bir-birlarini tishlay boshlashdi. Ammo Sultonmurot darhol oʻzini koʻrsatib qoʻydi — jilovni siltab tortgancha qichqirdi: — Chu, jonivorlar! Agar baxt odamga bir marta nasib qilsa, buni Sultonmurot safarda toʻla his qildi. Uning kayfiyati biror daqiqaga ham buzilmadi. Otasi yonida oʻtirarkan, u oʻzini har narsaga qodir deb hisoblardi. Bu kayfiyat yoʻl boʻyi uni tark etmadi. Shaqir-shuqur kerosin arava boshqa birovni hatto aqldan ozdirib qoʻyishi mumkin edi, ammo uning uchun esa bu baxt-shodlik qoʻngʻirogʻi edi. Arava ostidan koʻtarilayotgan chang ham, gʻildiraklar gʻildirab borayotgan yoʻl ham, bir maromda tuyoq tashlab borayotgan otlar ham, qoramoy va ter hidi anqib turgan abzal ham, bosh ustida suzib yurgan oppoq parqu bulutlar ham, atrofdagi shabnamga choʻmilgan sargʻish, koʻm-koʻk, binafsharang dala chechaklari ham, yoʻllardagi kechib oʻtiladigan soylaru ariqchalar, duch kelgan otliqlaru aravalar ham goh oldinga, goh orqaga yengil uchib, ba’zida esa shundaygina otlarning tumshugʻi tagidan uchib oʻtayotgan qaldirgʻochlar ham— hamma-hammasi baxt va goʻzallik ramzi edi. Biroq Sultonmurot bular haqida oʻylamasdi, zotan baxt bor joyda u hakda oʻylamaydilar. Sultonmurot dunyoning xuddi shunday tuzilganini, bundan yaxshiroq boʻlishi mumkin emasligini his qildi. Uning otasi ham shunday yaxshiki, bundan yaxshiroq boʻlishi ham mumkin emas edi. Hatto sariq toʻsh, qora bosh dala qushlarining yoʻl boʻyidagi tikan va butalar shoxiga qoʻnib olib, oʻsha bir ohangda sayrashi ham bejiz emas edi. Kim uchun sayrayotganini oʻzlari bilishadi. Sultonmurot ularni qanchalik yaxshi koʻrishini ham bilishadi. Bu qushlarni saraygʻirlar deb atashadi. Shunday deb atalishiga sabab ular bir umr oʻzlarining sayroq ovozi bilan allaqanday saman aygʻirni shoshirar emish: «Chu, chu, saraygʻir! Chu, chu, saraygʻir!» Gʻalati qushlar-da, saraygʻirlar. Biroq ular har tilda har xil sayrar ekan. Bir kuni ovulga kinomexanik, xushchaqchaq rus yigit kelib qoldi. Sultonmurot unga parvona boʻlib qutilarga solingan lentalarni tashishdi, kechqurun esa buning uchun u birinchi boʻlib dinamo-mashinasini aylantirish baxtiga muyassar boʻldi. Dinamo-mashinada elektr toki hosil qilinadi, tokdan esa lampochkalar yonadi, lampochkadagi nur esa oppoq ekranga tushadi, ekranda esa jonli tasvirlar aks etadi. Shunda oʻsha kinomexanik uning sayrashini eshitib, soʻrab qoldi: — Devor ortida sayrayotgan qushning nomi nima? — Bu saraygʻir, — tushuntirdi unga Sultonmurot. — U nima deb sayrayapti? — Chu, chu, saraygʻir! — Bu nima degani? — Bilmadim. Ruschasiga: «No-o, no-o, jyoltiy jerebes!» — degani boʻlsa kerak. — Birinchidan, aygʻir sariq boʻlmaydi. Ha, mayli, ammo nima uchun tinmay: «Chu, chu, saraygʻir!» — deydi. Chunki bu qushning xayolida xuddi sariq aygʻirga minib toʻyga ketayotganday tuyular ekan, yurib-yurib hech manziliga yetolmayotganday boʻlarkan-da, u hadeb: «Chu, chu, saraygʻir!» — deb qichqirar ekan. — Men boʻlsam boshqacha eshitgan edim. Aytishlaricha, saraygʻir bozorda qarta oʻynagan va uch soʻm yutib olishiga sal qolgan. Shuning uchun ham: «Chut, chut tri rublya ne v'iral!» — deb sayrar ekan. Endi oʻsha uch soʻmni yutib olmagunicha sayrashini qoʻymas ekan. — Qachon u oʻsha pulni yutib oladi? — Hech qachon. Xuddi, toʻyga yetib borolmaganiday pulni ham hech qachon yutolmaydi. — Ana xolos... Haqiqatan, koʻrinishdan oddiygina qushcha-yu, ammo juda mashhur ekan. Yoʻl boʻyi saraygʻirlar sayrab turishardi, Sultonmurot ularga jilmayib: — Ketdik birga, bozorga borib uch soʻmni yutib olamiz! — derdi. Ular esa tinmay sayrashardi. «Chu, chu, saraygʻir!» Boshqa gal esa: «Chut, chut, tri rublya ne vigral!» — deb jigʻibiyron boʻlib sayrashardi. Sultonmurot shaharga juda tez yetishga oshiqardi. Quyosh endi shundoq togʻlar ustiga kelib qolgan edi. Sultonmurot otlarni tezlatdi: — Chu, chu, saraygʻir! — bu soʻzlarni u Chopdorga aytdi. — Chu, chu, toʻraygʻir! — bunisini esa Chontorga qarata aytdi. Otasi uni sal qaytardi: — Qichab haydama. Otlar oʻz maromini biladi. Keragida chopadi, keragida oʻzini asraydi ham. — Ularning qaysi biri yaxshi, ota, Chopdormi yo Chontormi? — Ikkalasi ham yaxshi otlar. Yoʻrgʻalashi ham, kuchi ham baravar. Xuddi mashinaday ishlaydi. Faqat parvarish qilib, oʻz vaqtida yem-xashak berib tursang boʻldi — hech qachon dogʻda qoldirmaydi. Ishonchli otlar. Oʻtgan yili Chuy kanalida botqoqlikda ishladik. Aravalar yuki bilan gupchagigacha botib qolar edi. Goho shunday oʻtirib qolardiki, ba’zilarini hech qayoqqa siljitib boʻlmasdi. Dod deb yuborging kelardi. Qutqar, deb darrov chopib kelishardi. Iltimos qilishardi. Yoʻq, deb boʻlarmidi? Chontor bilan Chopdorimni olib kelib aravaga qoʻshardim. Biz hayvon deymiz-u ular aqlli, ularni bekorga boshqa aravaga qoʻshmasliklarini, yordam qilishlari kerakligini tushunadi. Qamchini koʻp ishlatmayman, faqat ovoz chiqarib qoʻyaman — ular boʻlsa, ishqilib abzallari chidasa boʻldi, tizzalab boʻlsa ham aravani tortib chiqaradi chuqurdan. U yerda, Chuy kanalida, bularni hamma bilardi: omading bor ekan seni, Bekboy, deb havas qilishardi. Balki shundaydir, faqat otlarga yaxshi qarash kerak, ana shunda omad ham kelaveradi. Chopdor va Chontor ishbilarmonlarday, oʻsha bir maromdagi yoʻrgʻasida borar, goʻyo gap ular hakda emasday edi. Otlar qorinbogʻlari-yu quloqlarigacha terlab-pishib, hamon avvalgiday yollarini selkillatishganlaricha yoʻl pashshalarini qoʻnishiga imkon bermay borishardi. — Ota, qaysi biri katta, Chontormi yo Chopdormi? — otasidan soʻraydi Sultonmurot. — Chontor uch yosh katta. Chontorning keksaygani asta-sekin bilinib qolyapti. Chopdor esa ayni kuchga toʻlgan vaqti. Baquvvat, chopqir ot. U bilan ulokda ham koʻplarni dogʻda qoldirish mumkin. Oldinlari bunaqa otni yigitning qanoti, deyishardi. Sultonmurot Chopdor unga koʻproq yoqqani uchun suyunib ketdi. Ajoyib tusli — burul, mayda xolli. Oʻzi ham badfe’l emas, chiroyli, baquvvat. — Menga Chopdor koʻproq yoqadi, — dedi u otasiga. — Chontor badjahl. Koʻzini olaytirgani olaytirgan. — Badjahl emas, aqlliku, — kulimsirab qoʻydi otasi. — U ishsiz qolib zeriktirishlarini yoqtirmaydi. — U bir oz turib yana qoʻshib qoʻydi: — Ikkalasi ham yaxshi. Oʻgʻli ham ma’qulladi. — Ikkoviyam yaxshi, — takrorladi u otlarni qistarkan. Bir ozdan soʻng otasi dedi: — Qani, jinday toʻxtatib turchi, — toʻxtat aravani.— Oʻzi esa qulay fursat kutib hushtak chaldi. — Otlarning siygisi qistadi, ammo ayta olishmaydi. Buni sezish kerak. Haqiqatan ikkala axta ham yoʻlda shovqin solib, oppoq koʻpik sachratib siya boshladilar, qalin, mayda, upaday chang boʻlsa koʻpik boʻlib koʻpchib loyga botdi. Keyin ular yana yoʻlga tushishdi. Yoʻl borgan sari ilgarilar, togʻlar esa ortda qolardi. Tez orada shahar chetidagi bogʻlar koʻrinib qoldi. Koʻchadarga jon kirdi. Endi jilovni otasi oldi. Toʻgʻri qildi. Endi Sultonmurotga otlarning ham, jilovning ham qizigʻi qolmagandi. Shahar boshlangan edi. Shahar har xil boʻyoq va hidlar anqigan, shovqin-suronga toʻliq edi. Goʻyo toʻpolon oqimiga tashlab yuboradi-yu, u oqim boʻlsa uni aylantirib-aylantirib toʻlqinlar domiga tortib ketganday edi. Ana oʻshanda, oʻsha baxtiyor kunda hech kimga nasib qilmagan omad nasib qildi unga: otchoparda, Jambulning kattakon mol bozorida sayyor hayvonot bogʻi ochilgan ekan. Tasodifni qarang: odam umrida birinchi bor shaharda boʻlsa-yu, umrida koʻrmagan har xil hayvonlari bor hayvonotxonaga, buning ustiga, karusel va yana qiyshiq-qingʻir qilib koʻrsatadigan oynalar attraksioniga duch kelsa-ya. Ikkinchi bob Kulgi xonasiga u uch marta kirdi. Miriqib kulib, oʻzini toʻxtatib olgach, yana qiyshiq va moʻjizakor oynalar oldiga borardi. Ana bashara, ana senga nayrang! Bir umr oʻylab, ming qil, yuz qil, baribir oʻylab topolmaysan! Tanish choyxonachiga koʻz-quloq boʻlib turishni tayinlab aravasini qoldirgach, otasi uni bozor aylantirgani olib ketdi. Avvaliga otasining shu yerlik oʻzbek oshnalari bilan salom-alik qilishdi. «Assalomu alaykum! Mana bu mening katta oʻgʻlim!» — tanishtirdi Bekboy uni. Oʻzbeklar oʻrnidan turishib va qoʻllarini koʻksiga qoʻyib, Sultonmurotga yuzlanishdi. «Dilkash xalq! — dedi otasi unga. — Oʻzbeklar sening katta-kichikligingga qarashmaydi, doim izzat qilishadi...» Keyin savdo rastalariga, magazinlarga, eng muhimi, hayvonotxonaga borishdi. Odamlar orasida turtinib-surtinib yurib hamma qafaslarni va xonalarni koʻrib chiqishdi. Fil, ayiqlar, maymunlar — nimalar yoʻq edi deysiz... Hammasidan koʻra Sultonmurot kulrang, maysalari sargʻayib qolgan tepalikka oʻxshagan bahaybat, goh u oyogʻiga, goh bu oyogʻiga oshrligini tashlab, xartumini oʻynatib turgan filni yodida saqlab qoldi. Voy-boʻ! Odamlar toʻplanishib filga termilishib turar va har xil gaplarni aytishardi. U sichqondan qoʻrqar emish. Jigʻiga tegmaslik kerak emish, xudo koʻrsatmasin, zanjirlarini uzib yuborsa, butun shaharni mayda-mayda qilib yuborar emish. Hammasidan ham Sultonmurotga bir oʻzbek cholning hikoyasi yoqib tushdi, u filni dunyoda eng aqlli hayvon, dedi. Xartumi bilan oʻrmon ishlarida bahaybat yogʻochlarni koʻtarish bilan birga atrofda kattaroq kishilar boʻlmasa, yana oʻsha xartumi bilan yosh bolaga ilon yoki boshqa biron-bir xavf tahdid qilguday boʻlsa, uni yerdan dast koʻtarib olarmish. Bunaqangi hikoya otasiga ham ma’qul boʻldi. U hayratlanib tilini takillatib qoʻyar va har safar oʻgʻliga derdi: «Eshitdingmi? Dunyoda qanday moʻjizalar bor-a!». Albatta, kulgi xonasi ham esida qoldi. U yerda oʻz ustingdan xohlaganingcha kulaverasan... Sultonmurot bir necha qator narigi partada oʻtirgan Mirzagulga nazar solib oldi. «Seni oʻsha kulgi xonasiga olib borsamidi! — deb oʻyladi zavq bilan. — Darrov boshqacha boʻlib qolarding, sohibjamol! Oʻzingni oʻsha oynada koʻrarding-u takabburligingdan nishon qolmasdi». Ammo u shu zahotiyoq oʻz fikrlaridan uyalib ketdi. Nega u hadeb qizga osilaveradi, nima yomonlik qildi unga? Qiz desa qizday, sohibjamol, sinfdagi hamma qizlardan chiroyli. Nima qipti, bu gunohmi? «Yomon» olgan kunlari ham bor. Muallima dars paytida bir kuni uning oynasini olib qoʻydi. Hali sevishishga erta dedi. Mirzagul uyalganidan qip-qizarib ketdi, yigʻlab yuborishiga sal qoldi. U boʻlsa qizni oʻylab, nimagadir xafa boʻlib ketdi. Nima boʻpti, oyna, ehtimol bexosdan uning qoʻliga tushib qolgandir... Qiz tarafga yana bir qarab, Sultonmurotning unga rahmi kelib ketdi. Mirzagul koʻkarib, sovukdan gʻujanak boʻlib oʻtirar, koʻzlari namli yaltirardi, balki u yigʻlayotgandir. Axir uning otasi ham, akasi ham frontda... Sultonmurot boʻlsa uning haqida yomon oʻylarga borib yuribdi. Eh, tentak, chindan ham tentak. Sinfdagilarning koʻpchiligi shamollaganlaridan yoʻtalishyapti. Balki u ham yoʻtalib koʻrar? U titrab, egilib-bukilib atayin yoʻtala boshladi. Nima qipti, hamma yoʻtalyapti-ku, uning qayeri kam ulardan? Inkamol opa unga ma’noli qarab qoʻydi-da, yana tushuntira ketdi. Uchinchi bob Hayvonot bogʻi va kulgi xonasidan chikib ular chayqov bozori tomon yoʻl olishdi. U yerdan sovgʻalar xarid qilishdi. Ajimurotga yangi, chiroyli, yaltiroq poʻkak toʻpponcha olishdi. Tomosha qilib toʻymaysan, xuddi rostakam naganning oʻzi. Qizchalarga esa allaqanday rangli, yumshoq rezina koptoklar olishdi. Rezinkasiga turtib qoʻysang boʻldi, koptok goh tepaga, goh pastga sapchiydi. Onasiga roʻmol oldilar va yana qand-qurs deganday... Butun bozorni aylanib, hamma narsani koʻrdilaru, lekin karuselda uchmadilar, otasi ham, tusha qol, deb aytmadi. Bu kichkina bolalar oʻyini, sen boʻlsang yigit boʻlib qolding, bir-ikki yildan keyin uylantirib qoʻysak ham boʻlaveradi, deya hazillashdi. Karuselning oldida bir oz turishib, tomosha qilishdi. Neft' bazasiga borish kerak, stansiyaga ulgurish, bochkalarni toʻlgʻizib yoʻlga tushish kerak. Kech esa kirib qoldi, deya uni otasi shoshiltirdi. Haqiqatan ular neft' bazasiga yetib kelishganida quyosh shahar ortiga ogʻib qolgan edi. Shu yerdan, shahar cheti boʻylab yurib, yoʻldagi choyxonadan palov yeb qorinlarini toʻygʻazib olishgach, uyga qaytishdi. Qosh qoraya boshlaganida shahar chetidagi bogʻlarni ortda qoldirib, yana oʻsha oʻzlari kunduzi shaharga kirib kelgan yoʻlga chiqib olishdi. Yozgi chechaklar hidi anqigan oqshom iliq edi. Yoʻl boʻyidagi ariqchada baqalar vaqillashar, otlar esa bir maromda qadam tashlardilar, axir toʻla bochkalar bilan chopib boʻlarmidi. Sultonmurotni astasekin uyqu elita boshladi. Charchadi. Charchamay boʻladimi axir — bugun shunday ajoyib kun boʻldiki, asti qoʻyaver. Afsuski, aravada choʻzilishga joy yoʻq. Uning boʻlsa juda uxlagisi kelardi. Otasining yelkasiga boshini qoʻydi-yu, qattiq uyquga ketdi. Har zamon-har zamon oʻnqir-choʻnqir joylarda koʻzini ochardi-yu, yana yumardi. Har gal uxlashdan oldin, dunyoda otalar borligi qanday yaxshi, deb oʻylardi. Otasining baquvvat yelkasiga boshini qoʻyib uxlash bexavotir va osoyishta edi. Arava hamon tarakdab, gʻijirlab borar, otlar tuyogʻi dukurlar edi. Qancha yoʻl bosganlarini Sultonmurot bilmay qoldi, bexosdan arava toʻxtadi. Atrof jimib qoldi. Otasi uni qoʻliga koʻtarib oldi-yu, qayergadir olib bordi. — Katta boʻlib qolibdi-ya, koʻtarib boʻlmaydi. Ogʻir boʻlib qopti, — shivirladi oʻgʻlini bagʻriga bosib. Keyin uni pichanlar ustiga yotqizib, ustini fufayka bilan oʻrarkan, dedi: — Sen uxlayver, men otlarni chiqarib oʻtga qoʻyvoraman. Sultonmurot shunday maza qilib uxlayotganidan koʻzini ochmadi ham. Faqat yana, dunyoda otalarning boʻlishi qanday yaxshi, deya oʻyladi. Otasi oyogʻidan botinkasining bogʻichini yechib olganida u yana uygʻonib ketdi. Botinkalar kun boʻyi oyogʻini rosa qisgan edi. Otasi botinka oyogʻini qisganini qayerdan bila qoldi ekan? U qaytadan uyquta ketarkan, goʻyo oʻzini oqim bagʻriga tashlab suzib ketayotganday erkin his qildi. Nazarida shamol toʻlqinlari maysazor boʻylab yayrab, oʻynokdab esayotganday tuyuddi. Goʻyo u oʻsha maysazor uzra yugurar, shoʻngʻir va oʻsha mavjlanayotgan maysazorga koʻkdan unsizgina yulduzlar yogʻilardi... U yer-bu yerga jimgina yonayotgan yulduzlar toʻkilar, ammo u yetib kelgunicha yulduzlar soʻnib qolardi. U tush koʻrayotganini his qilardi. Goh-goh uygʻonib tushovlangan otlar koʻm-koʻk oʻtlarni ildizi bilan sugʻurib kavshayotganini va boʻshatib qoʻyilgan suvligʻini shildiratib gʻaram yonidan oʻtayotganini eshitar edi. Otasi yonida yotganini, dalada tunab qolishganini bilar va koʻzini ochsa chindan ham osmondan toʻkilayotgan yulduzlarni koʻrishiga ishonar edi. Ammo koʻzini ochgisi kelmas, maza qilib uxlayotgan edi. Tun yarmida sovuq tusha boshladi. Otasi sari surila-surila uning biqiniga kirib oldi va shunda otasi uyqu aralash uni quchoqlab mahkam bagʻriga bosdi. Ular yoʻl boʻyida, yaydoq dalada, ochiq havoda uxlashardi. Bu senga uyda, yumshoq bolishda uxlash emas... Keyin u tez-tez yulduzli tushini eslab yurdi... Shundoqqina ikki qadam narida bir bedana tong otguncha tinmay sayrab turdi... Dunyodagi barcha bedanalar baxtli boʻlsalar kerak. Toʻrtinchi bob — Sultonmurot, senga nima boʻldi? — Sultonmurot Inkamol opani shundoqqina partasi oldiga kelgandagina payqadi. — Oʻzim. Hech nima, — goʻyo oʻzini oqlamoqchiday oʻrnidan turdi. Sinf hamon sovuq va jimjit edi. Bolalarning odatdagi yoʻtallari aralash hiring-hiring kulgani eshitildi. — Goh behudadan behudaga yoʻtaling tutadi, goh berilgan savolni eshitmay qolasan, — deb qoʻydi norozilik bilan Inkamol opa sovukdan yelkalari qunishib. — Bor, yaxshisi, poxol olib kelib, pechkaga oʻt yoq. Sultonmurot shuni kutib turgandek, darhol ishga kirishdi. Axir bunaqa topshiriq dars paytida doim boʻlavermaydi-da. Navbatchilar tanaffus payti poxol olib kelib pechkani yoqib qoʻyishadi-yu, ammo dars vaqtida bunaqasi kamdan-kam boʻladi. U otilib tashqariga chikdi. Yuziga qor aralash shamol urildi. Eh, Seylon emasda bu yer! Hovli etagidagi poxol saqlanadigan ombor tomon chopib ketayotib, otdan tushayotgan kolxoz raisi Tinaliyevni koʻrib qoldi. U frontdan yarador boʻlib qaytgan. Yosh boʻlishiga qaramay, bir tomonga qiyshayib yuradi. Bir necha qovurgʻasi yoʻqmish. Parashyutdan tashlaydigan desantchilardan ekan. Urushgacha agronom boʻlgan, deyishadi. Ammo buni Sultonmurot negadir eslolmaydi. Urushdan oldin hamma narsa xuddi bir dunyoga oʻxshaydi, shuning uchunmi, urushdan burungi hayotning boʻlganligiga ishonmaysan ham... Sultonmurot bir quchoq poxol koʻtarib, eshikni oyogʻi bilan turtib ochgancha sinfga kirib keldi. Bolalar birdan jonlanib, shivir-shivir boshlashdi. — Tinchlaning, alahsimanglar! — ulardan talab qildi Inkamol opa. — Sultonmurot, shovqin koʻtarmay ishingni qilaver. Pechka ichida poxol kuli uchqunlab turardi. Oʻsha uchqunga bir tutam poxol solib tutatdi. Yana qayta-qayta poxol tutamidan tashlarkan, pechka guvillab yonib ketdi. Poxol tashlab turishga ulgursang boʻlgani. Sinf xonasi jonlanib qoldi. U orqasiga oʻgirilib qaragisi, kimgadir aftini bujmaytirib kuldirgisi va, ayniqsa, orqa partada oʻtirgan Onatoyga musht oʻqtalib poʻpisa qilgisi kelardi. Koʻryapsizmi, u sinfda eng kattasi, oʻn besh yarim yoshda, urishqoq, buning ustiga, Mirzagulga tegajaklik ham qiladi. Qani endi, unga tilini koʻrsata olsa edi. Ma senga, ma, deb! Ammo bunday qilish mumkin emas, muallimalari qattiqqoʻl. Ha, uni ortiqcha xafa qilishni xohlamaydi. Nimagadir keyingi paytlarda uning yolgʻiz oʻgʻlidan xat yoʻq. Oʻgʻli komandir, artilleriyachi. U bilan juda faxrlanadi. Qandaydir xunuk voqea sodir boʻlib, eri urushdan oldin qaygadir gʻoyib boʻlgan. Odamlar ham bu hakda hech narsa gapirishmaydi. Shuning uchun ham u ovulga kelib oʻqituvchilik qilyaptida. Oʻgʻli Jambuldagi pedagogika bilim yurtida oʻqib yurib, oʻsha yerdan frontga ketdi. Derazadan otliq pochtal'onni koʻrishi bilan Inkamol opa bolalardan birini toʻgʻri darsdan chiqarib xatga choptirardi. U esa yugurib hovliga chiqadi-yu, agar xat boʻlsa oʻzida yoʻq shod qaytadi. Hatto kelgusi safar muallimaning xatini olib kelish uchun navbat belgilangan. Xat kelgan kunlari bayram boʻlib ketadi! Inkamol opa turgan joyidayoq xatga tezgina koʻz yugurtirib chiqib, qogʻozdan bosh koʻtarganida sinfda goʻyo boshqa muallima paydo boʻlib qolganday boʻladi. Tutam-tutam oq aralashgan sochlarini roʻmoli ostiga chiroyli qilib bostirib olgan muallimaning shunday quvonchga toʻlganida xotirjam turish, uning koʻzlarida yosh koʻringanida yuraging achishmasligi mumkin emas. — Hammalaringga salom, bolalar, kattakon salom! Ogʻalaring sogʻ-salomat ekan. Jang qilyapti, — deydi u suyunayotganini butun sinfdan yashirolmasdan qaltiroq ovozini bosib. Barcha unga talpinib, goʻyo bu quvonchni baham koʻradiganday chehralariga tabassum yoyiladi. Biroq bir ozginadan soʻng oʻzi shunday deydi: — Endi, bolalar, mashgʻulotimizni davom ettiramiz. Ana shundagina darsning eng ajoyib, eng yaxshi onlari boshlanadi: uning soʻzlari ta’sir kuchini oshiradi, fikrlari fikr tugʻdiradi, u nima haqda gapirsa, tushuntirsa, isbot qilsa, hammasi oʻquvchilarning aklu yuragiga jo boʻlaveradi. Uning ilhomi joʻshadi-yu, butun sinf sehrlangandek jim oʻtiradi... Keyingi kunlarda unga nimadir tinchlik bermasdi, bezovta qilardi... Shuning uchun boʻlsa kerak, sinfga ilmiy mudir hamrohligida kolxoz raisi Tinaliyev kirib kelganda Inkamol opa astagina doska tomon chekindi. Soʻng bolalarga yuzlanib istar-istamas dedi: — Oʻrinlaringdan turinglar, bolalar. Sultonmurot, sen joyingga bor. Sultonmurot pechka ogʻzini bekitib, darhol oʻz joyiga yoʻnaldi. Kelganlar salomlashdilar. — Salom! — deya javob berdi ularga butun sinf. Oʻrtaga sergaklantiruvchi jimlik choʻkdi. Hatto hech kim yoʻtalmadi ham. — Biror voqea yuz berdimi? — deya soʻradi Inkamol opa boʻgʻilib. — Hech qanaqa hodisa yuz bergani yoʻq, Inkamol opa, — deya uni darhol tinchlantirdi Tinaliyev. — Men boshqa ish yuzasidan kelgan edim. Bolalarga gapim bor. Dars paytida kirganim uchun kechiring, ijozat bergan edilar, — dedi u keksa ilmiy mudir tomonga ishora qilarkan. — Ha, muhim gap bor, — deb ta’kidladi ilmiy mudir ham, — oʻtiringlar, bolalar. Sinf duv etib oʻtirdi. Tinaliyev yaqinginada — kuzda frontdan kelganidan beri raislik qilayotgan boʻlsada, uni hamma bilardi, oʻzi ham bu yerda oʻtirganlarning deyarli barchasini taniydi. Demak, tanishish uchun kelmagan. Boʻlma-sa, nega keladi? Yettinchi sinf oʻquvchilari — ovulda koʻzga koʻrinib qolganlardan hisoblanadi. Ularning har qaysisi bilan qishloqning har bir joyida, uyda ham, idorada ham, yoʻlda ham gaplashish mumkin. Ammo raisning birinchi marta bolalarga muhim gap aytish uchun ataylab maktabga kelishi edi. Nima demoqchi, qanaqa yangilik bor ekan? Yozning yoʻrigʻi boshqa, hammalari kolxozda ishlashardi, lekin hozir qanday gap boʻlishi mumkin? — Gap bunday, — deb soʻz boshladi Tinaliyev bolalarning sergak yuzlariga diqqat bilan boqib. U bir tomonga qiyshayib turgani koʻzga tashlanmasligi uchun qaddini tik tutishga harakat qilardi. — Maktabingiz sovuq, ammo sizlarga poxoldan boshqa narsa bilan yordam berishga ojizman. Poxol boʻlsa, hammaga ma’lumki, gur etib yonadi-yu, oʻchadi. Ilgarilari maktabni isitishga beriladigan tappini avvaliga togʻdan orqalab tushib, keyin aravalarga ortib kelinardi. Oʻtgan yili bu ish bilan shugʻullanishga odam ham, vaqt ham boʻlmadi. Hamma frontda, bilasizlar. Men ikki tonna koʻmirni yashirib qoʻyganman. Lekin bu koʻmir temirchilarga kerak. Koʻmirni ham, temirni ham chayqovchilardan sotib oldim. Payti kelib ular bilan hisoblasharmiz. Hozir esa sharoit ogʻir. Utgan yili ikki yuz gektar yerga kuzgi bugʻdoy sepolmay qoldik, ulgurolmadik. Hech kim aybdor emas. Urush... Biroq hamma joyda, hamma kolxoz-sovxozlar bizga oʻxshab hosilni vaqtida yigʻishtirolmasa, urugʻlikni sepib ulgurolmasa, ishni tugallay olmasa, unda dushmanni qanday yengamiz? Ularni yengish uchun non ham, snaryad ham kerak. Shu tufayli oldingizga keldim, bolalar, oralaringizda ba’zi birovlaringizga oʻqishni vaqtincha qoʻya turishlaringizga toʻgʻri keladi. Hozir dam gʻanimat, ulovni bahorgi shudgorga tayyorlash kerak, ot-ulovlarimizga esa qarab qoʻrqib ketasan — ramaqijon. Egar-jabduqni shay qilish kerak, ular ham ilma-teshik boʻlib ketgan, pluglarni, seyalkalarni remont qilish zarur, bari qor tagida yotibdi... Bu gaplarni aytayotganimning sababi nima dersizlar. Kuzda ekolmay qolgan yerlarimizga lalmi ekaylik deyman. Buni qanday boʻlmasin, frontcha qilib aytganda, soʻzsiz bajarish kerak! Bu esa plandan tashqari, oʻz kuchimiz bilan qoʻshimcha ikki yuz gektar maydonni haydab, bahori gʻalla ekish degan soʻz. Ikki yuz gektar!! Tushunyapsizlarmi? Ammo qani oʻsha kuch, kimga suyanaylik? Biz yana shunday qilishga qaror qildik: oʻzimizda borlaridan, bahorgi mavsumga tayyorlanayotganlardan tashqari, qoʻshimcha ravishda, ikki tishli plugchilar brigadasi tuzamiz. Oʻylab, chamalab koʻrdik. Bu ishga xotin-qizlarni joʻnatolmas ekanmiz. Orasi uzoq, Oqsoyda. Odam yoʻq. Axiyri, siz oʻquvchilardan yordam soʻrashga qaror qildik... Badjahl va tund, armiyadan kiyib kelgan kulrang shinelini yechmay, kulrang quloqchinda doim diydirab yuruvchi, tashvishdan yuzlari jiddiy, hali yosh boʻlishiga qaramay, bir tomonga qiyshayib qolgan, qovurgʻalari mayib, qachon qaramang, yelkasiga dala sumkasini osib yuradigan rais Tinaliyev ana shunday dedi... Rais Tinaliyev geografiya xaritasi osigʻliq maktab doskasi yonida turgancha odamlaru butun zamin-u dengizlarni, jumladan, Seylon, Yava, Sumatra, Avstraliya singari yogʻ ichib, yalangʻoch yotadigan ajoyib-gʻaroyib issiq oʻlkalarni ham sigʻdira olgan oʻsha xarita oldida turib ana shu alfozda soʻzlar edi. Isitishdan koʻra ivirsigʻi ortiq poxol yoqib ilitilayotgan maktabda rais Tinaliyev ana shu alfozda soʻzlar edi. U uzoq Oqsoydagi yuzlab gektar qoʻshimcha yerlarga front