Chingizxonning oq buluti (qissa) [Chingiz Aytmatov]
![Chingizxonning oq buluti (qissa) [Chingiz Aytmatov]](http://uzsmart.ru/kutubxona/asarlar/chingizxonning-oq-buluti-qissa-chingiz-aytmatov/chingizxonning-oq-buluti-qissa-chingiz-aytmatov.jpg "Chingizxonning oq buluti (qissa) [Chingiz Aytmatov]")
| Chingizxonning oq buluti (qissa) [Chingiz Aytmatov] |
| Asar Haqida «Chingizxonning oq buluti» — Chingiz Aytmatovning «Asrga tatigulik kun» romaniga ilova qilingan qissa. Yozuvchi kitobxonlarni romanda taqdiri noma’lum boʻlib qolgan Abutalip Quttiboyev bilan qaytadan uchrashtiradi. «Chingizxonning oq buluti» qissasida ikki yoʻnalish – bir tomondan pok qalbli Abutalip bilan beshafqat Tansiqboyev oʻrtasidagi murosasiz toʻqnashuv, ikkinchi tarafdan esa, dunyoni larzaga keltirgan Chingizxonning fojiasi bir-biri bilan botiniy bogʻlanib ketgan. Chekist Tansiqboyev begunoh Abutalipni Yugoslaviyada partizanlar harakatida ishtirok etganlikda, eski xalq adabiy meroslarini yigʻib yurganlikda ayblaydi. Biroq Abutalip hayoti har qancha xavf ostida boʻlsa ham bosh egmaydi. Chin inson or-nomusini Tansiqboyev kabi hayvontabiat manqurtlarning oyoq-osti qilishiga imkon berish — insoniyat oldida gunohi kabira ekanligini yaxshi tushunib yetadi. Chingizxon – tarixiy shaxs, oʻz davrining farzandi. Chingiz Aytmatov oʻz qahramonining tabiati, xarakteri bolaligidanoq shakllana boshlaganiga urgʻu beradi. Chingizxon hali Temuchin deb atalgan bolalik chogʻidayoq, boshqalardan oʻch olishni, hammani ogʻziga qaratishni xush koʻrardi. U suvdan tutilgan baliqni talashib, oʻzining ukasi Bekterni oʻq-yoy bilan otib oʻldirib qoʻyadi. Yozuvchi qonxoʻr jahongir tabiatining ildizlarini ochib berishni maqsad qilib qoʻygan. Bolaligidanoq toshbagʻir boʻlib oʻsgan, hech kimga yaxshilik ravo koʻrmaydigan kishidan ezgulik kutib boʻlarmidi? Chingizxon ulkan jahongirlik janglariga ikki yil tayyorgarlik koʻrdi. Oilaviy qoʻshinlarga «jangu jadallar nihoyasiga yetmaguncha ayollar tugʻmasin» degan qahrli farmon berildi. Yangi qissaning badiiy ahamiyatini koʻtargan voqealardan e’tiborlisi — lashkarboshilardan biri, yuzboshi Erdene bilan qoʻshin tugʻlariga gul tikadigan kashtadoʻz Doʻgʻulangning ayanchli fojiasidir. Hokimiyatning kuch-qudrati, zabtidan ikki yosh oshkora oila qurishga muyassar boʻla olmaydi. Lekin baribir Chingizxonning farmoni, buyrugʻi ikki qaynoq qalbning muhabbati qarshisida ojiz edi. Chingizxon ikki olov orasida qoldi — bir ayol tugʻib qoʻyibdi, deb yurishni toʻxtatish kerakmi yoki farmoni oliyni oyoqosti qilganlarga oʻzining qahrini koʻrsatib, beandishalarni qattiq jazolash lozimmi, degan savol qiynar edi uni! Osmonda esa oq bulut hamon falak kezmoqda. Uni hech kim payqamaydi, payqasa ham e’tibor bermaydi unga, bu — Chingizxonning shaxsiy buluti ekanligini kim biladi deysiz. Bu — xudoning qudrati, sevgan bandasiga ravo koʻradi buni. Erdene bilan Doʻgʻulangning qochish toʻgʻrisidagi rejasi barbod boʻladi. Doʻgʻulang chaqalogʻi bilan qoʻlga tushadi. Endi Erdene nima qilishi kerak? Doʻgʻulang chaqaloqni oxirgi marta emizishga ulgurdi. U har qanday yoʻl bilan, hatto oʻzini ajal tigʻiga urib boʻlsa ham, Erdenening jonini saqlab qolsa bas. Keyinchalik ota-bola bir iloj qilib topishib ketar! Lekin Doʻgʻulangning aytgani boʻlmadi. Hammaning koʻz oʻngida, otasiz haromzoda tugʻib olganiga iqror boʻlib butun jinoyatni oʻz gardaniga olgan sevgilisining jon azobida qiynalayotganini koʻrgan mard zobit: «Mana men! Chaqaloq mening oʻgʻlim! Hgʻlimning oti Gʻunon! Onasining ismi Doʻgʻulang! Men lashkar yuzboshisi Erdene boʻlaman!» deb oʻrtaga chiqadi. Erdene bilan Doʻgʻulangning qoʻllarini orqasiga mahkam bogʻlab, choʻkib yotgan tuyaning ikki yoniga olib borishdi-da, oʻrkach orqali osilgan arqonning ikki uchidagi ilmoqni ikkalasining boʻyniga solib, tuyani urib-zoʻrlab turgʻazishdi. Shunday qilib, ikki yosh inson tirik dorning ustida xurjun kabi osilib jon taslim qildi. Yeru koʻkni larzaga solgan qoʻshinlar hech narsani bilmaganday, choʻlu biyobonlarni ortda qoldirib, olgʻa tomon yurib, bosqin yoʻlini davom ettirdilar. Falokat roʻy bergan joyda Doʻgʻulangning dugonasi Oltun norastani quchoqlaganicha qolaverdi. Qorni ochiqqan goʻdak dala-dashtni buzib dod solib yigʻlayveradi. Oʻshanda moʻ’jiza roʻy beradi — ularning tepasiga oq bulut kelib soya soladi, umrida bola emizmagan, turmushga chiqmagan qari qizning koʻkragidan sut kela boshlaydi. Bu — xudoning oʻz sevgan bandalariga mehribonligi emasmi? Abutalipning taqdiri ham fojiali tugadi — qiynoq, azob-uqubat, tahqir-xoʻrliklarga bardosh bera olmay oʻzini poyezd tagiga tashladi. Abutalip oʻz joniga qasd qilib, koʻplab begunoh kishilarning hayotini saqlab qoldi. Chingiz Aytmatov, butun borligʻi boshdan-oyoq fojialardan iborat boʻlib qolgan onlarda odam oʻzini qanday tutishi kerak — degan murakkab masalaga yana bir bor murojaat qildi. «Chingizxonning oq buluti» qissasi «Asrga tatigulik kun» romaniga oʻrish-arqoq boʻlib qoʻshilib ketdi. Abutalipning keyingi taqdiri ne kechdi ekan degan savolga javob boʻlib tushdi. Ayni vaqtda, uni mazmun-mundarijasi, tuzilishi, yaxlitligi, qahramonlarining tabiatiga koʻra mustaqil badiiy asar deyish ham mumkin. “Oʻtar qush nolasi” hikoyasi tirik mavjudotlardan eng vahshiysi boʻlmish inson zotiga noinsoniy qilmishlari uchun tilga kirgan turnaning (lisonut-tayr) mudhish aybnomasi, muallifning yurakdan chiqqan faryodidir – unda qirgʻizlarning bosqinchi jungʻorlarga qarshi olib borgan hayot-mamot janglaridan biri haqida soʻz boradi. Turnalar galasi har yili uzoq safarga otlanganda qoʻnib, dam oladigan joyini tanimay qoladi: “... qayoqqa qaramang odamlarning jasadlari-yu otlarning oʻliklari togʻ-togʻ uyulib yotar, suv keng yoyilib oqqan joylarda son-sanoqsiz murdalar daryo suvini toʻsib qoʻygan edi. Qip-qizil qon aralash suv hamma yoqqa yoyilib, otlarning tuyoqlari ostida qon halqoblarini hosil qilgan edi... Jang tugagandan keyin u yerda quzgʻunlar bazmi boshlandi, oʻlimtikxoʻr qushlar odam goʻshtiga toʻyishdi, uchish u yoqda tursin qanotlarini ham qoqolmay qolishdi. Jangdan keyin shaqollar ziyofati boshlandi – chiyaboʻrilar odam goʻshtiga shu qadar toʻygan ediki gavdalarini sudrab zoʻrgʻa ketishdi...” Turna sheriklariga murojaat qiladi: “Kechiringlar, oʻtar qushlar! Boʻlib oʻtgan vahshiyliklar uchun kechiringlar, boʻlajak vahshiyliklar uchun kechiringlar. Bani odam hayoti nima uchun shunday ekanini, nega zaminda shuncha koʻp oʻldirilganlar va oʻldirilayotganlar boʻlishini men tushuntirib bera olmayman, sizlar tushuna olmaysizlar... Qushlar keting bu yerdan, bu mudhish joydan uzoq-uzoqlarga uchib keting”. Nega olamda odamlar bir-birlarini shu qadar koʻp oʻldirganlar va oʻldirmoqdalar degan qadimiy savol hamon javobsiz qolmoqda. Odil Yoqubov, Oʻzbekiston xalq yozuvchisi Chingizxonning Oq Buluti Bu tomonlarda poyezdlar gʻarbdan sharqqa va sharqdan gʻarbga qatnagani qatnagan... Sarioʻzakning biyday dalalari boʻylab ayozli shamol gʻazabnok quturib, oppoq qor unini osmoni falakkacha toʻzgʻitib yurgan qahraton qish chillasida oq libos kiygan dashtdagi tungi Boʻronli bekatini qor uyumlari orasidan topish poyezd haydovchilari uchun oson emas edi. Oʻynoqlagan qor boʻronlariga burkangan tungi poyezdlar nim qorongʻida yomon tushdagiday bezovta kelib ketaveradi. Ana shunday kechalari dunyo ibtidoiy unsurlardan yangi-dan yaratilganday tuyuladi — oʻzining izgʻirin nafasidan ushigan Sarioʻzak dashti zulmat ila roʻshnolikning tim qorongʻilikdagi kurashidan paydo boʻlgan gʻuborli ummonni eslatardi. Xuddi ana shu poyonsiz ovloq sayhonlikdagi bekatda har kecha tong otguncha moʻ’jazgina uyning bir derazasida chiroq oʻchmaydi: u yerda kimdir ogʻir darddan jon talvasasida toʻlgʻanmoqda yoki birov uyqusizlik kasalidan azob chekayotir deb oʻylaysan kishi. Bekat yonidagi ana shu hujrada Abutalip Quttiboyev oilasi yashar edi. Unda Quttiboyevning xotini bilan farzandlari har kuni dadalarini kutaverib, kechalari chiroqni oʻchirmas, xotini Zaripa esa lampa chiroq piligining kuygan uchini bir necha marta kesib qoʻyar edi. U har safar chiroqni yangidan yoqar ekan, bir juft kuchukchalarday burchakda quchoqlashgancha beozor uxlab yotgan qora sochli ikki oʻgʻilchasiga mehr bilan nigoh tashlab qoʻyar edi. Zaripa koʻylakchan, sovuqdan junjukadi va qoʻllari bilan koʻkragini qisib vahimaga tushadi va qoʻrqinch aralash oʻylab ketadi: boyaqish bolalarim tushlarida otalarini koʻrishayotgan boʻlsa-ya, bir yigʻlab bir kulib uning ketidan har qancha chopishsa ham unga yeta olishmayotgan boʻlsa-ya? Ular oʻngida mudom otasini poylashadi, poyezd keldi deguncha bekatga chopishadi. Poyezd tormozlarini taraqlatib bir lahza boʻlsa ham toʻxtadi deguncha bolalar xuddi otalari sakrab tushadiganday vagon oynalaridan koʻzlarini uzishmaydi. Qancha poyezdlar, qancha kunlar oʻtdi orada, lekin undan hamon darak yoʻq — qayerdadir qor koʻchkisi tagida qolganday hecham undan nom-nishon yoʻq. Yerning boshqa bir kunjagida — Olmaotaning turmasida ham bir darcha — qalin temir panjara bilan toʻsilgan derazada oʻsha kunlari tong otguncha chiroq oʻchmas edi. Mana bir oydirki, Abutalip Quttiboyev shipda quyoshday uzluksiz yonib koʻzni oladigan elektr chiroqlaridan holdan toydi. Tinimsiz porlab turgan elektr nuridan tigʻ tekkanday koʻzi achishadi, qoʻrgʻoshin quyib qoʻyganday boshi zirqiraydi, bir lahza boʻlsa ham hammasini unutishga, bu yerga qanday kelib qoldim, mendan nima xohlashadi deya oʻylashga ham fursat berishmaydi. Kechalari boshiga koʻylagini yopib devorga oʻgirilib yotdi degancha teshikdan qarab turgan turma nazoratchisi kameraga chopib kiradi-da, uni taxta soʻridan tortib tushurib tepa ketadi: «Devorga qarab yotma, ablah! Boshingni yopma, yaramas! Vlasovchi!» deb soʻkadi. U «men vlasovchi emasman» deb har qancha dod-faryod solmasin, hech kim nazar-pisand qilmaydi. U yana koʻzni teshguday ayovsiz elektr chirogʻiga qarab yotar ekan, yalligʻlanib qizarib shishib ketgan koʻzlarini yumib, kaftlari bilan toʻsib oladi, qani endi u tim qorongʻilikda, zimistonda, hatto lahadda boʻlib qolsa-yu, koʻz bilan miya ishdan chiqsayam mayliga, faqat hech qanday turma nazoratchisi, hech qanaqangi tergovchi degan baloyi ofatlarni koʻrmasa, faqat odam bolasi bardosh bera olmaydigan qiynoqlar, koʻzni koʻr qiladigan elektr chirogʻi, uyqusizlik va kaltak azoblari boʻlmasa! Nazoratchilar navbat bilan almashib turishadi, lekin hammasi birday berahm, shafqatdan asar ham yoʻq — mahbus devorga qarab yotdi deguncha, xuddi kutib turganday chopib kelib gʻazab bilan doʻpposlashar, kurakda turmaydigan soʻzlar bilan haqorat qilishar edi. Abutalip Quttiboyev turma nazoratchisining vazifasi va burchlarini bilsa-da chorasiz paytlarida oʻz-oʻziga derdi: «Nega ular bunchalik berahm, qarasang odamga oʻxshaydi. Nahotki odam bolasi shunchalik dargʻazab boʻlsa? Axir men ularning birontasiga yomonlik qilmaganman-ku! Ular meni tanishmas, men ham ularni tanimas edim, nega endi xun uchun qasos olayotganday xoʻrlashadi. Nega? Bunday odamlar qayoqdan kelishadi? Ular qayerdan bu darajada rahmsiz boʻlib qolishgan? Menga nima uchun azob berishadi? Bunga qanday bardosh berib boʻladi, jinni boʻlmay boʻladimi, kallangni devorga urib, majaqlashdan boshqa iloji bormi?! Boshqa yoʻli qolmadi». Bir gal u bardosh bera olmadi ham. Umrida bunday jahli chiqqan emas. Nazoratchi kirib kelib tepkanda uning giribonidan shappa olganini oʻzi ham sezmay qoldi. Yoqalashib, tepkilashib, yerga yiqilgach, bir-birini boʻgʻib, mushtlashib yotishdi. «Frontda boʻlganingda sen ablahni quturgan itday otib tashlagan boʻlar edim!» — dedi xirillagan ovozda Abutalip nazoratchi koʻylagining yoqasini yirtdi-da barmoqlarini bor kuchi bilan uning boʻgʻziga botirdi. Shu on eshikdan yana ikki soqchi kirib kelmaganda tevalashishning oqibati nima bilan tugashini xudo bilardi. Abutalip keyingi kunigina oʻziga keldi. Qoʻzgʻalay desa darmon yoʻq, a’zoyi badani zirqirab ogʻriydi, koʻzlari xiralashgan. Birinchi payqagani shipdagi oʻsha yorugʻ elektr lampasi boʻldi. Yonida fel'dsher turibdi. — Yot, tinch yotaver, bir oʻlimdan qolding, — dedi fel'dsher Abutalipning yaralariga dori surkar ekan,— endi ahmoqlik qilma. Nazoratchiga hujum qildi deb seni hozir ham oʻldirib qoʻyishlari hech gap emas, it oʻldimi, odam oʻldimi — ularning parvoyi falak, sening oʻlimingga hech kim javob bermaydi. Tansiqboyevga rahmat ayt, unga sening oʻliging emas, tiriging kerak ekan. Qutqarib qoldi. Uqdingmi? Abutalip nursiz koʻzlarini shipga qadagancha javob bermadi. Buyogʻi nima boʻladi, ertangi taqdiri ne kechadi, — endi unga buning ahamiyati yoʻq edi. Jon ogʻrigʻini u keyinroq sezdi. Oʻsha kunlari uning aqli tumanlanib, bir tush koʻrib yana chala uygʻonganday sezar edi oʻzini. Ana shunday onlarda Abutalip chaqinday chiroqdan yashirinish, yuz koʻzini berkitish emas, balki aksincha, oʻzini aqldan ozdirgan, koʻzni teshib ketadigan yorugʻlikka baqrayib qarab qolar, jonini qiynoqqa solgan va bezovta qilgan bu nur kuchiga dosh berib oʻtib, yoʻqlik dunyosiga rixlat qilgan kabi havoda suzib yurganday his qilar edi oʻzini. Aqli kirdi-chiqdi paytlarida ham uning miyasida oʻtmish bilan bogʻlangan nafis hayot rishtasi saqlanib qolgan edi — kishining yurak-bagʻrini ezadigan sogʻinch, oila, bolalar taqdiridan hadiksirash hissi tinchlik bermas edi unga. Sarioʻzakda qolgan oila a’zolari uchun dili tilka pora boʻlar ekan, Abutalip hayotimda ehtimol biron jinoyat, jazoga arzigulik qandaydir gunoh qilib qoʻydimmikin deya oʻylab ketar edi. Lekin javob topa olmas edi. Toʻgʻri, asirga tushgani rost, qurshovda qolgan minglab boshqa harbiylar qatori nemislarda tutqunda boʻlgani, asirdan qochib kelgani haq. Lekin buning uchun tokaygacha jazolash mumkin? Urush tugaganiga qancha yillar boʻldi. Asirga tushganlardan qanchalarining boshi ketdi, qanchalari qamoq, quvgʻinga uchradi; qolganlarining ham toʻridan goʻri yaqin boʻlib qoldi. Hokimi mutlaqlar esa hamon qasos olish shahdidan qaytmaydilar. Boʻlmasa bu azob-uqubatlarni qanday tushunish mumkin? Abutalip javob topmaydi-da, xayol sura ketadi; yaxshi kunlar kelib qolar, tushunmovchilik boʻpti deb aytishar; oʻshanda u, Abutalip Quttiboyev hamma hammasini unutadi, kek saqlamaydi, uni tezroq boʻshatib yuborishsa, tezroq uyga javob berishsa bas, oʻshanda u bolalari, oilasiga tomon Sarioʻzakka, Boʻronli bekatiga qarab chopadi, yoʻq, qanot bogʻlab uchadi, axir u yerda oʻgʻillari Ermek bilan Dovul, xotini Zaripa koʻzlari toʻrt boʻlib kutib oʻtirishibdi, axir Zaripa bolalarini qush poloponlarini qanoti tagida asraganday choʻlning izgʻirinlari-yu qorlaridan avaylab, bagʻriga bosib oʻtirar, erining kelishini xudodan soʻrab, goh yigʻlab, goh ovunib, tepasi bilan yer qazib, tirikchilik qilib yuribdi-ku! Qaygʻu alamidan hoʻngrab yigʻlab yubormaslik, aqldan ozib jinni boʻlib qolmaslik uchun Abutalip oʻzini oʻzi aldab, shirin xayolga choʻmadi — Hech qanday gunohi yoʻq ekan deb uyga qoʻyib yuborishsa-ya? Shunda u yuk ortgan poyezdning uzangisiga osilib boʻlsa ham Boʻronli bekatiga yetib oladi, poyezddan tushishi bilan uyiga chopa ketadi, xotini bilan oʻgʻillari ham shamolday yelib kelib otasining boʻyniga osilishadi. Biroq bu totli xayol uzoq choʻzilmadi, kayf tarqaganday u yana oʻsha barak hayotiga qaytdi — Abutalipning oʻzi yozib olgan «Sarioʻzakdagi oʻlim jazosi» deb atalgan afsona voqeasi oʻzining boshiga tushdi shekilli — qatl qilingan ona bilan otaning qiynoqlarida, ularning chaqaloq bilan vidolashishlarida oʻzini koʻrganday boʻldi. Abutalip uchun ayriliq qatl qilganday gap edi. Axir faqat oʻlimgina ota-onalarni bolalaridan judo qila oladi, ha boshqa hech kim va hech narsa judo qila olmaydi. Ana shunday alamli damlarda Abutalip sassiz yigʻlar, toshga yoqqan yomgʻir tomchilariday yuziga tomayotgan koʻz yoshlarini tiyishga ojiz edi. Qon kechib yurgan urushda ham bunchalik qiynalgan emas, u oʻsha paytlarda soʻqqabosh yakka yolgʻiz