uchun bahori gʻalla ekish haqida gapirarkan, uning ogʻzidan hovur chiqib turardi... Ha, rais Tinaliyev ana pgunday dedi... Tashqarida hamon qor boʻralab, tirqishlardan gʻoʻrillagancha sovuq yel kirar, simyogʻochga qantarib qoʻyilgan, hurpaygan otning shamolda depsinib, boshini panaga olishga intilayotgani Sultonmurotga koʻrinib turar edi. Shamol otning yollarini toʻzgʻitar, ingichka dumini bir yonga itqitar edi. Ot bechora sovqotgan boʻlsa kerak... Ha, bu yer Seylon emas... — Yaxshi kunda men sizlarni oʻqishdan qoldirarmidim, — dedi Tinaliyev. — Boshqa iloj yoʻq. Oʻzlaring ham tushunishlaring kerak. Urushdan keyin, balki omon boʻlsam, men oʻzim sizlarni maktabga boshlab kelib, oʻqishni davom ettirishlaringni iltimos qilaman. Hozir esa ahvol mana shunaqa... Keyin ilmiy mudir soʻzladi. Soʻngra yana Tinaliyev gapirdi. Oxiri sinf jonlanib ketib, bolalar qoʻl koʻtarib: «Men boraman, ishlashga men ham boraman», — deb chugʻurlasha boshlaganlarida Tinaliyev darhol aniqlik kiritdi: — Kimda-kim raisga, har qanday oʻquvchi ham boʻlaveradi, deb oʻylasa, adashadi. Kimki yomon oʻqigan boʻlsa, u yomon ishlaydi. Ikkinchidan, yaxshi oʻqiydigan oʻquvchining keyinchalik yetib olishi oson boʻladi. Mana sen, Sultonmurot, sinfdagilarning eng kattasiga oʻxshaysan... Bolalar shovqin koʻtarishdi: — Ichimizda eng kattamiz Onatoy. Yaqinda oʻn oltiga kiradi! — Men hozir yoshini aytayotganim yoʻq. Boʻy-basti haqida gapiryapman. Muhimi, bu ham emas. Mana sen, Sultonmurot, — deb yana unga yuzlandi rais. — Sen oʻtgan yili polizda yer haydagansan-a, shundaymi? — Ha, — deya javob qaytardi Sultonmurot oʻrnidan turib. — Orol koʻchasida yer haydaganman. — Ikki tishli, toʻrt ot qoʻshilgan plugdami? — Ha, ikki tishli, toʻrt ot qoʻshilganida, lekin men faqat yordam berganman, xolos. U Sartboyning plugi edi, uni oʻsha kunlari armiyaga olishgan, ekin payti esa oʻtib ketayotgan edi. Chekish oqsoqol koʻmaklashishni iltimos qildi. — Bilaman. Shuning uchun ham gapni sendan boshladimda, — dedi rais. Hamma yalt etib Sultonmurotga qaradi. U Mirzagulning ham tikilib turganini koʻrdi. Mirzagul unga boshqalarga qaraganda oʻzgacha nigoh tashladi. Gap oʻzi haqida borayotgandek, qizarib ketdi. Bundan Sultonmurot oʻngʻaysizlanib, yuragi dukillab ura boshladi. — Men ham polizda yer haydaganman! — deya oʻtirgan joyidan baqirdi Onatoy. — Men ham, — deya qoʻshib qoʻydi Erkinbek. Yana ketma-ket ovozlar eshitildi. Tinaliyev bolalarning jim boʻlishlarini iltimos qildi. — Kelinglar, bolalar, navbat bilan gapiraylik. Bu yerda muhim ish haqida gap ketyapti. Gapni oʻqishdan boshlaylik. Sening oʻqishing qalay? — deya u yana Sultonmurotga yuzlandi. — Unchalik emas, — dedi Sultonmurot. — Nimasi unchalik emas? — Unchalik yomon emas. — Yaxshi ham emas, — deb qoʻydi shu paytgacha jim oʻtirgan Inkamol opa. — Men unga sen bundan koʻra yaxshiroq, yuz marta yaxshiroq oʻqishing mumkin, deb doim aytaman. U juda qobiliyatli. Lekin hamma balo shundaki, kallasi boʻlmagʻur xayollar bilan band boʻlaveradi. — Ha-a, — dedi rais oʻychanlik bilan. — Men umid qilgan edimki... Ha, mayli. Sening otang frontda. Uning uchun osh-non yetkazib beradigan payting keldi. Sening oʻqishing-chi, Onatoy? — Meniki ham shunaqa, — dedi Onatoy xoʻmrayib oʻrnidan turarkan. — Bundan chiqdi, bir-birlaringizdan qolishmas ekansiz-da, — dedi kulib Tinaliyev, bir oz indamay turgach, pgunday dedi: — Maktabga yana qaytganlaringda oʻqishning qadr-qimmatini chuqurroq tushunib olasizlar. Bilaman, oʻzimning boshimdan ham oʻtgan. Sal narsa boʻlsa, bor-e, ishlayman, derdik. Faqat ishlash uchungina yashaydimi odam? Sen nima deb oʻylaysan, Onatoy? Onatoy nimalardir deb izoh bermoqchi boʻldi-yu, ammo keyin rostiga koʻchib qoʻya qoldi: — Bilmadim. — Men ham koʻp gapni bilmayman, — dedi Tinaliyev, — biroq urush boʻlmaganda oʻqishga borardim, yana oʻqigan boʻlardim... Sinfdagi bolalar oshkora kulib yuborishdi. Kulgilida, kap-katta odam, kolxoz raisi boʻlsa-yu, yana oʻqimoqchi emish. Ularning esa oʻqish jonlariga tekkan. — Buning nimasi kulgili? — deb jilmaydi Tinaliyev. — Ha, bolalar, men oʻqishni juda xohlardim. Buni sizlar ham keyinroq tushunib olasizlar. Shunda kimdir paytdan foydalanib uning soʻzini boʻldi: — Rais amaki, samolyotdan sakraganingiz rostmi? Tinaliyev bosh irgʻadi. Bola tagʻin savol tashladi: — Voy-boʻy! Qoʻrqmadingizmi? Men bir marta tamaki omborining tomidan pichan gʻaramiga sakraganimda tizzalarim qaltirab ketgan! — Ha, sakraganman. Faqat parashut bilan, — deb tushuntirdi Tinaliyev. — Bu gumbazga oʻxshagan narsa, tepangda xuddi oʻtovga oʻxshab ochiladi... — Bilamiz, bilamiz, — deya chuvillashdi bolalar. — Ana shunday, biz desantchilar edik. Parashut bilan sakrash vazifamiz edi. — Desant nima degani? — dedi yana kimdir. — Desantmi? Bu koʻchma, jangovar otryad. Eng muhimi, maxsus topshiriqlarni amalga oshirish uchun yuboriladigan otryad. Bildilaringmi, tushunarlimi? Sinfga jimlik choʻkdi. — Desant bir nechta va bir necha ming odamlardan tuzilishi mumkin, — deya davom etdi Tinaliyev, — Muhimi, desant dushmanning orqa tomoniga oʻtib oladi-da, mustaqil harakat qiladi. Agar uncha tushunmagan boʻlsalaring, boshqa biron kun gapirib berarman. Hozir esa ishga oʻtaylik. Onatoy, sen oʻtir, nega tik turibsan? Sening otang ham frontda jang qilyapti. — Meniki ham! — Mening otam ham! — Meniki ham! Tinaliyev qoʻlini koʻtardi: — Men hammasini bilaman, bolalar. Ertadan kechgacha faqat kolxoz ishi bilan ovora, deb oʻylamanglar. Hammasidan xabarim bor: kimlar armiyada-yu, kimlar gospitalda ekanligini bilaman. Sizlarni ham yaxshi bilaman. Shuning uchun sizlarning oldingizga keldim. Gap shu. Onatoy, otangga non yetkazib berishga sen ham borasan. Sen ham bir yilchami, koʻproqmi maktabni qoʻya turishingga toʻgʻri keladi. — Men ham! Men ham! Men ham! — deb ba’zi bolalar oʻrinlaridan sapchib tura boshladilar. Negaki bunaqa paytda har kim ham botir boʻlib ketadi. Buyokda maktabga qatnashdan qutuladi. Ot haydaysan, xolos. Bundan ortiq yana nima kerak? — Yoʻq, shoshmanglar! — deb ularni tinchitdi rais. — Bunaqasi ketmaydi. Faqat plutda ishlaganlar boradi. Mana sen, Erkinbek. Sen ham yer haydaganmisan? Men bilaman, otang Moskva ostonasida halok boʻlgan. Koʻpgina otalarimiz, akalarimiz halok boʻlganlar. Sendan ham iltimos, Erkinbek, bizga yordam ber. Oʻqish oʻrniga sening ham yer haydashingga toʻgʻri keladi. Boshqa choramiz yoʻq. Onangga boʻlsa oʻzim tushuntiraman... Keyin rais yana ikki kishining — Ergash bilan Qubbatqulning ismini aytdi. Ertaga ertalab hammalari otxonada, brigadirlarning ertalabki ish taqsimotida hozir boʻlishlarini tayinladi. Uyda, yarim kechasi yotishga hozirlanayotganlarida Sultonmurot kolxoz raisi maktabga kelganini onasiga gapirib berdi. Onasiga jimgina peshanasini silab, horgʻingina quloq soldi. U kun boʻyi kolxozda, fermada, kechqurun uyda bolalari bilan band edi. Tentak Ajimurot boʻlsa, behuda quvonib oʻtiribdi: — Voy-boʻy! oʻqimas ekansan! Ot qoʻshib plugda yer haydar ekansan! Men ham yer haydayman! — Darsingni tayyorladingmi? — soʻradi onasi. — Ha, tayyorladim, — dedi Ajimurot. — Bor, yotib uxla, uningni chiqarma! Tushundingmi? Katta oʻgʻliga esa hech nima demadi. Qizlarini oʻrinlariga yotqizib, chiroqni oʻchirish oldidan ma’yus tortib, oʻylanib qoldi. Aftidan, Sultonmurotni uxlab yotibdi deb oʻyladi shekilli, boshini qoʻllari orasiga olib yigʻlab yubordi. Nozik yelkalari titrab, unsiz uzoq yigʻladi. Sultonmurotning yuragi ezilib ketdi, oʻrnidan turib, qandaydir yaxshi gaplar aytib onasini yupatgisi, ovutgisi keldi. Biroq bezovta qilishga jur’at etmadi, mayli, yuragini boʻshatib olsin. Axir, onasi hozir otasi haqida ham (u yoqda, urushda qanday ahvolda ekan, deb), bolalari haqida (ular toʻrtta), uyi va har xil boshqa ehtiyojlar haqida oʻylayapti-da. Ayol kishi ayolligiga boradi. Oʻqtin-oʻqtin yigʻlaydi. Rais Tinaliyev sinfdan chiqib ketganidan soʻng muallima Inkamol opaning ham koʻngli juda buzilib ketdi, hatto oʻzini yoʻqotib qoʻydi. Allaqachon tanaffusga qoʻngʻiroq chalingan boʻlsa ham oʻrnidan qoʻzgʻalmadi. Sinf ham uni kutib oʻtirar, hech kim tashqariga chiqmas, hamma muallimaning oʻrnidan turib, eshik tomon yurishini kutar edi. Eshik oldiga kelganida Inkamol opa yigʻlab yubordi. Oʻzini tutishga harchand urinmasin, boʻlmadi. Koʻzida yosh bilan chiqib ketdi. U unutib qoldirgan xaritani oʻqituvchilar xonasiga olib kirgan Mirzagul ham koʻzlari yoshga toʻlib qaytib keldi. Ha, ayollar ayolligiga boradi. Hammaga achinishadi ular, shuning uchun koʻp yigʻlashadi. Nima qilibdi, bir yil oʻtar, ikki yil oʻtar, urush tugashi bilan yana oʻqishni davom ettirishar... Sultonmurot mana shular haqida oʻylar ekan, tashqarida uchqunlab yogʻayotgan qor shiviriga quloq tutgancha uxlab qoldi. Ertasiga ham yana oʻshanday uchqunlab qor yogʻdi. Izgʻirin muzlagan yer ustini yalardi. Bulutlar karvoni osmonda vazmin suzardi. Otxonaga yetib borguncha Sultonmurot sovqotib ketdi. Rais Tinaliyevning rejalari Sultonmurotning kecha oʻylaganidan mushkulroq chiqib qoldi. Avvaliga rais va ozgʻin, sariq soqol, hammalariga toʻrttadan noʻxta tutqazgan brigadir Chekish chol bilan eski otxona oldidagi qoʻraga borishdi. Qor bosgan qoʻrada aravaga qoʻshiladigan otlar boshlarini egib, quruq oxurlardagi nishxoʻrd xashakni chimdishardi. Ma’lumki, yozda otlar semiz boʻladi, qishda esa et tashlaydi. Lekin bularning faqat terisi-yu ustuxoni qolgan, xolos. Ularni ishlatib-ishlatib, qish kelishi bilan ogʻilxonaga qamab qoʻyishibdi. Boqadigan, parvarish qiladigan odam yoʻq. Yem-xashak tanqis. Borini ham bahorgi yer haydashga saqlab qoʻyishgandi. Bolalar sarosimada toʻxtab qolishdi. — Nega qaqqayib qoldilaring? — deb baqirdi Chekish chol. — Bizga Manas tulporlarini qoʻsh qoʻllab tutqazishadi, deb oʻylaganmidinglar? Bir chekkadan tanlayveringlar, adashmaysizlar. Yana yigirma kundan keyin bu qirchangʻilarning har bittasi buqaday irgʻishlaydigan boʻlib qoladi. Bularning zuvalasi pishiq — faqat yem beru parvarish qil! Boshqasi bilan ishlaring boʻlmasin! — Olinglar, bolalar, hamma kerakli narsalar bilan ta’minlaymiz, — deb qoʻshib qoʻydi rais. — Boshlanglar. Har biringga toʻrttadan. Duch kelganini olaveringlar. Shunda kutilmagan hol yuz berdi. Bu tashlandiq qoʻradagi qarovsiz oriq otlar orasida otasining Chopdor va Chontor degan otlari ham yurar edi. Sultonmurot avval Chopdorni, keyin Chontorni tanib qoldi. Ularning kallador, hurpaygan, turtsang yiqilgudekligini koʻrib Sultonmurot ham quvonib, ham qoʻrqib ketdi. Otasi bilan shaharga tushganlarini esladi. Qanday otlar edi-ya, bular otasining qoʻlida ekanligida! Tetik, bardam, kuchli. Endi boʻlsa... — Ana, qarang, ana, otamning otlari! — deb qichqirdi Sultonmurot raisga va brigadirga qarab. -, Mana, Chopdor, mana, Chontor! — Toʻgʻri! Haq gap! Ular Bekboyning otlari! — deya tasdiqladi Chekish chol. — Unday boʻlsa, ola qol shularni! Otangning otlarini ola qol, — deb buyurdi rais. Sultonmurot otasining otlari yoniga yana ikkita otni — Okdum va Burulni qoʻshib oldi. Keyin qolganlar ham oʻzlariga ot tanladilar. 1943 yilning qishida ularni maktabdan ajratgan muhim ish ana shunday boshlandi... Ish oʻylagandan ham koʻproq edi. Har kuni otxonaga borishlari, keksa Parpi va uning oqsoq bosqonchisiga ishlashlariga zarur boʻlgan pluglarni remont qilishga yordam berish uchun temirchilik ustaxonasiga chopishlari kerak edi. Avvallari keraksiz deb tashlab yuborilgan hamma temir-tersaklarni endi yigʻishga va tozalashga toʻgʻri keldi. Hatto oʻz vazifasini oʻtab, oʻtmaslashib qolgan plug tishlarini ham qaytadan ishga moslashtirdilar. Temirchilar bolgʻa bilan urib ularning damini oʻtkirlashtirar, olov va suvda obdan toblar edilar. Plut tishlarining hammasiniyam charxlab boʻlmasdi, biroq agar uddasidan chiqqudek boʻlsa, Parpining boshi koʻkka yetardi. Shunday paytlari u bosqonchisini ustaxona tomiga chiqarib, otxonadagi bolalarni chaqirtirardi. — Hoy, qoʻshchilar! — chaqirardi ularni tomdan turib oqsoq bosqonchi. — Bu yoqqa chopinglar, usta aka chaqiryapti! Bolalar chopib kelishar va shunda Parpi chol hali issiq, salmoqli, qoramtir-koʻkish tusdagi, yangitdan oʻtkirlangan plug tishini tokchadan olardi. — Ma, ol, — uzatardi u oʻtkirlangan yangi tishni olish navbati kelgan odamga, — ol, qoʻlingga ushlab koʻr. Yaxshilab qara. Bor, plugingga solib boq. Eh! Chiroyliligini-chi! Xuddi uzukka koʻz qoʻygandek! Shudgor qilayotganingdami, xuddi Toshkent oynasiday yaraqlab turadi. Bunaqa tishlarda yuzlaringni tomosha qilib yurasizlar! Balki birorta qizga koʻzgu oʻrnida sovgʻa qilarsizlar-a? Zap sovgʻa boʻladi-da! Endi u yoqqa, tokchangga qoʻyib qoʻy. Keyin dalaga olib borarsan. Ana shunday, keyingi safar boshqa biringga yasab beraman. Hammaga yasab beraman. Hech kim tishsiz qolmaydi. Hammaga uch juftdan yasab berarman. Faqat oʻzimga yangi tish qilolmayman. Sizlarga tishlarni yetkazib beramiz. Hali sizlar, bolalar, bizlarni dalada koʻp eslaysizlar. Axir plugning eng muhim qismi tishida! Boshqa barcha qismlar azbaroyi tish deb qurilgan. Tish kuchli boʻlsa, shudgor ham kuchli boʻladi. Tish oʻtmas boʻlsa, qoʻshi ham ojiz. Mana shunaqa... Ajoyib odam edi Parpi chol. Umr boʻyi temirchilik qilardi. Maqtanishni yaxshi koʻrardi-yu, ammo oʻz ishiga puxta edi. Egar-jabduq ustaxonasiga ham tez-tez borib turishga toʻrri kelardi. Chekish brigadir abzallarni hozirlashga yordam qilinglar, deb tayinlar edi. Abzalsiz hech qayoqqa borolmaysizlar. Pluglar ham, otlar ham bor deylik, ammo abzalsiz hammasi uch pul. Bu toʻgʻri gap. Shunga koʻra ularning har biri jon kuydirib, qoʻllaridan kelgancha oʻz otlariga egar-jabduqlarni tezroq tayyorlash uchun sarrochlarga yordamlashardi. Eng muhim, eng asosiy ish — otlarni boqib parvarish qilishdan iborat edi. Kun boʻyi, ertalabdan kechgacha otxonada boʻlib, ishdan kech qaytishardi. Uyga faqat tunda, otlarning soʻnggi ulushini, xashakni berib boʻlgach, qaytishardi. Juda shoshilish kerak edi! Vaqt juda ziq edi. Yanvarning oxiri tugab borardi. Ulovni ishga solishga oʻttiz, nari borsa, oʻttiz besh kuncha qolgan edi. Otlarni oyoqqa turgʻazishga va shudgor boshlanguncha kuchlarini tiklashga ulgurishadimi-yoʻqmi — buyogʻi endi ularga, plugchilarning oʻzlariga bogʻliq edi. Ot uxlayapti, uning oldidagi oxurda doim, kechasi-yu kunduzi yem turishi shart, jonivor shunday mavjudot... Tinaliyevning hisobi boʻyicha fevralning oxiri, yerlardan qor ketishi bilan pluglar Oqsoy uchastkasiga chiqishi kerak edi. Qachonlardir, uzoq vaqtlar muqaddam, odamlar Oqsoyni shudgorlab urugʻ sochishgan. Ammo keyin negadir Oqsoy dalalari tashlab ketilgan. Balki Oqsoy uzoq va kimsasiz boʻlganidandir, balki u yerlar sugʻoriladigan maydon boʻlmagani, buning ustiga, tepaliklarda joylashgani uchundir. Brigadir Chekishning ta’kidlashicha, otasi unga shunday degan ekan: Oqsoyga chiqqan qoʻshchi yo hech vaqosiz qolib xonavayron boʻladi, yo xirmonni tashib ololmay odam yollaydi. Birinchi sharti — vaqtida ekib olish. Ikkinchisi— Oqsoydagi hosil yomgʻirga ham bogʻliq. Chekish chol ana shunday der edi. «Dehqon doim tavakkal qiladi, ammo doim umidvor boʻladi», — der edi Tinaliyev. Tinaliyev shunga suyanar va baxtimizga yomgʻir yogʻib, Oqsoyning gʻalla xirmoni uyilib qoladi, degan umid bilan qoʻshchilarni gʻayratlantirar edi... Kunlar oʻtdi. Hafta oxiriga borib otlar sezilarli darajada jonlanib, bir oz etga kirib, ishlar yurishib qoldi. Kunlar iliy boshladi. Qish goʻyo xayol surib, ketishga chogʻlanib qolganday edi. Shuning uchun ham kunduz kunlari otlarni oftobga, tashqaridagi oxurlarga olib chiqishar edi. Oftobda otlar yaxshiroq qavzanib, tezroq et olishardi. Yigirma bosh Oqsoy desanti devor oldidagi uzun oxurlar boʻylab toʻrtta-toʻrttadan saf tortishgandi. Raisning ertalabki tekshiruvida bolalar oʻz otlarining yonida shay turishardi. Ularga Oqsoy desanti deb Tinaliyev nom qoʻygandi. Shu-shu brigadirlar ham, aravakashlar-u otboqarlar ham ularni aynan desantchi, desantchilar, Oqsoy otlari, Oqsoy pichani, Oqsoy pluglari deb atay boshlashdi. Odamlar otxona yonidan oʻtayotib, desantning ishi qanday ketayotganini bilmoq uchun koʻz tashlashardi. Oqsoy desantchilari haqida butun ovul gapirardi. Tinaliyev Bekboyning oʻgʻli Sultonmurotni desantchilarga komandir qilib tayinlaganini ham hamma bilardi. Bu ishga, albatta, Onatoy qarshi chiqdi. U darhol bahslasha boshladi: — Nega endi Sultonmurot komandir boʻlarkan? Balki biz uni xohlamasmiz! Bu soʻzlar Sultonmurotni yondirib yubordi. Chidab turolmay dedi: — Men umuman komandir boʻlishni xoxlamayman! Xohlasang oʻzing boʻlaver! Bolalardan Erkinbek va Qubbatqul ham bahsga aralashishdi: — Onatoy, unga hasad qilyapsan! Senga nima? Aytdilarmi, bas, komandir Sultonmurot! Ergash esa Onatoyning yonini oldi: — Onatoyning qayeri kam? U baquvvat! Faqat boʻyi Sultonmurotnikidan sal pastroq. Maktabda sinfkomni saylagandik, kelinglar, komandirni ham tanlab saylaymiz... Qachon qarasang — Sultonmurot, Sultonmurot! Tinaliyev ularni jimgina tinglab turdi, keyin esa jilmayib qoʻydi va boshini chayqab, birdan jiddiylashib jahli chiqdi. — Qani jim boʻlinglar-chi! — buyurdi u. — Bu yoqqa kelinglar. Saflaninglar. Mana bunday, bir qator boʻlib. Desantmisizlar, desantday boʻlinglar. Endi esa menga quloq solinglar. Eslaringda boʻlsin, komandir saylanmaydi. Komandir yuqoridagi boshliq tomonidan tayinlanadi. — Oʻsha boshliqning oʻzini kim tayinlaydi? — soʻzini boʻldi Ergash. — Yana ham yuqoriroqdagi boshliq! Oraga jimlik choʻkdi. — Gap bunday, bolalar, — davom etdi rais. — Urush ketyapti, harbiychasiga yashashimizga toʻgʻri keladi. Bilib qoʻyinglar, men sizlar uchun boshim bilan javob beraman. Ikkitangizning otangiz halok boʻlgan, uchtangizningʻ otalaringiz frontda. Men sizlar uchun tiriklar va oʻliklar oldida ham javobgarman. Ammo men bu javobgarlikni sizlarga ishonganim uchun olyapman. Sizlar pluglaringiz bilan olisga, Oqsoyga borish oldida turibsizlar. Xuddi alohida topshiriq olgan parashutchilar desantiday ancha kunu tunni choʻlda yolgʻiz oʻtkazasiz. Agar salga bahslashadigan va baqirishadigan boʻlsangiz, qanday yashaysiz va qanday ishlaysiz u yerda? Rais Tinaliyev otxonada, bolalar safi oldida turib ana shu taxlitda soʻzlar edi. Sobiq parashutchi hamon oʻsha kulrang armiya shineli, oʻsha kulrang harbiy quloqchinida, choʻzinchoq yuzlari tashvishli, hali yosh boʻlishiga qaramay, bir tomonga mayishib qolgan, qovurgʻalari mayib, qachon qarasang, dala sumkasini osib yuradigan rais Tinaliyev bolalar qarshisida tik turar edi. Bekboyning oʻgʻlini komandir qilib tayinlagan rais Tinaliyev Oqsoy desanti safi oldida turib ana shu alfozda soʻzlar edi. — Hammasi uchun sen javob berasan, — dedi u, — odamlar uchun ham, pluglar uchun ham, ot-ulovlaru egar-jabduqlar uchun ham. Oqsoydagi shudgorga ham sen javob berasan. Javob bermoq — bu topshiriqni bajarmoq degani. Eplolmasang komandir qilib boshqa odamni tayinlayman. Hozircha esa hech qanaqa va hech kimning e’tirozini inobatga olmayman. Rais Tinaliyev oʻsha kuni otxonada kichkinagina Oqsoy desanti safi oddida turib, ana shu taxlitda soʻzlardi. Qoʻshchilar ixlos va hayrat bilan uning yuziga tikilib, har qanday buyrugʻini bajarishga tayyor turishardi. U bolalarning oldida xuddi Manasga oʻxshab haybatli, paxmoq soch, sovutda, ular boʻlsa uning yonida sodiq botirlariday turishardi. Goʻyo qoʻllarida qalqon va bellarida qilichlari borday edi. Manas oʻz umidi, ishlarini ishonib topshirib qoʻygan oʻsha azamatlarning oʻzlari kimlar edi? Birinchi pahlavon — Sultonmurot. Mayli, eng kattasi boʻlmasa ham u oʻn beshga kirgan edi. Ammo aqli va botirligi uchun komandir qilib u — Bekboyning oʻgʻli Sultonmurot tayinlangan edi. Uning otasi esa otalarning ichida eng ziyodi, bu payt uzoq safarda — katta urushda edi. U oʻzining jangovar oti — Chopdorni Sultonmurotga qoldirdi. Sultonmurotning kichik ukasi Ajimurot ham bor. Ukasini u goho jigʻiga tekkaniga qaramay yaxshi koʻrar edi. Sultonmurot yana goʻzal Mirzagul bekachni ham pinhona sevardi. Mirzagul bekachning tabassumidan goʻzalroq tabassum yoʻq. Turkiston teragiday sarvqomat, yuzlari oppoq qorday, koʻzlari esa zulmat togʻ bagʻridagi gulxanday... Ikkinchisi — mashhur pahlavon Onatoy botir edi. U otryadda eng kattasi, qariyb oʻn olti yoshga toʻlib qolgandi. Boʻyi oz-moz pastroq boʻlsa ham, u hech kimdan hech nimada qolishmasdi. Ammo kuch bellashganda hammadan oʻtardi. Uning oti, botirning oʻz nomiga oʻxshash Oqtoʻriq kamon oʻqiday sapchirdi! Onatoyning otasi ham ulkan urushda, uzoq safarda edi. Onatoy ham oʻsha oy yuzli Mirzagul bekachni pinhona sevar edi. Sohibjamolning boʻsasiga intiq edi... Uchinchi pahlavon — yoqimtoy yigitcha Erkinbek botir edi. Oilaning toʻngʻichi. Ajoyib va sadoqatli doʻst. Goho u ma’yus uh tortib, pinhona yigʻlab ham olardi. Uning otasi oʻsha uzoq safarda Moskvani himoya qila turib, qahramonlarcha halok boʻlgan edi. Erkinbekning jangovar oti botirga mos Oqpaypoq — ya’ni, oq paypoqli tulpor, deb atalardi. Toʻrtinchi pahlavon — Ergash botir edi. U ham doʻst, ham oʻrtoq. Oʻn besh yoshlarda. Oʻz fikrlarini aytishni yaxshi koʻrar, bahslarga aralashaverardi. Ammo ishda esa unga ishonsa boʻlardi. Uning otasi ham jang-u jadalda — uzoq safarda. Ergashning oti oʻziga uyqash Oltintuyoq deb atalardi. Bu botirlarning ichida beshinchisi — Qubbatqul botir edi! U ham oʻn besh yoshlarda, u ham oila toʻngʻichi. Qubbatqulning otasi oʻsha uzoq safarda, oʻsha jang-u jadalda, Belorussiya oʻrmonlarida qahramonlarcha halok boʻlgan. Qubbatqul toliqishni bilmaydigan mehnatkash. Qar qanday botir kabi oʻz oti Ipakyol tulporini juda sevadi. Tinaliyevning qarshisida mana shunday botirlar turishardi. Ularning ortida ingichka boʻyinlari va boshlari orqasida, ot bogʻlanadigan joydagi uzun oxur yonida ikki tishli pluglarga qoʻshilgan, Oqsoy tomon joʻnashi kerak boʻlgan yigirmata ot turardi... Qor ketishi bilan ular Oqsoyga, Oqsoyga shudgor qilishga ketishadi! Oqsoyga, yer selgishi bilan Oqsoyga qoʻsh haydashga borishadi! Ammo atrofda qor ketganicha yoʻq, hali u yerni qoplab yotardi. Biroq kunlar yaqinlashib, hamma narsa oʻsha kunga shay turardi... Beshinchi bob Nihoyat, oʻsha kunlar yaqinlashmoqda edi... Oqsoy uchun ajratilgan otlarni hamma har xil — kimdir desantchi, kimdir Oqsoy otlari deb atar, ammo muhimi shundaki, ikki haftalardan keyin ular otxonadagi boshqa otlar ichida koʻzga tashlanib turadigan boʻlib qolishdi. Toʻygʻazilgan, sutorilgan, yuvib-tarab qoʻyilgan Oqsoy otlari kuchga toʻlib borayotgan muskullari, tetik koʻrinishlari va ziyrak chimirilgan quloqlari bilan koʻzni quvontirib, desant oxuri boʻylab bir qator tizilishib turishardi. Ularning har biri yana oʻziga xos qiliqlarini qilib, oldingi alfozga qaytgan edilar. Unutib qoʻyilgan odatlari yana paydo boʻlgandi. Otlar oʻzlarining yangi xoʻjayinlariga koʻnikib qolishgan edi. Tanish ovoz va qadam tovushlarini eshitishlari bilan oʻtirilib qarab, erkalangancha, sekin, goʻyo pichirlashayotganday kishnab qoʻyishar, yumshoq lablarini qimtib suykalanishardi. Bolalar ham otlarning ostiga shoʻngʻib, xoʻjayinlardek qichqirishga oʻrganib qolishdi: «Qani, oyogʻingni tort! Toʻxta deyman, kallavaram, hozir! Qarang-a, turtkilab erkalik ham qiladi makkor! Ovora boʻlasan, mening qoʻlimga qaragan birgina sen emassan». Dastlabki kunlarda otlar suvloqqa suv ichgani bazoʻr borishardi, keyinchalik, ayniqsa, daryodan qaytishda oʻynoqlaydigan boʻlib qolishdi. Ularning har biri oʻzining jangovar otini — Sultonmurot Chop-dorni, Onatoy Oqtoʻriqni, Erkinbek Oqpaypoqni, Ergash Oltintuyoqni va Qubbatqul Ipakyolni minib olishardi-da, ularning hammasini birgalikda daryoga haydashardi. Qishda suvloq qulay