yigit edi-da; endi boʻlsa yolgʻiz emas, ayoli, farzandlari bor. Hayotining ma’no-mazmuni bolalarda ekanligiga mana endi ishonch hosil qildi; har kim oʻzicha baxtli, bolalarning boʻlishi baxt, boʻlmasligi esa fojea ekan. U yana shu narsaga ham ishonch hosil qildiki, hayotning mazmunini, hayotning soʻnggi soatida yorugʻlik dunyosidan zulmat dunyosiga rixlat oldidan hisob-kitob qilar ekan bandasi. Hayotning bosh yakuni farzandlardir. Ehtimol, tabiat qonuni shundaydir: ota-onalarning hayotlari oʻz pushtlarini voyaga yetkazishga sarf boʻlarkan. Ota yoki onani bolalardan ayirish, uni otalik (yoki onalik) burchidan mahrum qilish — bu esa niyat-maqsadsiz yashashga mahkum etish demakdir. Mana shunday oʻylar tungi chaqinday aqlni yoritib oʻtganda umidsizlikka tushmaslik mumkin emas edi; bola-chaqalari bilan koʻrishishni orzu qilar ekan, Abutalip hayajonga tushib, umidlarining puch ekanligiga va ahvolining mushkulligiga yana bir karra ishonch hosil qildi. Sogʻinch kun sayin avj olib, uning dilini lol, qaddini dol qila bordi. Umidsizlik tik togʻ yon bagʻrida toʻplana borgan hoʻl qor kabi jamgʻarilganki, sal boʻlsa hamma narsani oʻpirib vayron qilib koʻchib ketishi hech gap emas... KGBning tergovchisi Tansiqboyevga xuddi ana shu kerak edi, u reja bilan, sobitqadamlik bilan shunga erishdi, Tansiqboyev tepadagi boshliqlari bilan kelishib olib urush davrida asirga tushgan Abutalip Quttiboyev Angliya-Yugoslaviya agentlariga xizmat qilgan va Qozogʻistonning uzoq rayonlaridagi aholi orasida buzgʻunchilik ishlari olib borgan degan jinoiy ish qoʻzgʻadi. Ha, Quttiboyevga ana shunday ayb qoʻyilgan edi. Hali jinoyatning ba’zi bir tafsilotlarini aniqlash va darajasini belgilash yuzasidan ish olib borish, Abutalip Quttiboyevni jinoyatni toʻliq boʻyniga olishga majbur qilish kerak edi, eng muhimi shu ediki, ayblov siyosiy jihatdan oʻta dolzarb, Tansiqboyev esa nihoyatda ziyrak, oʻz vazifasi yoʻlida gʻayrat-shijoat bilan xizmat qiladi deb topilgan. Bu jinoiy ish Tansiqboyev hayotida katta muvaffaqiyat boʻlsa, Abutalip Quttiboyev uchun qopqon, halokat halqasi edi, chunki jinoyatga bunday dahshatli ta’rif berilganda ayblanuvchi boʻyniga qoʻyilgan jinoyatlarga toʻla iqror boʻlishi shart va bu boshqacha boʻlishi mumkin ham emas edi. Masala allaqachon butunlay hal qilingan, ayblov hukmi jinoyatning shak-shubhasiz dalili boʻlib xizmat qilar edi. Shuning uchun Tansiqboyev oʻz tashabbusining nima bilan tugashi haqida tashvish tortmasa ham boʻlardi. Oʻsha yili qish paytida u yuqori mansabga koʻtarildi. Ilgari xizmat yuzasidan arzimagan kamchilikka yoʻl qoʻygani uchun bir necha yil mayorlikdan yuqoriga oʻta olmadi. Mana endi oshigʻi olchi — Abutalip Quttiboyevning ishiga oʻxshagan ishlar chekka rayonlarda har doim ham boʻlavermaydi. Bir omadi chopib qoldi-da! Ha, aytish mumkinki, 1953 yilning fevral' oyida tarix Tansiqboyevga kulib boqdi, goʻyo butun mamlakatning tarixi faqat uning manfaatlariga xizmat qilganday boʻldi. U tarixning bu ezgu in’omini ongi bilangina emas, balki ichki sezgi bilan ham his etar edi, axir uning xizmatlariga katta ahamiyat berishib, lavozimini va obroʻ-e’tiborini koʻtarishmoqda, bundan u toʻlqinlanib ruhan yengil tortmoqda. Koʻzguga qarab ba’zan oʻzini tanimay qoladi — uning lochinning koʻziday chaqnagan koʻzlari koʻpdan beri bu qadar mamnun porlagan emas, u yelkasini qoqib qaddini rostlar, mamnunlikdan sof rus tilida xirgoyi ham qilib qoʻyar edi: «Biz ertakni haqiqatga aylantirish uchun tugʻilganmiz». Xotini erining orzulariga sherik boʻlganidan kayfiyati yaxshi edi va payti kelgan joyda «Mayli, yaqinda biz ham oʻz ulushimizni olamiz», deb qoʻyar edi. Yuqori sinfda oʻqiydigan, komsomol faoli boʻlgan oʻgʻli ham, gapga kirmasa ham, ardoqli orzular ogʻushida «Ota, kenja polkovniklik bilan tabriklash muddati yaqinmi?» deb soʻrab qolardi. Ha, bunday savollarning berilishi bejiz emas edi. Gap shundaki, yaqindagina, bundan yarim yilcha oldin Olmaotada yopiq sud protsessi boʻlib oʻtdi, harbiy tribunal bir guruh qozoq burjua millatchilarini sud qildi. Mehnatkash xalqning ana shu dushmanlariga qaqshatqich zarba berildi. Ikkitasi oliy jazoga tortildi — qozoq tilida yozilgan va la’nati patriarxal feodal oʻtmish yangi voqelikka zarar yetkazadigan qilib ideallashtirilgan asarlar yozgani uchun otishga hukm etildi. Fanlar akademiyasi til va adabiyot institutining ikkita ilmiy xodimi yigirma besh yildan, qolganlari oʻn yildan badargʻa qilindi. Eng muhimi shunda ediki, sudlov protsessi munosabati bilan burjua millatchilarini fosh etish va shafqatsiz ravishda tugatishda bevosita ishtirok etgan maxsus xodimlarga markazdan yirik davlat mukofotlari kelgan edi. Toʻgʻri, bu mukofotlar yashirin taqdim etilgan edi, bu esa bu ragʻbatlantirishning ahamiyatiga hech ham putur yetkazmas edi. Topshiriqlarni namunali ado etganlik uchun navbatdagi unvonlarning muddatidan oldin berilishi, ordenlar hamda medallar bilan mukofotlanishi, yirik pul mukofotlari, buyruqlarda tashakkurlar e’lon qilinishi kabi iltifotlar hayotni juda-juda bezar edi, yaxshi xizmat qilganlarga yangi kvartiralar berilishi oʻta oʻrinli boʻldi. Bularning hammasi odamlarning belini baquvvat, ovozini baland, qadamini ishonchli qilar edi. Tansiqboyev unvonlari koʻtarilgan va mukofotlanganlar jumlasida yoʻq edi, lekin hamkasblarning tantanalarida faol qatnashdi. U xotini Oykumush bilan ikki kunning birida yangi unvonlar, ordenlarni «yuvishda», hovli toʻylarida ishtirok etishardi. Ketma-ket bayram ziyofatlari yangi yil arafasidayoq boshlangan edi, ziyofatlar bir-biridan toʻkin, bir-biridan tantanali oʻtar edi. Mehmonlar Olmaotaning sovuq va nim qorongʻi koʻchalaridan soʻng yangi iliq kvartiralarga kirdi deguncha doʻstlarning joʻshqin quchogʻiga otilishadi. Mehmonlarni mezbonlar ostonalardanoq samimiy iltifot va mehribonlik bilan kutib olishadiki, asti qoʻyavering. Qadrdon doʻstlar toʻkin dasturxon atrofida miriqib kayfu safo qilishadi, yuragini yozishadi. Bu oʻtirishlar yangi baxt quchgan imtiyozli amaldorlarning bayramlari edi. Urush yillarining ochligi va qashshoqligi hali esdan chiqib ham ulgurmagan paytlarda toʻkinchilik, maishat avjida edi. Bu yerda, chekka oʻlkada qimmatli noyob kon'yaklar, billur chilchiroqlar, nafis xorijiy chinni va billur buyumlar endi-endi modaga kira boshlagan edi. Shipdagi koʻzni qamashtiradigan qandillar, oppoq dasturxonlar ustidagi urushda oʻljaga tushgan nemis servizlari kishini mahliyo qilar, kayfiyatini koʻtarar edi; goʻyo hayotning butun mazmuni ana shu chinni-billurlarda jam boʻlganday, dunyoda bundan boʻlak e’tiborga sazovor narsa yoʻqday tuyular edi. Ostonadan kirishingiz bilan dimogʻingizga gup etib toamlarning hidi uriladi. Xilma-xil ovqatlar orasida toychoq goʻshtidan tayyorlangan qazixon toʻra alohida hurmatga sazovor. Dasturxonni koʻrib mehmonlarning koʻzi oʻynaydi. Lekin mehmondorchilik faqat yeb-ichishdangina iborat emas-da, yemoqning qusmogʻi bor deganday qorinni qappaytirish oʻz yoʻliga, ulfatchilikning yana bir qoidasi bor — ogʻizni koʻpirtirib kimnidir maqtab soʻz aytilmasa, qutlovlar boʻlmasa, qadah koʻtarilmasa, suxandonlik, soʻzamollik qilinmasa, oʻtirish oʻtirish boʻlmaydi. Bu taomil oʻta yoqimli boʻlishi barobarida sirli hamdir, kishi dilida tuyib yurganini kayf ustida toʻka soladi, ayni paytda soʻz tagida soʻz bor deganday gapga boshqacha toʻn kiydiriladi. Bir-birini koʻraolmaydiganlar bir zumda hasadni unutib iltifot yoʻlini tutayotganday — kishilardagi rashk oʻrnini doʻstlik olganday, riyokorlik endi samimiyatga aylanganday boʻladi. Bu gal qadah aytganlar birpasda oʻzgarib ketgan kabi ogʻzi maqtovdan boʻshamadi, soʻz olgan notiq oldingilardan aqlliroq, eng muhimi chechanroq sayradi, ayni vaqtda muxoliflarini soʻz bilan turtib ham ketdi. Qisqasi bu ziyofatni mehmondoʻstlik va chechanlik musobaqasi desa boʻlardi. Oʻljaga tushgan qandillar osigʻlik yangi uyda qanchadan-qancha rang-barang qadahlar tovus yangligʻ parvoz qilmadi, qancha ravon soʻzlar daryo boʻlib oqmadi ulfatlarning diliga zavq-shavq bagʻishlab. Endigina kenja polkovnik unvonini olgan qozoq yigitining aytgan qadahi Tansiqboyev bilan xotinini, ayniqsa hayajonga soldi — tantanavor suratda oʻrnidan turar ekan, u shu qadar shaxt bilan kuyib pishib gapirdiki, goʻyo taxtga oʻtirayotgan qirol rolini bajarayotgan artist deb oʻylaysiz uni. — Aziz doʻstlarim! — soʻz boshladi u, oʻtirganlarga viqor bilan ma’nodor boqar ekan. Goʻyo «mening gapimni jon qulogʻingiz bilan eshiting» deganday. — Oʻzingiz bilasizki, bugun mening bagʻrim butun — baxt dengizida suzayotirman. Tushunib turibsiz. Men gapirmoqchiman. Mening davrim keldi, men gapirmoqchiman. Tushunib turibsiz. Men har doim xudosiz boʻlganman. Men komsomolda oʻsganman. Men bukilmas bol'shevikman. Tushunib turibsiz. Va men shu bilan juda faxrlanaman. Xudosi mening uchun be’manigarchilikdan boshqa narsa emas. Xudoning yoʻq ekanligini hamma biladi, har bir sovet oʻquvchisi biladi. Lekin men boshqa narsa haqida gapirmoqchiman, men dunyoda xudo bor demoqchiman. Bir daqiqa sabr, kulmanglar, azizlarim. Ha sizlar ey? Meni soʻzidan qoʻlga tushirdik deb oʻylayapsizlar, yoʻq hech ham qoʻlga tushganim yoʻq. Men inqilobga qadarli mehnatkashlarning zolimlari oʻylab topgan xudoni nazarda tutayotganim yoʻq. Bizning xudomiz hokimiyatimiz boshligʻi, gazetalarda yozayotganlaridek, uning irodasi bilan sayyoramizda butun bir zamon boshlandi, va biz gʻalabadan gʻalabaga, butun dunyoda kommunizmning tantanasi sari qadam tashlayotirmiz: bu zamon jilovini qoʻlida tutib turgan bizning dono dohiymiz, tushunib turibsiz, karvon boshimiz bizning qimmatli Iosif Vissarionovichdir! Va biz unga ergashamiz, u karvonni boshlab ketayotir, biz esa uning ortidan borayotirmiz, bir yoʻldan. Bizdan boshqacha oʻylaydigan biron kishi yoki kallasida biznikidan boshqa gʻoyalarni koʻtarib yurgan hech bir kimsa temir Dzerjinskiy bizga vasiyat qilib ketgan jazokor chekist qilichidan qutulib ketaolmaydi. Tushunib turibsiz, Biz dushmanlarga oxirigacha urush e’lon qilganmiz. Ularning nasl-nasabi, oilalari va ularga xayrixoh unsurlar proletar ishi yoʻlida, kuzda xazonrezgini bir joyga toʻplab yoqqanday qirib tashlanadi. Chunki mafkura faqat bitta boʻlmogʻi kerak, tushunib turibsiz, boshqa mafkura boʻlishi mumkin emas. Mana biz siz bilan yerni mafkuraviy dushmanlardan, burjua va boshqalardan tozalayapmiz, dushman qayerga yashirinmasin, qanchalik ayyorlik qilmasin, unga shafqat yoʻq. Oʻrtoq Stalin bizga ta’lim berganidek, tushunib turibsiz, sinfiy dushmanni hamma joyda fosh qilish, dushman agenturasini ochib tashlash, dushmanni yer bilan yakson qilish, xalq ommasining ruhini mustahkamlash — bizning shiorimiz ana shu; men taqdirlangan, menga muddatidan oldin unvon berilgan kunda bundan buyon ham Stalin koʻrsatgan yoʻldan ogʻishmay boraveraman, dushman jinoiy niyatlarini fosh qilaveraman deb qasam ichaman, ana shunday kirdikorlari uchun dushman albatta qattiq jazo olajak. Tushunasizmi, bosh millatchilarni biz zararsizlantirdik, lekin institutlarda, muharririyatlarda ularning hamfikrlari yashirinib olishgan. Biroq ular ham bizdan qochib qutula olmaydi va ularga hech qanday shafqat boʻlmaydi. Bir marta soʻroq paytida bir millatchi menga «baribir sizning tarixingiz boshi berk koʻchaga kirib qoladi, va sizlar shaytonga oʻxshab tavqi la’natga qolasizlar» desa boʻladimi! Tushundingizmi?! — Bunaqani oʻsha joyida otib tashlash kerak edi!— oʻzini toʻxtata olmay dedi Tansiqboyev va jahli chiqqanidan oʻrnidan turib ketdi. — Toʻgʻri, mayor, men ham xuddi shunday qilgan boʻlur edim, — uning fikrini quvvatlab dedi kenja polkovnik, — lekin tergov uchun u hali kerak edi va men, tushunib turibsiz, unga: biz boshi berk koʻchaga kirib qolmasdan oldinoq sen oʻlib ketasan, ablah, dedim. It huradi, Stalinning karvoni oʻtaveradi. Oʻsha manfur millatchiga qaqshatqich zarbani ma’qullab hamma birdan kulib qarsak chalib yuborishdi, hamma barovariga oʻrnidan turib, qadah ushlagan qoʻllarini choʻzishdi. Dasturxon atrofida oʻtirganlar yoppasiga «Stalin uchun» deb qadah koʻtarib birvarakayiga ichib yuborishdi. Boʻshagan qadahlarni bir-birlariga toʻntarib koʻrsatar ekanlar, bu bilan ular aytilgan soʻzlarning samimiy ekanligini va oʻzlarining bu soʻzlarga sodiq ekanliklarini isbotlagan boʻldilar. Shundan keyin bu fikrni qoʻllab quvvatlab qancha qoʻshimchalar, qadahlar aytildi. Bu soʻzlar bir-birlariga qoʻshilib, borgan sari koʻpayib, yigʻilganlarning tepasida talay vaqtgacha aylanib yurar ekan, zaharga toʻla yovvoyi arilar galasi singari yashirin gʻazab va qahr tashir edi. Tansiqboyevning dilida esa poʻrtana oʻynab fikrlarini qoʻzgʻab yubordi, uning oʻz qat’iyatligi toʻgʻri ekanligini yana bir bor isbotladi, gap ziyofatda, tesha tegmagan mulohazalar aytilganida emas, aksincha, oʻzining hayoti hamda koʻp sonli xizmatdoshlarining hayoti, qolaversa tevarak-atrofdagi doiralar hayoti uzluksiz xezlashlar, shiddatli sinfiy kurash oqimida davom etar va shu ma’noda kurash mutlaq oʻrinli deb hisoblanar edi. Lekin bu asnoda maxfiy bir muammo bor edi. Kurashni mudom joʻshga keltirish uchun yangidan yangi muxoliflar, raqiblar, fosh qilinishi lozim boʻlgan oqimlar kerak edi; shu borada koʻp narsalar, hatto butun-butun xalqlarni Sibir' hamda Oʻrta Osiyoga oʻlim bilan barobar surgun qilishgacha boʻlgan barcha usullar sinovdan oʻtgan, nihoyasiga yetkazilgan edi; shu ma’noda chekka milliy oʻlkalarda oʻz vaqtida ish bergan eski usul — burjua feodal millatchilikda ayblash yoʻli bilan dalalardan «yalpi hosil» olish borgan sayin qiyin boʻla bordi. Biron kishining mafkuraviy jihatdan shubhali ekanligi haqida arzimas «yumaloq» xat keldi deguncha oʻsha kishi bilan birga qarindosh-urugʻlari jazoga mustahiq etilaverilgandan keyin odamlar usta boʻlib ketishdi — millatchilikda ayblashga olib keladigan soʻzlarni gapirmaydigan, yozmaydigan boʻlib qolishdi. Aksincha, koʻplar shu qadar ehtiyotkor, bir choʻqib yetti qaraydigan boʻlib ketishdiki, har qanday milliy qadriyatlarni baralla inkor etishga, hatto ona tilidan voz kechishgacha bordilar. Men faqat Lenin tilida gapiraman va shu tilda fikr yuritaman deb turgan kishini qoʻlga tushirib koʻrchi! Xuddi ana shu yangi, yashirin dushmanlarni fosh etish boʻyicha kurashni avj oldirish qiyin boʻlib qolgan, voqea-hodisalar kamayib ketgan davrda tasodifiy boʻlsa ham har holda mayor Tansiqboyevning omadi keldi. Boʻronli bekatidan Abutalip Quttiboyev nomiga kelgan «yumaloq xat» unga ikkinchi darajali material sifatida jiddiy tekshirib koʻrish uchun emas, faqat tanishish uchun berilgan edi. Biroq Tansiqboyev paytni boy bermadi. Burni biron hid sezganday edi. Tansiqboyev erinmadi, masalaning mohiyatiga yetish uchun Sarioʻzagigacha yetib bordi, mana endi koʻrib turibdi — bir qaraganda arzimasday tuyuladigan material yaxshiroq ishlov berilsa, durustgina ahamiyat kasb etishiga koʻzi yetdi. Hammasi koʻngildagiday chiqsa, ragʻbatlantirishga kelganda tepadagilar Tansiqboyevni ham chetlab oʻtmasligi koʻrinib qoldi. Bunday ishlarning qanday yuzaga kelishini va qanday samaralar berishini u bilmaydi deysizmi, shu bugungi tantanaga, shu bugungi ziyofatga oʻzi guvoh boʻlib turibdi-ku! Oʻziga yaxshi tanish odamlar davrasida yursa kam boʻlmaydi — Xudo kabi qudratli hokimiyatga imon e’tiqodi bilan astoydil xizmat qilgan va bugun stoli ham, shipi ham billurdan egilgan baxtiyorlar hayoti buni yana bir bor isbot etmayotirmi? Lekin qudratli hokimiyatga yetishishning faqat bir yoʻli bor — u ham boʻlsa niqoblanib olgan dushmanlarni topish va fosh etishda unga tinimsiz fidokorona xizmat qilish, buning uchun turli vositalardan, jumladan «qora» yoʻllardan tap tortmaslikdir. Dushmanlar jumlasidan esa asirda boʻlib kelganlarni, ayniqsa, sezgirlik bilan kuzatib borish kerak edi. Bundaylar ikki hissa dushman edilar, chunki ular taslim boʻlmasliklari, balki oʻlishlari va shu yoʻl bilan hokimiyatga mutlaq sodiq