boʻlishi, unga tushar joy tiygʻanoq boʻlmasligi kerak. Bir nechta ot suv ichishga tushishi ayniqsa zarur. Shuning uchun oldindan qirgʻoqlarda otning tuyogʻini tutib turadigan joy hozirlash, xavotirli yerlarga poxol toʻshab qoʻyish lozim. Qattiq sovuqlarda esa muzni teshishga toʻgʻri kelardi. Sultonmurot bu yerda ham kim qaysi kun suvloqni hozirlashi haqida qat’iy navbatchilik oʻrnatdi. Otlar bolalar nazorati ostida muzday oqar suvdan shoshilmay, turtkilashmay ichishardi. Suv bu yerda muz ostidan chiqib sayoz toshloq boʻylab oqar va yana muz ostiga sizib ketardi. Muz ostida ham qulqillab, jildirab, ovoz chiqarib oqardi. Otlar goʻyo quloq tutgandek suv ichishdan toʻxtar, yilt etgan quyosh nurlarida oʻzlarini toblab olgach, yana suvni simirishardi. Suv ichib boʻlishgach, shoshilmay yoʻlga chiqishar, otxonaga qaytishda oʻynoqlashib, pishqirib, kishnab, dumlarini silkitib dam oldinga, dam orqaga sapchishar, oyoqlarini koʻtarib tik turishardi. Bolalar atrofda ot chopib, gijinglatib shovqin solishardi. Oradan koʻp vaqt oʻtmay odamlar desant otlarini zavqlanib tomosha qiladigan boʻlib qolishdi. Goʻyo ular oʻsha eski qirchangʻi otlar emas, qaytadan tugʻilganday edi. Keksalar nazar-e’tibordan qoldirmay bu xususda shunday xulosa chiqarishardi: agar u mehnatkash, mehribon odamning qoʻlida boʻlsa, doʻnyoda otdan vafodori boʻlmaydi. Sen unga zigʻircha yaxshilik qilsang, yuz hissa qilib qaytaradi. Soʻngra keksalar qadimda alomat bedovlar boʻlganligi haqidagi rivoyatlarni soʻzlay ketishadi. Faqat rais Tinaliyevdan maqtov olish qiyin. U talabchan, tikandek qattiq nigohi bilan otlarni, hammadan avval desantchilarning oʻzlarini bir-bir koʻzdan kechirib chiqadi. Hamma narsani ipidan ignasigacha tekshirar, pluglar qalay, abzallar tayyormi der, hatto kimning shimining tizzasi yirtiq boʻlsa — nega yirtiq, onasining qoʻli tegmasa, oʻzi qoʻliga igna olib tikib olishi shunchalik qiyinmi, deya ijikilab soʻrardi. Otning jabduqlari-chi, qachon axir tayyor boʻladi jabduqlar, deb qistovga olib qolardi. Oqsoyga otxonani koʻchirib ketolmaysan, tunlari choʻlga sovuq tushadi. U vaqt ziqligini, Oqsoyda hozir bugungi ishni ertaga qoʻyib boʻlmasligini tinmay ta’kidlardi. Goho baqirib soʻkishga qadar borib yetar, aravakashlar plugli otga, ayniqsa, Oqsoyga ketadigan otlarga saqlanayotgan bedani oʻz vaqtida yetkazib berolmaganlari uchun Chekish brigadirga qattiq dashnom berardi. Boʻlayotgan voqealardan u qadar sevinmayotgan kishilar ham bor: bular — onalar. Hali unisi, hali bunisi kelib, bu qanday koʻrgilik, umrimiz bino boʻlib quloq eshitmagan desantni oʻylab topishibdi, erlarimizning urushdaligi yetmasmidi, endi oʻgʻillarimiz ham askar boʻlishi qolganmidi, na uyga yordami tegadi ularning, na diydoriga toʻyib gaplashib oʻtirish bor. Kunu tun otxonadan beri kelishmaydi... Xullas, gapirsa gap koʻp. Sultonmurotga hammadan koʻra ogʻir, axir komandir-da. Hammasi uchun u javob berishi kerak. Hammasidan ham onalar oldida javob berish ogʻirroq. Onasi qoʻlini yuvib, qoʻltigʻiga urdi, horgʻin: «Faqat otang urushdan tirik qaytsa boʻlgani, nima qilsa oʻzi qiladi. Toʻyib ketdim. Men koʻz yumgach, esing joyiga tushadi-yu, ammo unda kech boʻladi...» — derdi. Onasiga juda qiyinligini Sultonmurot biladi, lekin qoʻlidan nimayam kelardi, uning oʻrnida har qanday odam ham hech narsa qilolmasdi. Desantchilarning har birining qoʻlida toʻrttadan ot va otdan tashqari qanchadan qancha yumushlari bor. Yem ber, sugʻor, tagini tozala, yem-xashak tayyorla, yana yem ber, goʻngini tozalab tashqariga olib chiq va qayta shu ishlarni takrorlayverish... Otlarning yagʻrinlarini yuvish, yaralarini davolashning oʻzi shunday mashaqqatki... Uchastka vetfel'dsherining har xil surtiladigan quyuq-suyuq dorilarni qoldirib ketganini aytmasa, umuman, oʻzlarining davolashlariga toʻgʻri keladi. Har kuni dorilarni surtib turish kerak, boʻlmasa davolab boʻlarmidi. Boqishga-ku, amallaysan-a, ammo yaraning ustiga boʻyincha osib qoʻyolmaysan-ku. Shu-da. Birorta sogʻ ot yoʻq, hammasining yagʻrinlarini yara-chaqa bosib ketgan, oyoqlari shikastlangan edi. Uni davolayotganingni hayvon tushunmaydi, qani tinch tursa-chi! Otlarning tanasi et olib, oyoqqa turib olganlaridan keyin sovitish kerak boʻlardi. Har bir otni har kuni bir yarim soatcha yoʻrttirish kerak, aks holda, brigadir Chekish aytganiday, «plugga qoʻshganda terlaydi-yu, surobi toʻgʻri boʻladi-qoladi». Ittifoqo, koʻngilsiz hodisa yuz berdi... Bir kuni beshovlon oʻz «jangovar» tulporlarini sovitib kelishga otlanishdi. Sultonmurot Chopdorida, Onatoy Oqtoʻrigʻida, Erkinbek Oqpaypogʻida, Ergash Oltintuyogʻida, Qubbatqul Ipakyolida edilar. Avvaliga odat boʻyicha otlarni yoʻrttirib borishdi. Otxona atrofidan, keyin koʻchadan yurib qishloq chetiga chiqishdi va qor qoplangan dala boʻylab yoʻrtib ketishdi. Quyosh charaqlab, qorlar jimirlar, jilvakor osmon bahor nurlariga yoʻgʻrilgandi. Togʻlar oppoq, shunday sokin va yorugʻ ediky, agar oʻsha oq choʻqqida pashsha uchsa eshitiladiganday va koʻrinadiganday tuyulardi. Qish davrini surib boʻlgan, quyosh asta-sekin qizdira boshlardi. Otlar shitob bilan chopib borishardi. Ular ham uvushgan oyokdarining chigilini yozishga va yeldek uchishga juda zoriqqan edilar. Bolalar jilovni boʻshatishib tezroq, tobora tezroq ot surgilari kelardi. Shundoq choptirishni istardilarki... Oldinda Sultonmurot bormoqda edi. Onatoy orqadan uni shoshirardi: — Boʻl tezroq, buncha imillamasang! Biroq Sultonmurot komandir sifatida tezlikni oshirishga unchalik roʻyxush bermadi. Sovitish — bu poygada chopish emas senga. Bu — otlarni mashq qildirish, keyin plutga qoʻshgan paytda tortishga qiynalmasligi uchun qilinadigan tadbir. Desant boʻlgan bolalar shunday borishardi. Daladan burilib endi ortga qaytmoqchi edilar, tepalik ortidan qiy-chuv eshitildi. Bolalar maktabdan qaytmoqda edilar. Desantchilarni koʻrishlari bilan baqirib-chaqirib, qoʻllarini silkita boshlashdi. Ularga javoban desantchilar ham qichqirishar, qoʻl silkishardi. Sinfdoshlari, yettinchidagilar hamda boshqa sinf oʻquvchilari darsdan qaytmoqda edilar. Toʻda suron koʻtarib kelishardi. Toʻda ichida Sultonmurot Mirzagulni darrov tanidi. Uni qanday topolganini oʻziyam bilmaydi-yu, bir parcha shol roʻmol ostidagi yilt etib koʻringan yuzi, nozik jussasi, raftori va ovozidan bu Mirzagul ekanligini his qildi. Qiz ham uni tanidi shekilli — boshqalarga qoʻshilishib nimalarnidir qichqirib, sumkasini oʻynatib, tepalikdan tushib kela boshladi. Hatto «Sultonmuro-ot!» — deb chaqirganday ham boʻldi. Qoʻllarini yozib unga tomon yugurib intilayotgani xotirini yarq etib, jonlantirib yubordi hamda shu kunlarda qizni oʻylab yurganini va sogʻinganini shu lahzada sezdi. Shunda qandaydir bir toʻlqin uni oʻz ogʻushiga olib, allaqayoqlarga girdikapalak qilib uchirib ketayotganday his qildi... Nimadir boʻldi-yu, shu zahoti ular beixtiyor toʻdalashib oʻsha tomonga, sinfdoshlari tushib kelayotgan tepalik sari yoʻrtib ketishdi. Bir zumda dalani ortda qoldirishib, nishablikdan gʻoyib boʻlishdi. Ular tepalik yonbagʻri boʻylab saf tortishib, otlarini gijinglatib, hayratlangan bolalarning yonidan oʻtib, otxona tomon oʻtib ketishlari ham mumkin edi-ku. Sultonmurotning rejasi ham shunday edi. Shu payt Onatoy oldinga otilib chikdi. Uning Oqtoʻrigʻi uchqur ot edi. — Qayoqqa, toʻxta! Choptirma! — ogohlantirdi uni Sultonmurot, ammo Onatoy hatto pinagini ham buzmadi. «U Mirzagul oldida oʻzini koʻrsatmoqchi!» — degan fikr yarq etib Sultonmurotning miyasiga urildi. Uning jahli chiqib, chidayolmay, joʻshib ketdi va Chopdorning jilovini boʻshatib, hoy-hoylab, otning yoliga yopishib olgancha Onatoyni quva ketdi. Onatoy boʻlsa yana otga ustma-ust qamchi bosdi. Ular poyga chopganday, kim oʻzarga, kim birinchi boʻlib qizga yetib borishga, kim oʻzining abjirligi va ustunligini koʻrsatishga oshiqqanday quvishib ketishdi. Eh, shunday ajoyib poyga chopdilar-a! Otasi bekorga Chopdorda ajoyib tulpor xislatlari bor demagan ekan, u haqiqiy bedovligini koʻrsatmoqda edi. Onatoyga quyunday yetib olgan Sultonmurot tantana qilardi! Ularning bellashuvini kuzatib toʻxtab qolgan sinfdoshlari toʻdasiga asta nazar solarkan, ular orasida qizga koʻzi tushdi, aslidayam uni koʻrmoqchi edi-da. Axir shu qizni deb bu bellashuvda qatnashmadimi. Gʻalaba qozondi ham! Onatoyni quvib oʻtgach, qizga yaqinroq borish uchun tepalikka yoʻnaldi. Chopdorning boshini, yaxshiyamki, sal tepalikka burgani, omadi bor ekan, boʻlmasa bu hangoma nima bilan tugashini kim bilardi. Chunki soʻnggi daqiqalarda Onatoy yetib, uni quvib oʻtayotganida raqibiga bir narsa boʻlganday boʻldi. Birdan hamma qichqirib yubordi. Sultonmurot jilovni tortib, orqasiga oʻgirilsa, Onatoy yoʻq. U shiddat bilan chopib borayotgan otini bazoʻr toʻxtatib orqaga qayrildi-yu, Onatoyning Oqtoʻrigʻi qorda iz qoldirgancha surib tepalikdan yumalaganini, Onatoyning oʻzi esa bir chetga otilib ketganini koʻrdi. Bolalar gavdasini arang qordan koʻtarib turayotgan Onatoy tomon yugurib ketishdi. Sultonmurotning kayfi uchib ketdi. Yetib kelib Onatoyning qonga belangan qoʻllarini koʻrgach, yana vahima bosdi. Bir lahza koʻzlari Mirzagulning nigohlari bilan toʻqnashdi. Qoʻrqib oqarib ketgan boʻlishiga qaramay u juda goʻzal edi... Onatoy oʻzini oʻnglab olib, pastda, qor uyumida tipirchilab yotgan oti tomon yugurdi. Ot tizginga oʻralib qolgan edi. Bu orada orqada qolgan desantchilar ham yetib kelishdi. Hammalari otni oyoqqa turishga koʻmaklashib yuborishdi. Shundagina Sultonmurotning qulogʻiga tovushlar chalinib, hamma narsa joyida shekilli, deya oʻziga keldi. Botirlarning Mirzagul bekach oldida oʻzlarini koʻrsatishga urinishlari ana shunday koʻngilsizlik bilan tugadi. Qizning koʻzlariga qarashga ularning yuraklari dov bermasdi. Otxonaga qaytar vaqt boʻlgani uchun churq etmay, apil-tapil yoʻlga otlandilar. Faqat ovulga yetay deb qolganlarida Ergash Onatoyning Oqtoʻrigʻi oqsayotganini sezib qoldi. — Toʻxta! — qichqirdi u. — Nima, otingni oqsayotganini bilmayapsanmi? — Oqsayotganini? — gʻoʻldiradi Onatoy. — Ha-da! Oqsaganda qanday! — Qani, oldinga oʻt-chi, — buyurdi Sultonmurot. — Koʻraylikchi, oldinga oʻt. Haqiqatan, Oqtoʻriq oldingi oʻng oyogʻini zoʻrgʻa bosardi. Paypaslashib qarashsa, otning toʻpigʻi shisha boshlaganini koʻrishdi. Juda yomon ish boʻldi-da. Endi nima qilishni bilishmasdi. Otlarni plugga rosa tayyorlashib-tayyorlashib, oxirida hammasi chippakka chiqdi. Qor bilan qoplangan tepalikda kim ot chopadi, axir har qadamda otlar sirpanib pastga yumalashlari mumkin edi-ku. Shunday boʻldi ham. Xayriyatki, oʻzlari omon qolishdi. — Hammasiga sen aybdorsan! — dedi jahl bilan Onatoy qizarib-boʻzarib. — Quvishni birinchi sen boshlab berding. — Orqangdan: «Toʻxta, qayoqqa?» — deb baqirmadimmi? — Boʻlmasa nega quvlab oʻtmoqchi boʻlding? — Oʻzing otni nega choptirib ketding? Baqirishib, talashib, sal boʻlmasa mushtlashib ketay deyishdi. Lekin eslarini yigʻib oldilar. Bu ot sovitishdan soʻng otxonaga oqsoq otni jimgina, horgʻin yetaklab kirib kelishdi. Otlarni, oqsoqlanayotgan Oqtoʻriqni ham shovqin-suronsiz oxurlariga bogʻladilaru, endi nima qilishlarini bilmay turib qoldilar. Tahlika ostida hech biridan bir fikr chiqmay churq etmay turishardi. Bu qilmishlari uchun javob berish kerakligini yaxshi bilishardi. Bolalar Onatoyga yuzlanib: sekin, nima boʻlganini otboqarlarga aytib koʻr. Oqtoʻriq oqsoqlanib qoldi, nima qilaylik, deb soʻragin, deyishdi. U koʻnmadi: — Nega endi men borar ekanman? Men aybdor emasman. Bizning komandirimiz bor. Oʻzi borib aytaversin. Yana bahslashdilar, yana mushtlashib ketishlariga sal qoldi. Hammadan ham Onatoyning oʻzini aybdor hisoblamayotganligi Sultonmurotga alam qilib ketdi. — Xotin ekansan! — dedi tutaqib. — Sen faqat ogʻizdagina botirsan! Sal narsaga chetda pisib turmoqchimisan! Qoʻrqadi deb oʻylayapsanmi? Boʻlar ish boʻldimi — oʻzim borib aytaman hammasini. — Boraver! Shuning uchun ham komandirsan-da, — boʻsh kelmadi Onatoy. Sultonmurot oʻzini qoʻlga olib, hammasini qanday boʻlsa shundayligicha otboqarga aytib berishga jazm qildi. Otboqar hovliqib yugurib borib qoqingan otni koʻzdan kechira boshladi. Toʻs-toʻpolon koʻtarildi. Naq shudgor qilish oldidan otdan ayrilish hazilmi axir. Shu zahoti Chekish brigadir kelib dagʻdagʻa qila ketdi. Buni kim boʻlsa ham yetkazishga ulguribdi-da. Otboqar bu vaqtda Oqtoʻriqning oyogʻini koʻzdan kechirib, shikastlanganmi yoki suyagi singanmi, aniqlayotgan edi. Shu payt orqadan ot tuyogʻining doʻpir-doʻpiri eshitildi. Boshlarini oʻgirib qarashsa, ot ustida Chekish brigadir turibdi. U indamay otdan tushdi. Yaqin kelib haybat bilan tutaqib soʻradi: — Nima boʻldi? — Payi choʻzilganmi yoki suyagi darz ketganmikin, shuni bilmay turibmiz, oqsoqol. — Bilishmasmish! — baqirdi Chekish jahldan boʻzarib. — Hammangni hoziroq tribunalga haydayman! Joy-joyingda otib tashlayman! Chekish qamchisini oʻynatib qoʻshchilar tomon otildi. Bolalar har tomonga tumtaraqay qochib qolishdi. Chekish ularni quva ketdi. Hech kimni tutolmay, battar boʻgʻilib, boʻzarib qamchisini siltab doʻq qila boshladi: — Plugga qoʻshiladigan otlarni biz kimlarga ishonib oʻtiribmiz? Bular dushman ekan-ku! Fashistlar! Bitta qoʻymay otish kerak! Qancha mehnat, qancha yemni yelga sovurdi bular! Endi shudgor nima boʻladi? U otxonani boshga koʻtarib qichqirar, soʻkinarkan, Sultonmurotga toʻqnash kelib qoldi. Bolalar qochib ketishganda ham Sultonmurot joyidan jilmagandi. Qoʻrquvdan rangi quv oʻchib, javob berishdan bosh tortolmay brigadirga termildi. — Ha, hali bu senmisan! Qilar ishni qilib qoʻyib, yana menga qarab turibsanmi! — Chekish chol oʻzini tutolmay desantchilar komandirining yelkasiga qamchi tortib yubordi. Biroq yana qamchisini koʻtardi-yu, negadir urmay pishqira ketdi: — Qoch, itvachcha! Qoch, deyman! Yoʻqol koʻzimdan! Yoʻqsa, boplab savalayman! Sultonmurot orqaga chekinib, beixtiyor qoʻllari bilan yuzini toʻsib, javdiragan koʻzlarini brigadirdan uzmay turardi. U choʻgʻday qamchi yelkasini oʻyib oʻtishini kutardi. Bunga chidash, bardosh berish, qochmaslik uchun bor kuchini toʻplab turar edi... — Ha, mayli! — dedi kutilmaganda Chekish yigitchaning oʻjarligidan hayratlanib. — Qolganini otang urushdan qaytgach olasan. Bu qilmishlaring uchun seni otangning oldida ham savalayman! Sultonmurotdan sado chiqmadi. Chekish esa hech jahlidan, hovridan tushmay qamchisini oʻynatib, depsinardi: — Qoch desang qaqqayib turadi! Axir oʻzing oʻyla, hech zamonda seni tuta olarmidim! Sizlarni quvib nima qildim! Yoʻliga qochmaysanmi, menga ham yengil boʻlardi! Uray desam egning yupun, egningni desam, oʻzing ham qoqsuyaksan, qamchi bilan solib boʻlmasa. Uradigan holing boʻlsa ham mayli edi! Boʻlar ish boʻldi. Koʻnglingga olma. Otang qaytgach, birgalashib men cholning adabini berarsizlar. Qani endi koʻrsat-chi, nima qilib qoʻydilaring... Oʻsha kuni mana shunday hodisa roʻy bergan edi. Sultonmurot qilmishiga yarasha oladiganini oldi. Brigadir ham qamchi bilan savalamay nima qilsin. Qancha mehnat, harakat zoye ketdi. Nimaga ham yarardi choʻloq ot? Goʻshtgami? Biroq zahmatkash jonivorni soʻyishga kimning qoʻli borardi? Chekish va boshqa biladigan odamlarning aytishicha, otning qattiq shikastlanmaganligigina birdan-bir tasalli edi... Onatoyning Oqtoʻrigʻini bir cholning huzuriga olib bordilar. U yilqilarni davolardi. Beda, pichan oborishib, u yerda navbatchilik qila boshlashdi. Omadlari kelib, besh kunlardan keyin Oqtoʻriq ilgarigi holiga qayta boshladi va uni otxonaga olib keldilar. Umuman bu hafta ogʻir oʻtdi, uyda esa onasining tobi qochib qoldi. Avvaliga oʻzini yomon his qila boshladi-yu, keyin issigʻi koʻtarilib koʻrpa-toʻshak qilib yotib qoldi. Sultonmurot onasi, ukalariga qarab uyda qolishiga toʻgʻri keldi. U ana shundagina uylari boʻm-boʻsh, huvillab qolganini payqadi. Otasi armiyaga ketganidagi oʻntacha qoʻylaridan birortayam qolmadi: ikkitasini oʻzlariga soʻyishdi, qolganlarini harbiy zayomga sotishib, boshqa soliqlarga toʻlab yuborishdi. Yaxshiyamki, hali yelini toʻlishib qolgan, yaqin-orada tugʻishi kerak boʻlgan sigirlari, yana bir tomonda Ajimurotning eshagi Qorayol bor. Bor-yoʻq mol-hollari mana shu. Oʻshalarni boqishga ham hech vaqo yoʻq. Saroy tomidagi gʻaramda quruq makkajoʻxori poyasi saqlanardi. Hisoblab koʻrdi, agar qish choʻzilmasa sigirning tugʻishiga bazoʻr yetarkan, ammo qish choʻzilsa, nimalar boʻlishini kim biladi. Eshak oʻziga oʻzi yemak topmogʻi kerak edi. U hovli atrofidagi yantoq va burganlarni yeb yurardi. Oʻtin-choʻpga kelganda ahvol juda chatoq, tappi tutayozgan, shox-shabba yana bir necha kunga yetarli qolgan. Keyin nima boʻladi? Itlari Oqtosh ham sayoq boʻlib ketibdi. Sultonmurot ma’yuslanib qoldi. Oʻz-oʻzidan xijolat tortardi. Kunu tun otxonada Oqsoy desantini tayyorlash bilan mashgʻul boʻlib, xoʻjaliklari qarovsiz qolganini ham payqamabdi. Otasi borligida hecham shunday boʻlarmidi? Otasi pichan yigʻsa butun qish va bahorga yetardi. Oʻtinni ham gʻamlab tashlardi. Nimasini aytasiz — otasi borligida hayotlari butunlay boshqacha, xotirjam, saranjom-sarishta, orasta edi. Faqat uylaridagina emas, hamma yerda, balkim butun dunyoda boshqacha edi. Hozir hovlilaridan fayz ketgan. Xuddi kuz payti yap-roqlarsiz qolgan daraxtlar kabi hovlida nimadir yetishmay turardi. Oʻtov oʻz oʻrnida, koʻchalar, uylar oʻsha-oʻshayu, baribir otasi borligidagi fayz yoʻq. Hatto hovli orqasidagi koʻchadan oʻtib turadigan arava gʻildiraklarining taqir-tuqur ovozi ham, ilgarigidek, otasi shu yoʻllarda, xuddi shu aravalarni haydagan vaqtidagi singari maroqli emas edi. Jambulga borgan odamlarning aytishicha, shaharda shunday qimmatchilik, ocharchilik va toʻs-toʻpolon emishki, tezroq uyga qaytging kelarmish. Demak, shahar ham oʻsha otasi bilan borganlariday emas, butunlay oʻzgargan. Nega shunday ekan-a? Demak, otasi yoʻkligi uchun shunday boʻlibdi-da... U hozir qayerda, holi ne kechdi ekan? Oxirgi xat bir yarim oylar chamasi oldin kelgandi. Qayerdadir yoʻlda biron yerda ushlanib qolyapti, deb tasalli berardi u onasiga. Onasi uh tortardi. Frontdan joʻnatilgan xat, ehtimol, ushlanib qolishi ham mumkin. Balkim xat yozishga hech kimning vaqti ham yoʻkdir hozir? Hamma gap ana shunda, biroq Chuy kanalidan xat kelmasligi boshqayu, frontdan xat kelmasligi boshqa. Mana, onasi ham, hammalari ham shu haqda oʻylaydilar. Avvalgi kun tong mahalida it hurib, keyin jimib qoldi. Erkalanib gʻingshidiyu, bir ozdan soʻng deraza taqilladi. Onasi seskanib, kasal boʻlishiga qaramay toʻshakdan turib ketdi. Sultonmurot ham deraza tomon otildi. Tashqarida kimdir turardi. Birinchi boʻlib uni onasi tanidi. — Togʻang Nurgʻozi keldi, — dedi u oʻgʻliga, — bor, kutib ol. — Oʻzi boʻlsa koʻngli aynab, tishi tishiga tegmay koʻrpaga kirdi. Onasining akasi, Nurgʻozi togʻasi togʻda yashar va umr boʻyi qoʻshni sovxozda choʻponlik qilardi. Bir kuni yoshi oʻtib qolgan boʻlsa-da, uni ham armiyaga chaqirishdi. Ammo Jambuldan uni va yana bir necha choʻponni uyiga qaytarishdi. Otarlarda hech kim qolmagan edi. Podani kimsasiz tashlab ketib boʻlmaydi-ku. Yaxshiyam Nurgʻozi togʻalari bor ekan, onda-sonda boʻlsada, ulardan xabar olib turardi. Mana bu safar ham kechasi qoʻylarni qoʻraga qamab, singlisini kasal deb eshitib, togʻdan tushib kelibdi. U oz fursatga kelib, nima gapligini bilgach, tezroq uyga qaytmoqchi edi. Shamolda qorayib, loʻliga oʻxshab qolgan, tulkiteri tumoq, kigiz qoʻnjli etiklari tizzasidan yuqorisigacha, bahaybat, chayir togʻasi ayoz bilan birga qoʻy hidini anqitib kirib keldi. Shu zahotiyoq uyda gʻala-gʻovur koʻtarildi. Egnidan poʻstinini yechib singlisini yoniga choʻkkaladi-da, uning issiq qoʻlini oʻzining zalvorli kaftiga olib, indamay tomir urishini eshitdi. Uzoq vaqt diqqat bilan uning nozik toʻpigʻini ushlab, oʻzining qattiq, yoʻgʻon barmoqlari bilan tomirini tekshirdi. Nimanidir sezib, nimanidir aniqladi. Bir oz xayolga choʻmib, yoʻtalib qoʻydi, soʻngra soqolini siypalab, xushnud jilmaygancha Sultonmurotga dedi: — Hechqisi yoʻq. Yaxshigina shamollab, rosa sovuq oʻtibdi. Bilganday goʻsht, dumba yogʻi olib keluvdim. Qalampir va piyoz solib issiq, yogʻli shoʻrva ichib, obdan terla, — maslahat berdi singlisiga u. — Sen-chi, Sultonmurot, egardagi xurjunni olib kel, nima boʻlsa hammasini uyga olib kir. Xurjunni esa boʻshatib ber... Uzoq oʻtirib qololmayman, qoʻylar egasiz qolgan. Onasi togʻasi bilan u yoq-bu yokdan gaplashib olgunlaricha Sultonmurot olov yoqib, choy qaynatishga ulgurdi. Ungacha kichkintoylar ham uygʻonib qolishdi. Darrov toʻshakdan turib qip-yalangʻoch diydirashganlaricha hammalari togʻalariga tashlanishdi. U goʻdaklarni yonida turgan poʻstiniga oʻrab olar, ular esa tizzasiga, yelkalariga irgʻishlashardi. Ayniqsa, togʻaning erkatoyi Ajimurot boʻlsa rasmana goʻdak boʻldi-qoldi. Uchinchi sinfda oʻqiyotganiga qaramay u qoʻzichoqday erkalanardi. Togʻasining tulkiteri tumogʻini boshiga kiyib, qamchinini qoʻliga olib oʻzi esa xuddi otga minganday togʻasining yelkasiga chiqib oldi. — Uyalmaysanmi! Tush! — Sultonmurot uni bir-ikki turtkiladi, ammo bunga Nurgʻozi togʻaning oʻzi indamasdi. — Tegma unga, tegma, mayli, oʻynayversin. Ana shunday quvnoq, sershovqin tong otdi. Ajimurot allaqachon maktabga borishi kerak boʻlsa ham hamon imillardi. Onasi baqirib-chaqirsa ham u togʻasining atrofida girdikapalak boʻlib ivirsirdi. Shundan soʻng togʻasi jiyanini qistay boshladi. Bazoʻr uni kiyinishga koʻndirishdi. Oxiri shunga borib yetdiki, Sultonmurot ukasining qoʻllaridan tutib tashqariga sudrab chiqarib yubordi. U boʻlsa eshikka tiralib olib, tashqariga chiqarib yuborilganidan boʻkirib yigʻlay boshladi. Shu koʻyi baqirib yigʻlagancha maktabga ravona boʻldi. Bolakayga hammaning rahmi kelib ketdi. Nurgʻozi togʻaning hatto jahli ham chiqdi. — Bu nima qilganing? — dedi u Sultonmurotni koyib. — Yoʻq, togʻajon, men unga tegmadim. — Nimaga yigʻlayapti boʻlmasa? — Sultonmuroting unga tekkani yoʻq, — bolishdan bosh koʻtarib gapga aralashdi onasi. — Yoʻq. Nurgʻozi aka, u otasini sogʻinganidan shunday qilyapti. Shuning uchun ham bolalar sizga yopishgani-yopishgan. Toʻyib ketdik. Kutaverib koʻzimiz toʻrt boʻldi. Ikki enlikkina xat kelsa koshkiydi. Mana, ikki oy boʻldiki, dom-darak yoʻq... Nurgʻozi togʻalari singlisini tinchita boshladi. Yigʻlamasligini, bolalari uchun oʻzini ehtiyot qilishini tayinlarkan, odamlarni oʻldi deb hisoblashib, yarim yildan keyin ulardan xat olishganlari haqidagi har xil voqealarni gapirib berdi. Urush-urushligini qiladi-da... Bu gal, Sultonmurot bemor onasi yonida oʻtirib, hayotlari otasiz naqadar ogʻir kechayotganini chuqur his etdi. Ajimurotga oʻxshab kichikroq boʻlganidami, sogʻinchidan bor ovozi bilan hoʻngrab yigʻlab olardi. Shu koʻyi, yigʻlab-siqtab, boshi oqqan tomonga joʻnagan boʻlardi. Uning salgina boʻlsa-da, umidvor boʻlgisi kelardi. Tez orada qaytmasa ham mayli, faqat otasi tirik boʻlsa bas, ana oʻshanda erkin nafas olib, kutib, chidasa boʻladi. Endi u oʻz muallimasi Inkamol opaning ahvoliga tushundi. Bir kuni opa otxonaga keldi. Rayonga ketayotgan yoʻlovchi aravaga otlarni qoʻshgunlaricha kutib turdi. U hamon oʻsha dagʻal jundan toʻqilgan shol roʻmolda, keksayib qolgan, yolgʻiz, koʻzlari toʻla gʻam-anduh, qiyshayib qolgan darvoza oldida turardi. Lekin oradan bir kun oʻtib qaytib kelganida esa uni tanib boʻlmas, keksa muallima oʻzgarib qolganday, asliga qaytganday edi. Hatto peshanasidagi ajinlari ham tekis boʻlib ketgandi. Ochiq chehra bilan oʻquvchilarining ishlari bilan qiziqdi. Sultonmurot uni hovlini aylantirib, desant otlarini koʻrsatdi. — Mana, Inkamol opa, oxur oldida turgan bizning toʻrttala otimiz! — Yaxshi otlar, parvarish qilingani shundoqqina koʻrinib turibdi, — maqtab qoʻydi Inkamol opa. — Ilgari ularni bir koʻrganingizdami, — soʻzlay ketdi Sultonmurot. — Qoqsuyak, hammayogʻi yagʻir va yagʻrinlari yara-chaqa, yiring bosgan, oyoqlari esa oqsoq edi. Endi boʻlsa, oʻzimiz ham taniyolmay qolganmiz. Inkamol opa, mana bu mening Chopdorim. Bir koʻring qanaqaligini! Otamning oti. Mana bunisi esa Oqpaypoq, ana unisini Eltomon deb ataymiz... Soʻngra muallimaga ustaxonada otlarga urish uchun taxlab qoʻyilgan egar-jabduqlarni koʻrsatdi. Keyin pluglarni koʻrishdi. Hamma narsa taxt, shu topning oʻzidayoq otlarni qoʻshib, haydayversa boʻladigan... Inkamol opa juda xursand boʻldi. Xayrlashayotganda esa ularni oʻqishdan qoldirganlarida tashvishlanib, norozi boʻlganini, biroq hozir bularni koʻrib koʻngli joyiga tushganini tan oldi. Hozir, muhimi, gʻalabayu odamlarning tezroq urushdan qaytishlari, qolgan narsalarning hissasini chiqarib olamiz, albatta chiqaramiz, dedi u. Ma’lum boʻlishicha, Inkamol opa agar yaxshi xabar chiqsa hech nima, hech qanday pul olmaydigan, birovlarning quvonchini oʻziniki deb biladigan mashhur folbin huzurida boʻlgan ekan. Folbin shuning uchun ham doimo rostini gapirarkan. Oʻsha folbin opaga uch marta fol ochib, oʻgʻlini tirik, debdi. Asir ham, yarador ham emas. Faqat shunday topshiriqdaki, xat yozish man etilgan. Ruxsat olgach, mana koʻrarsiz, xat ustiga xat kelaveradi, debdi... Bu gaplarning qanchasi rost, qanchasi yolgʻonligini hech kim bilmaydi-yu, ammo bu voqeani odamlarni rayonga olib borib kelgan aravakash otxonada soʻzlab berdi. Inkamol opaning folbinga borganini eshitgan Sultonmurot oʻshanda daf’atan hayron boʻldi-yu, uning qoʻrquv aralash hasratlari boisini endi tushunib yetdi va bir oz yengil tortgach, onasiga ham oʻsha bashorat qiluvchi ayolga borib otasidan biror xabar topishni maslahat berishga qaror qildi. Ha, bularning hammasi haqida oʻylashning oʻzi ogʻir va qoʻrqinchli edi. Ammo buloq koʻzidan qaynab chiqib turgan tiniq suv oqimi kabi quyilib kelayotgan yorqin va quvonchli tuygʻular ham bor edi. Bular uning haqida, Mirzagul haqidagi oʻylar edi. U aslida bu tuygʻularni chorlashga urinmas, ammo ular yer ostidan nish urgan maysalar misol oʻzidan-oʻzi paydo boʻlardi. Ularning quvonchli, musaffoligi mana shunda edi, shuning uchun ham ulardan ayrilib qolishni istamas, bu haqda oʻy-lashdan charchamasdi. U haqda oʻylar ekan, nimanidir bajarishi, harakat qilishi va bu yoʻlda hech qanday falokatlardan, hech qanday qiyinchiliklardan choʻchish nimaligini bilmasdi. Lekin hammasidan ham bularning barchasini qizning bilishini istar edi. Oʻz qalbidan kechayotgan tuygʻularning barini nima deb atashni oʻzi ham yaxshi bilmasdi. Ammo bu — oʻzi odamlardan eshitgan, kitoblardan oʻqigan sevgi ekanligini gʻira-shira tushunib yetgandi. Frontga ketayotgan yigitlar unga xatlarini biror qizga yoki yosh kelinchakka berib qoʻyishini soʻrab bir necha bor iltimos qilishgan. U bunday maxfiy topshiriqlarni gʻurur bilan bajargan. Bu hakda hech qachon, hech kimga laqillab ham yurmagan. Bunaqa narsalar haqida laqillab yurish yigit kishining ishi emas-ku! Hatto uzoq bir qarindoshi shunday xat yozib berishini iltimos qilgan payt ham boʻlgan. Jamonqul hali yosh, savodsiz edi, togʻlarda qoʻylar ketidan yurib, yoshligida oʻqimagandi. Shunda birdan armiyaga chaqirilib qoldi. Yigitning suyukli qizi bilan xayrlashgisi kelgan, qogʻozda boʻlsa ham oʻz tuygʻularini unga aytmoqchi boʻlgan. Ovulda qiz bola toʻygacha yigit bilan uchrashishi mumkin boʻlmagach, nima qilsin. Shunda chalasavod Jamonqulning qarindosh boladan yordam soʻrashiga toʻgʻri keldi. Jamonqul aytib turdi, Sultonmurot esa uning soʻzlarini qogʻozga tushirdi. Oʻshanda bu oʻy ham, Jamonqulning soʻz tanlab hayajonlanishi ham, xatni yozib tugatgunlaricha tomogʻiga bir narsa turib qolganday boʻlgani ham Sultonmurotga kulgili boʻlib tuyulgan edi. Oʻshanda Sultonmurot avvaliga oʻjarlik qilib yalintirgan, bir yil oʻtmay oʻzi ham bechora Jamonqulni hayajonga solib qoʻygan oʻsha hissiyot oʻzining ham boshiga tushishini xayoliga keltirmagan holda bechora oshikdan sovgʻaga dastasi arxar shoxidan qilingan pichoq olgan edi. Jamonqulning togʻu toshda yolgʻiz yurib toʻqigan she’rini hozir Sultonmurot esladi va ichida oʻzicha takrorladi: Oqsoy, Koʻksoy, Sariqsoy — kezmagan yer qolmadi, Ammo sening oʻxshashing hech qaydan topilmadi... Nogahon miyasiga bir fikr keldi: u ham qizga xat yozsa boʻlmaydimi! Uyalib, qoʻrqib oʻtirmay hammasini toʻkib solish, oʻz his-tuygʻularini unga yetkazish yoʻli topilgach, unda hoziroq harakat qilish istagi, boshqalarga ham uning oʻziga yaxshi boʻlganiday, uning singari boshqalar ham oʻzlarini baxtiyor hisoblashlari uchun allaqanday xayrli ishlarni bajarish istagi tugʻildi. Onasining tezroq sogʻayib ketishi, otasini oʻylab hadeb xavotirlanavermasligi uchun, tezroq yana fermada ishlashi, uylari sarishta va issiq boʻlishi uchun, oʻgʻli kimnidir sevib qolganini, uning koʻz oʻngida atrof allaqanday goʻzallashib borayotganligini bir oz sezishi uchun hammadan oldin onasiga yordamlashishi kerak... U uyda boʻlgan uch-toʻrt kuni mobaynida shunchalik koʻp ish qildiki, yil davomida bunchalik ish qilib boʻlmasdi. Uy va xoʻjalikka doir jamiki ishlarni tartibga solib, saranjom-sarishtaladi. Onasidan ham tez-tez hol-ahvol soʻrab turdi: — Yaxshimisan! Biron narsa kerakmasmi? Onasi unga javoban gʻamgin kulib qoʻyardi: — Endi oʻlim ham qoʻrqinchli boʻlmay qoldi. Tashvish qilma, biron narsa kerak boʻlsa oʻzim aytaman... Xatni boʻlsa u tunda, hamma uxlagandan keyin yozdi. Hech kim va hech nima unga xalaqit bermasa-da, juda hayajonlandi. Avval nimadan boshlashni oʻylab oldi. Unday yozib ham koʻrdi, bunday ham, baribir boʻlmadi. Har gal boshqacharoq va bundan boshqacharoq boshlashi kerakday boʻlib tuyulaverardi. Fikrlari xuddi pala-partish otilayotgan toshdan hosil boʻlgan suv betidagi pufakchalarga oʻxshab tarqab ketardi. Qalbida ardoqlab yurgan tuygʻularini izhor qilgisi kelar, ammo bularni qogʻozga tushirishga kelganda gap qovushmay qolardi. Eng oldin unga, Mirzagulga, uning qanchalar goʻzalligini, ovuldagilarning hammasidan goʻzalligini va nafaqat ovulda, balki butun olamda tengi yoʻq ekanligini aytgisi kelardi. Oʻzi uchun bir sinfda u bilan oʻtirish, uning goʻzalligini tomosha qilib termilish va dunyoda shu termilishdan yoqimliroq hech narsa yoʻqligini aytgisi kelardi. Biroq hayot taqozosi bilan u oʻz desanti tufayli endilikda maktabga borolmas, qachon ularning maktabga qaytishi noma’lum boʻlib qolgandi. Endi u qizni ahyon-ahyon uchratar, shuning uchunmi, juda-juda iztirob chekar va qattiq sogʻinar edi. Shunday sogʻinardiki, hatto ba’zida yigʻlagisi kelardi. Buni u doim tan olgisi kelmasdi, erkak kishi doim erkaklarcha ish tutishi kerak, biroq koʻz yoshlari haqiqatan goho tomogʻiga kelib qolardi. Tanaffus paytlari bekorga va dabdurustdan, sal-pal shilqimsifatlikni ep koʻrmay qizning oldiga borolmayotganligini va uning bekorga oʻzini olib qochib yurganini xatda tushuntirishi kerak edi. Uning tuygʻularida hech qanday yomon niyat boʻlmagan. Surbet Onatoy oʻzining eng kuchli va dovyurak ekanligini, desantchilar ichida eng zoʻri ekanligini koʻrsatib qoʻyishni koʻzlaganidagi oʻsha kim oʻzarga quvishishni ham unga tushuntirib berishni juda istardi. Ammo oʻshanda, qiz oʻzi koʻrganday, Onatoy hech narsa qilolmadi. Afsuski, Oqtoʻrigʻi shikastlandi. Ammo hammasidan uning aytgisi kelgan muhim narsa — qanday qilib sinfdoshlari toʻdasidan qizni tanib qolgani va uni uzoq paytdan beri qattiq sevishini darrov tushungani, yana qoʻllarini yozib va nimalar deb qichqirib tepaliqdan tushib kelayotganida uning qanday goʻzal koʻringani edi. Qiz unga tomon xuddi musiqa ohangiday, sharsharaday, oʻt yolqiniday yugurgan edi... Deraza tokchasidagi lampalarni ikki marta tuzatib qoʻyishga toʻgʻri keldi. Piligi tugab borardi. Yaxshiyam onasi boshqa xonada yotar va uning oxirgi kerosinni yoqib tugatayotganini bilmas edi. Xat hamon nima deb yozishni bilmagani uchun emas, balki aksincha, hammasini toʻkib solish istagi borligi uchun ham qovushmasdi. Oʻtovdagi derazalarni allaqachon qorongʻilik qoplab, allaqachon itlar hurishni bas qilgandi. Manas qorli tizma togʻlari poyidagi vodiy aholisining barchasi allaqachon sukunatli fevral' tuni qoʻynida uyquga choʻmgandi. Deraza tashqarisida zim-ziyo tun. Goʻyo unga butun olamda faqat ular — tun va uning oʻzi Mirzagul haqidagi oʻylari bilan yakka qolganday tuyuldi. Nihoyat u yozishga qaror qildi. Oʻz xatini «Oshiqlik maktubi» deb nomlab, uni goʻzallik yogʻdusi uydagi lampa yogʻdusi oʻrnini bosa oladigan, ovulda yashaydigan sohibjamol M.ga bagʻishlanganini yozdi. Keyin, bozorda minglab kishilar uchrashsalarda, faqat bir-birovlariga qoʻl uzatishni lozim koʻrganlarigina salomlashishini yozdi. Bularni hammasini u Jamonqulning xatidan yodlab olgandi. Keyin butun hayotini soʻnggi nafasigacha qizga bagʻishlaganini va shunga oʻxshash narsalarni toʻkib soldi. Xat soʻngida Jamonqulning she’rini esladi: Oqsoy, Koʻksoy, Sariqsoy — kezmagan yer qolmadi, Ammo sening oʻxshashing hech qaydan topilmadi... Oltinchi bob Ertasiga, Ajimurot maktabdan kelgach, akasi bilan dalaga, oʻtin olib kelishga joʻnadi. Ajimurotga eshagi Qorayolni egarlashdi. Uning egariga arqon, oʻroq va qoʻlqoplarni bogʻlashdi. Itlari Oqtoshni ham oʻzlari bilan birga olishdi. It jon deb ularga ergashdi. Ajimurot, kichikligi uchun egarga mindi, akasi esa eshakni niqtalab yonida ketdi. Eshak pgunday bir jonivorki, niqtalamasang, yurmaydi. Yoʻl esa olis. Sultonmurot quruq shox-shabbaga boy bir joyni bilardi. U joy uzoqda. Tuyuqjar darasida edi. Bahor va yozda daraga har tomondan qor suvlari, ayniqsa, yomgʻir suvlari oqib kelardi. Ayqirib oqayotgan sel oqimi, momaqaldiroqlar gumburlashidan dara dahshatga tushar, kuzga kelib esa poyasi qattiq oʻtlar changalzorda odam boʻyicha oʻsib qolardi. U yerga odam kam borardi-yu, lekin quruq qaytmasdi. Atrofdagi hamma koʻray terib olingandi. Endi Tuyuqjarga yoʻl olish kerak. Sultonmurot onasini Oqsoyga ketgunicha oʻtin-choʻpni gʻamlab beraman, deb ishontirib qoʻygandi. Avvaliga Sultonmurot har xil fikrlar ogʻushida parishonxotir borar va ezma ukasining savollariga istar-istamas javob berib qoʻyardi. Oʻylayman desa oʻy koʻp. Qoʻshchilarning Oqsoyga joʻnash payti yaqin. Bunga sanoqli kunlar qoldi. Joʻnashdan oldin doimo koʻp narsa qilinmagani sezilib qoladi. Ayniqsa, mayda-chuyda ishlar. Oqsoyda, kerak boʻlib qolganda, mixni ham topib boʻlmaydi axir. Yaxshiyam, rais Tinaliyev ularnikiga kirib oʻtdi. Onasining sogʻligi, desant komandirining ishlari qanday ekanligini koʻrishga kelibdi. Oʻzi ham ba’zi narsalarni — shudgor payti joy masalasi, oʻtovlar oʻrnatilishi va oziq-ovqatni tashish qanday tashkil qilinishi, hammasi haqida gapirdi, ayniqsa, onasi bilan gaplashgani yaxshi boʻldi. Keyingi paytlarda kasallik va otasidan xat kelmayotgani tufayli onasining asabi buzilgan edi. Onasi rais bilan tortisha-tortisha: «Bu goʻdaklarni qayoqqa joʻnatyapsizlar ? Choʻlda nobud boʻlishadi-ku ular. Oʻgʻlimni joʻnatmayman, — dedi. — Oʻzim kasalman. Qolgan bolalar hali yosh boʻlsa. Erimdan xat-xabar yoʻq. Uyda esa pichan, oʻtin yoʻq». Rais esa ozroq pichan beramiz, boshqa iloj yoʻq, bahorgi shudgor yaqin, dedi. Oʻtin haqida esa hech nima va’da qilmadi. Hatto oqarib ketib, halqumidan bir narsa uni qisganday dedi: «Choʻldagi bolalarga kelsak, bekorga tashvishlanyapsiz. Yuragimdan his qilib turgan boʻlsam ham soʻzlaringizga e’tibor ham bermayman. Bu, axir, front topshirigʻi-ku. Shunday ekan, xohlaysanmi yoʻqmi, soʻzsiz bajarish shart. Mana, masalan, erlaringiz hujum oldidan uyni eslab u yoʻq-bu yoʻq, uy isitilmagan, bolalarning qorinlari och, atakaga borib nima qilamiz, deb yigʻlab qolishsa nima boʻlardi? Urush payti bunaqa narsani kim-kimga yoʻl qoʻyardi? Bizlar uchun esa Oqsoy — bu bizning hujumimiz. Oʻsha hujumga biz oxirgi kuchimiz — maktab yoshidagi bolalar bilan boryapmiz. Boshqa odamlar yoʻq». Mana shunday suhbat boʻldi. Sultonmurot onasiga ham, rais Tinaliyevga ham achinadi. Uni ham tushunish kerak, bu ishni turmushning yaxshiligidan qilayotgani yoʻq. U Sultonmurotning tezroq ishga chiqishini iltimos qildi. Vaqt juda gʻanimat, dedi. Onangning ahvoli sal yengillashgach, bir minut ham vaqtni oʻtkazmay tezroq ishga kirish... Kechagi kundan boshlab onasi oʻzini bir oz yaxshi his eta boshlab, uyda u-bu narsalarga urina boshladi. Endi uning otlarga, bolalar yoniga qaytishi mumkin edi. Biroq yer tagidan boʻlsa-da, oʻtin topish kerak boʻlib qoldi. Oilani olovsiz, oʻtinsiz qoldirib boʻlmaydi... Erta bahor kuni edi. Iliq tush payti. Na qish, na bahorga oʻxshaydi. Kuchlarning osuda kelishuvi. Atrof yaydoq, top-toza va jimjit. Har joy-har joyda qori erib ulgurmagan keng yalangliklar qorayib turibdi. Shaffof havoda qorli togʻlar salobati uzoq-uzoqlardan koʻzni qamashtirguday oqarib koʻrinadi. Atrofda bepoyon yer yastanib yotibdi. U inson parvarishiga muhtoj! Sultonmurot toʻxtadi. U yerdan, gʻarbdan, adirlar qoʻynidan Ulugʻ Manas togʻi etagidagi Oqsoy darasini topishga urindi. Biroq oʻsha Oqsoy deb atalmish joy-da u hech narsani koʻrolmadi. Faqat kenglik va yorugʻlik... Ana shu tomonga bir necha kun yoʻl yurib borishlari kerak. U yokda qanday boʻlarkin?' Ularni u yoqda nimalar kutayotibdi? A’zoyi-badanini xavotirli bir sovuqlik jimirlatib oʻtdi. Lekin kun ajoyib edi. Ajimurot esa quvonchdan, ozod kundan, akasi yonidaligi va vafodor itlari atroflarida yugurayotgani, butun bir dunyoda erkin ekanliklari, uylariga oʻtin olib kelishga borayotganlaridan xursand boʻlib esini yoʻqotayozdi. Oʻzi boʻlsa eshak ustida. Ingichka tovushi bilan har xil qoʻshiqlarni, urushdan oldingilarini ham aytib borardi: Komanda ber, marshallar, Bizlar jangga kiramiz. Dushman qancha boʻlsayam, Hammasini qiramiz. Eh, tentakvoy! Esi past goʻdak... Ammo Ajimurotning hech narsa bilan ishi yoʻq. U borliqni unutib kuylashda davom etardi: Bir, ikki, uch, Bizlardadir kuch!.. Sultonmurotning ham koʻngli yorishdi. Eshakka minib olgan botirga qarash kulgili edi. Oʻtgan yilgi gʻaram yonidan oʻtishayotganlarida beixtiyor jim boʻlib qolishdi. Bu ovloq joyda, toʻkilib-sochilib yotgan poxol gʻaramlari ogʻushida bahor nafasi ufurardi. Atrof jimjit. Burnogʻi yili hosilni oʻrib-yanchib olishlari bilan bu yerlarda hamma narsa jimib qolgan. U yerdan hoʻl, chirik somonning, tugab boʻlgan yozning hidi anqiydi. Ariq ichida tegrasi yoʻq gʻildirak yotardi. Yanchilgan bugʻdoy poyalaridan qilingan chayla hamon saqlanib qolgan. Xirmonchilar tushlikda shu chaylada dam olishardi. Oftobroʻya joyda, xirmonning oʻrtasida, bugʻdoy chori uyilgan joyda qolib ketgan donlardan qalin maysalar koʻkara boshlabdi. Oqtosh gʻaram ichida nimanidir hidini olib u yoq-bu yoqqa yugurib yovvoyi kaptarlarni choʻchitardi. Ular oqarib ketgan somonlar osilib qolgan jarliklar ostidan parr etib koʻtariladi. Kaptarlar bu yerlarda qish boʻyi donlab yurishardi. Ular dala tepasida zich holda gir aylanishib shiddatli va shodon parvoz qilishadi. Oqtosh ularning ortidan yugurib yuvosh hurganicha yana chopib ketar edi. Ajimurot ham baqirib-chaqirib kaptarlarni qoʻrqitdi-yu, tezda ularni unutdi. Sultonmurot esa qushlarni uzoq kuzata boshladi. Quyoshda sadaf boʻlib tovlanayotgan qanotlariga boqib, ularning yengil parvozini zavq bilan tomosha qildi va bir mahal galadan bir juft kaptar ajralib chiqib yonma-yon uchib borayotganini koʻrib qolib, armiyaga ketgan yosh matematika oʻqituvchisi yodiga tushdi: Oq kaptar sen koʻkdagi, Men tuygʻun qush toʻpdagi. Birga boʻlsak oh, qani, Xohlamasman boshqani... Boʻzachinikidan chiqib ketishgach, oʻqituvchining xiyol kayfi oshdi. U brichkada ovuldan chiqib ketayotib, oʻzining moviy osmonda uchib borayotgan oshiq koʻk kabutar ekanligini, yorning esa yonma-yon uchib borayotgan moda kabutar ekanligini uzoq kuyladi... Oʻshanda bu qoʻshiq Sultonmurotga qiziq, salobatli oʻqituvchi esa birdan shunchalik kulgili boʻlib koʻringan edi. Hozir esa uzoqlashib borayotgan bir juft yovvoyi kabutarlarni kuzatib qolarkan, badani junjikib qotib qoldi. Matematika oʻqituvchisining bu qoʻshigʻi shu damda unga kuchli ta’sir etdi. Bolaga oʻsha koʻkda uchib yurgan kabutar, oʻzi yonma-yon uchayotgan, huv yonidagi esa Mirzagul boʻlib koʻrinib, hoziroq qiz yonida boʻlish istagi uni qamrab oldi-da, xuddi qish dalasi tepasida hosil qilib uchayotgan mana shu kabutarlarday parvoz qilgisi kelib ketdi. Unga yozgan maktubini eslarkan, kabutar haqidagi, «Oq kabutar» qoʻshigʻidagi soʻzlarni ham xatga qoʻshib yozishga qaror qildi... Hamma gap endi xatni unga qanday yetkazishda edi. Mirzagul bolalarning oldida hech qachon undan xat olmasligini biladi. Hatto, tanaffus paytlari ham undan oʻzini olib qochib yuradi-ku. Endi boʻlsa Sultonmurot maktabga ham bormaydi. Qizning uyiga borib boʻlma-sa, ota-onasi qattiqqoʻl... Borganida ham nima deydi, qanday tushuntiradi? Nega bir ovulda yashab turib xat berish kerak ekan, deyishmaydimi. Biroq u qiz haqida oʻylagani sari uning oʻylayotganini qiz bilishini shuncha koʻp istar edi. Buni uning bilishi favqulodda juda ham muhim edi. Yoʻl boʻyi u hali qiz haqida, hali Oqsoyga joʻnashlari, hali frontdagi otasi haqida oʻylab bordi va qanday qilib Tuyuqjar darasiga yetib kelganlarini sezmay qoldi. Bu yerga ulardan oldin kimdir kelib, qalin koʻrayning bir chekkasini oʻrib ketibdi. Biroq muzlab qolgan soy atrofidagi jarlikda va maymunjiydaning tikanli chakalagi ichidagi koʻrayzorlar ham yetarli edi. Koʻrayni qanday oʻrishni emas, balki qanday olib ketish gʻamini yeyishga toʻgʻri keldi. Koʻp oʻylanib oʻtirmay ishga kirishishdi. Eshaklari Qorayolni qor ostidan quloq chiqargan oʻtgan yilgi maysalarni oʻtlashga qoʻyib yuborishdi. Oqtoshga qarovning keragi yoʻq, oʻz holicha darada, xudo biladi, kimni va nimalarni iskab yuribdi. Aka-uka gʻayrat qilib ishlashdi. Shox-shabbani oʻroq bilan oʻrishib, keyin kesilgan novdalarning hammasini dastlab bogʻlash uchun bir joyga taxlashdi. Ular jimgina ishlashardi. Tezda terlab ketishib, qoʻyteri poʻstinlarini yechib qoʻyishdi. Koʻray qalin, yoʻgʻon oʻsgan boʻlsa, oʻroq bilan oʻrish xoʻp zavqli. Ovul atrofida bunaqasini topib boʻlmaydi. U yokda nima qilsin? Bu yerda esa dasta-dasta qilib oʻrib olishning oʻzi maroqli. Koʻray chanogʻida shiqirlab, qoʻzogʻidagi urugʻlari qorga toʻkiladi. Xuddi yozdagi, avgust oyidagi singari achchiq chang hidi dimoqqa uradi. Qadni rostlamoq mahol. Ammo bu yerning koʻrayi juda zoʻr, qoʻri rosa kuchli boʻladi. Onasi, singillari quvonadigan boʻlishdi-da. Uyda pechka yaxshi yonsa, kayfiyat ham yaxshi boʻladi. Ular ancha ish qilib qoʻyishgan, endi dam olamiz, deb turishganida Oqtosh birdan jon-jahdi bilan hurib qoldi. Sultonmurot boshini koʻtarib oʻroqni silkitib baqirib yubordi: — Ajimurot, qara, tulki! Daradan qish boʻyi qotib qolgan yerda itdan qoʻrqib ketgan tulki oldinda goh toʻxtab, goh ortiga qaragancha chopib borardi. Tulki goʻyo qor ustida sirpanib ke-tayotganday bemalol, erkin chopib borardi. U anchagina katta, quloqlari dikkaygan, beli koʻkimtir-qizil rangli va, shuningdek, uzun dumi ham koʻkimtir-qizil tusda edi. Oqtosh uni jon-jahdi bilan ta’qib etar, biroq oʻljasiga qanchalik koʻp intilmasin, shunchalik koʻp qorga botib qolardi. — Ushla uni! Ushla! — baqirdi Ajimurot va ular oʻroqlarini silkitib tulkining yoʻlini kesib chiqishdi. Qarshidan yugurib kelayotgan odamlarni koʻrgan tulki birdan ortiga qayrilib, tikanli butalar orqasiga oʻtib ketdi va Oqtosh uning eski izidan chopib yonidan oʻtgach, tulki yana teskari tomonga qarab qochdi. Albatta, tulki oʻz kushandasini bemalol adashtirib qutulib ketishi mumkin edi, biroq hamma balo shunda ediki, u jar labiga kelib qolgan edi, xuddi qopga tushib qolganday, jar yoqasining bu yeri tik, oʻtib boʻlmas devorday edi. Hech qayoqqa qochib qutulish mumkin emasday edi. Mana bu toʻpolonchi, tinib-tinchimas it boʻlmaganida tulki maymunjiyda orasiga yashirinib olardi, qani, uni qalin tikanzorlar ichidan birov topib koʻrsinchi. Lekin it hali nodon, jaydari it boʻlishiga qaramay chidamli va qafiyatli chiqib qoldi. Uning hurishi bir minut ham toʻxtamadi, tulkini dahshatga solgan ham ana shu itning hurishi boʻddi. Aka-uka esa kutilmagan hodisaga berilib, terlab-pishib, qizishib, oʻz ovozlaridan va ta’qib zavqidan quloqlari bitib engashganlaricha uning orqasidan yugurishardi. Tulki yo itning qoʻliga tushishi, yoki jardan chiqib ketish uchun odamlarning yonidan oʻtishi kerak edi. Tulki odamlardan qochish oʻrniga, oʻgirilib qara-gancha, ular tomon yuzma-yuz yura boshladi. Kutilmagan hodisadan bolalar toʻxtab qolishdi. Tulki orqadan izma-iz ta’qib qilib, qiyaliklardan tez-tez yiqilib, surinib, halloslab kelayotgan Oqtoshning holini koʻrib jar pastidagi qor uyumi tomon deyarli shoshilmay borardi. Bechora Oqtosh akillab chopaverishdan gangib qolgan edi. Tulki qalin qor boʻylab gir aylantirib uni rosa ahmoq qilayotganini it sezmas edi. Ha, aka-ukalar ham unchalik sezgir emasdi. Ikkovi ham yugurib kelayotgan moʻjizani koʻrib qotib qolishdi. Chopayotganida tulki shunchalik chiroyli edi-ki, xuddi oqim boʻylab suzayotgan qayiqqa oʻxshardi. Tulki ularning oʻrtasidan oʻtishga, hech kimning ranjimasligi uchun qoq oʻrtadan yoʻl solishga shaylandi. Biroq u shundan keyin sal chaprokdan, Sultonmurotdan bir-ikki qadam naridan oʻtib ketdi. Mana shu qisqa daqiqalarda u tulkini boshdan oyoq, xuddi tushdagi kabi oʻz koʻzlariga ishonib-ishonmay tomosha qildi. Shiddat bilan boshini tik tutib, tulki uning yonidan oʻtib borarkan, qop-qora porlab turgan koʻzlari bilan unga bokdi. Sultonmurot bu akdli hayvon nigohidan hayratlanishga ulgurdi. Tulki uning xayolida mana shu taxlitda boshini va xuddi shuningdek, momiq dumini koʻtargancha oqish qorni, qora ildam panjalari va aqlli, hamma narsani sezuvchi nigohi bilan qolgan edi... U Sultonmurot oʻziga tegmasligini bilgan edi. Ajimurot oʻrogʻini tulkiga otib qichqirganidagina u oʻziga keldi: — Ur uni! Ur! Sultonmurot uni urishga ulgurmay tulki koʻray orqasiga oʻtib ketdi. Ortidan Oqtosh quvib ketdi va ular ham jar boʻylab pastga qarab chopishdi. — Yopiray! — deya oldi Sultonmurot. Aka-ukalar yugurishdi-yugurishdida, keyin toʻxtab qolishdi. Tulki izsiz yoʻqolgan edi. Faqat goh u yer, goh bu yerda Oqtosh hurardi. — Eh, seni qara-yu, — dedi keyin Ajimurot. — Shunday tulkini qoʻldan chiqarding-a. Hatto qoʻlingni qimirlatmay qaqqayib turibsan-a. Sultonmurot nima deyishini ham bilmasdi. Ukasi haq edi. — Nima qilasan uni? — mingʻirlab qoʻydi u. — Nima qilasan? — ukasi aytmoqchi boʻlgan gapini tushuntirib oʻtirmay qoʻl siltadi. Keyin ular oʻrilgan shox-shabbalarni jimgina bir joyga yigʻa boshlashdi. Bogʻlamlarni kattaroq qilish uchun yana biroz oʻrishlari kerak edi. Shu paytdagina Ajimurot xafa boʻlib dedi: — Nima qilasan, nima qilasan, deysan! Otamga Nurgʻozi togʻamnikiga oʻxshagan tulki tumoq tikar edik, sen boʻlsang qaqqayib turibsan! Sultonmurot esankirab qoldi: mana, demak, ukasi tulkini quvganda nimaning gʻamini yegan ekan. Endi esa otasini Nurgʻozi togʻaniki kabi momiq tumoqda tasavvur qilib koʻrib, haqiqatan ham mana shunday chiroyli tulkini tutolmaganiga achindi. Otasiga shunaqa telpak juda yarashar edi-da. Sultonmurotning oʻylarini Ajimurotning piqillab yigʻlagan ovozi boʻldi. Ukasi shox-shabba bogʻlamlari ustiga oʻtirib olgancha astoydil yigʻlardi. — Nima boʻldi? Senga nima boʻldi? — unga yaqinlashdi Sultonmurot. — Hech narsa, — dedi u yigʻlamsirab. Sultonmurot qayta surishtirib oʻtirmadi. Yaqinda Nurgʻozi togʻasi kelganida Ajimurotning yigʻlaganini eslab, darrov tushundi. Bolakay otasini sogʻinib yigʻlayapti. Tulki