ekanliklarini namoyish etishlari kerak edi, hokimiyat fuqarolardan urushda oʻlsa ham asirga tushmaslikni talab qilar edi. Kim taslim boʻlsa u jinoyatchidir. Bunday jinoyat uchun ana shunday jazo berilishi hamma uchun, barcha zamonlar, barcha avlodlar uchun ogohlantirish boʻlib xizmat qilishi kerak edi. Dohiyning — Xudo yangligʻ qudratli hokimiyatning koʻrsatmasi ana shunday! Tergov qilinayotgan Quttiboyev esa xuddi ana shunday harbiy asirlardan, shu bilan birga uning ishida juda muhim kerakli jihati, oʻta dolzarb tomoni bor — agar Quttiboyevga shu masalada kichkinagina bir faktni boʻlsa ham tan oldirilsa bormi, bu fakt, kichkinagina mix oʻz oʻrnida muhim vazifani bajargani kabi Yugoslaviyaning Stalin ma’qullamagan taraqqiyot yoʻlini tanlagan Tito-Rankovich buzgʻunchi toʻdasining xiyonatkorona rejalarining tub mohiyatini fosh qilishdek ulkan ishda yordam berishi mumkin. Obbo, orzuga ayb yoʻq ekan-da? Urush allaqachon tugagan. Ular esa ajralib chiqib mustaqil yoʻl tutishmoqchi. Bunaqasi boʻlmaydi! Stalin bu gʻoyaning kulini koʻkka sovuradi. Bunda kichkinagina fakt misolida boʻlsa ham xiyonatkorona buzgʻunchilik gʻoyalari Yugoslaviyada allaqachonlar urush yillaridayoq partizan komandirlari orasida paydo boʻlganini va bunda Angliya maxsus xizmatlarining bevosita ta’siri borligini yana bir bor isbot qilish ortiqchalik qilmaydi. Abutalip Quttiboyevning esdaliklarida yugoslav partizanlarining inglizlar bilan uchrashganliklari toʻgʻrisida gap ketadi. Demak, Quttiboyevdan hozir talab qilinayotgan narsani tan oldirishga majbur qilish uchun hamma asoslar bor. Binobarin, shunday ekan, har qanday qilib boʻlsa ham bunga erishmoq zarur. Ana shu sarioʻzaklik yozagʻonni kerak boʻlgan hamma narsani har qanday yoʻl bilan boʻlsa ham toʻkib solishga majbur etish shart. Axir, siyosatda har qanday qoʻshimcha material ish beradi. Arzimaydigan kichik bir misol ham kerak boʻlib qolishi, gʻoyaviy bellashuvda dushmanni batamom yakson qilish uchun otiladigan tosh boʻlib xizmat etishi mumkin. Demak, oʻsha toshni, ramziy boʻlsa ham, hatto kichkinagina toshni topish, qoʻlga kiritish, qoʻlga kiritganda ham Xudo kabi qudratli hokimiyat qoʻliga oʻzi boʻlmasa ham boshqa biron kishi orqali, gazetalarda yozganlaridek, buzgʻunchi Tito hamda uning yugurdagi Rankevichning malaylariga uloqtirish uchun samimiy topshirish muammosi kelib chiqar edi. Toshingiz kichikroq ekan deb qabul qilmasliklari mumkin, lekin astoydil qilingan mehnat inobatga oʻtadi. Qarabsizki, hozir dasturxon atrofida oʻtirganlar uning uyiga ham borishadi, uning uyida ham quling oʻrgilsin munosabat nishonlanadi. Axir hayotning mazmuni baxtdadir, muvaffaqiyat esa baxtning boshidir. Oʻsha mehmondorchilikda oʻtirib lochin koʻzli Tansiqboyev ana shu haqda oʻyladi, u dasturxon atrofida boshqalar bilan suhbat qurar ekan, ehtiroslar-u istaklar ogʻushida togʻ daryosida suzayotganday his qilar edi oʻzini. Faqat xotini Oykumush erining fe’lini yaxshi bilganidan Tansiqboyev dilida qandaydir bir fikr paydo boʻlayotganini, uning kechasi ovga chiqib, oʻz oʻljasini sezib qolgan dahshatli yirtqichga oʻxshab hamlaga tayyorlanayotganini payqab qoldi. Xotini erining bu holatini koʻzlaridan bildi — uning lochin koʻzlari bir gʻazabga toʻlsa, bir boʻzarib ketar edi. Shundan soʻng erining qulogʻiga pichirladi: «hamma bilan birga turaylik. Keyin toʻgʻri uyga ketamiz» — dedi. Tansiqboyev «xoʻp» deganday boshini istar istamas irgʻab qoʻydi. Odamlarning oldida e’tiroz bildirish odobdan emas, lekin e’tiroz bildirsa ham boʻlarkan. Uning miyasida yangi-yangi rejalar pishib yetildi. Axir yugoslav partizanlari orasida Quttiboyev bilan birga boshqa koʻpgina asirlar ham bor edi, bugun kunjak-kunjaklarda yashab turgan ana shu asirlar ham nimalarnidir bilishlari, nimalarnidir xotirlashlari mumkin. Quttiboyevni ana shulardan eng faollarini aytib berishga majbur qilish mumkin. Materiallarni yaxshilab tekshirib koʻrish zarur, ertaning oʻzidayoq tegishli materiallar olish uchun joylardan rasmiy xat talab qilish lozim. Yoki Quttiboyevning oʻzi mumkin qadar ertaroq markazga borib kelishi kerak. Materiallarni qidirib topish, sinchiklab koʻzdan kechirib tegishli xulosalar chiqarish, Quttiboyevni esa chiqarilgan xulosalarga imzo chekishga majbur etish darkor. Shundan soʻng Yugoslaviyada jang qilgan sobiq harbiy asirlarga Quttiboyev tasdiqlagan koʻrsatmalar asosida ayb qoʻyish, ana shu shaxslarni faktlarni oxirigacha aytib bermaganlikda, Sovet Ittifoqiga qaytarish boʻyicha komissiyadan oʻtayotganda yugoslav buzgʻunchilarining xiyonatkorona kirdikorlarini yashirganlikda ayblab yana javobgarlikka tortish zarur. Bunday odamlardan yuzta emas, mingta emas, koʻproq topsa boʻladi, ular soʻroq tegirmonidan oʻtkazilgach lagerlarga tiqib tashlansa, vassalom, ish bitadi (Bu gʻoyani maxfiy xat shaklida shipshitib qoʻygan ma’qul). Yegulik ichkilik badastir dasturxon atrofida oʻtirganida xayoliga kelgan fikrdan Tansiqboyevning kayfiyati koʻtarilib, yana ichkisi, yegisi, qoʻshiq aytgisi, yonida oʻtirganlarning jigʻiga tekkisi va mamnunlik hamda oʻz hayotida qandaydir yangi bir burilish sezganidan qah-qah urib kulgisi keldi. U oʻtirganlarni sirli nigoh bilan koʻzdan kechirdi, axir ularning hammasi qon-qardosh va shuning uchun boʻlsa kerak, oʻta dilkash odamlar boʻlib koʻrindi, lekin ana shu jonajon kishilar Tansiqboyevning miyasida buyuk gʻoyalar tugʻilayotgan paytda oʻtirganlarini xayollariga ham keltirishmas edi. Bu orzu-xayollar ogʻushida uning kallasida qon tez yurishib ketgan, mamnunlikdan yuragi tezroq va kuchliroq ura boshlagan edi. Ana shu reja amalga oshsa xizmat yuzasidan kattaroq mansabga minishi turgan gap. Bu oqilona va mantiqiy reja edi: yashirinib yotgan dushmanlarni qanchalik nobud qilsang, oʻzing shunchalik koʻp yutasan. Bunday istiqboldan dil qanot bogʻlar edi. Va u iftixor bilan dildan oʻtkazdi: «Aqlli kishilar ana shunday ish tutadilar. Har qanday gʻovlar boʻlganda ham men yarim yoʻlda toʻxtab qolmayman». Birdan ishga kirishib ketgisi keldi — Hozir garajdan mashina chaqirsa, Abutalip Quttiboyev qamalib yotgan izolyatorga gʻizillab borsa-yu zudlik bilan ishni boshlab yuborsa, vaqtni boy bermasdan oʻsha yerning oʻzida, kamerada soʻroq qilsa, soʻroq qilganda ham xiyonatkorning oʻtakasini yorib soʻroq qilsa. Ish yakunining boshqacha boʻlishi mumkin emas: Quttiboyev aybini boʻyniga oladi, ingliz-yugoslavlarning topshiriqlar berganini tan oladi, u bilan partizanlar safida boʻlgan barcha kishilarni nomma-nom aytib beradi. 85-moddaning 1-«b» bandi bilan 25 yil qamoqqa hukm qilinadi. Tan olmaydigan boʻlsa vatanga xiyonat qilganlikda, xorijiy maxsus xizmat mahkamalari bilan josus sifatida hamkorlik qilganlikda va mahalliy aholi oʻrtasida mafkuraviy qoʻporuvchilik ishlari olib borganlikda ayblanib otib tashlanadi, vassalom, yaxshiroq oʻylab koʻrsin. Oʻz rejalarini amalga oshirish yoʻllari haqida bosh qotirar ekan, Tansiqboyev koʻp jihatlar — soʻroqning qanday kechishi, Quttiboyevning oʻzini qanday tutishi, uni tiz choʻktirish uchun qanday choralar koʻrish kerakligi haqida ham oʻylab qoʻydi, shu bilan birga Quttiboyev yashashni xohlasa, uning hech qayoqqa qochib qutilmasligini, boshqa yoʻli yoʻqligini ham yaxshi bilar edi. Turgan gap, oʻzini oqlash uchun tish-tirnogʻi bilan harakat qiladi, «mening hech qanday gunohim yoʻq, yugoslav partizanlari bilan birgalikda qoʻlimga qurol olib urushayotganda asirga tushganimning oʻzi gunohimni yuvib ketadi, yarador boʻlganman, qon toʻkkanman, urush tugagandan soʻng komissiya meni vatanga qaytargan, urushdan keyin esa halol mehnat qildim va hokazo va hokazo» deydi. Bularning hammasi safsata. Uning hayoti katta bir siyosiy ish qoʻzgʻatish uchun kerak. Tansiqboyevga kunini zoʻrgʻa koʻrib yurgan muallim Quttiboyev emas, balki qancha odamlarni turmaga tiqishga yordam beradigan Quttiboyev kerakligini u shoʻrlik qayoqdan bilsin. Mamlakatning kunjak-kunjaklarida yashirinib olgan davlat