va tulki tumoq bunga bir turtki boʻldi, xolos... Sultonmurot ukasiga qanday yordam berishni bilmasdi. Uning oʻzi ham ma’yus tortib qoldi. Ukasiga mehr-shafqat hamda iztirob bilan yaqinlasharkan, u qalbidagi noyob tuygʻularini unga aytishga qaror qildi. — Yigʻlama, Ajike, — dedi uning yoniga oʻtirarkan. — Yigʻlamagin. Bilasanmi, otam qaytib kelgach, men uylanmoqchiman. Ajimurot yigʻidan toʻxtab unga hayratlanib tiki-lib qoldi: — Uylanaman? — Ha, agar sen bir ishda menga yordam bersang. — Qanaqa ish? — darrov qiziqsindi Ajimurot. — Faqat birovga churq etib ogʻiz ochmaysan! — Hech kimga! Hech kimga aytmayman! Endi Sultonmurot ikkilana boshladi. Aytsinmi yo aytmasinmi?.. U oʻzini yoʻqotib, oʻylanib qoldi. Ajimurot esa tiqilinch qila boshladi: — Qani aytchi, qanaqa ish? Ayta qol, — Sulton. Chin soʻzim, hech kimga ogʻiz ocha koʻrmayman. Sultonmurot terga botgancha ukasining yuziga qaramay, qiynalib shunday dedi: — Maktabga, xatni bir qizga eltib berish kerak. — Xat qani, qanaqa xat oʻzi? — Ajimurot darhol akasiga yaqin surildi. — Keyin koʻrsataman. Xat bu yerda emas. — Qayerda? — Qayerda boʻlsa oʻsha yerda. Keyin koʻrasan. — Kimga, qaysi qizga? — Uni bilasan. Keyin aytaman. — Hozir ayta qol! — Yoʻq, keyin. Ajimurot tiqilinch qilib turib oldi. Uni tinchitib boʻlmasdi. Sultonmurot ogʻir xoʻrsinib duduqlangancha aytishga majbur boʻldi: — Bu... bu... xatni Mirzagulga oborib berasan. — Qaysi Mirzagulga? Oʻzlaringning sinflaringdagi qizgami? — Ha. — Ur-ey! — quvonganidanmi yo shoʻxligi tutibmi, baqirib yubordi ukasi. — Men uni taniyman, u oʻzini juda goʻzal hisoblab yuradi! Oʻzidan past sinfdagilar bilan gaplashgisi kelmaydi! — Nega baqirasan? — achchiqlandi Sultonmurot. — Xoʻp, xoʻp! Baqirmayman! Sen uni yaxshi koʻrasanmi? Xuddi Oychurek va Semetey misanlar, shunaqami? — Jim boʻl! — baqirdi Sultonmurot. — Nima qipti? Gapirib boʻlmaydimi? — uning jigʻiga tegardi Ajimurot. — Bor, bor, baqiraver, huv togʻlarga chiqib olgin-u, butun dunyoga jar sol! — Chiqib jar solaman! Sen oʻsha Mirzagulni sevasan! Bilaman! Bilaman! Sevasan... Ukasining surbetligi akasining jahlini chiqarib yubordi. Sultonmurot uning orqasiga yaxshigina tushirib qoldi. Ukasi darrov bukchayib olgancha butun darani boshiga koʻtarib yigʻlay boshladi: — Otam frontdaligida meni uryapsanmi? Shoshmay tur! Shoshmay tur! Hali javobini berasan! — U bor ovozi bilan baqirib yigʻlay boshladi. Endi uni yupatish kerak edi. Dardisar-ey! Ular yarashib olishgach, Ajimurot hamon entikib, xoʻrsinib, mushti bilan yuzidagi yoshlarini arta-arta dedi: — Qoʻrqma, hech kimga, hatto onamga ham aytmayman. Oʻzing-ku, darrov urishga tushding... Xatni oborib beraman. Endi aytmoqchi boʻlib turuvdim-u urib qoldingda... Bir chetga chaqirib, tanaffusda beraman. Sen esa buning evaziga otam frontdan qaytib stansiyaga kelganida, hamma uni kutib olishga shoshilganida, meni ham birga olib borasan. Ikkalamiz Chopdorga minib, uni yeldirgancha hammadan oldin yetib boramiz. Sen-u men. Chopdor axir seniki-ku endi. Sen oldinda, men orqangga mingashib choptirib ketamiz. Chopdorni darrov otamizga berib, oʻzimiz yonma-yon yuguramiz, onam, boshqa hamma odamlar esa bizni kutgani peshvoz chiqishadi... Uning shu taxlit ezilib, ma’yus, yolvorib gapirishi Sultonmurotni shunday ezib yubordiki, oʻziniyam yigʻlab yuborishiga sal qoldi. Qiziqqonlik qilgan ekan, endi esa bolakayni urganiga rosa afsuslandi. — Xoʻp, Ajike, yigʻlama endi... Ikkovimiz Chopdorda chopib boramiz, faqat otamiz omon qaytsa boʻlgani... Oʻrilgan hamma koʻrayni toʻplab bogʻlaganlarida uchta kattagina bogʻlam boʻldi. Sultonmurot oʻtinni bogʻlashga usta edi. Avvaliga uyumlar ularning koʻziga xuddi togʻday salobatli koʻrinib, hatto olib ketolmaymiz, deb ham qoʻrqishgandi. Keyin esa arqon ustalik bilan ishga solingach, uyum avvalgisidan uch marta kichraydi. Yaxshi tortilgan bogʻlam yelkada mahkam va tekis turadi, olib ketish ham qulay. Bunisini ular ikkita bogʻlam qilishdi. Axir Qorayolni mana shuning uchun ham olib kelishganda. Bitta qoʻshimcha bogʻlamni Sultonmurot oʻzi koʻtarib ketmoqchi boʻldi. Yoʻl uzoq edi, ammo uyga bir yoʻla koʻproq oʻtin olib borgan yaxshi. Shunday koʻrayni qoldirib ketib ham boʻlmaydi. Tuyuqjar darasidan antiqa shox-shabba yigʻishdida, oʻzlariyam. Qorayolning ustiga oʻtinni shunday ortishdiki, qulogʻiyam, dumi ham koʻrinmay qoldi. Ajimurot tizgindan tutib yetakladi. Uning ortidan Sultonmurot oʻtin bogʻlamining ogʻirligidan egilib izma-iz joʻnadi. Bogʻlam yelkaga alohida usulda: arqon chap qoʻltikdan tushirilib koʻkragi orqali oʻng yelkaga tortib oʻtkazilgan, gardanning oʻng tomonidan arqonga ilmoq solinib bogʻlangan boʻlishi va yuk tashuvchi ilmoqning uchidan ushlab olishi kerak edi. Bunday holda oʻtinni koʻtarib borayotgan odam bogʻlam tugunining boʻshab qolgan joyini yoʻl-yoʻlakay tortib olishi mumkin. Ular shunday, oldinda Qorayolning tizginidan tutib olgan Ajimurot, orqada yelkasida yuki bilan Sultonmurot, ularning ortidan esa holdan toyib sudralgancha Oqtosh kelardi. Koʻray olib ketayotganda uzoq vaqt dam olmay yurish kerak. Birinchi dovondan oʻtgach, bosib oʻtiladigan yoʻllarning oraligʻi qisqaradi, ikkinchi dovon birinchisining yarmiga, uchinchisi ikkinchisining yarmiga kamayib boraveradi. Sultonmurot buni yaxshi bilardi, shuning uchun ham kuchini tejab bir maromda, oyoqlarini keng yoyib qadam bosardi. Endi u atrofda hech nimani koʻrmas, faqat oldinga, oyoqlari ostiga qarab borardi. Bogʻlamni koʻtarib ketayotganingda uzoq vaqt charchab qolmaslik va tez-tez dam olmaslik uchun, yaxshisi, biror narsa haqida oʻylash kerak. U ertaga ertalabdan otxonaga qanday borishi va yana desant komandiri vazifalarini bajarishga kirishishi haqida oʻylab borardi. Shoshilish kerak. Oqsoyga joʻnash uchun sanoqli kunlar qoldi. Yaxshilab parvarishlangan otlar qadlarini ancha tutib olishdi. Pluglar ham, uning zapas qismlari ham egar-u jabduqlar shay qilib qoʻyildi-yu, ammo baribir, dalaga chiqish bilanoq nimadir yetishmasligi aniqlanadi, miri kam dunyo deganlar. Bu brigadir Chekishning soʻzlari edi. U shundoq degandi: koʻz — qoʻrqoq, qoʻl — botir, dalaga qoʻrqmay chiqish kerak, ish davomida qolganlari aniqlanaveradi, hammasi birdan boʻlmaydi-ku axir. Sultonmurot qanday qilib onasining mehnatini yengillatishni oʻylardi. Onasining judayam tinka-madori quridi. Fermada sigir sogʻadi, mollarga qaraydi, yana uyda tinim yoʻq. Hammasiga balogardon oʻzi. Pishir-kuydir, kir yuv... Qizlari boʻlsa hali yosh, Ajimurotning ham hali qoʻlidan bir ish kelmaydi. Oʻzi boʻlsa oilaga begonaday boʻlib qolgan, bugun-erta Oqsoyga joʻnaydi, kim bilsin, shu bilan qachon qaytadi. Qancha yerni haydab shudgor qilish, boronalash kerak... Unda esa bor-yoʻgʻi beshta ulov bor. Qolgan ot-ulov va pluglarning hammasi eski yerlarda ishlatiladi. U yerlarda ish yana ham koʻproq. Biroq bu yerlar harholda ovulga yaqin. Biror nima boʻlsa, xotinlar chopiqqa tushishadi. Erkaklar qiladigan ish ayollar zimmasiga tushgan. Endi ular bel baravar ariqlar qazishyapti, dalalarga suv tarashyapti, toʻgʻonlar qurishyapti... Nima qilib, qanday qilib onasining yumushini yengillatsa ekan-a? Oʻylab oʻyming oxiriga yetolmasdi... Ammo hammadan koʻra u ertaga xatni berishi haqida, faqat «Oq kabutar» qoʻshigʻi soʻzlarini qoʻshib qoʻyishi kerakligi toʻgʻrisida oʻylardi. Mirzagul uning xatini oʻqiyotgani, oʻqib nimalarni oʻylayotganini tasavvur qilishga urindi. Eh, sevgi haqida xat yozish shunday qiyin ekanki! Nimani izhor etishni istagan boʻlsang tamom aksi boʻlib chiqar ekan. Hech qanday qogʻoz yurakdagi tuygʻularni oʻziga singdirolmas ekan. Qiziq, nima der ekan u? U ham javob xati yozishi kerak. Boshqa nima ham qilardi? Qiz uning sevgisiga qanday qararkin? Uning rozi yoki norozi ekanligini Sultonmurot qayoqdan bilsaykin? Hamma gap shunda. Agar qiz uning sevgisini rad etsa nima boʻladi?.. Unda nima qiladi?.. Tuyuqjar allaqachon ortda qolib ketdi. Botayotgan quyosh endi uning faqat bir tomonidagina nur sochib turardi. Zamin hamon oʻsha qish sukunati va salobati-ni saqlab yotardi. Odatda boʻron oldidan bor narsani qoʻporib parchalab tashlash uchun shunday sokinlik, osoyishtalik hukm suradi. Bunaqa paytlarda yovuz kuchlarni qaytarish uchun «Yaxshilikka koʻrinsin!» deb qoʻyish kerak. Bu ba’zida yordam beradi. «Yaxshilikka koʻrinsin!» — deb qoʻydi ichida Sultonmurot oldingi birinchi manzil uchun qulay joyni koʻzdan kechirarkan. Shunday joy tanlash kerakki, soʻngra qiynalmay oyoqqa turish kerak boʻlsin. Koʻray olib ketayotgan odam avval bogʻlamga yelkasini qoʻyib tebrangancha turishga chogʻlanadi, chogʻlanganda ham bogʻlam bilan birgalikda tebranib sekin orqalab oladi. Agar ortiqcha kuch bilan turmoqchi boʻlsa, bogʻlam boshi ustiga surilib ketib baqaday yalpayib qolishi mumkin: tebrana turib tizzalash kerak, keyin oyoqqa turib olgach, «Yo pirim!» deb, iloji boricha qad rostlab olinadi. Avval yaxshilab nafas olish kerak boʻladi. Sultonmurot bogʻlam ustida chalqancha yotib, bir daqiqa koʻzlarini yumdi. Eh, arqonni koʻkrakka tashlab yotish qanday yaxshi-ya! U keyingi manzil qayerda boʻlishini chamalagancha ogʻir yoʻl azobidan keyin maza qilib chalqanchasiga choʻzilgan edi. Shunday holda qanday qilib faqat qizni oʻylolyapti-ya? — Faqat javobni kechiktirmay yozgin, eshityapsanmi? — unsiz pichirladi oʻz-oʻzicha jilmaygancha. Soʻng atrofga quloq tutdi. Gʻira-shira qorongʻilik choʻkayotgan bu oqshomda atrof ulugʻvor va ajib bir sukunat qoʻynida edi. Yettinchi bob Shunday kunlar yaqinlashmoqda edi... Mast uyquga ketgunga qadar uzzukun toʻlqinlanib, orziqib Mirzagulning javob xatini kutish hissi uni tark etmadi... U nima bilan mashgʻul boʻlmasin, nima ishga tutinmasin, shu hakda tinimsiz oʻylardi. U jon-jahdi bilan ishlar, desantiga topshiriqlar berar, xayolida esa Ajimurotning maktabda otxona tomon yelib uchishini orziqib kutilgan javob maktubini olib kelishini kutardi. Hatto Ajimurot ikkovi kelishib olgan ham edilar. Agar Mirzagul javob bergan boʻlsa, Ajimurot sakrab-sakrab yugurishi, qoʻllarini silkitib hakkalashi, agar javob bermasa, qoʻllari shimi choʻntaklarida, yugurmay, asta qadam tashlab kelishi kerak edi. Sultonmurot hadeb yoʻlga qarayverardi. Biroq ukasi har kuni qoʻllarini choʻntaklariga solintirgancha kelardi. Sultonmurot tushunolmay, iztirob cheka boshladi. Uning toqati toq boʻlgandi. Dastlab uchrashganda qiz ukasiga nima deganini, qizning yoniga qanday yaqinlashgani va ular nimani gaplashganliklarini bilish uchun u Ajimurotdan ijikilab qayta-qayta soʻrab-surishtiraverardi. Uyga ukasi allaqachon uxlab qolgan paytda kelardi. Uning yana nimalarnidir soʻragisi kelardi. Biroq surishtirishning hojati ham qolmagan edi. Ajimurotning aytishicha, bu badfe’l Mirzagul bekach tanaffus paytlari umuman u bilan gaplashmas, oʻzini hech narsa bilmaganday tutarkan. Goʻyoki hech qanaqa xat olmaganga oʻxsharkan. Tanaffus paytlari dugonalari bilan joʻrttaga gaplashib turar, Ajimurotni esa oʻzi soʻrab, qoʻllaridan tortmaguncha payqamas ham ekan. Bularning sababini Sultonmurot hech tushunib yetolmasdi. Mirzagul, agar u bilan hech qanday munosabatda boʻlish istagi boʻlmasa, nega javob bermaydi, nega buni ochiq aytmaydi? Nega indamaydi, nahotki javob kutish qanchalik azob va ogʻir ekanligiga aqli yetmasa? U shunday oʻylar bilan uxlab qolar, ertalab esa yana shu hakda oʻylay boshlardi. Vaqt ham tugab borardi. Mana, muzlar erib, yer erkin nafas oladigan, dalada birinchi joʻyak tortiladigan paytlar kelib qoldi, sen boʻlsang hammasiga ulgurishing kerak. Bir kuni Sultonmurot ukasiga dedi: — Meni yaqinda Oqsoyga, uzoq vaqtga ketadi, deb ayt. Javob qisqa boʻlibdi... «Bilaman», — debdi, xolos. Oʻylayverib uning boshi qotib qoldi. Goho maktabga chopib borgisi, tanaffus boʻlishini kutib turib, uni tutib olib barini oʻzi soʻrab bilgisi kelar edi-yu, biroq ikkilanardi. Ilgari juda oddiy boʻlib tuyulgan narsalar endi mashaqqatli edi. Qoʻrquv, jur’atsizlik, uyat va ikkilanishdan xuddi togʻ-u toshdagi oʻzgaruvchan havo kabi uning yuragini larzaga keltirar edi... Ishni ham tashlab qoʻyib boʻlmaydi. Ish degani tiqilib ketdi. Desant komandiri boʻlish oson emas ekan. Erta tongdan kechgacha, qoʻli boʻshamaydi. Oqsoyga ketish muddati yaqinlashgan sari battar tashvishlar koʻpayaverdi. Kirib kelayotgan bahor tashvishlarni koʻpaytiribgina qolmay, ularning turmushlarini yashnatib yubordi. Soy boʻyi bahor yangligʻ kengayib, xushnud boʻlib ketdi. Muz goʻyo tutun kabi gʻoyib boʻldi. Muzlardan xalos boʻlgan soydagi suv yanada jonlanib shovullagancha toshlar ustidan chopa ketdi. Tez oqayotgan zangori suv ostidagi har bir mayda toshlar nur va soyada jilvalanardi. Otlar endi tuyoqlaridan qatra-qatra suv tomchilarini sachratib pishqirganlaricha soy oʻrtasigacha yoʻrgʻalashib borishardi. Bolalar ham otlariga minishib, toʻdaga qoʻshilishardi. Kulgilar, muzday suvning sachrashidan qiychuv, toʻpolon avjiga chiqardi. Xuddi shu paytda Sultonmurot suv boʻyida turarkan, qizga koʻzi tushib qoldi. Soyning kechuvida uni koʻrdi-yu, joyida qotdi. Nega oʻzini yoʻqotib qoʻyganday boʻddi-ya? Mirzagul yolgʻiz emasdi. Ular, qizlar toʻrtta edilar. Ular maktabdan qaytishmoqda edilar. Ularni koʻrmay qolishi ham mumkin edi... Ozmuncha odam kechuvdan oʻtmaydi deysizmi. Bir omadi kelib qoldi! Daf’atan koʻrdi-yu, joyida qotdi. Koʻrgan zahoti qizni tanidi-yu, Chopdorning tizginidan tutganicha qotib qoddi. Soyning sayoz joyidan qulochini yozib muvozanat saqlab oʻtar ekan, qiz ham Sultonmurotni koʻrdi, qirgʻoqqa chiqib toʻxtab, u tomonga nigoh tashladi. Dugonalari bilan ketayotib ham bir necha bor orqasiga qarab qoʻydi. Har gal Mirzagul u tomonga oʻgirilib qaraganda Sultonmurot oʻz baxtiga peshvoz yugurgisi, bir yoʻla, ochiq-oydin, talmovsiramay uni qanchalik sevishini aytishga tayyor edi. Usiz yashay olmasligini aytgisi kelardi. Ammo qiz har oʻgirilganda jur’ati yetmay, joyida qotib turaverardi. Mirzagul dugonalari bilan Orolkoʻcha boshida gʻoyib boʻlgan boʻlsa ham u hamon Chopdorni kechuvda tutib turar, boshqa otlar esa allaqachon suv ichib boʻlishib qirgʻoqqa chiqishgan edi. Bolalar otxonaga joʻnash uchun otlarni bir joyga toʻplashdi, u boʻlsa hamon goʻyo Chopdorni sugʻorayotganday joyidan qoʻzgʻalmasdi... Keyinroq esa bu hakda oʻylab ajablandi, ilgariroq uni shu yerda, maktabdan kelayotganida kutib turish mumkin ekanligiga aqli yetmaganligi uchun oʻzini koyidi. Ha, oʻsha yerda soyning kechuvida ittifoqo uni uchratib qolishi mumkin ediku axir. Nega avvalroq bu fikr kallasiga kelmadiykin? Albatta, endi oʻzi harakat qilmogʻi, qizni uchratib, maktubi xususida qanday fikrda ekanligini bilmogʻi kerak. Agar u desant otlarini sugʻorishga odatdagidan biroz kechroq haydasa, shunday uchrashuv xudoning bergan kuni takrorlanishini u keyin bildi. Har safar ular otlarni kechuvdan haydab ketishlari bilanoq shu yerda Mirzagulning paydo boʻlishi, oʻzining esa mana shu oddiy narsani payqamaganligini his qilishi Sultonmurotga juda ham alam qildi. Hammasi shundoq joʻngina ekan-u, u boʻlsa iztirob chekib, qiynalib yuribdi. Endi u qizni kutib turishga qat’iy qaror qildi. Ertasiga Sultonmurot kechuvda ataylab ushlanib, bolalarga tezda qaytishini, Chopdorni yaxshilab choptirajagini aytib, bolalardan otlarni sugʻorib qaytgach, uning ham otlarini joyiga bogʻlab, yem solib qoʻyishlarini iltimos qildi. Yana Onatoy oraga suqildi. — Kimni kutayotganingni bilaman, — dedi u surbetlarcha. Odam ham shunday boʻladimi? Sultonmurot ham tezlik qildi. «Bilsang bilibsan-da, nima boʻpti?»— deb jimgina tinchitib qoʻyish oʻrniga Onatoyga oʻshqirdi: — Sen fashist josusisan! — Kim josus? Men-a? — Ha, sen! — Qani isbotla! Agar men josus boʻlsam, mayli, tribunal otib tashlasin! Yolgʻon boʻlsami, tumshugʻungga tushiraman. Ular bir-birlariga oʻdagʻaylashib, otlarini chu-chulab niqtashib, bir-birlarini surishgancha soy oʻrtasida gir aylana boshlashdi. Bir-birlariga baqirishib, gʻazab bilan hezlanib, bir-birini ot ustidan itarmoqchi boʻlishardi. Qirgʻoqda bolalar kulishar, ularni masxara qilib, gij-gijlardilar, ular esa hamon ikkita xoʻrozday chinakamiga choʻqishardi. Atrofga suv sachrab, otlar soyda taqalarini gʻijirlatgancha toshga qoqila boshladilar. Shunda Erkinbek baqirdi: — Hey, otlarni mayib qilasanlar! Ular tezda oʻzlariga kelishdi, hatto bahona topilganiga suyunishib, indamay bir-birlaridan nari ketdilar. Biroq baribir kayfiyati buzilgandi. Bolalar otlarni otxonaga haydab ketganlaridan soʻng ham Sultonmurot zoʻrgʻa harsillab nafas olardi. Oʻzini biroz ovutish uchun yoʻldan koʻzini uzmay soy boʻylab otini yoʻrttirib ketdi. Uncha olislab ketmasdan orqasiga oʻgirilib qaradi-yu, qizni koʻrib qoldi. Mirzagul xuddi kechagiday dugonalari bilan kelmokda edi. Ular oʻzlari bilan oʻzlari ovora, kimdir ulardan birini deb mushtlashishiga sal qolgani, iztirob chekayotgani, gʻam-gʻussaga botib yurgani bilan ishlari yoʻq edi. Yaqinda Sultonmurotning onasi oʻgʻliga qarab qoʻrqib ketdi: «Senga nima boʻldi? Kasalmasmisan? Rangingni qara-ya!» Onasini yupatib, qoʻliga koʻzgu olib qaradi. Oynaga qaramaganiga ancha boʻldi, hech vaqti boʻlmaydi, haqiqatan ham keyingi kunlarda juda oʻzgarib ketibdi. Koʻzlari xuddi kasallarnikiday kirtayib ketibdi, yuzi tirishib, boʻyni ingichka tortib choʻzilib qopti. Qoshlari orasiga xuddi ajinday ikkita chiziq tushib, lablari ustida esa qop-qora tuklar paydo boʻlibdi. Agar chiroq yorugʻuda razm solinmasa, shundoq koʻrinmaydi. Qarang-a! Butunlay boshqacha boʻlib ketibdi, tanib boʻlmaydi... Otasi frontdan qaytsa, darrov taniy olmasa ham kerak... Sultonmurot otda toʻgʻri qizga tomon yaqinlasha bordi. Shu payt Mirzagulning bir-ikki marta kechuv tomonga qarab qoʻyganini koʻrib qoldi. Qizning ham koʻzi unga tushib, choʻchib ketdi va joyida toʻxtab qoldi, keyin tezda oʻzini oʻngladi-da, dugonalari bilan birga yurib ketdi. Ular goʻyo hech nima boʻlmaganday toshdan toshga sakrab soydan oʻtishdi-yu, uy-uylariga tarqab ketishdi. U esa qizlarning yonidan quvib oʻtib, xuddi qayoqqadir ish bilan shoshib borayotganday, ekinzorlarni oralab qizga toʻqnash kelish umidida koʻchaga chikdi. U qizni koʻchaning u boshida koʻrdi. Sultonmurot bu yerdan sekin yura boshladi. Ular bir-birlariga yaqinlashganlari sayin uni vahima bosa boshladi. Sultonmurotga hamma derazalardan, eshiklardan kuzatib turganday hamda ularni qanday uchrashishlarini va uning qizga nima deyishini kutib turishganday tuyulardi. Mirzagul unchalik shoshilmay kelardi. Sultonmurot nima sodir boʻlayotganini, nega hayajonlanayotganini tushunmas edi. Ular axir bir sinfda oʻqishadi-ku, uning biron narsasini tortib olish, bir paytlar hatto xafa qilish ham hech gap emas edi. Hozir boʻlsa qizga hadiksirab, titrab-qaltirab yaqinlashmoqda edi. Endi uning bu uchrashuvdan qochib, bosh tortib ketgisi kelardi-yu, ammo kech edi. Ehtimol, Mirzagul uning holatini sezgandir. Toʻqnashishlariga ozgina qolganida qiz birdan shoshilib uylariga yetmasdanoq qoʻshni hovliga oʻzini urdi. Sultonmurot xursand boʻlib yengil nafas ola boshladi. Qizdan judayam minnatdor boʻldi. Yakkama-yakka uchrashish shunchalik ham qiyin boʻladimi. Keyinroq esa jur’atsizlik qilgani uchun oʻzini oʻzi koyiy boshladi. Tunda uyqusi qochdi, ertalab oʻrnidan turgach, qiz haqida oʻylab, bugun qanday boʻlmasin, yoniga borib, toʻppa-toʻgʻri aytishga va jiddiy turib xatiga javob yozadimi-yoʻqmi, qachon yozadi, shularni soʻrashga ahd qildi. Agar javob bermasa xafa boʻlib oʻtirmaydi, erta-indin Oqsoyga joʻnab ketadi, oʻtgan gaplar orada qolsin. Xuddi shunday deydi. Shunday qat’iy qaror bilan kunni boshladi, mana shu maqsadda ishladi, shu maqsadda otlarni sugʻorib kelgach, yana soy tomonga joʻnadi. Chopdorni minib bordi. Qirgʻoq boʻylab otda u yoq-bu yoqqa yura boshladi. Shu asnoda yurarkan, beixtiyor ovuldagi tomlarda ham, uylarning soya tushib turadigan tomonlarida ham umuman qor qolmaganligiga koʻzi tutddi, qish boʻyi tepaliklarda xiylagina toʻplanib qolgan qorlar esa toʻq sariq tusga kirib turar edi. Xuddi ular qachonlardir zoologiya darsida daftarlarga rasmi chizilgan amyobalarni eslatardi. Kecha otxonada rais Tinaliyev bilan Chekish brigadir Oqsoy desantini sinovdan oʻtkazishdi. Hamma pluglar nomerlab qoʻyilib, qoʻshchilarga birkitildi. Sultonmurotga birinchi nomerli plug tegdi. Keyin har birlari oʻz otlariga jabduq urdilar. Bu ishni qanchalik uddalay olishlarini koʻrsatishdi, otlarni qanday plugga qoʻshishlarini namoyish qilishdi. Beshta ulovning hammasini bir qatorga tizdilar. Umuman, bularning hammasi chetdan qaraganda ajoyib, salobatli koʻrinardi! Xuddi tachankalarga oʻxshardi-yu, faqat ularning oʻrnida pluglar bor edi, xolos. Otlar baquvvat, jabduqlar sozlab tortilgan, pluglar esa moyday yaltiramoqda edi. Rais Tinaliyev xuddi armiya qoʻmondoni singari salobat bilan desant oldida yuribdi. Har bir bolaning qarshisiga kelib: — Tayyorgarliging haqida axborot ber! — deydi. — Axborot beraman. Qoʻl ostimda toʻrtta taqalangan ot, toʻrtta yaxshi boʻyinturuq, toʻrtta abzal, sakkizta qayish, bitta egar, bitta qamchi, uch juft zapas tishlari bilan bitta ikki tishli plug bor. Xuddi armiyadagiday. Faqat Chekish brigadirning qovogʻi soliq. Albatta, u keksa odam, bularni qayerdan tushunsin! Tekshiruv yaxshi oʻtdi. Biroq ikkita soʻroqda desantchilar baribir noqulay ahvolga tushib qolishdi. Rais Tinaliyev hammalarini Ergashning plug qoʻshilgan otlari yoniga chaqirdi. — Qani, jabduqdagi kamchilikni topinglar-chi, — deb qoldi u. Hammayogʻini qarab chiqishdi, paypaslab koʻrishdi hamki, biroq hech nima topisha olishmadi. Shunda buni rais Tinaliyevning oʻzi koʻrsatdi: — Bu nima? Nahotki toʻriq otning ayili yonboshida buralib qolganini koʻrmayotgan boʻlsalaring? Mana qaranglar! Buralib qolgan ayil otning yonboshini shilib yuboradiku. Ot boyaqish buni qanday aytadi. Tortaveradi, ertasiga esa yonboshi shishib ketadi, keyin otni qoʻshga qoʻshib boʻlmaydi. Men zapas otlarni qayerdan topaman sizlarga? Zapas otlar yoʻq menda! Demak, abzalga befarq qarash natijasida plug toʻxtab qoladi! Qani, oʻylab koʻringlarchi, bizning shunday ishga yoʻl qoʻyishga haqimiz bormikin? Biz qish boʻyi nimaga tayyorlandik axir?.. Hammalari uyalib ketishdi. Bundoq qaraganda joʻngina narsa-ku... — Sultonmurot, desant komandiri sifatida sen doim ish boshlashdan avval otlarni kim qanday qoʻshganligini tekshirishga majbursan. Tushunarlimi! — deb tayinladi rais Tinaliyev. — Tushunarli, oʻrtoq rais! Desantchilarni dogʻda qoldirgan ikkinchi masala yanada mushkul edi. Endi bu gal desant komandirining oʻzi noqulay ahvolda qoldi. Rais Tinaliyev ularni savolga tutardi: — Qani aytinglar-chi, abzallarni kechqurun, ish tugaganidan soʻng qayerda qoldirasizlar? Ular oʻylanib qolishib, bunga har xil javob qaytarishdi. Soʻngra abzalni dalada, pluglar yonida qoldirishga kelishishdi. — Komandir, sening fikring qanday? — Men ham shu fikrdaman. Abzallarni ham otlarni qoʻshdan chiqargan joyimizda, pluglar yonida qoldiramiz. Koʻtarib yurmaymiz-ku, axir! — Yoʻq, bu notoʻgʻri. Abzallarni kechasi dalada qoldirib boʻlmaydi. Birov olib ketmasligi uchun emas. Oqsoyda oʻgʻirlab ketadigan hech kim ham yoʻq. Kechasi yomgʻir yo qor yogʻib qolishi mumkinligi uchun ham qoldirib boʻlmaydi. Abzallar ivib ketadi. Abzallar xom teriku axir. Dalada uni tulki yoki boʻlmasa sugʻur gʻajib ketishi mumkin. Gap nima haqida borayotgani tushunarlimi? Demak, nima qilish kerak? Pluglar dalada qoladi. Qoʻshdan chiqarilgan otlarni abzallari bilan shiyponga olib kelasizlar. Sizlarga oʻtov beriladi, oʻshanda yashaysizlar. Oʻtov bitta, xolos. Menda boshqa oʻtov yoʻq. Har bir kishi jabduqni oʻtovga olib kelib, oʻzi yotadigan joyga yaxshilab