dushmanlarini birin-ketin nobud qilishda Quttiboyev ish berishi mumkin. Davlat manfaatlaridan ustun turadigan hech narsa yoʻq. Ba’zi birovlar odamlarning hayoti ustun turadi, deb oʻylashadi. Bu tentaklik. Davlat shunday oʻchoqki, unda faqat odamlar yonishi kerak. Aks holda bu oʻchoq oʻchib qoladi, shundan keyin uning keragi boʻlmaydi, lekin xuddi shu odamlarning oʻzlari davlatsiz yashay olishmaydi. Ular oʻzlarini oʻzlari yoqadilar. Goʻlaxlar esa oʻtin yetkazib berishlari shart. Azaldan shunday. Tansiqboyev oʻz fikrini darrov oʻqib oladigan xotinining yonida oʻtirgan boʻlsa ham, umumiy suhbatga aralashib atrofdagilarning soʻzlarini ma’qullab turdi. Shu bilan birga partiya maktabida miyasiga quyilgan klassik ta’limotlarni eslab faylasufona fikr yuritar va odam bolasining naqadar murakkab xilqat ekanligiga ich-ichidan tahsinlar oʻqir edi. Mana, masalan, uning oʻzi mehmondorchilikda oʻtiribdi, uning fikri-zikri ulfatchilik qilishda deb oʻylash mumkin, aslida esa boshqa narsa haqida xayol surib oʻtiribdi. Uning nimalarni moʻljalga olayotganini, qanday rejalar tuzayotganini kim aytib bera oladi deysiz. Jimgina ulfatchilik qilayotgan odamning miyasida ulkan tadbirlar rejasi yetilayotganini hozircha hech kim bilishga qodir emas edi, vaqti kelib bu rejalar amalga oshsa bormi, odamlarni Tansiqboyev oʻz oldida, oʻzi orqali esa Xudoday qudratli hokimiyat oldida tiz choʻkib oʻrmalashga majbur qiladi. Qudratli hokimiyatning hammani dahshatga soladigan shoh supasiga olib chiqadigan koʻpdan-koʻp zinalaridan biri Tansiqboyevning oʻzi edi, lekin bu pogʻonalarning son-sanoqsiz emasligini u yaxshi bilar edi. Tansiqboyev shular haqida oʻylar ekan, tansiq taomni koʻrganday yoki jinsiy aloqa oldidan jazavasi qoʻziganday jismonan rohatu faraq topar edi. Tansiqboyev har bir qadah koʻtargan sari tomirlarida qon tobora koʻproq joʻshga kirib, rejalarini tezlashtirishga undadi, lekin oʻzini sal bosib olishga harakat qilgan boʻlsa ham moʻljallarini ertagayoq amalga oshira boshlashga qaror qildi. Tansiqboyev moʻljalga olingan ishning ikir-chikirlarini taroziga solar ekan, maqsadlarining puxtaligidan, rejalarining mantiqiyligidan qoniqish hosil qildi. Shunday boʻlsa ham nimalardir yetishmayotganday, qandaydir dalillar, jinoyat belgilari ishga solinmayotganday, yetarlicha magʻzi chaqilmaganday, yana ba’zi bir jihatlarini oxirigacha yaxshilab oʻylab koʻrish kerakday tuyulaverdi. Masalan, aytaylik, Quttiboyev manqurt haqida nimalarnidir yozgan. Bu yozuvlarda qandaydir sir boʻlishi mumkin. Manqurt! Aql hushidan judo qilingan manqurt oʻzining onasini oʻldirib qoʻyadi. Ha. Bu albatta qadimiy afsona, lekin bu afsonani tilga olar ekan, Quttiboyev nimalarni nazarda tutdi ekan? Boʻlmasa bu rivoyatni nega bunchalik hafsala bilan ipidan ignasigacha yozadi? Ha, manqurt, manqurt... Bunda nimadir boʻlishi kerak, agar majoziy ma’noda boʻlsa nimalarni nazarda tutdi ekan? Eng muhimi Quttiboyev oʻzining gʻalamislik maqsadlarida manqurt tarixidan qanday qilib, qanday shaklda foydalanmoqchi boʻlgan? Tansiqboyev manqurt haqidagi afsonada mafkuraviy tomondan qandaydir shubhali jihatlarni elas-elas payqaganday boʻlsa ham jinoyatni Quttiboyevning boʻyniga qoʻyish uchun hali toʻla ishonchga ega emas edi. Bordi-yu bu afsonani, koʻp hollarda boʻlgani kabi, xalqqa qarshi qaratilgan afsona deb e’lon qilib turib, uni shundan soʻng javobgarlikka tortsa, nima boʻlarkin? Biroq buning uchun esa Tansiqboyevda vakolat, bilim yetishmas edi, — buni u yaxshi tushunar edi, qandaydir olimni yordamga chaqirishga toʻgʻri keladiganga oʻxshaydi, Aytaylik, burjua millatchilarini fosh qilish masalasi (bugungi ziyofat ana shu munosabat bilan uyushtirilgan) xuddi shu yoʻl bilan hal qilinar edi. Bir guruh shubhali kishilar fosh etiladi, shundan soʻng bilagʻon olimlar boshqa bir olimlarga gij-gijlanadi va ularni millatchilikda, stalincha sotsialistik davrimizga zid oʻlaroq oʻtmishni ideallashtirib madh etishda ayblashadi va tegirmonning kechayu-kunduz toʻxtovsiz ishga tushishi uchun shuning oʻzi yetarli edi. Har holda Quttiboyevning manqurt tarixini bunchalik sinchkovlik bilan yozishida bir gap boʻlmasligi mumkin emas. Quttiboyevning har bir soʻzini diqqat bilan yana bir karra oʻqib ma’nosini chaqish kerak, bordi-yu zigʻirttay ilinadigan joyi boʻlsa bas, afsona haqidagi yozuvni ham ishga solish kerak boʻladi, bu esa Quttiboyevning aybiga ayb qoʻshajak. Bundan tashqari, Quttiboyevning qogʻozlari orasidan Chingizxon davriga oid «Sarioʻzakdagi oʻlim jazosi» nomli yana bir afsona chiqib qoldi. Tansiqboyev bu koʻhna tarixga avvallari ahamiyat bermagan ekan, endi esa birdan shu haqda oʻylab ketdi. Agar chuqur mulohaza yuritilsa, bu rivoyatda ham qandaydir siyosiy ma’no borga oʻxshaydi. * * * Chingizxon Gʻarb mamlakatlarini bosib olish uchun son-sanoqsiz oilaviy qoʻshinlariga bosh boʻlib hadsiz-hududsiz Osiyo kengliklaridan oʻtib borar ekan, Sarioʻzak dashtlariga kelganda qotillikka qoʻl urdi: cherik yuzboshisi bilan zardoʻz juvonni — ogʻzidan olov purkab turgan ajdaholarning suratlarini zafar bayroqlariga zar bilan tikadigan yosh ayolni osib oʻldirishga jazm qildi... Shu paytgacha Chingizxon Osiyoning koʻp qismini bosib olib, oʻgʻillari, nabiralari va sarkardalariga ulus qilib boʻlib bergan, endi navbat Idil (Volga) ortidagi Yevropaga kelgan edi. Sarioʻzak dashtlari. Kuz. Yozda qurib qolgan koʻlmaklar va oʻzanlar tinimsiz yomgʻirlardan soʻng yana suvga toʻlgan — mol-jon uchun suvsizlikdan xavotir olmasa boʻladi. Shunday boʻlsa ham cherik shoshilayotir — yoʻlning eng uzoq, eng qiyin qismi Sarioʻzak dashtlaridir. Har biri oʻn ming jangchidan iborat uch tuman qoʻshin bayroqlarini hilpiratib oldinda bormoqda. Bu qoʻshinlarning naqadar dahshatli kuch ekanligini shundan ham bilsa boʻladiki, ot-ulovlarning tuyoqlaridan koʻtarilgan chang-toʻzon dashtdagi yongʻindan keyin koʻkka oʻrlagan tutun yangligʻ ufqda olis-olislargacha osmonni qamrab olgan edi. Kerak boʻlib qolganda miniladigan uyur-uyur yilqilar, yuk ortilgan aravalar, kundalik soʻyishga moʻljallangan suvay chorva mollariga boshchilik qilgan ikki tuman qoʻshin ham orqada osmonning yarmigacha chang koʻtarib kelmoqda edi. Ana shu besh tumandan tashqari boshqa jangovar kuchlar ham bor edi, lekin ular juda uzoqda boʻlganidan koʻrinmas edi — ulargacha yetib borish uchun otda bir necha kun chopishga toʻgʻri kelar edi. Ґzlari Idilga tomon mustaqil yoʻl olayotgan qoʻshinlar oʻng qanot va soʻl qanotlarga boʻlingan — Har bir qanotda uch tumandan qoʻshin bor edi. Qishki sovuq boshlangunga qadarli barcha oʻn bir tuman qoʻshinning sarkardalari Idil daryosi sohilida Xon oʻrdasida uchrashib, oldinga yurish va Idildan muz ustidan oʻtib, shuhrati olamga yoyilgan boy mamlakatlarni bosib olish rejasini tuzishlari kerak edi. Chingizxonning ham, sarkardalarning ham, har bir suvoriyning ham fikri-zikri shunda edi. Qoʻshinlar hech narsaga alahsimasdan, vaqtni qoʻldan boy bermay hayallamasdan ilgarilar edi. Yukli aravalarda ayollar ham bor edi; hamma balo shundan chiqdi. Chingizxonning oʻzi besh yuzta qorovul — xonni yoʻlda kuzatib boradigan navbatchilar hamda yasovullar soqchiligida suzib borayotgan orolga oʻxshab cherik oʻrtasida borar edi. Lekin u boshqalardan bir odim oldinda edi. Rub’i maskunning hokimi oʻz yonida, ayniqsa harbiy yurish paytida yon-verisida chugʻur-chugʻur boʻlishini xoʻsh koʻrmas, churq etmasdan oldinga koʻz tikkancha oʻyga choʻmib borar edi. Xon Xuba laqabli sevikli yoʻrgʻasida ketayotir: Chingizxon dunyoning yarmisini ana shu otida zabt qilgan, soyning toshiday niq va silliq, toʻshi va yagʻrini keng, yoli oq, dumi qora saman yoʻrgʻalab ketayotganda sagʻrisiga suv qoʻysa toʻkilmaydi deysan. Chidamda va yurishda undan qolishmaydigan va xonning egar-jabduqlari bilan bezatilgan yana ikki chopqir salt otni maxsus sayislar ehtiyotdan yetaklab borishmoqda. Xon ot terlay boshladi deguncha ulovlarni almashtirib turardi. Chingizxonning a’yonlari xonga sodiq soqchilar, qorovullar va yasovullar yuztadan bitta, mingtadan bitta, tanlab olingan shamshirday oʻtkir yigitlar edi, ularning ostida esa tabiatda siyrak uchraydigan sof oltin yombiday bebaho yuguruk otlar. Yoʻq, bu yurishda eng ajoyib narsa bular emas, boshqa narsa edi. Moʻ’jizakor narsa yerda emas, koʻkda, osmonda edi. Chingizxonning tepasida uni oftobdan toʻsib bulut suzib yurar edi. Xon qayoqqa borsa, bulut ham shu yoqqa borar edi. Katta oʻtovday keladigan oq bulut jonli narsaday xon borgan joyiga soya beradi. Bul Koʻk-Tangrining oʻz jahongir oʻgʻliga marhamati ekanligini kim bilibdi deysiz — osmonda nima koʻp bulut koʻp. Biroq Chingizxonning oʻzi buni bilar, zimdan bu bulutni kuzatar ekan, bu Koʻk-Tangri irodasining nishonasi ekanligiga tobora koʻproq ishona bordi. Ana shu bulutning paydo boʻlishini qandaydir darvesh bashorat qilgan edi. Oʻsha devonavash kishi xon huzuriga kirganda tiz choʻkib xushomad ham qilmadi, uning baxt-omadidan paygʻambarlik ham qilmadi. Oltinga burkangan oʻtov ichidagi taxtda savlat toʻkib kallasini kibrona koʻtarib oʻtirgan haybatli hokimi mutlaqning oldida juldur kiyim kiygan, ayollarnikiga oʻxshash oʻsib ketgan sochlari yelkasiga tushgan sersoqol, qorachadan kelgan savdoyi paydo boʻlib, xonga oʻzining oʻtkir nigohi bilan tikildi. — Buyuk xoqon, men senga shuni aytmoqchimanki, — dedi u uygʻur tilmoch orqali, — Tangri taoloning irodasi bilan senga Arshi a’lodan ayricha nishona ato boʻlgʻusidir. Chingizxon kutilmaganda aytilgan bu soʻzdan bir lahza qotib qoldi. Kelgindining aqli joyida emas, yoki soʻzining qanday oqibatga olib kelishini tushunmaydi. — Bu qanday nishona ekan, buni sen qayoqdan bilasan? — qiziqsindi xoqon jahlini bosib, peshonasi tirishgan bir holda. — Qayoqdan ma’lum ekanligini aytib boʻlmaydi, nishonaga kelganda shuni aytmoqchimanki, — sening boshing ustida bulut paydo boʻladi va senga ergashib yuradi. — Bulut?! — Hayratini yashirmasdan xitob qildi Chingizxon qoshlarini chimirib. Atrofdagilarning hammasi xonning jahli chiqayotganini sezib jim qolishdi. Tilmoch qoʻrqqanidan lablari oqarib ketdi — u ham jazodan chetda qolmas edida. — Ha, bulut,— javob berdi sohibkaromat. — Bu bulut Tangri Taoloning senga oq fotiha bergani, sening bu dunyodagi darajangning buyukligini isbotlagani nishonasidir. Lekin sen bu bulutni avaylab-asrashing darkor, uni yoʻqotsang, kuch-qudratingdan ayrilasan... Oltin oʻtovda jimlik choʻkdi. Bunday paytda dargʻazab xoqon har narsa qilishi mumkin, lekin uning koʻz-yuzlaridan gʻazab gulxani oʻchib borayotgan olovga oʻxshab sekin-asta soʻna boshladi. Dunyo kezib yurgan darbadar folbinni boʻlmagʻur soʻzlari uchun jazoga tortsam, ayniqsa, qatl qilsam boʻlmas, aks holda xonlik sha’niga dogʻ tushirgan boʻlaman deb oʻylab, jahldan tushdi. Chingizxonning siyrak sargʻish moʻylovlaridan makkorona jilmaygani sezildi. — Xoʻb, Tangri Taolo bu soʻzlarni aytishni senga tayinladi deyaylik. Men bunga ishondim ham deya qolay. Endi menga aytib berchi, ey dono mehmon, osmonda oʻynab yurgan bulutni men qanday qilib avaylab-asrashim mumkin? Oʻsha bulutni qoʻriqlab yurish uchun osmoni falakka qanotli otlarda navkar joʻnatishim kerakmi? Yo boʻlmasa navkarlar oʻsha bulutga yugan solib asov otday yetaklab yurishadimi? Qani aytchi, osmonda shamol haydab yurgan bulutni men yoʻqotmasdan qanday olib yurishim mumkin? — Bu yogʻi sening ishing, men aytadiganimni aytdim, — qisqacha javob berdi kelgindi. Yana hamma rangi oʻchib taxta boʻlib qoldi, oraga pashsha uchsa eshitiladigan jimlik choʻkdi, tilmochning yana rangi oqarib ketdi, oltin oʻtovdagilarning hammasi yer chizib qoldi, es-hushini yigʻishtirib olmaganidanmi yoki boshqa sababdanmi har holda hech kim oʻzini xonning qilichiga urgan shoʻrlik bashoratchining yuziga tik qaray olmadi. — Sovgʻasini berib joʻnatinglar, yoʻlidan qolmasin, — dedi Chingizxon boʻgʻiq ohangda va xoqonning soʻzlari quruqchilikdan qaqrab yotgan tuproqqa tushgan yomgʻir tomchilari kabi oʻtirganlarning diliga yoqib tushdi. Chin emas, yolgʻon emas, bu jumboq voqea tezda hammaning esidan chiqib ketdi. Oʻzini avliyo qilib koʻrsatadigan afandilar dunyoda oz deysizmi? Biroq oʻsha xorijiy darvesh yengil-elpi oʻylab, oʻzini oʻlimga urgan deyish ham adolatdan boʻlmasa kerak. Axir u oʻzining kim bilan uchrashganini, nima ish qilganini bilmasligi mumkin emas. Yasovullar xoqon bilan hazillashish mana bunday boʻladi deb uni asov otning dumiga boylab qoʻyib yuborsa-chi? hammaning oldida sharmandayi sharmisor boʻlib oʻladi-ketadi. Yoʻq, oʻsha dovyurak darbadarning choʻli biyobonda sherga yuzma-yuz kelganday eng dahshatli va shafqatsiz hokimi mutlaq huzuriga tortinmasdan, iymanmasdan kirishi bejiz boʻlmasa kerak. Bu jinnilikmi yoki chindan ham Tangrining ishimi? Kunlar oʻtdi, oylar oʻtdi. Ikki yildan keyin oʻsha folbinning gaplari Chingizxonning esiga tushib qoldi. Gʻarbga yurish uchun tayyorgarlik azim saltanatning ikki yil vaqtini oldi. Keyinchalik Chingizxon shunga ishonch hosil qildiki, ulkan davlatining hadlarini yanada kengaytirish uchun jon berib-jon olib kurashishga ketgan ana shu ikki yil uning jahonga hukmron boʻlish, eng oliy maqsadi yoʻlida, yangi yerlar va oʻlkalarni zabt etish yoʻlida kuch va mablagʻlar yigʻishda eng sermahsul davr boʻldi, endi u oʻzini Rub’i maskunning hokimi, xoqonning yengilmas otliq askarlari yetib borgan joylargacha jamiki roʻyi zaminning sohibi deb e’lon qilsa arzir edi. Dashtlar hokimining asl maqsadi, tarixiy vazifasi oxir-oqibatda hammaga egalik qilish va hammadan qudratli boʻlish kasaliga mubtalolik edi. Shuning uchun ham Chingizxon saltanatining butun hayoti — Osiyo qit’asining hadsiz hududlarini ishgʻol qilgan uluslarning hayoti, qattiqqoʻl xoqonning zulmi ostida gʻing etmaydigan xilma-xil qabila-urugʻlardan tarkib topgan butun aholining hayoti, barcha shaharlarda va dala-dashtlarda yashab turgan boylar hamda yalangoyoq fuqarolarning hayoti, qoʻyingki, kim boʻlmasin va nima ish qilmasin oxir-oqibatda har bir kishining hayoti boshdan oyoq faqat bir ehtirosga — iblisona, mangu ochofat hirsga, yangi-yangi yerlarni, yangi-yangi xalqlarni zabt qilish, boʻysindirish vazifasiga qaratilgan edi. Va shuning uchun ham hamma yagona niyat yoʻlida xizmat qilar, barcha bir maqsadga boʻysungan edi — u ham boʻlsa Chingizxonning harbiy kuch-qudratini oshirishdan, boylik jamgʻarishdan, hokimiyatni takomil toptirishdan iborat edi. Yer qa’ridan qazib olingan jamiki boyliklar va tayyorlangan qurol-yarogʻlar, barcha kuchlar hujumga — Chingizxonning Yevropaga, uning oʻta boy shaharlariga qiladigan qudratli hamlasi ehtiyojlariga xizmat qildirilgan edi, axir u yerlarda har bir jangchi katta oʻljaga ega boʻlajak, u oʻlkalarning qalin yashil oʻrmonlariyu otliqning uzangisidan keladigan yaylovlarida qimiz daryo boʻlib oqadi, Chingizxonning ogʻzidan olov purkab turgan ajdaholarning rasmlari tushirilgan bayroqlari ostida yurish qilib borgan har bir kishi hokimlik nashidasiga sherik boʻlajak, hamma gʻalaba huzurini koʻrajak. Buyuk xoqon olgʻa yurish, gʻalaba qilish va yerlarni bosib olishga amr qilgan — amri podsho vojib. Chingizxon oʻta darajada omilkor, tadbirkor va oldindan koʻra oladigan odam edi. Yevropaga bostirib kirishga tayyorgarlik koʻrar ekan, hamma narsani ikir-chikirigacha chogʻlab, moʻljallab qoʻydi. Sodiq aygʻoqchilardan, boshqa mamlakatlardan qochib kelganlardan, savdogardan va ziyoratchilardan, darbadar darveshlardan, ishbilarmon xitoylar, uygʻurlar, arablar va forslardan son-sanoqsiz qoʻshinlarining bostirib borishi uchun zarur boʻlgan hamma ma’lumotlarni — eng qulay yoʻllar, kechuv-guzarlarni soʻrab bilib olgan edi. Cheriklar oʻtib boradigan joylardagi xalqlarning xulq-atvoriyu urf-odatlari, dinlariyu mashgʻulotlarini ham oʻrganib olgan. U yozuv-chizuvni bilmas edi va bu kabi axborotlarning hammasini yoddan bilishi, yoʻl boʻyi uchraydigan narsalarning zarar-foydasini farq qila olishi joiz edi. Ana shundagina