taxlab qoʻyadi. Tushunarlimi? Jabduqlarni boshingizga qoʻyib yotasiz! Qonun shunday! Bu sizlarning qurolingiz! Har bir soldat esa eng avval qurolini asraydi! Oʻsha kuni Oqsoy otryadi toʻliq jangovar tayyorgarlikni namoyish etish uchun saflanganda rais Tinaliyev shunday degandi. Bu kunlar yaqinlashmokda edi... Hamma narsa shunga qaratilgan edi... Xuddi shunday... Ha, uch-toʻrt kundan keyin, agar havo aynib qolmasa, ular Oqsoyga joʻnashlari aniq edi. Bu holda Mirzagul bilan yozgacha koʻrishmasligi turgan gap. Sultonmurot shuni oʻylab qoʻrqib ketdi. Uzoqdan boʻlsa ham uni shuncha vaqtgacha koʻrib turishdan mahrum boʻlishni tasavvur qilish qiyin, hecham mumkin emas edi! U yana qizdan bugun anigʻini bilib olishga qaror qildi. Agar yoʻq desa, bu unchalik katta falokat emas, kutishga ham vaqti yoʻq, bundan Oqsoydagi ishlar muhimroq... Sultonmurot qirgʻoq boʻylab borarkan, hech koʻzini yoʻldan uzolmadi. U xavotirlana boshladi. Vaqt esa oʻtmoqda edi. Biroq, mana, qizlar ham kelishyapti! Ular orasida Mirzagul yoʻq edi. Dugonalari kelishar, u boʻlsa yoʻq edi. Sultonmurot ranjidi. Shunday boʻlgach, nima ham qilsin. Koʻngli buzilib otxonaga qaytdi. Ammo balki qiz kasaldir yoki boshqa biror hodisa sodir boʻlgandir, deya yoʻl-yoʻlakay xavotirlanib ketdi. Bu xavotir borgan sari kuchaya borgani tufayli, buni bilmaguncha tinchlanmasligini his etdi. U qizlardan soʻrashga ahd qildi. Chopdorning boshini ular tomonga burdi. Shunda birdan uning koʻzi qizga tushib qoldi. Mirzagul yolgʻiz oʻzi kelardi. U soydan oʻtadigan joyga yaqinlashib qolgan edi. Sultonmurot qiz bilan kechuvda uchrashish uchun Chopdorning jilovini boʻshatdi. U shunday hayajonlangan ediki, oxirgi daqiqalarda beixtiyor oʻz-oʻzidan «Jonginam!» — deb yuborganini ham sezmay qoldi. Sultonmurot qizni kechuvda qarshi oldi. U otdan irgʻib tushib jilovidan tutgancha qizning qirgʻoqqa chiqishini kutib turdi. Mirzagul unga qarab jilmaygancha kelardi. — Yiqilib ketma yana! — u qizga shunday keng chim yotqizilgan soyning kechuvidan yiqilish xavfi boʻlmasada, qichqirdi. Qizning chimlar ustidan yurib kelayotgani qanday yaxshi! Mana bu oʻjar soyga har qanday koʻprik va koʻprikchalarning bardosh berolmagani qanday yaxshi! U qoʻlini uzatgancha qizni kutib turar, Mirzagul esa hamon undan koʻzini uzmay, jilmayib peshvoz kelardi. — Yiqilib ketma yana! — dedi u qayta. Qiz hech nima deb javob qaytarmadi. U faqat jilmayib turardi. Qizning nigohidanoq Sultonmurot hamma savollariga javob oldi. Rosa tentak ekanda oʻziyam, xat yozib, javob kutib bekorga azoblanib yurganini-chi... Mirzagulning uzatgan qoʻlini kaftiga oldi. Shuncha yil bir sinfda oʻqib yurib uning shunchalik mehribon, ziyrak qoʻllarini bilmas ekan. «Mana men keldim! — derdi qizning qoʻli. — Shunday shodmanki! Nahotki xursand ekanligimni sezmayotgan boʻlsang?» Sultonmurot Mirzagulning yuziga bokdi. Qarab hayratga tushdi — u qizda oʻzini koʻrdi! Xuddi u kabi Mirzagul ham vaqt oʻtishi bilan tamom boshqacha boʻlib qolgan, boʻyi choʻzilib, ulgʻayib, xuddi kasaldan turgan kishinikiday koʻzlari ma’yus, oʻzi parishon boʻlib qolgan edi. Mirzagul ham doim uni oʻylab kechalari uxlamay chiqqani, sevgani uchun ham ana shu muhabbat qizni Sultonmurotga oʻxshatib qoʻygandi. Mana shuning uchun ham Mirzagul yanayam goʻzalroq, qadrdonroq boʻlib koʻrinardi. Qiz oʻzining shu turishi bilan goʻyo baxt va’da qilib turardi. Sultonmurot bularning hammasini bir daqiqaning oʻzidayoq tushunib, his etdi. — Men seni kasal boʻlib qoldimi deb oʻylagandim, — dedi u titroq tovushda. Mirzagul bu soʻzlarga hech nima deb javob qaytarmay, dedi: — Mana, — u Sultonmurotga atalgan roʻmolchani uzatdi. — Bu senga! — dedi-yu, yurib ketdi. Keyinchalik u bu shohi roʻmolchani necha martalab qayta-qayta tomosha qildi. U roʻmolchani choʻntagidan olib, solib qoʻyar va yana olardi. Bir varaq daftar qogʻozi hajmida keladigan roʻmolcha chetlari chiroyli gul va yaproqlar shakli bilan bezab tikilgan, bir chekkasiga, bezaklar orasiga ikkita katta va bitta kichkina harflar bilan qizil ipda: «S. j. M» deb tikilgan, buning ma’nosi «Sultonmurot jana Mirzagul», ya’ni Sultonmurot bilan Mirzagul degani edi. Ular maktabda qirgʻiz alfaviti reforma qilinmasdan oldin oʻrgangan mana shu lotincha harflar Sultonmurotning uzundan uzoq maktublari va she’rlariga javrb edi. Sultonmurot otxonaga shodligini bazoʻr bosganicha qaytib keldi. U buni birovlar bilan baham koʻradigan baxt emasligini, bu faqat uning oʻzigagina atalganligini va boshqa hech kim oʻziday baxtiyor boʻlolmasligini his qilardi. Biroq bugungi uchrashuv haqida bolalarga judayam aytgisi, oʻziga sovgʻa qilingan roʻmolchani ularga koʻz-koʻz qilgisi kelardi... Ishi yurishib ketdi. Bolalar otlarini sugʻorib, taglarini tozalashdi, chelaklarda suli olib kelib, oxurlarga xashak solishdi. U birpasda ishga kirishib ketdi. Qashlogʻich bilan otlarining tarang, baquvvat yagʻrin va yonboshlarini tez-tez qashlab, xashak olib kelgani yugurdi. Yugurarkan, hamisha soldatcha gimnastyorkasining koʻkrak choʻntagiga tikib qoʻyilgan roʻmolchasini tuyardi. Goʻyo koʻkragida koʻzga koʻrinmas choʻgʻ yonib turganday edi. Shu tufayli ham u xursand, hayajonda edi. Baxtiyorligi — Mirzagul uning muhabbatini qabul etganligidan, hayajonlanishi sababi esa allaqanday anglashilmas tuygʻularning paydo boʻlayotganidan edi... U beda keltirish uchun otxona ortidagi beda gʻarami tomon yugurdi. Bu yer jimjit va yoruqqina boʻlib, qurigan oʻtlarning hidi anqib turardi. Uning yana roʻmolchaga judayam qaragisi kelib ketdi. Choʻntagidan roʻmolchani olib, oʻtlarning islari orasidan uning oʻziga xos hidini ajratib, tomosha qila boshladi. Roʻmolchadan xushboʻy atirsovun hidiga oʻxshash hid kelardi. U bir kuni maktabda Mirzagulning sochlaridan shunday bir hidni tuygandi. Hozir yodiga tushdi, bu oʻsha hid edi. U roʻmolchani qoʻllarida tutib turarkan, kimdir birdan roʻmolchaga chang soldi. Burilib qarasa, Onatoy! — Iya, hali sen undan roʻmolcha olib turaman degin? Sultonmurot lavlagiday qizarib ketdi: — Bu yoqqa choʻz! — Shoshma. Bir koʻray-chi. — Senga aytyapman, bu yoqqa ber. — Baqiraverma, beraman. Boshimga uramanmi buni! — Berasanmi, bermaysanmi? — Qattiqroq baqir, qattiqroq! Sovgʻaga berilgan roʻmolchamni tortib oldi, deb baqirmaysanmi! — de-di-da, roʻmolchani choʻntagiga solib qoʻydi. Keyin nima boʻlganini Sultonmurot bilmay qoldi. Faqat koʻz oldida Onatoyning gʻazabdan va qoʻrquvdan rangi quv oʻchib ketgan yuzi lip-lip qildi-yu, soʻngra u bor kuchi bilan raqibini bir tushirdi va birdan qorniga qattiq tepki tushib oʻzi bir chekkaga uchib ketdi. Engashib yiqilayozdi-da, arang oyoqlarida turib oldi va gʻaram yonida yanada gʻazabga minib, jon-jahdi bilan Onatoyga tashlandi. Bolalar yugurib kelishdi. Ular yoqalashib ketishdi. Uch kishilashib ularni ajrata boshlashdi. Bolalar, qoʻyinglar endi, deya yolvorib, ularning qoʻllariga osilib olishar, Sultonmurot bilan Onatoy qonlari qaynab bir-birlarini ayamay mushtlashar va tinmay bir-biriga tashlanishardi. Oqibat nima bilan tugashini — yo oʻlish, yoki roʻmolchani qaytarib olish ekanligini his etgan Sultonmurot faqatgina: «Ber! Ber deyman!» soʻzlarini takrorlardi. Onatoy baquvvat boʻlib, sovuqqonlik bilan hara-kat qilardi. Ammo adolat va haqiqat Sultonmurot tomonida edi. U tez-tez yiqilsa ham orqa-oldiga qaramay hujum qilardi. Soʻnggi marta u gʻaram yonida yotgan panshaxaga yiqildi. Qoʻllari shu onda oʻz-oʻzidan panshaxaga yopishdi. U panshaxani oʻqtalgancha oʻrnidan sakrab turdi. Bolalar har tarafga qochganlaricha baqirib yuborishdi: — Qoʻy! — Toʻxta! — Esingni yigʻ! Onatoy uning roʻparasida, qayoqqa qochsam ekan, deya alanglab, ogʻir nafas olgancha, qoʻllari, oyoqlarini yoyib turar, biroq hech qayoqqa qochib ketolmasdi. Bir tomonda gʻaram, ikkinchi tarafda otxona devori gʻov boʻlib turardi. Xuddi shu daqiqada Sultonmurot oʻzini qoʻlga ololdi. Bu oxirgisi ekanini, bundan boshqa chorasi ham yoʻqligini u tushunib turardi. — Bu yoqqa ber, — dedi u Onatoyga, — boʻlmasam yomon boʻladi! — Ma, ol! Ma! — hazilga aylantirishga urinib shoshib qoldi Onatoy. — Seni qara-yu! Hazillashib ham boʻlmaydimi! Tentak! — dedi unga roʻmolchani irgʻitar ekan. Sultonmurot roʻmolchani koʻkrak choʻntagiga solib qoʻydi. Qoʻrquvlari oʻtib ketdi. Bolalar yengil nafas olishib, gʻala-gʻovur boshlangandan soʻnggina Sultonmurot boshi aylanayotgani, oyoq va qoʻllari qaltirayotganini sezdi. Yorilgan labidan qonni tuflab, xuddi mast odamday gandiraklab gʻaram ortiga oʻtdida, oʻzini pichan ustiga tashladi, chalqancha yotganicha nafasini rostlab, oʻziga keldi... Sakkizinchi bob Kechga borib u Onatoy bilan yarashmagan boʻlsada, biroq oradagi umumiy ishlar ularni bir-biriga murojaat etishga majbur qildi. Baribir koʻngilda dogʻ qoldi, voqeaning bunaqa ahmoqona sodir boʻlgani uyat edi. Ammo Sultonmurot bitta muhim sinovdan oʻtganini tushunar, agar salgina yuraksizlik qilganida edi, oʻzini oʻzi hurmat qilmay qoʻyishini bilardi. Bunday odam esa desant komandiri boʻlishi mumkin emas edi. Bunga u oʻsha kuniyoq, kechga yaqin otxonaga rais Tinaliyev bilan Chekish brigadir kelganlarida amin boʻldi. Ularning otlari uzoq yoʻl yurib charchagan, loyga botgandi. Tinaliyev bilan Chekish chol tongda Oqsoy tomon chiqib ketishib endigina qaytib kelishgandi. U yoqdan mamnun qaytishdi. Endi uch-toʻrt kundan keyin Oqsoyga joʻnashsa boʻlaverarkan. Dasht yerlari lorsillab yotganmish. Ekishga qulay yerlar koʻp boʻlib, kuching yetguncha haydayverishing mumkin ekan. Qoʻralarga joy belgilashibdi. Dasht uygʻonibdi. Shiypon uchun joy tanlashibdi. U yerga joylashib olish va qish boʻyi tayyorgarlik koʻrgan narsalarini boshlash qolgan edi, xo-los. — Xoʻsh, ishlar qalay, bolalar? — ularga yuzlandi Tinaliyev. — Kayfiyatlar qalay? Qanday taklif va mulohazalar bor? Keyin tipirchilab qolmaslik uchun ovuldan uzoqlashib ketmasdanoq gapirib qolinglar. Bolalar jim edilar. Goʻyo favqulodda hal qilinishi lozim boʻlgan narsa yoʻqday edi. Baribir, hech kim soʻnggi soʻzni aytishga jur’at qilolmasdi. — Komandirimiz bor, — dedi Ergash. — U hammasini biladi, oʻzi ayta qolsin. Shunda Sultonmurot hozircha hech qanday kamchilik va muhtojlik yoʻkdigini, hammasi rejalab qoʻyilganligi, poyabzallar bus-butun qilinganini hamda ust-boshlar yamab-yasqalganligini, yopinishga esa poʻstinlar olishligini, qisqasi, oʻzlari, ularning pluglari va otlari yer yetilishi bilan istagan vaqtda ishga kirishishlari mumkinligini aytdi. Keyin har xil mayda-chuyda ishlarni — qozon-tovoq, oʻtin, oʻtovlarni muhokama qilishib, umumiy xulosaga kelishdi: agar havo aynib, qor yogʻib qolmasa, ikki-uch kun ichida dalaga chiqishadigan boʻlishdi. Havo durust edi, koʻk yuzini bulut qoplagan boʻlsa-da, quyosh goh chiqib, goh berkinar, yerning hovuri koʻtarilib, qordan xalos boʻlayotgan yerdan nam hid anqirdi... Shunday kunlar yaqinlashmokda edi... Hammaning fikr-xayoli shunga qaratilgan edi... Qanchalik tayyorlanishmasin, baribir, joʻnash oldidan yana anchagina ishlar qilinmaganligi ayon boʻlib qoldi. Ikkita otning yopigʻi yetishmas ekan, borlari esa juda eskirib, uvadasi chiqib ketgan, ularni Oqsoyga olib borishning hojati yoʻq edi. Ilk bahor tunlari sovuq, deyarli qish tunini eslatadi, ayniqsa, shudgorlashning birinchi kunlarida... Chekishning aytishicha, avvallari yerni omoch bilan haydashgan vaqtlarida, birinchi kunlar goho tushgacha kechasi sovuq muzlatgan yerning erishini kutisharkan... Tuni bilan yopigʻi yopilmay sovuq yeb chiqqan ot esa ulov boʻlishga yaramay qoladi. Sultonmurotning yana ikkita yaxshi yopiq sotib olishgunlaricha hali idoraga, hali raisga, hali brigadirga, ovulga, kolxozga chopishiga toʻgʻri keldi... Mana shu yugur-yugur va tashvishlar ichida u hammadan koʻproq otlarni sugʻorish vaqtini kutardi. Joʻnash oldidan xuddi oʻshandagiday soydan oʻtiladigan joyda Mirzagulni koʻrgisi kelardi... Har gal umid qilardi-yu, ammo qizni uchratolmasdi. Sultonmurot shoshilar, kutishga sira vaqti yoʻq edi. Shuning uchun ham Mirzagul bilan uning orasida doimo aytilmagan qandaydir gap borligini, ayniqsa, joʻnash oldidan ular uchrashmasligi ham mumkinligi tufayli oʻzini qandaydir gunohkorday his etardi. Sultonmurot Mirzagulning ham oʻzi haqida oʻylashini bilar va bunga u qizning oʻshandagi ilk nigoh tashlaganidayoq, Mirzagulda oʻz aksini koʻrgan paytdayoq amin boʻlgan edi. Biroq Mirzagulning oʻzi uchrashishga intiladi, deb xayoliga ham keltirmasdi. Qizlik gʻururi, nomusi bunga yoʻl qoʻymasdi. Qiz unga toʻqilgan roʻmolcha takdim etib, nima demoqchiligini izhor qildi, qolgani esa uning ishi, erkaklarcha... Albatta, u joʻnash oldidan qiz bilan uchrashishi mumkin edi. Mana, yana bir koʻngilsizlik roʻy bermaganida u shunday qilmoqchi edi. Oqsoyga joʻnash arafasida, desantchilar oʻz otlarini oxirgi marta sugʻorgani olib borishga hozirlanisharkan, Sultonmurot oxirida qolib Mirzagulni kutmoqchi boʻlgandi. Shunda ular suvloqqa tomon yoʻl olib endi darvozadan chiqqan edilar hamki, Chekish brigadir kelib qoldi. Uning qovogʻi soliq va tund edi. Malla soqoli titrar, tumogʻini koʻzlarigacha bostirib kiyib olgandi. — Qayoqqa ketyapsizlar? — Otlarni sugʻorishga. — Toʻxtanglar. Gap bunday, Onatoy, sen uyingga bor. Onang kasal boʻlib qolibdi. Otdan tush. Sizlar esa, bolalar, tezda suvloqqa borib otlarni tez sugʻorib orqanglarga qaytinglar. Men sizlarni shu yerda kutib turaman! Soy tomon otlarni yoʻrttirib borisharkan, Sultonmurot borishda ham, kelishda ham yoʻldan koʻzini uzmay keldi-yu, ammo Mirzagulni koʻrmadi. Hali maktabdan qaytish vaqti boʻlmagan edi. Nega Chekish chol ularni bunchalik shoshirdi ekan-a? Nima boʻldiykin? Agar shunday boʻlib qolmaganida edi, Mirzagulni albatta bugun kutib olgan boʻlardi! Soyning kechuvida uni yana shunday koʻrgisi kelardiki... Ular otxonaga qaytishib otlarni joylariga bogʻlashgach, Chekish chol toʻrtovlarini bir chetga chaqirdi. — Gap bor, — deb mingʻilladi u. Soʻngra oʻtiringlar, dedi. Hammalari yelkalarini devorga tiraganlaricha choʻnqayishdi. Rais Tinaliyev tik turib gaplashishni yaxshi koʻrar, boshqalar ham tikka turgani uchun oʻzi ham tik turardi. Chekish brigadir esa, aksincha, shoshilmasdan, bamaylixotir oʻtirib gaplashishni yoqtirardi. Qariya-da, Chekish chol oʻychanlik bilan hurpaygan malla soqolini silarkan, gap boshladi: — Yigitlar, sizlar endi yosh bola emasliklaringizni aytib qoʻymoqchiman. Hayotning achchiq-chuchugini tatish erta boshlaringga tushdi. Jazirama tuproqda yurib, muzday yerda yotish... Demak, takdir shunday ekan. Mana, bugun biringizning boshingizga katta kulfat tushdi — Onatoyning otasi, Sattorqul frontda halok boʻlibdi. Sizlar endi yosh bola emassizlar, agar biringizning boshingizga kulfat tushsa, ikkinchingiz unga suyanchiq boʻlmogʻingiz lozim. Tayyorlanib turinglar. Odamlarni qarshilab turasizlar. Otlarni bogʻlab turasiz. Hozir rahmatli Sattorqulnikida odamlar toʻplanishadi, sizlar ham oʻsha yerda boʻlishlaring kerak. Yosh bolalarga oʻxshab Onatoyning yonida hiqillamanglar, hamonki yigʻlar ekansizlar, chinakamiga qattiq ovoz chiqarib erkakchasiga yigʻlanglarki, bundan Onatoyning sodiq doʻstlari yigʻlayotgani aniq bilinib tursin. Men bilan hozir birga borasizlar, shuning uchun ham sizlarni shoshirgan edim... Ular soʻqmoq boʻylab oldinma-ketin koʻcha oxirida joylashgan Onatoylarning uyi tomon ketishdi. Odamlar shunday sukut saqlaganlaricha otliq va piyoda, turli tomondan toʻp-toʻp boʻlib oqib kelishardi. Havo aynib turardi. Goh quyosh chiqib, goh yana koʻk bulut bilan qoplanar, goh birdan yer quchib boldirlarni achishtiruvchi shimol shamoli esib qolardi. Sultonmurot Onatoylar xonadoniga qoʻrquvdan, nadomatdan ogʻir iztirobga tushib bormoqda edi. Yana bir-ikki minutdan soʻng ovul uzra xuddi uyga oʻt tushgani kabi dahshatli yigʻi-sigʻi sadolari koʻtariladi, mana shu bobokalonlari tugʻilib oʻsgan togʻlarda yana bir odamning azasi boshlanadi, endi u odam urushdan qaytmaydi, hech qachon, hech kim uni koʻrmaydi, bu, albatta, qoʻrqinchli edi. «Koʻpdan beri xat-xabar yoʻq, otamga nima boʻldi ekan-a? Omonmikin? Onam boʻlsa vahimaga tushib aqldan ozayozdi. Ishqilib, bunday boʻlmasin, hech bunday boʻlmasin!» Ular hovliga yaqinlashib qolganlarida Onatoylarning uyidan dahshatli faryod koʻtarildi va bu oʻkirik kuchayib, odamlar toʻplanib turgan hovli va koʻcha boʻylab yoyildi... Desantchilar Chekishning orqasidan borarkanlar, bor ovozlari bilan oʻkirishar, chol oʻrgatganday bir ohangda: — Oʻv, Sattorqul otajon, topilmas Sagtorqul otajonimiz, endi seni qaydan topamiz-a, aziz boshing qaysi tuprokda qoldi? — deb rasmana hoʻngrab yigʻlashardi. Shu daqiqada, bu qaygʻu umumning qaygʻusiga aylangan shu daqiqada, Onatoyning otasi Sattorqul haqiqatan ham ularning oʻz otasiday, shuhrati ketgan eng yaqin kishisiday tuyulib ketdi, chunki har bir kishining ulugʻligi uning yaqinlari tomonidan faqat undan judo boʻlganlaridagina bilinadi... Hamma vaqt shunday boʻlgan va doimo shunday boʻlib qolaveradi. — Oʻv, Sattorqul otajon, topilmas Sattorqul otajonimiz, endi seni qayerdan topamiz, aziz boshingni qaysi tuproqqa qoʻyding? Desantchilar yigʻlab, Chekish bilan odamlar orasidan oʻtib hovliga kirishlari bilan eshik oldida turgan Onatoyni koʻrishdi. Gʻam odamni choʻktirib qoʻyadi. Ularning orasida eng kattasi, kuchli va barvastarogʻi Onatoy ham yosh boladay boʻlib qolgandi. U boshiga tushgan bu ogʻir kulfatdan ezilib, yosh boladay nola bilan xuddi yomgʻirda qolgan toychoq singari mungʻayib devorga suyanib yigʻlardi. Yuzlari yigʻidan shishib ketibdi. Yonida oʻzidan kichik uka va singillari oʻkirishardi. Onatoyning doʻstlari uning oldiga borishdi. Onatoy doʻstlarini koʻrib boshiga tushgan qaygʻudan zorlanib, boshiga tushgan kulfatini ularga toʻkib-solib yanada qattiqroq yigʻlay boshladi. Bu bilan u goʻyo madad soʻrab, yordam kutayotganday edi. Onatoyning bu yordamga muhtoj holati hammadan koʻproq Sultonmurotga qattiq ta’sir qildi. Bolalar oʻzlarini yoʻqotishib, uning atrofida aylanishar, nima qilishni, qanday qilib uni ovutishni bilishmasdi. Hech kim unga yordam berolmaydi. Bu payt hech kim Sultonmurotning qoʻliga avtomat olib hovlidan otilib chiqib ketganini va avtomati bilan toʻppa-toʻgʻri oʻsha yoqqa — urush ketayotgan tomonga yugurib ketganini xayoliga ham keltirmas edi. Uning bir nafas toʻxtamay toʻgʻri frontga borganini va u yerda qahr-gʻazab bilan na’ra tortib, qichqirib, fashistlarni qiyratayotganini, avtomatdan tinimsiz oʻt sochib, doʻsti Onatoyning oʻldirilgan otasi, ovulga keltirilgan qaygʻu va kulfatlar uchun oʻch olayotganini bilishmas edi... Esiz, avtomati yoʻq-da! Desant komandiri emasmi, Sultonmurot Onatoyga shunday dedi: — Yigʻlama, Onatoy. Nima qilardik. Mana, Erkinbek va Qubbatqulning otalari ham frontda halok boʻlishdi. Oʻzing bilasan, mening otamdan ham anchadan buyon xat yoʻq. Urush. Tushunasan-ku. Sen faqat bir ogʻiz aytsang bas, biz senga yordam beramiz. Sen faqat oʻzingga bir oz yengil boʻlishi uchun nima qilishimiz kerakligini aytgin... Ammo Onatoy devorga suyanib, yelkalarini silkitganicha entikib-entikib yigʻlar va hech narsa deyolmasdi. Bu soʻzlar uni ovutish oʻrniga, aksincha, yarasiga tuz sepganday boʻldi va u duvillab oqayotgan koʻz yoshlardan boʻgʻilib, nafasi qisilib, koʻkarib ketdi. Sultonmurot chopib borib unga choʻmichda suv keltirdi. Shu daqiqadan boshlab u oʻzini bu yerda sodir boʻlayotgan voqeaga javobgarday his eta boshladi. Odamlarga qandaydir yordam qilish zarurligini tushundi. Toʻrtalovi soydan paqirlarda suv tashishdi, oʻtin yorishib, samovarlarga oʻt qoʻyishdi, toʻplangan qoʻni-qoʻshnilarni kutishdi, otliq chollarni ulovga mingizib yuborishdi. Odamlarning oyogʻi uzilmasdi. Birovlar marhum oilasiga ta’ziyaga kelishar, boshqalari esa ta’ziyadan oʻz burchlarini oʻtab qaytishardi. Desantchilar kun boʻyi Onatoylarnikida boʻlishdi. Sultonmurot muallima Inkamol opa yettinchi sinf qizlari, ularning orasida Mirzagul bilan kelib qolishganlarida juda ogʻir daqiqalarni boshidan kechirdi. Inkamol opa Onatoyni quchoqlab olganicha shunchalik boʻzlab yigʻladiki, unga koʻz yoshisiz qarab boʻlmas edi. Mashhur folbinning muallimaning oʻgʻli haqidagi karomati toʻgʻri chiqmadi, zotan unga opaning oʻziyam ishonmagan edi. Dilidagi xavotirlikni, gʻamni tarqatish, qaygʻu-hasratga toʻlib ketgan yuragini boʻshatish uchun u koʻz yoshlariga erk berib yubordi. Qizlar ham muallimalari yonida yigʻlab turishardi. Mirzagulning boshi egik, unsiz koʻz yosh toʻkar, balki shu payt u otasi va akasini eslab ezilayotgandir. U Sultonmurot tomonga biron marta ham qayrilib qaramadi. Mana shu holatda ham, iztirob va kulfat ogʻushida ham u hammadan goʻzal edi. Sultonmurotda eng oliy hamdardlik faxr hissini uygʻotdi. U qizning yoniga borgisi, uni quchoqlab yigʻlagisi, qaygʻusiga sherik boʻlgisi kelardi... ...Eh, Mirzagul, Mirzagul bekach, Oq kaptar sen koʻkdagi, Men tuygʻun qush toʻpdagi... Shundan soʻng hovlida qur’on oʻqilgach, hamma hozir boʻlganlar oʻzlari bilan oʻzlari yolgʻiz qolishib, jimgina kaftlarini ochib, xuddi taqdir kitobiga qaraganday unga termilganlaricha bundan ming yillar muqaddam yiroq Arabistondan kelib qolgan, tugʻilganda va oʻlganda dunyo mangu deb e’lon qilgan Qur’onning tantanavor va qiroatli ohangini tinglab turishardi. Bu gal qur’on Onatoyning otasi — urushda shahid boʻlgan Sattorqulga bagʻishlanib oʻqilmoqda edi. Sultonmurot oʻsha ibodat mahalida ham kaftlari ustidan koʻzini ochib qizga qaradi. Hamma qatori diqqat bilan razm solib turgan yosh Mirzagul gʻoyat goʻzal edi. Qizning yuzida chuqur oʻychanlik mavjud. U Sultonmurot tomonga qaramadi. Shunday, qiz loaqal bir soʻz qotmay ketdi. Faqat u ketayotib Sultonmurotga qaygʻuli nigoh tashlarkan, boshini tebratib qoʻydi. Eh, Mirzagul, eh, Mirzagul bekach... Marhum Sattorqul uyidagi faryod bir oz pasaydi. Atrofga judolikka koʻnikishga da’vat qiluvchi dahshatli sukunat choʻkdi. Yigʻi — bu norozilik, gʻalayon, tugʻyonning belgisidir, yaqindagina boʻlib oʻtgan voqeani qaytarib boʻlmasligiga tushunib yetish esa eng dahshatlisi. Shunday daqiqalarda odamni eng qaygʻuli fikrlar chulgʻaydi. Onatoy devor tagida boshini xam qilib oʻtirardi. Sultonmurot unga qarashga yuragi betlamasdi. Qoʻpol, kuchli, badjahl Onatoyni kulfat bukib qoʻygandi. Bundan koʻra uning baqirib yigʻlagani, ust-boshini yirtib, oʻzini har yoqqa urgani yaxshiroq edi. Sultonmurot qanday qilib uni bu qaygʻuli, nochor ahvoldan qutqarishni bilmasdi. Ammo u Onatoyga yordam qilishi kerak edi, qanday yoʻl bilan boʻlmasin, uning yolgʻiz emasligini, yonida odamlar, uning uchun jonlarini fido etishga tayyor odamlar borligini bildirishi kerak edi. — Onatoy, yur, senga bir gapim bor, — dedi unga Sultonmurot. Onatoy oʻrnidan turdi va ular bir chekkaga oʻtishdi. — Xayolingga boshqa narsa kelmasin tagʻin, Onatoy, — deb soʻz boshladi Sultonmurot juda hayajonlanganidan zoʻrgʻa soʻzlab. — Axir men, oʻsha... Xohlasang oʻsha roʻmolchani senga butunlay beraman. Onatoy ma’yus jilmaydi. — Nimalar deyapsan, Sulton! Kerak emas, — dedi u. — Roʻmolcha seniki, uni hech kimga berma. Men boʻlsam... Sen meni kechir, kechir meni, unut hammasini. Men endi hech qachon bunday qilmayman, Sulton. Endi menga hech narsaning keragi yoʻq... Mening otam, u shunday ediki... Biz uni shunday kutayotgandik-ki...— Onatoyning oʻpkasi toʻlib yana hoʻngrab yigʻlab yubordi. Endi ular ikkovlashib oʻzlari tugʻilgan va yashayotgan shu davrlari bilan xoli qolib yigʻlashardi... Toʻqqizinchi bob Oqsoy yerlarida pluglar ishlayotganiga uch kun boʻldi. Uch kundirki, qoʻshchilar oʻz otlarini toʻxtovsiz chuchulashib haydashardi. Yerda Oqsoy desantchilarining ilk mehnatlari mahsuli boʻlgan qoramtir joʻyak hosil boʻldi. Joʻyak soz olingan, koʻrib koʻz quvonardi. Endi hamma ish ob-havoga qarab ketaveradi. Ulugʻ Manas choʻqqilari poyidagi bu bepoyon togʻ etagida qadim-qadimdan hech kim buzolmagan osudalik hokim edi. Chimkent va Toshkentning suvsiz yerlariga qarab choʻzilgan Oqsoy dashti shu yerdan boshlanardi. Choʻlning bu oyoq tegmagan bosh qismida plug qoʻshilgan ulovlar orqalaridan uzun iz qoldirib, tepalik tomon oʻrmalab ketayotgan mayda qoʻngʻizlarni eslatardi. Hozircha uchta plug ishlamoqda edi. Ergash va Qubbatqulni ovulda, kuzgi ekinlarni boronalab, ildizdagi namni yoʻqotishga yordamlashishlari uchun bir necha kunga olib qolishdi. Bu ishning kechiktirib boʻlmasligi anigʻu, biroq Oqsoyda ham vaqt kutib turmaydi-da: ularning moʻljalicha, yerni haydashga ulgurish uchun hamma desant pluglari ertalabdan kechgacha ishlashi kerak, boʻlmasa ulgurisholmay, butun mehnatlari chippakka chiqadi. Sultonmurot qolgan ikki ulovning shu kunlarda kelib qolishini kutib bezovta boʻlmokda edi. Va’da berishganlari tufayli ham u Chekish brigadir bilan qattiq aytishib qoldi. — Borib ayting, oqsoqol, — dedi u, — rais Tinaliyevning oʻzi kelib, hal qilib ketsin. Uchta plug bilan bu yerda hech nima qilib boʻlmaydi. Topshiriqni bajara olmaymiz... Chekish chol nima ham derdi? Uning ham qoʻli qisqa. Sultonmurot aqlli, tadbirkor brigadirga kolxozda ishlash qanchalik qiyin ekanligini tushunadi. Uning ham hammasini oʻz vaqtida, tartib bilan saranjom-sarishta qilgisi keladi-yu, ammo xuddi tagingdan chiqqan olovday tashvish oyogʻingdan oladi, buning ustiga, bahorgacha uni-buni qilib olishni koʻzlaydi-yu, odam yoʻq, ishchi kuchi yoʻq, oziq-ovqat yoʻq. Unisini qilsang, bunisi qolib ketadi. Kecha u oʻtirib bosh qotirdi. Ovulda qahatchilik. Zapaslari tugay deb qolibdi, yangi hosilgacha esa hali qayda. Hayvonlar qoqsuyak boʻlib qolgan, yemish boʻlmasa ochdan oʻlishi turgan gap, ularni soʻyishdan esa naf yoʻq. Kasal uchun bir kilo goʻsht sotib olgani ot-ulov qilib bozorga borishadi. Bir kilo goʻshtning narxi ilgarigi butun bir molning narxidan qimmat. Biroq baribir kerak-da, borishyapti. Hatto ot-ulovdagina emas, piyoda bir parcha et deb oʻttiz-qirq kilometrlab yoʻl bosib borishyapti. Salt otlar oyoklarini arang koʻtarib bosadi. Yoʻlga chiqsang, oraliqda qolib ketasan. Qoʻsh qoʻshiladigan otlarni esa zoʻrgʻa ekish mavsumigagina tayyorlashga ulgurishdi. Ulovlar parvarish qilinganu, ammo ular ham koʻp yuk koʻtarishga uzoq dosh berolmaydi. Agar bularning hammasini oʻylasang vahima bosib ketadi. Ammo hammasidan ham yomoni urush boʻlib, uning nihoyasi koʻrinay demasdi. Birgina tasalli, birgina umid baxsh etadigan narsa — nemislarning magʻlub etila boshlagani, ularning hamma joydan siqib chiqarilayotgani edi... Bugun ertalabdan havo joʻnashib ketganday boʻlgandi. Havo bulutli boʻlib, togʻ tepasida goho quyosh koʻrinib qolardi, goh osmon boshing ustida sayr eta boshlardi-yu, birdan havo aynib, koʻkka yana bulut chiqib qolardi. Tushga yaqin birdan havo sovib, atrof qorongʻilashib ketdi. Qormi, yomgʻirmi yogʻishi aniq edi... Atrofga butunlay qorongʻi choʻkdi. Tushdan keyin plugchilar boshlarini qor yo yomgʻirdan berkitish uchun dalaga qoplarni olib ketishga majbur boʻldilar. Avvalgi haydab qoʻyilgan joydan boshlashib joʻyakni ichkari tomonga agʻdarib borishardi. Birinchi boʻlib Sultonmurot, undan ikki yuz qadamlar orqada Onatoy, yarim chaqirimcha narida esa Erkinbek borardi. Butun plugchilar dalada yolgʻiz edilar. Uch plugchi-yu oldinda salobatli choʻqqilar. Uch plugchi-yu ortda bepoyon dasht. Rais Tinaliyev bu yerda ish boshlangan kunlarigina boʻldi. Ishi koʻp emasmi, u Chekish brigadirni shudgorga koʻz-quloq qilib qoʻyib, oʻzi tezda qaytib ketdi. Bugun Chekishning oʻzi ham ovudda qolgan Ergash va Qubbatqulni ulovlari bilan bu yerga olib kelish uchun joʻnab ketdi. Shunday qilib, uchinchi kundir-ki, plugchilar oʻz hollaricha — pluglar, otlar, hosilini yigʻib-terib olib, odamlarni toʻydirish uchun qayta-qayta haydayverish lozim boʻlgan yer bilan roʻbaroʻ qolishdi... Maydon dala shiyponidan uzoqda edi. Oʻzlari yashayotgan oʻtovdan, beda gʻaramlaridan, qoplardagi yemlardan, endi ularning uylarida nimalar boʻlsa, hammasidan yiroqda edilar. Dala shiyponida faqat keksa oshpaz kampir qolardi. Vaqtida ovqatni tayyorlash oʻrniga doim oʻtin hoʻl, u yoʻq-bu yoʻq deb zorlanib yurardi. Daladagilarga bir burda non bilan issiq atala boʻlsa yetadi-yu, kampir boʻlsa vaysagani-vaysagan, goʻyo birov undan bir nima deb gina qilayotganday hayotdan noliyveradi. Ovulda kampirni uncha bilishmasdi. Qayerlardandir kelib qolgan ayol zdi u. Boshqalar uyini, bolalari, roʻzgʻor ishlarini tashlab kelolmadi, u boʻlsa plugchilar yonida kun koʻrishni koʻzlab Oqsoyga kelishga rozilik berdi. Mayli, yeganicha yesin-u faqat ovqatni oʻz vaqtida tayyorlasa boʻlgani. Kampir hamisha behudaga yelib-yuguradi-yu, hech narsaga ulgurolmaydi. Unga yordam qilishga esa plugchilarning vaqti bormidi. Ot, bu oʻt oldirib qoʻysang oʻzi ketaveradigan mashina ham emas, bakini toʻldirib minib ketaveradigan traktor ham emas. Ishchining oʻzi dalada xuddi otday ishlagach, keyin plugda-gi otlarning qornini toʻydiradi, sugʻorib parvarish qiladi-da, soʻng oʻtovga bazoʻr yetib borib, oʻzini tappa yerga tashlaydi... Tong sahardan yana ishga... hammadan qiyini erta saharda uyqudan turish... Plugning yurib turishi, otlar vaznini yoʻqotmay, quvvati bahorning oxirigacha yetishi plugchining katta vazifasidir. Bu muhim. Judayam muhim. Birinchi kunlari, shudgorlashni boshlaganlarida, otlar har oʻn-oʻn besh qadamda toʻxtab dam olardi, hansirab qolishardi. Shunda tishni sal koʻtarishga, yerni sayozroq haydashga toʻgʻri kelardi. Biroq bu vaqtincha, otlar boʻyinturuqqa oʻrgangunlaricha qoʻllanildi. Bugun ish sezilarli darajada yaxshi ketdi. Otlar endi koʻnikib qolishganlaridan plugni baravar tortishardi, toʻrtalovi bir-birlariga yaqin turib olib yerga enkayishib, xuddi darslikdagi burlaklarga oʻxshab jon-jahdlari bilan oldinga intilib borishardi. Qadam-baqadam, qadam-baqadam yer bagʻrini yorib borayotgan plugni itarib borishardi. Biroq ob-havo pand beryapti-da. Mana, qor hidi kelib, uchqunlar paydo boʻla boshladi... Demak, qish hali hunarini koʻrsatib ulgurmay ketish oldidan yana bir bor oʻzini eslatib qoʻymoqchiga oʻxshaydi. Bekorga bunday qilyapti. Ayniqsa, bu qoʻshchilar uchun juda yomon boʻldi... Sultonmurot boshiga qop yopinib oldi, biroq baribir qordan saqlana olmadi. Yerni agʻdarib borayotgan otga minib olib, boshi uzra qamchi oʻynatib borarkan, shamol uning yonlarini ochib yuborardi. Qalin yogʻayotgan hoʻl qor tezda erib ketar, atrof jivir-jivir qilardi. Togʻlar qor pardasiga chulgʻangan edi. Faqat bu sukunatda yogʻingarchilik domida qolib qiy-chuv koʻtarayotgan qushlar qiyqirigʻini eslatuvchi plugchilarning otlarni qichab baqirib-chaqirayotganliklari quloqqa chalinardi. Pluglar tinmay ishlardi. Qop-qora pluglar xuddi toʻlqin ustida javlon urgandek goh tepaliklar uzra paydo boʻlib qolar, goh pastliklarga shoʻngʻib gʻoyib boʻlardi. Unga qoʻshilgan otlar engashib, xuddi tuproq ostidan chiqayotganday, chuqur-chuqur nafas olib, oʻrmalab borishardi. Qor ularning issiq, taranglashgan yelkalaridan bir onda ikkala yoniga oqib tushardi. Yer boʻkib ketgan, tuyoqlar osti sirpanchiq, jabduqlar hoʻlligidan zilday ogʻir plug tishlariga yerning yopishqoq qatlami botib qolganidan otlarga judayam qiyin edi. Biroq pluglarni toʻxtatib boʻlarmidi. Haydashni davom ettiraverish kerak. Ertaga quyosh chiqqach bu joʻyaklarga shabada tegib, shudgor tayyor boʻladi. Vaqtni boy bermaslik zarur. Plug yerga tiqilib qola boshladi. Sultonmurot tez-tez egardan tushib qamchi dastasi bilan tishlarni loy parchalaridan tozalar, orqada kelayotgan Onatoy va Erkinbeklarni chaqirar, ulardan javob ovozi kelgach, yana hoʻl jabduqli va butun badanlari shalabbo boʻlgan otlar orasidan joʻyak tortayotgan otga yaqinlashib, egarga tirmashib chiqar va yana olgʻa intilardi. Qor esa hamon yogʻishdan toʻxtamasdi. Qop-qora plug qoʻshilgan otlar xuddi oppoq tumanda suzib borayotgan kemani eslatardi. Barcha tovushlarni yutib yuborayotgan qor sukunatida dala boʻylab birgina plugchilarning hayqirigʻi yangrardi. — Ona-to-oy! — Erkin-be-bek! — Sultonmuro-o-ot! Yuzlardan suv oqar, bu erigan qormi, termi, bilib boʻlmas, yugan tutgan qoʻllar shishib, sovukdan muzdek qor tomaverib koʻkarib ketgan. Bir-biriga suykanishib ketayotgan otlar orasidagi oyoqlar ikki tomondan qisilib ogʻrir, ularni qayoqqadir siljitging keladi-yu, ammo joy yoʻq. Buning ustiga, Sultonmurot ortidan Onatoy va Erkinbek kelayotganini, ular uchalasi — oltita plug tishi ekanligini, kuppa-kunduz kuni Oqsoy yerlarini haydayotgan bu tishlarni toʻxtatib qoʻyishga haqqi yoʻq ekanligini tushunardi. Faqat otlar chidab bersa, holdan toyib qolmasa boʻlgani. Shuning uchun ham u xayolan otlarga murojaat qilar, oʻgit berardi: «Sabr qiling, Qambar otadan tarqagan zotlar, ahillik bilan baravar tortinglar. Axir har doim pgunday qiynalmaysizlar-ku. Bugun qor yoqqan boʻlsa, ertaga erib ketadi. Olgʻa, ha, olgʻa, chu, jonivorlar! Sabr qiling, Choʻlpon ota nasllari, huv, ana, oldinda paykal oxirlayapti. Hozir oʻsha yerdan burilib orqaga qaytamiz. Sabr qilinglar, qadamlarni boʻshashtirmanglar. Sizlarni plugdan chiqarishga mening haqim yoʻq. Biz shuning uchun ham sizlarni qish boʻyi parvarish qildik. Boshqa yoʻl yoʻq. Men sizlarni yumshoqg qattiq yerni haydashga undayapman, bilaman, sizlarga ogʻir, biroq shunday qilmasak nonsiz qolamizda. Chekish chol shunday degan va umrbod shunday boʻlib qolaveradi, deydi. Non, uning har bir burdasi peshona teriga yoʻgʻriladi-yu, faqat buni hamma ham bilavermaydi va hamma ham non tishlaganda bu haqda oʻylab oʻtirmaydi. Bizga esa non juda kerak. Judayam kerak. Mana shuning uchun ham biz sizlar bilan Oqsoyda yuribmiz. Chopdor, sen mening inimsan, sen mening qoʻshchi otimsan. Sen ham plutni tortasan, ham meni ustingda olib yurasan. Senga qamchi urayotganim uchun meni kechir. Shu kerak boʻlib qoldi. Xafa boʻlma, Chopdor. Chontor, sen chap tomonda, haydalgan yerdan yurasan, hammasidan ham senga qiyinroq, biroq sen Chopdordan keyingi eng kuchli otsan. Chontor, seni otam Bekboy doim maqtar edi. Yodingdami? Biz hammamiz shaharga borganimiz ham esingdami? Otamdan hanuz xat-xabar yoʻq, bundan juda qoʻrqaman, siz otlar buni tushunmaysizlar. Urushdagi odamlar uzoq vaqt xat yozishmasa bu juda yomon. Onam sogʻinib, xavotirlanaverganidan judayam ozib ketgan. Onatoy otasining azasida hammadan koʻp yigʻlagan, qaygʻurgan Inkamol opa bilan onam boʻldi. Ular bir nimani bilishadi, qandaydir koʻngilsizlikni sezishadi-yu, ammo aytishmaydi. Ular bir nimadan xabardor... Chu, chu, Chontor, sening boʻshashishingga yoʻl qoʻymayman. Olgʻa, Chontor! Boʻsh kelma! Sen ham, Oqquyruq, sen ham mening inimsan. Sen mening oʻng tomonimda, otlarning oʻrtasida borasan. Sen jon-jahding bilan plutni tortishing kerak, chunki Chopdor bilan ikkovingiz kuchli otlarsiz. Sen ajoyib, oq dumli chiroyli otsan. Biroq boʻsh kelma, ruhing choʻkmasin, sening charchashingga yoʻl qoʻymayman. Chu, chu, Oqquyruq! Meni uyatga qoʻyma! Qoratoʻriq tulporim, sen oddiygina yaxshi otsan. Men seni qoʻshga tanlayotganimda senga juda ishonganman. Sen mehnatkash va yuvosh otsan. Men seni juda ham hurmat qilaman. Sen eng chekkada yurganingdan doim koʻzga tashlanib turasan. Senga qarab ishimiz qanday ketayotganini aniqlash mumkin, Qoratoʻriq. Men seni ham xafa qilmayman, faqat boʻshashmay tortaver. Men senga soʻz beraman: Oqsoyda shudgorlash, ekishni tugallaganimizdan keyin, ovulga qaytayotganimizda hamma seni koʻrishi uchun xuddi hozirgiday eng chekkada borasan. Biz Mirzagulning uyi yonidan oʻtayotganimizda u koʻchaga chopib chiqib eng avvalo seni koʻradi, Qoratoʻriq. Shuncha harakat qilmay, joʻnash oldidan u bilan koʻrisholmadim. Uning roʻmolchasi yonimda, shundoq bagʻrimda turibdi. Unga qor va yomgʻir tegmaydi. Men Mirzagul haqida hamisha oʻylayman. Uni oʻylamay turolmayman. Agar uni oʻylamay qoʻysam hammayoq huvillab qoladi va menga hayotning qizigʻi qolmaydi. Chu, chu, Qambar otadan tarqagan zotlar! Ahillik bilan tortinglar, qani olgʻa, olgʻa! Chu! Chu!.. Qor hamon yogʻyapti-ya. Qanday namxush qor. Hammamiz boshdan-oyoq shiltayi shalabbo boʻldik. Shamol ham qoʻymayapti. Agar oshpaz kampirimiz xashakni jullar bilan yopib qoʻysa yaxshi boʻlardi-ya. Ammo bunga aqli yetmasa, xashak ivib isrof boʻladi-da. Biz — oʻn ikki bosh otni nima bilan boqamiz axir! Ishga joʻnash oldidan unga aytib qoʻyish kerak edi-yu, esimdan chiqibdi, qor yogʻishi xayolimga kelmabdi. U gʻalatiroq kampir, koʻzi suq. Otlarimizni maqtagani maqtagan, boqib toʻymaydi. Qanday semiz otlar, yaxshi boqilgan, deydi. Yonboshlaridagi yogʻ ikki enlidir, deydy. Eski vaqtlarda bunaqa otlar katta ma’rakalarda soʻyilar emish. Aytishicha, oʻsha paytlarda goʻshtni toʻyguncha yeyishar ekan. Ot goʻshtini qirq chelakli qozonlarda pishirishganlarida uning yuziga yigʻilgan yogʻ-sardagini (topgan gapini-chi!) suzib, olib hammasini choʻmich bilan kasal odamlarga suzib berilardi, deydi. Oʻsha yogʻ betob odamga ichirilsa darrov oyoqqa turib ketardi, deydi. Mechkay, faqat yogʻni oʻylaydi, xolos. Otlarga koʻzi tegmasa edi ishqilib. Oʻrgildim undan! Maktabda koʻz tegish yolgʻonligini aytishgan-ku. Nima desa deyaversin. Faqat ovqatni oʻz vaqtida tayyorlab tursa boʻlgani. Kecha yovvoyi echkini pishirib bizni rosa hayratga soldi. Vaholanki, echki juda oriq edi. Oʻtib ketayotgan qandaydir ikki ovchi oʻtov tomonda olov koʻrib shu yoqqa kelishib, oʻljasining bir qismini tashlab ketishdi, deydi. Rahmat oʻsha ovchilarga, urf-u odatni bilishar ekan. Birinchi uchratgan kishisiga tegishli oʻlja qoldiribdimi, demak, keyingi safar ham ovlari yurishishini niyat qilishgan. Agar ular togʻdan tushgan boʻlishsa, biz birinchi uchragan kishilarimiz, albatta. Atrofda esa boshqa hech kim yoʻq. Toqqa chopsang, dashtga ot qoʻysang ham hech jonzotni topolmaysan. Qor haliyam yogʻyapti. Rosa yogʻdi-da... Tinkalar ham qurib ketdi...» Otlar jiqqa hoʻl boʻlib toʻxtab qolishdi... Sultonmurot egardan tushdi-da, shishib ezilib ketgan oyoklarida bazoʻr turib xuddi mast odamday gandiraklab otlarning orasidan oʻtdi. Qora terga botib, qaltirayotgan, quloqlaridan tuyogʻigacha hoʻl boʻlib, sillasi qurib zoʻrgʻa nafas olayotgan otlarni koʻrib shunday ichi achishib ketdiki, beixtiyor ingrab yubordi. Qor esa hamon yogʻar, otlarning hovur koʻtarilib turgan yagʻrinlariga tushib erib ketmoqda edi. Sultonmurot hoʻl boʻlib ogʻirlashib ketgʻan qopni boshidan olib tashladi. Oʻziga itoat qilmayotgan, muzlab qolgan barmokdari bilan abzallarni yecha boshlarkan, beixtiyor oʻzini tutolmay Chopdorning yagʻrinini quchoqlab turib hoʻngrab yigʻlab yubordi. Yigʻi orasida lablari otning terisidagi issiq taxir ta’mni tuyib: «Kechiringlar, kechiringlar meni!» — deb pichirlardi. — Ha, Sultonmurot! Nima gap? — egat boʻylab yaqinlashib kelayotgan Onatoyning tovushi eshitildi. — Otlarni boʻshat! — baqirdi unga javoban Sul-tonmurot. Oʻninchi bob Biroq ertasiga kun ochiq, begʻubor boʻldi. Kechagi yogʻingarchilikdan asar ham yoʻq edi. Faqat namgarchilik, faqat odamning ruhini tetiklashtiruvchi muzdek shabada esmokda va faqatgina yer bir oz qizgʻish rangga kirgan va faqat choʻqqilar ustida yengillanib qolgan oppoq qorlar bor edi, xolos. Togʻlar ortidan oʻzligini olamga koʻz-koʻz qilib, koʻkning yarmini nurga burkab bahor quyoshi koʻtarila boshladi. Butun bepoyon Oqsoy oʻzining barcha oʻtloqlari, yalangliklari, adirlari-yu past-balandliklari bilan uzoq-uzoqlargacha koʻzga yaqqol tashlanib turardi. Biroq ular oʻzlari yon-bagʻrida tugʻilib oʻsgan Ulugʻ Manas togʻlari, zotan bu gʻayritabiiy bir hol boʻlsa-da, goʻyo tunda ularga yaqinroq kelib qolganday, pgu oqshom togʻlar Oqsoyga qarab ular tomon siljiganday, qoʻshchilar tongda turib togʻning ulugʻligi, goʻzalligi va qudratini koʻrib hayratlanishlari uchun siljiganday tuyulardi. Yaqin-yiroqda, yonginalarida, ufqning qoʻl yetmaydigan joylarida togʻ tizmalari jilvalanardi... Ha, Oqsoyda oʻsha kuni ajoyib tong otdi. Yer shabadada singisin deb ular shudgorlashga shoshilmay chiqishdi. Bu vaqt ichida otlarga qaratttdi, abzallarni tuzatishib, hoʻl boʻlib ketgan pichanni yoyishdi. Kun tezda isib ketdi. Ular shundan soʻng pluglari tomon joʻnashdi. Pluglar kechagi egatlarga botib qolgan edi. Plugning har birini uch kishilashib tortib chiqarishdi, tishlarini tozalashib, gʻildiraklarini yogʻlashdi. Keyin otlarni qoʻshishib, bugun kechgacha bu paykalning shudgorini tugallashni, ertaga esa boshqa uchastkaga joʻnashni oʻyladilar. Ish qizigandan qizib ketdi. Tuni bilan dam olgan otlar saharlab parvarish qilinganligi uchun ildam ishlardi. Otlar ogʻir pluglarni tortib borishardi. Ammo kechagi qorda qilingan shudgor oʻzini oqlagan — tuproq shabadada selgib qolgandi, qor aralash agʻdarilgan qatlamlar quyosh nurlari ostida xamirday koʻpchib yotardi. Demak, tuproq «buzilmagan», bezdek boʻlib qolmagan. Demak, shudgor koʻngildagiday boʻlibdi. Oʻsha kuni ajoyib oʻtdi. Shunday kunlar boʻladiki, agar ishing yurishib ketsa, hayot shunday maroqli, koʻngilli, ajoyib va ayni vaqtda oddiy boʻlib tuyuladi. Bekorga qish boʻyi tayyorlanishmagan, mehnat qilishmagan va buning uchun maktabni tashlashga majbur boʻlishmagan ekan; mana endi Oqsoy otryadi harakatda, pluglar esa ishlamokda, yana bugun Ergash va Qubbatqullar kelishlari kerak. Oʻshanda ularda beshta plug boʻladi, bu esa oʻnta tish degani. Ana kuch. Ana oʻshanda haqiqiy desant desa boʻladi! Undan soʻng urugʻ sepib, maydonlarni boronalashadi, ana oʻshanda hosilni kutaver! Bahorgi bugʻdoy ajoyib boʻladi. Chekish brigadir bahorgi hosil unumdor boʻlmasa ham, ammo nonlar ichida eng shirini boʻladi, deydi. Ishimiz oʻngidan keladi. Yomgʻir yogʻadi. Shuncha mehnat qilingandan keyin yomgʻir tixirlik qilishi mumkin emas. Yomgʻir yogʻadi, faqat u yoqda, frontda bardosh qilsalar, hujumga oʻtsalar boʻlgani baxtimizga bu hosil tomogʻimizda turib qolmasa boʻlgani... Ular paykal uzra ana shunday borishardi. Oldinda Sultonmurot, ortda, ikki yuz qadamcha narida Onatoy va yarim chaqirim narida Erkinbek borishardi... Quyosh qizigandan qizirdi. Tepaliklardagi yamyashil maysalar tovlanardi. Xuddi ertakdagiday u yoqqa oʻtsang ham, bu yoqqa oʻtsang ham, qarshing ham koʻm-koʻk. Tuproq yangilanib yengil nafas olardi. Pluglar esa Oqsoydan ortida xuddi uzun kokilga oʻxshash yangigina olingan izlarni qoldirib borardi... Oyoq ostidan «pirr» etib toʻrgʻay uchdi. Qush sayray-sayray yaqinginaga qoʻndi va yana qayerdadir boshqasi sayray ketdi, ularga allaqayoqda yana bir toʻrgʻay joʻr boʻldi. Sultonmurot jilmayib qoʻydi. Qushlar quvonganlarida sayrayverishadi, uylari ham yoʻq, boshlari ustida yaproq, novda ham yoʻq, kimsasiz choʻl qoʻynida oʻz bilganlaricha yashayverishadi. Tagʻin xursand ham. Bahordan minnatdor, quyoshdan minnatdor! Kecha qushlar qayerda edilar-a, yogʻingarchilikning oʻtishini qanday kutib turdilar ekan? Ha, endi bularning hammasi ortda qoldi. Bahor oʻz haqini endi oladi. Endi ish ham koʻpayadi, bu esa faqat boshlanishi. Nima qipti! Butun Ergash, Qubbatqullar kelishadi, shunda butun desant birgalikda kirishishsa, ishlari joʻnashib ketadi... Otini «chu»lar ekan, toʻsatdan Sultonmurotning koʻzi narigi tomonda bir otliqni koʻrib qoldi. Otliq shudgor yaqinidan chetlab oʻtib, ularga qaragancha togʻ tarafga ketmoqda edi. Yelkasida miltiq. Boshida qishki tumoq. Tagida baquvvat, sovitilgan saman. Bolalar ham uni koʻrishdi-da, qichqira boshlashdi: — Ey, ovchi, biz tomonga otingni bur! Biroq ovchi indamadi. Ovchi ularga yaqinlashmasdan oʻgirilib qiyo tashlab ketmokda edi. Sultonmurot uni koʻrib suyunib ketdi, otni toʻxtatib, oyoqlarini uzangiga tirab baqirdi: — Ey, ovchi, shiralgʻa berganing uchun rahmat! Eshityapsanmi, rahmat! Tegish uchun rahmat! Ammo ovchi indamay, xuddi hech nimani eshitmaganday, tushunmaganday ketaverdi. U tezda tepaliklar ortiga oʻtib ketdi. Demak, vaqti yoʻq, ishiga shoshilyapti shekilli. Taxminan yarim soatlardan soʻng yana bir ovchi koʻrindi. U ham toqqa tomon borar, uning ham yelkasida miltiq bor edi. Ammo u boshqa yoqdan, qoʻtonning boshqa chekkasidan oʻtib borardi. Bu ovchi ham uzokdan soʻrashmay, ularga qaragancha jim borardi. Oʻzi odat boʻyicha otliq otini burib, qoʻshchilarga salomatlik, xirmoniga baraka tilashi kerak edi. Chekish chol hozir odamlar aynib ketdi, deydi. Ehtimol shundaydir. Chekish chol donishmand, uning gapi toʻgʻri chiqadi. Ovchilar oʻtib ketgandan soʻng juda hayajonli bir voqea sodir boʻldi. Buni birinchi boʻlib Onatoy eshitib qoldi. Yashavor! Ovozining boricha qichqirgan ham Onatoy boʻldi: — Turnalar! Turnalar uchyapti! Sultonmurot yuqoriga qaradi — musaffo, moviy, cheksiz osmon kengligida ohista aylanib, parvoz qila turib saflanib, qurqurlashgancha ovoz chiqarib turnalar uchib borishardi. Katta gala turnalar yuksak parvoz qilishmokda. Ammo samo undan ham yuksak. Bepoyon osmon kengligi va bu kenglikda xuddi barhayot orol singari suzib borayotgan qushlar toʻdasi. Sultonmurot boshini koʻtarib qaragancha birdan ovozining boricha qichqirib yubordi: — Ura! Turnalar! Uchalovi ham qushlarning turnalar ekanligini yax-shi koʻrib turgan boʻlsalar-da, kutilmaganda, bu katta bir yangilikday bir-birlariga baqirishardi: — Turnalar! Turnalar! Turnalar! Sultonmurot turnalarning erta kelishi yaxshi belgi ekanligini eslab qoldi. — Turnalarning erta kelishi yaxshilik alomati! — baqirdi u ot ustida Onatoyga qayrilib qararkan. — Hosil moʻl boʻladi! — Nima, nima? — eshitmadi Onatoy. — Hosil, hosil moʻl boʻladi! Soʻng Onatoy egar ustida Erkinbek tomonga qayrilib unga qichqirdi: — Hosil! Hosil moʻl boʻladi! Erkinbek esa javoban qichqirdi: — Eshitdim, eshitdim! Hosil moʻl boʻladi! Turnalar esa hamon uchib bormokda edilar. Ular samoning moviy ogʻushida choʻmilib, shoshilmay suzar, bir maromda qanot qoqishib, aylanishib, goh vazmin, goh koʻp ovozla, goh birvarakayiga joʻr boʻlishib, bir-birovlarini chaqirishar va yana jimib qolardilar. Shaffof kun ogʻushida ularning silliq boʻyinlari, ingichka tumshuqlari va ba’zilarining bagʻriga yarim kirgizib olgan, ba’zilarining esa mahkam siqib olingan oyoqchalari yaqqol koʻzga tashlanib turardi. Goho qanotlari chetlaridagi oppoq patlarining uchlari koʻzga chalinib qolardi. Ana shunda qushlarni tomosha qila turib, qoʻshchilar galaning sekin-asta pastlayotganini sezib qolishdi. Turnalar borgan sari pasayib yerga yaqinlab borar, goʻyo ularni qandaydir oqim oʻsha tomonga, uzoq tepaliklarga haydab borayotganday edi. Sultonmurot umri bino boʻlib turnalarni bunday yaqindan koʻrmagan edi. Turnalar hamisha sharpa singari, xuddi tushdagiday bosh uzra suzib oʻtishardi. — Qara, qoʻnishyapti, qoʻnishyapti! — qichqirdi Sultonmurot va uchovlari ham egarlardan sakrab tushishib, ulovlarini qoldirganlaricha turnalar qoʻnayotgan yerga qarab chopishib ketishdi. Ular oyoklarini qoʻllariga olib, jonlari boricha yugura ketishdi! Ular turnalarni yaqindan koʻrgilari kelardi: qanaqa ekan-a? Zoʻr boʻldi-da! Eh, Sultonmurot shunday tez yelardiki! Yer oyogʻi ostida poyandoz, oʻzi unga peshvoz edi. Yer bilan birga qorli togʻlar ham uning istiqboliga yugurar, koʻz uzmay kelayotgan turnalar galasi ham koʻkda charx urib, unga peshvoz uchib kelishmokda edi. Yugurib, quvonib, nafasi boʻgʻilar, yuragi suyunchga toʻlib, turnalarni quvarkan, agar qushlar patini tushirib qoldirguday boʻlishsa, saqlab Mirzagulga sovgʻa qilishni va qizga bu voqeani ipidan ignasigacha hikoya qilib berishni xayol qilardi. Faqat yetib olsa, turnalarni koʻrsa boʻlgani edi. U Mirzagulga nisbatan qalbida quyilib kelayotgan mehrni tuygancha chopib borardi. Agar iloji boʻlsa edi, u hozirning oʻzida turna pati bilan toʻppa-toʻgʻri Mirzagulning oldiga yelib borardi... Turna pati bilan toʻppa-toʻgʻri qizning oldiga... Oʻn birinchi bob Ular yugurib borishar, shafqatsiz bir nigoh esa miltiqning moʻljal nuqtasidan mushkani ularning biridan ikkinchisi, uchinchisiga toʻgʻrilab ta’qib etardi. Bu nigoh miltiqning nishoni boʻylab turnalar tomon yelib borayotgan bolalarni moʻljalga olar edi. Pritseldan tashqaridagi yer bepoyon, ular esa chayqalib turgan mushka qarshisida shunday zarralar edilar-ki... Ularning tepasidagi osmon pritselda naqadar katta, bolalar esa mushka uchida shunchalik kichkina koʻrinardiki... Tepkini bossang, vassalom, ular yoʻq boʻladi... Bularning hammasi bir daqiqada yoʻq boʻlishi mumkin va ular pritselda milt-milt etmay qoʻyardi, faqat buning uchun tepkini bosilsa boʻldi edi. — Eh, hozir ularni yer tishlatib, birvarakayiga tutday toʻkib qoʻyardim, hatto ovoz chiqarishga ham ulgurolmay qolishardi, — nafasini ichiga yutib, gʻoʻldiradi moʻljal olib turgan odam. — Bas qil, tentak! Oʻq bilan oʻynashib boʻladimi, bekorga moʻljalga olma, — dedi unga oʻsib toʻqay boʻlib ketgan, xuddi boʻrining inini eslatuvchi tepalik ostidagi koʻraylar ichida otlarni jilovidan tutib turgan ikkinchi ovchi. Moʻljalga oluvchi kishi hamon miltiqni moʻljaldan olmay, lunjini shishirgancha jimib qoldi. — Haddingdan oshma, deyapman senga, — buyruq berdi unga otlarni ushlab turgani. — Chopishib-chopishib qaytib ketishadi. Senga nima? U quloq solmadi. Dagʻal soqolli dahanini miltiq qoʻndogʻiga qoʻyib, pritsel orasidan turnalarning qichqiriqlaridan mast boʻlib yugurayotgan beaql bolalarni ta’qib etishdan maza qilardi. Uning jahli chiqa boshladi. Bolalarning chopishib kulishini-chi! Suyunishlarini koʻr. Uchta oʻq bilan qiyratib tashlasa, qimir etmay qolishardi. Chopishadi — kulishadi! Biron sababi bormi desang. Chopishadi — kulishadi... Plugchilar halloslab adirga yaqinlashganlarida turnalarning yana tepaga koʻtarilashayotganini koʻrib qolishdi... Demak, niyatlari oʻzgaribdi. Balki ularga turnalar qoʻnayotganday tuyulgandir? Bolalar nafaslarini rostlab toʻxtab qolishdi. Ularning hafsalalari pir boʻldi. Sultonmurot esa yana ancha yergacha chopib bordi va turnalar galasini koʻzlari yoshlanib kuzatgancha toʻxtab qoldi... Soʻngra ular ortlariga qaytishib, yana Oqsoy yerlarini shudgor qila boshlashdi. Bugun kun juda yaxshi boʻldi. Tushga yaqin otlarga xashak olib kolxoz aravasi kelib qoldi. Aravakash ularga kartoshka, goʻsht, un, oʻtin olib kelibdi. U Chekish brigadirning oʻzi ertaga Ergash, Qubbatqullarni ulovi bilan olib kelishligini aytdi. Chekish brigadir, bolalarga ayt, jahllari chiqmasin, hammasi hal boʻlgan, ertaga desant toʻliq sostavda boʻladi, debdi. Albatta boʻladi, deb yana va’da beribdi. Bir-ikki kundan keyin ularning oldiga, Oqsoyga rais Tinaliyev ham kelarkan. Aravakash mana shunday xabarlar olib keldi. Tushda hammalari birga ovqatlanishdi, soʻng yana shudgorlashga joʻnayotganlarida oshpaz kampir Sultonmurotga ovulga bormoqchi ekanligini, ertaga Chekish brigadir bilan birga qaytib kelishini aytib qoldi. Ovudda uning qandaydir zarur ishi bor emish va yana kir yuvish uchun sovun olib kelishi kerak emish. Bolalarning och qolmasligi uchun kun boʻyi yetadigan non yopib va yana goʻja pishirib qoʻyganmish, uni isitib ichishlari ham mumkinmish. Sultonmurot kampirning ketishini hech xohlamasa ham chor-nochor rozi boʻldi, keksa odamning yoʻlini toʻsib, tortishib oʻtirarmidi. Shundan soʻng qoʻshchilar yana oʻz pluglari tomon joʻnashib, kun botguncha ishlashdi. Kech boʻlganda shudgorni tamomlashdi. Endi bemalol tomosha qilsa arziydi — katta bir maydonni shudgordan chiqarib qoʻydilar. Bu endigina birinchi maydon, e-he, yana hali qanchasi bor. Boshlamasi tayyor. Demak, oxiri ham boʻladi. Oxirgi paykalni gʻira-shira qorongʻida haydab bitirishdi, qayrilishlarda qolib ketgan yerlarni shudgorlashib uzoq ivirsimay, ertasiga sahardan yangi maydonda ish boshlash uchun pluglarni u yerga olib borib qoʻyishdi. Otlarni chiqarib, shiyponga kelgunlaricha qosh qorayib qoldi. Shiypon huvillab yotibdi. Kampir allaqachon ketgan. Ha, mayli, ertaga keladi-ku. Kun boʻyi rosa charchashdi. Shoshilmay boʻyinturuqlarni boʻshatib, ularni otlarning boʻynidan olishib, jabduqlarni yechishdi-da, har kim oʻz joyiga oʻtovga olib kirishdi. Oʻn ikki bosh otlarning barini ham oʻz joylariga, shiyponga, oxur vazifasini oʻtash uchun keltirilgan gʻildiraklari yoʻq eski aravaga bogʻlashdi. Ha, har bir otni joy-joyiga arava ichidagi xashakka toʻgʻrilab bogʻlab qoʻyishdi. Ertalab otlarning qotib qolgan terlarini tozalash uchun barvaqtroq turishga qaror qilishdi. Qorongʻida yuvinishib, keyin oʻtovda gulxan yoqishdi-da, uning yorugʻida goʻjani isitishga erinib sovuqligicha ichishdi. Uxlashga yotishdi. Sultonmurot hammadan keyin uxladi. Uyqu oldidan u yana bir bor otlarni koʻzdan kechirgani oʻtovdan chikdi. Otlar tumshuqlari xashakda, quruq bedani qurt-qurt chaynab, pishqirganlaricha jimgina turishardi. Ha, boshma-bosh, oltitadan ot aravaning har tarafida jimgina turishardi. Havo ochiq boʻladiganga oʻxshardi. Oy borgan sari kichrayib bormoqda edi... Sultonmurot negadir bir nimadan choʻchib, ozgina aylandi. Kimsasiz sokinlik, cheksiz zim-ziyo kecha. Ish bilan, tashvishlar bilan boʻlib, kimsasiz choʻl bagʻri shunchalik qoʻrqinchli ekanligini sezmagan ekan. U oʻtovga qaytishga shoshildi. Joyiga yotib uzoq paytgacha uxlayolmadi. Birdan uyini sogʻinib, yuragi gʻash boʻlib qoldi. Usiz onasining uyoqda holi qanday kecha-yotgan ekan? Otasidan hanuzgacha hech qanday darak yoʻq. Agar biror xabar boʻlganida bugun aravakash unga yetkazib suyunchi soʻragan boʻlarmidi. Nimani soʻrasa, berardi. Biroq nimani berardi. Bu yerda hech vaqosi yoʻq. Yarim qop bugʻdoy va’da qilardi, axir kuzda kolxoz ularga bugʻdoy beradi-ku, ana shuni berardida unga. Shularni oʻylab u ogʻir xoʻrsindi. Ajimurot undan: agar otam urushdan qaytsa, ikkalamiz Chopdorga minib uni kutib olgani stansiyaga chopamiz, Sultonmurot kattaligi uchun oldinda, Ajimurot esa orqasiga min-gashib borishi haqida undan va’da olganini esladi. Otasini kutib olgach, unga Chopdorni berib, oʻzlari esa otasi bilan yonma-yon yugurishlarini, onasi va boshqa uzoq-yaqin kishilar ularga peshvoz chiqishini tasavvur qildi... Eh, qani edi shunday baxtga muyassar boʻlganida edi, u Chopdorni plugdan chiqarib choptirib ketardi... Keyin evaziga yuz hissa koʻproq ishlab berardi. Sultonmurot asta yigʻlay boshladi, chunki bunday baxt, ehtimol, hech qachon roʻy berishi mumkin emasligini gʻira-shira anglardi... Soʻngra u Mirzagul bilan soy boʻyida uchrashganini eslab qorongʻida jilmaydi. Hatto hozir ham qizning qoʻllari taftini, goʻyo oʻsha qoʻllarning unga: «Men xursandman! Men juda baxtiyorman! Mening qanchalik baxtiyor ekanligimni nahot sezmayotgan boʻlsang!» — deganini esladi. Qizga tikilarkan, uning qiyofasida oʻzini koʻrganligini ham va Mirzagul oʻzi ekanligini sezib qolib hayratlanganini ham yodga oddi. Mirzagul hozir uxlayotgan boʻlsa kerak. Ehtimol, mana shu daqiqalarda Mirzagul ham u haqda oʻylayotgandir. Axir Mirzagul bu — Sultonmurotku. Sultonmurot gimnastyorkasi choʻntagidagi Mirzagulning roʻmolchasini paypaslab, silab qoʻydi... Shunday oʻylar bilan uni mudroq bosib uyquga ketdi. Qattiq uxlab qoldi. Soʻng toʻsatdan uni qandaydir yomon tush chulgʻab oldi. Kimdir uni boʻgʻganicha qoʻlini qayirardi. U shunda uygʻonib ketdi, qoʻrqqanidan baqirishga ham ulgurolmadi. Kimningdir achchiq maxorka hidi anqib turgan katta — qattiq kafti uning ogʻzini berkitdi. — Joningdan umiding boʻlsa jim boʻl! — dedi xirillab uning qulogʻi ostida maxorka hidini anqitib, pishillagancha qoʻpol bir odam. U odam temirday panjalari bilan Sultonmurotning jagʻini sindirguday pastga bosib, ogʻziga latta tiqdi. Sultonmurot oʻziga kelganda qoʻllari arqon bilan orqasiga bogʻlab qoʻyilgan edi. Uni sovuq ter bosib oʻzidan oʻzi titray boshladi. Oʻtovdagi bu ikki odam kim, nega uni bogʻlab qoʻyishdi? — Bunisi tayyor, — shivirladi biri ikkinchisiga. — Narigilariga ketdik. Ular Onatoy yotgan tomonda qorongʻilikda paypaslanishdi. Onatoy qichqirib tipirchiladi-yu, ammo uni ham chandib tashladilar. Erkinbekning esa boshiga tushirishdi shekilli, u bir ingrab jimib qoldi. Sultonmurot hamon nima boʻlayotganini tushunmasdi. Latta ogʻzini berkitib qoʻyganidan u boʻgʻilar, qoʻllari arqonda qisilib ogʻrirdi. Oʻtov zulmat ogʻushida edi. Biroq bu odamlar kimlar, nega ular bu yerga qelishdi. Ular nima uchun bunday qilishyapti, niyatlari nima, balki ularni oʻldirishmoqchidirlar? Nega? Sultonmurot qutulmoqchi boʻlib tipirchilardi. Shunda bu odamlardan biri uni tizzasi bilan bosib, temirday barmoqlari bilan kallasiga niqtagancha sekin dona-dona qilib dedi: — Koʻpam shattalayverma. Eshityapsanmi? Sen bu yerdagilarning kattasiga oʻxshaysan. Biz javobga tortilmasligingiz uchun sizlarni bogʻlab tashladik, sizlarning bu yerda daxlingiz yoʻq. Uqdingmi? — dedi u hamon temirday barmoqlari bilan uning kallasiga chertib. — Aql ishlatsalaringiz hammasi joyida boʻladi. Sizlarni bu yerdan topishganda voqea qanday yuz bergan boʻlsa, hammasini shunday aytib berasizlar. Sizlarni qanday qilib soʻroq qilishlari mumkin? Ammo kimki hozirdan hammadan burun biror harakat qilib tipirchilaydigan boʻlsa, itday savalab tashlayman. Oʻldiraman! Jim yotinglar. Oʻlib qolmaysizlar. Ular qattiq hansirashib, soʻkinishib, tupurishgan-cha oʻtovdan chiqib ketishdi. Sultonmurot ularning otlar bogʻlogʻliq turgan joyda nimadir qilishib, paypaslanayotganlarini, otlarning qoʻrquvda tipirchilayotganlarini eshitdi. Bir ozdan soʻng koʻplab tuyoklarning taqillashi, qamchi ovozlari aralash yana qandaydir soʻkinishlar eshitildi-yu, tuyoqlarning ovozi uzoqlashib, tez orada butunlay eshitilmay qoldi. Faqat shundagina Sultonmurot sodir boʻlgan voqeaning dahshatini tushunib yetdi. Oʻgʻrilar ularning qoʻshchi otlarini haydab ketishgandi! Alam va gʻazab yuragini oʻrtab yubordi. U qoʻllarini boʻshatishga urindi-yu, ammo hech narsa qilolmadi. Nafasi qisilib, boshini u yoq-bu yoqqa burib, tili bilan ogʻzidagi lattani itara boshladi. Ogʻziga xuddi oʻt solib qoʻyilganday alanga olib, nafasi qaytib, qon oqa boshladi. Nihoyat ogʻzidagi la’nati lattani tupurib tashlashga muvaffaq boʻldi. Goʻyoki ozodlikka chiqqanday boʻldi. Oʻpkasini toʻldirgan havodan boshi aylanib ketdi. — Bolalar, bu menman! — qichqirdi u kallasini koʻtarib. — Menman! Men gapiryapman! Biroq hech kim unga javob qaytarmadi. U Onatoy, Erkinbek joylarida qimirlab qoʻyganlarini eshitdi. — Bolalar, — dedi u shunda, — qoʻrqmanglar. Men hozir. Hozir biron narsa oʻylab topaman. Faqat menga quloq solinglar. Onatoy, qimirlagin, qayerdasan? Onatoy inqillab, tipirchilab oʻrnidan tura boshladi. — Shoshma, Onatoy! Joyingda tur! — Sultonmurot kiyimlar va jabduqlar ustidan u tomonga otildi. — Endi orqang bilan menga suyan, qoʻllaringni qoʻy. Eshityapsanmi, qoʻllaringni qoʻy... Ular orqama-orqa yotishdi. Sultonmurot doʻstining qoʻlidagi arqonni paypaslab topdi. Onatoyga qanday yotish, oʻgirilishni aytib, oʻzi arqonning tutunlarini topishga tutindi. Onatoyni ogʻriqqa chidashga undab, oʻzi oxiri qandaydir tugunni topib, uni tortib yuborgan edi, arqon boʻshadi. Endi Onatoy qoʻllarini oʻzi boʻshatib oldi... Oʻn ikkinchi bob Ot oʻgʻrilari shoshilmay ketishardi. Ular otlarni goh yoʻrttirib, goh yoʻrgʻalatib borishardi. Qorongʻida otlarni choptirib boʻlmaydi, keyin buning hojati ham yoʻq edi. Ish silliq koʻchdi. Kimdan qochishsin — goʻdak bolalardanmi? Yuz chaqirim atrofda esa tirik jonning oʻzi yoʻq. Bolalar esa tupkaning tagida bogʻlogʻliq yotishibdi. Haliyam ishni bunday koʻchganidan taqdirdan minnatdor boʻlishsin... Ular toʻrtta otni olib ketishmoqda edilar. Har qaysilariga bir juftdan boʻladi. Boshqa olib boʻlmasdi. Xudo koʻrsatmasin, pgu yogʻini ham hazm qilib olishsa boʻlgani edi... Kimsasiz joylardan uzoq yurishlari kerak. Toshkent atroflariga borishning oʻzi uch kunlik yoʻl. Yana u yogʻiga qancha yoʻl yurish kerak. Yetib olishsa boʻlgani. U yogʻiga ish oson koʻchadi. Toshkentdagi Oloy bozorida goʻshtni kilolab emas, misqollab sotishadi. U yerdagi odamlar savdoning tilini bilishadi, uquvli. Birovga oshirib yuborishadi. Endi buyogʻi ularning ishi. Ammo hozir goʻshti tillaga baravar boʻlib turgan toʻrtta semiz otning pulini olib ketishning oʻzi boʻlarmikin? Hazildan tashqari, bu jumboq! Shuncha pulni nima qilishadi! Rosayam oʻmarishdi-da! Tezroq boʻla qolishsa edi. Endi topib boʻlishibdi. Pul boʻlsa juftakni rostlash qiyin emas. Ketishlari, qoʻlga tushmasdan burun allaqachon bu yerdan juftakni rostlashlari kerak edi. Ushlasa — tamom! Tribunal! Endi tutib boʻlishibdi! Pul boʻlsa, changalda shoʻrva. Toshkentning naryogʻida, ehe, yana qancha shaharlar, yerlar bor-u... Taqdir deb bekorga aytishmaydi. Oʻziyam boʻlaricha boʻlgandilar. Qani qorboʻron, qahratonda togʻda kezib koʻrchi, ana u arxarni qoʻlga tushirib koʻr-chi, qoʻlga tushirganingda-chi, goʻshti bu paytga kelib nimaga yarardi, oriq, quruq chandirning oʻzi. Tishing oʻtmaydi. Buning ustiga, patronlar ham tugab boʻlgan edi. Uzoqqa borisholmasdi. Shunday paytda xuddi osmondan tushganday bu bolalarning pluglari bilan paydo boʻlishi kimning xayoliga kelibdi. Xudoning ularga yuborgan in’omi! Ollo bor, u tepamizda muqarrar, — har kimning rizq-nasibasini boʻlib qoʻygan. Bir chekkadan tanlamay olaverishdi, otlarning bari terib olinganday, barining qovurgʻalarida ikki enli yogʻ, bunaqasini olamni aylanib chiqsang ham topolmaysan. Hil-hil goʻsht boʻladi, yeb toʻymaysan. Xudo bor, u tepamizda muqarrar! U rizq, oʻlja yubordi, omad yubordi!.. Ular shoshilmay borishardi. Otlarning vaznini yoʻqotishga zarurat yoʻq edi. Bunaqa otlar Oloy bozoridagi qassoblarning tushlariga ham kirmagan. Pulni ber-u, olaver, ochofatlar! Mana, samanlar oldindan tayyorlab qoʻyilgan jilovlarda toʻrtovlari yoʻrtib, pishqirishib borishyapti, qani endi oʻzlarini qayoqqa olib ketishayotganini bilishsa edi. Oʻgʻirlab olib ketish ham oldindan oʻylab qoʻyilgan. Yilqilarni toʻdasi bilan haydab boʻlmaydi, tarqab ketishadi. Biri oʻrtada jilovni qoʻlida tutganicha egarda oʻtirib olgan, uzun jilovlardagi otlar esa ikkitasi chap tomonida, ikkitasi oʻngda borardi. Ortda malla ot minib olgan sherigi esa qamchi bilan tezlab haydab, toʻxtashga yoʻi qoʻymasdi. Faqat bir maromda, sekin ham emas, tez ham yurishmay ketishardi. Aql bilan, faqat aql bilangina ish yuritish talab qilinardi... Oʻn uchinchi bob Chopdor joyida turardi, Sultonmurot oʻtovdan chiqa solib, Chopdorga mindi-da, atrofga alanglab qichqirdi: — Onatoy, ovulga chop! Imillamay yugur! Odamlarimizni chaqir! Men ularni alahsitib turaman! Ularga yetib olaman! Faqat sen tezroq boʻl. Sen, Erkinbek, shu yerdan bir qadam ham siljima. Ukdingmi! Chop, Onatoy, chop!.. Oʻzi esa Chopdorda uzoqlashib borayotgan otlarning tuyoq tovushlarini tusmollab oʻgʻrilar tomon yelib ketdi. Tezroq, tezroq, Chopdor, ogʻajonim, olgʻa, ularni quvib yet! Men yiqilib tushmayman, mayib ham boʻlmayman! Men uchun xavotirlanma. Olgʻa, Chopdor! Agar oʻlsak birga oʻlamiz, faqat tezroq chop, tezroq, tun qorongʻi, tushunaman. Qoʻrqinchli, senga ham qoʻrqinchli. Baribir olgʻa boraver. Tezroq, tezroq! Qani ular? Oldinda yiltirab koʻrinayotgan narsa nima? U yoqda nimadir qimirlayapti, qoʻldan chiqarib yubormasak boʻlgani. Olgʻa, Chopdor, olgʻa... yiqilib qolmagin-a, Chopdor, yiqilma... Oʻn toʻrtinchi bob — Quvishyapti! — qoʻrquv aralash qichqirdi yaqin-lashib kelayotgan ot dupurini eshitgan oʻgʻrilardan biri. Soʻng ular jilovni boʻsh qoʻyishib, avvaliga otlarni yoʻrgʻalatib, keyin choptirib ketishdi. Endi salqinlashga vaqt yoʻq. Tavakkal, boʻlganicha boʻlar. Endi qochish kerak, orqa-oldga qaramay qochish kerak. Oldindagisi olib ketayotgan otlarning yuganini oʻziga tortib egarga engashdi. Orqadagi sherigi esa kuchining boricha qamchilab otlarni shoshirardi. Chopib borayotgan otlar tuyoqlari dukuridan yer larzaga keldi. Quloqlar ostida shamol hushtak chalardi. Tun cheksiz, qop-qora pishqirib oqayotgan toʻlqinli daryo singari shitob bilan ularga peshvoz yelardi. — Toʻxta! Qochib qutulolmaysanlar, toʻxta! — deya qichqirardi Sultonmurot ularga borgan sari yaqinlashib borarkan. Lekin uning tovushi quturib chopib borayotgan otlar shovqin-suronidan uzuq-yuluq eshitilardi, xolos. Chopdor! Otlarning asili Chopdor! Otasining Chopdori! Qanday yeldi u! Xudli quvib yetmasligi mumkin emasligini aniq sezganday, Oqsoydagi bu tungi poygada yiqilishiga haqi yoʻqligini tushunganday edi. Sultonmurot ot oʻgʻrilariga tezda yon tomondan yetib oldi, otlarni jilovidan ushlab borayotganliklari uchun qochib qutulish ularga unchalik oson emasdi. — Otlarimizni qaytarib beringlar! Beringlar! Biz ular bilan yer haydaymiz! — baqirardi Sultonmurot. Oʻgʻrilarning biri chopib borayotib otni chetga burdi, otdan agʻdarmoqchi boʻlib yirtqichday unga tashlandi. Ammo Chopdor chap berib qoldi. Barakalla, Chopdor, barakalla! Oʻzini ta’qib qilayotgan ot oʻgʻrisidan qochib Sultonmurot oldinga oʻtib oldi, yonboshidan borib, oldingisini qisib, otni qayirishga intila boshladi: — Qayt orqaga! — baqirdi u. — Qoch, oʻldiraman! — qichqirdi unisi otini burib, ammo Sultonmurot yana oʻgʻrining oldini kesib chiqar va uni qisib borib, toʻgʻri ketishga xalaqit berardi. Ular shu zaylda borishardi. Sherigi har gal uni quvib yuborar, Sultonmurot esa goh u, goh bu tomondan oʻtib yoʻlni kesgancha ularning qochishiga xalaqit berardi. Shundan soʻng birdan oʻq ovozi eshitildi. Sultonmurot uni eshitmadi, faqat yarq etgan oʻtni va bir daqiqa yorishib ketgan bepoyon Oqsoy boʻshliqlarini, yonidan vahshiylarcha chopib oʻtayotgan qop-qora otlarni va odamlarni koʻrib hayratlanishga ulgurdi, xolos. Oʻzi esa bir chekkaga otilib ketdi va toshday yerga urilib umbaloq oshib tushdi, soʻng oyoqqa turib, shu zahotiyoq tagidagi oti qoqilib ketmaganligini tushundi. Ot kallasi bilan yerga urilib yonboshlagancha xirillar, goʻyo hamon chopishga intilayotganday jon-holatda tuyoqlarini koʻtarishga urinardi... Sultonmurot ogʻriq va gʻazabdan joni boricha baqirib, nima qilayotganini oʻzi ham bilmay ot oʻgʻrilari izidan chopdi: — Toʻxta! Qochib qutulolmaysanlar! Yetib olaman! Sizlar Chopdorni oʻldirdinglar! Otamning oti Chopdorni nimaga oʻldirasanlar! U oʻzini bilmay gʻazab va jon-jahdi bilan yugurar, ularning ortidan xuddi yetib oladiganday, toʻxtatib orqaga qaytarib qola oladiganday quvib borar edi. Oʻgʻrilar qochmoqda, ot tuyoqlari qorongʻida taqillab, borgan sayin uzoqlashmoqda, u boʻlsa jahl ustida murosa qilishni hohlamay, hamon quvib bormoqda edi. U yeldek uchib borar, butun vujudi qizishib, badanlari achishib, ayniqsa qip-qizil qonga botgan qoʻllari lovillab quvib borayotganday tuyulardi. U shuncha tez, shuncha koʻp yugurgani sayin yuzi va qoʻllari shunchalik yonar edi... Oxiri u yiqilib tushdi, boʻgʻilib entikkanicha yumalab keta boshladi. Chidab boʻlmas darajada ogʻriyotgan yuzi, qoʻllarini qoʻygani. joy topolmasdi. Uning gʻazabi qaynab, bu tunni la’natlar, koʻzlarida cheksiz alamli alanga bilan ingrab, figʻon chekardi. U otlarning tuyoq tovushlari asta-sekin uzoqlashib borayotganini eshitib turardi. Yer borgan sayin uzokdagy tuyoq tovushini yutganicha zaiflik bilan sekin titrardi. Tez orada atrofdagi hamma narsa tinchib, jimib qoldi... Shunda u oʻrnidan turib, orqaga tisarilgancha, alam bilan hoʻngrab yigʻlab yubordi. Endi oʻzini hech nima va hech qanday yoʻl bilan ovutolmas, kimsasiz tungi Oqsoyda esa uni yupatadigan hech zogʻ yoʻq edi. U yigʻi aralash Ajimurotni oʻzi bilan otasi urushdan qaytganda kutib olgani birga chiqamiz, deb va’da berganini esladi. Yoʻq, endi hech qachon Ajimurot bilan otasi frontdan qaytganida Chopdorga minib, otni choptirib uni stansiyada kutib olisholmaydi. Ular endi Oqsoy yerlariga moʻljaldagi donni eka olishmaydi. Endi ular tishlari oynaday yaltiragan pluglarni sudrab Oqsoy dalalaridan qaytganlarida tantanali, quvonchli kun boʻlmaydi. Mirzagul ham shodu xurram boʻlib koʻchaga chiqmaydi, uning ovulga kirib borishini koʻrmaydi ham, hayratlanmaydi ham. Umidlari chil-chil boʻldi. U shuning uchun yigʻlamokda edi... Oʻn beshinchi bob Shamolda issiq qon hidini tobora aniqroq iskab borayotgan boʻri borgan sari ishtahasini karnay qilib yuborgan oʻsha is anqiyotgan joy tomonga dumini qisganicha chopib borardi... Qish boʻyi ozib qolganiga qaramay bu keksa yirtqich hamon bahaybat edi. Oqsoydan saygʻoqlar ketgunlaricha qishni bir amallab oʻtkazardi. Endi esa saygʻoqlar urchigani Oqsoydan katta qumloqqa ketishgan. Yosh boʻri galalari boʻlsa togʻlarda holsizlanib qolgan arxarlarni soʻqmoqlarda tutib yurishibdi. Qari boʻri eng ogʻir damlarni boshidan kechirardi. U qishki uyqudan keyin sugʻurlarning paydo boʻlishini kutardi. Kunlab, soatlab kutardi. Sugʻurlar yaqin kunlar ichida oftobga chiqishlari kerak edi. Bu oʻlimdan qutulish demak edi. Sugʻurlar yer ostida, oʻzlarining chuqur, tubsiz inlarida shunchalik uzoq yotgandiki! Bu kunlarda Oqsoyda boʻri qanchalik ochlik va zerikish bilan yashamadi! Boʻri oʻljaning begona boʻlishidan choʻchigandek qonning oʻziga tortuvchi hidi tomon yelib borardi. Bu yo katta oʻlja, yo otning jasadi edi. Ter va goʻsht hidi uning boshini aylantirib, mast qilib qoʻygandi! Bu boʻri umr boʻyi toʻdasi bilan uch yoki toʻrt martagina otlarni quvishga muvaffaq boʻlgandi, xolos. Boʻri yarim ochiq ogʻzidan soʻlagini oqizib, boʻm-boʻsh oshqozonida qattiq ogʻriq sezganicha chopib borardi. Boʻri bulutli tong gʻira-shirasida chopib borayotgan oqish soyaga oʻxshab yelardi. Boʻri shundoq chopib borishda oʻljasi ustiga tashlanmoqni qanchalik xohlamasin, koʻnikma koʻnikmaligini qildi — oʻzini tutib, uzokdan oʻljasi atrofini bir aylanib oldi. Aylandi-yu, dovdirab qoldi — oʻlik ot yonida odam bor edi. Odam qoʻrqib oʻrnidan turdi. — Ey! — baqirdi Sultonmurot yerni tepib. Boʻri tislanib, dumini oyoqlari orasiga qattiq qisib, xohlamaygina, bir chetga qochdi. Ketish kerak edi. Odam turibdi. Odam oʻljani olib ketishga xalal beradi. Boʻri sal nariroq qochib borib birdan toʻxtadi-da, past ovozda ulib odamga yuzlandi. Boʻrining koʻkish, besaranjom koʻzlari qahr bilan yonardi. Kallasini egib, tishlarini gʻijirlatib, gʻazab bilan sekin-asta yaqinlasha boshladi. Sultonmurot boʻrini xatarga soluvchi qichqiriq bilan toʻxtatdi va Chopdorning boshidan yuganini yechib olishga ulgurdi. U tezda yugan bilan ogʻir temir suvliqni oʻrab dastak qilib oldi. Endi suvliq uning quroli boʻlib qoldi. Boʻri yana ham yaqinroq kelib yerga yotib oldi, junlarini hurpaytirib, sakrash oldidan xuddi qisilgan prujinaday qotib qoldi. Sultonmurot umrida birinchi marta oʻz yuragining urishini yaqqol eshitdi — u koʻksida qattiq qisilib turgan yumaloq narsaga oʻxshab tepardi... Sultonmurot yuganni qulochkashlagancha, xiyol engashib, kurashga shay boʻlib turdi... |
| № | Eng ko'p o'qilganlar |
|---|---|
| 1 | Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 60882 |
| 2 | Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 44707 |
| 3 | Gʻazallar [Nodira] 38724 |
| 4 | Guliston [Sa’diy] 33870 |
| 5 | Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 21246 |
| 6 | Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 20604 |
| 7 | Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 16426 |
| 8 | Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 16298 |
| 9 | Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 13446 |
| 10 | Alkimyogar (roman) [Paulo Koelo] 13134 |
Tush.UZ - Tushlar tabiri