ishda tartib boʻladi, eng muhimi hamma uchun majburiy temir intizom boʻlmogʻi kerak. Aks holda muvaffaqiyat haqida soʻz ham boʻlishi mumkin emas. Chingizxon talabchanlikning susayishiga ham hech yoʻl qoʻymas edi, uning bosh maqsadiga, ya’ni Yevropani bosib olishga hech kim va hech narsa xalaqit bermasligi shart edi. Xuddi ana shu paytda Chingizxon oʻzining yangi rejasini joriy qildi — Harbiylarga fuqarolar aralash qoʻshinlarida bola tugʻilishini taqiqlash toʻgʻrisida farmon berdi. Gap shundaki, jangovar suvoriylarning xotinlari bilan yosh bolalari odatda oilaviy aravalarda qoʻshinlarning ketidan ergashib boraverishar edi. Bu an’ana qadim-qadimlarda hayot taqazosi ila rasm boʻlgan edi — nega deganda son-sanoqsiz ichki nizolar paytida dushmanlar koʻpgina hollarda vatanda himoyasiz qoldirilgan xotinlar bilan bolalarni qirib bir-birlaridan oʻch olishar edi. Bunda qabilaning ildiziga bolta urish uchun birinchi navbatda homilador ayollarni qirib tashlashardi. Lekin vaqt oʻtishi bilan hayotda oʻzgarishlar boʻldi. Oldinlari bir-birlariga doimo dushmanlik qilib kelgan qabilalar Chingizxon hukmronligi davrida tobora koʻproq murosai madora qilib buyuk davlat panohida birlashib ketishdi. Buyuk xoqon yoshlik paytida, hali Chingizxon emas, Temuchin deb atalgan davrlarda qoʻshni qabilalar bilan koʻp martalab jang qilgan, boshqalarga qahrini oʻtkazgan, oʻzgalardan ham aziyat chekkan, ana shunday hujumlardan birida merkit qabilasi vakillari hujum qilib Chingizxonning suyukli xotini Borteni oʻgʻirlab oʻz hokimiga sovgʻa qilishadi. Chingizxon hokimiyat tepasiga kelgach oʻzaro nizolarga shafqatsizlik bilan barham bera boshlaydi. Bunday nizolar mamlakatni boshqarishga xalaqit berar, davlatning kuch-qudratiga putur yetkazar edi. Yillar oʻtdi va qoʻshinlarning karvonlardagi oilaviy hayot shakliga asta-sekin ehtiyoj qolmadi. Chunki karvonlardagi oilalar cherik uchun ortiqcha tashvish boʻlib, keng miqyosdagi harbiy harakatlarni chaqqonlik va epchillik bilan oʻtkazishda, ayniqsa hujum paytlarida va suvlarni kechib oʻtish kezlarida toʻsqinlik qilib qoldi. Ana shuni hisobga olib, hokimi mutlaq qoʻshin ortida karvonlarda ketayotgan ayollarga Gʻarbga qilingan yurish zafar bilan tugaguncha tugʻish, bolali boʻlish qat’iy taqiqlandi. Bu farmon yurish boshlanishidan oldin e’lon qilindi. Oʻshanda u shunday degan edi: — Gʻarbiy mamlakatlarni zabt etaylik, otlarga dam beraylik, shunday keyin karvonlarda yurgan ayollar xohlaganicha tugʻaverishsin. Oʻshanga qadarli mening qulogʻim arava yoki kajavadagi ayol tugʻib qoʻydi degan soʻzni eshitmasin. Chingizxon harbiy gʻalabalarni deb hayotga va Xudoga shak keltirib, tabiat qonunlarini ham rad etdi. Axir homiladorlik xudo amri bilan boʻladi-ku! Fuqarolardan boʻlsin, harbiylardan boʻlsin biron jon bu bedodlikka qarshi chiqolmadi va hatto buni xayoliga ham keltira olmadi. Bu davrga kelib Chingizxonning saltanati shu qadar qudratli markazlashgan bir kuchga ega ediki, bola tugʻishni taqiqlash haqidagi farmon har qancha gʻayriqonuniy boʻlmasin, hammaning uni soʻzsiz bajarishdan boshqa iloji qolmagan edi, aks holda jazosi muhaqqaq edi... Mana oʻn yetti kundirki, Chingizxon Gʻarbga tomon yurish qilib borar ekan, oʻzida yoʻq mamnun, kayfi chogʻ. Bunday qaraganda, buyuk xoqon oʻzini har doimgidek tutyapti, ulugʻ zotlarga xos bir sirli — dam olayotgan shunqorday jiddiy, beparvo. Aslida uning ichki dunyosida bayram: dili zavq-shavqqa toʻla, qoʻshiq xirgoyi qilib borayotir, hatto she’r toʻqib yubordi: Qor yogʻsada, yomgʻir yogʻsa-da, Dovul turib, sel kelsa-da, Qoʻrchilarim, sergak turib tun boʻyi, Koʻz uzmasdan qoʻriysiz mening uyimni. Ulugʻ yoʻlda borayotib, Rahmat aytay qoʻrchilarim. Oʻtirgʻizib, taxtga meni siz oʻzingiz, Siz oʻzingiz. Oʻz oʻrdamda yurt soʻrab turganimda, Yo jang sari quyundek yurganimda, Meni asrab qoʻrchilarim. Mendan koʻz uzmaysizlar. Shuning uchun koʻnglim tinchdir, Xavfim yoʻq. Borayotib ulugʻ yoʻlda Rahmat aytay qoʻrchilarim. Kun-tun demay shay turgan yoʻlbarslarim. Sizlar borki, men ishonib toqqa qoʻndim. Ichi qora, oʻyi nopoklar Tunga yopinib, yoyini tezlab Kelar ekan sir bildirmay. Yoʻl toʻsib Rosa bering ular jazosin. Ulugʻ yoʻlda borayotib Rahmat aytay qoʻrchilarimga. Chingizxon bu she’rni birovlarga oʻqib bersa yarashmas edi — qamchisidan qon tomgan hokimi hukkomning shoirlik qilishini tasavvur etish amri mahol. Lekin tun demay, kun demay ot ustida yurish oʻzi boʻlmaydi, charchoq, zerikishga hay berish, yurakni yozadigan, koʻngilni ochadigan nimalardir qilish kerak-ku! Qoʻshiq bitsa bitibdi-da! Chingizxon dilidagi tantananing bosh sababi boshqa — mana oʻn yetti kundirki, uning tepasida oq bulut suzib yuribdi — xon qayoqqa borsa bulut shu yoqqa boradi. Folbinning aytgani toʻgʻri chiqdi. Yetti uxlab tushga kirmaydi bu. Oʻsha darvesh sohibkaromatni amiruldashtga katta hurmatsizlik qilganlikda ayblab qatl ettirish hech gap emas edi. Lekin daydi folbin omon qoldi. Demak, qismat shunday. Gʻarbga yurish boshlangan birinchi kuniyoq barcha qoʻshinlar, karvonlar, ot-ulovlar, soʻyishga moʻljallangan suvay mollar tevarak-atrofda selday oqib borayotgan bir paytda Chingizxon tush paytida charchagan otini yoʻl-yoʻlakay almashtirayotib koʻkka boqar ekan, oʻzining qoq tepasida ohista suzib ketayotgan, ehtimol, bir joyda turgan kichikroq bulutga koʻzi tushdi, lekin ahamiyat bermadi: osmonda nima koʻp — bulut koʻp. Soqchilaru yasovullar qurshovida ketayottan xoqon xayolga choʻmgancha ot ustida oʻtirar ekan, burgut nigohi bilan koʻp minglik itoatkor qoʻshinlarini kuzatib ketayotir, Gʻarbga selday yopirilib borayotgan jangchilardan har biri qoʻyib bersa xuddi shu xoqonnikiga oʻxshagan hokimiyatga erishsam degan kishilar boʻlsa ham Chingizxonning buyrugʻini ijro etishga kelganda ot tizginini ushlab ketayotgan qoʻlining barmoqlari kabi itoatkor edi. Chingizxon osmonga qarab yana oʻsha bulutni koʻrdi, lekin bu safar ham ahamiyat bermadi. Mil-mil qoʻshinlar bilan dunyoni bosib olish fikri ila band jahongirning tepasida ortidan ergashib borayotgan bulut haqida oʻylashga vaqti yoʻq. Koʻkdagi bulut bilan yerdagi hukmfarmo oʻrtasida qanday aloqa boʻlishi mumkin? Yurishda ketayotganlarning birontasi ham bulutni payqamadi, unga hech kim ahamiyat bermadi. Oʻsha kuni moʻ’jiza roʻy berganini hech kim xayoliga ham keltirmadi. Ikki koʻzi tizginda-yu oyoq ostida boʻlgan jangchilarga koʻkda pishirib qoʻyibdimi. Tumonat qoʻshin bir maromda shaxt bilan olgʻa bosar ekan, goh pastlikka tushar, goh esa tepalikka koʻtarilar, otlarning tuyoqlaridan, aravalarning gʻildiraklaridan koʻkka chang-toʻzon oʻrlar edi, dala-dasht hech narsa boʻlmaganday doimgiday keng yastanib yotardi. Bu mislsiz yurish, selday oqish xonning vasvasasi va irodasi bilan boʻlayotir, oʻn minglarcha kishi oʻzining shuhratiga shuhrat, hokimiyatiga hokimiyat, yerlariga yer qoʻshish orzusi bilan nafas oladigan buyuk xoqonning buyrugʻiyu ragʻbati ila jon deb olgʻa bostirib ketayotir. Cheriklar shu yurishda kunning kech boʻlganini ham sezmay qolishdi. Qorongʻi tushdi degancha toʻxtab tunaladi, saharda yana yoʻlga tushiladi. Xon va uning a’yonlarining tunashi uchun oldindan shohona oʻtovlar tikilgan. Bu oʻtovlar uzoq-uzoqlardan oppoq gumbazlarga oʻxshab koʻzga tashlanadi. Oq oʻtovlarning oʻrtasida hammadan ulkan, hammadan tantanavor oʻtov yuksalib turibdi; ana shu xon oʻtovining yonida choʻgʻday qizil hoshiyali qora shoyi bayroq shamolda hilpiraydi; tugʻning oʻrtasida ogʻzidan olov purkab turgan ajdaho rang-barang ipak va zar bilan tikilgan. Qovogʻidan qor yoqqan pahlavon qorovullar xonni intizorlik bilan kutishmoqda. Xon koʻngli suygan kishilar davrasida ovqatlanadi, shundan soʻng Chingizxon sarkardalari bilan bugungi yurish natijalarini va ertangi ish rejalarini maslahatlashib oladi. Yurishning boshlanishi chakki emas, demak sarkardalar bilan ulfatchilik qilib, ularning soʻzlarini eshitsa, oʻzi ham koʻnglidagini aytib olsa yomon boʻlmas edi; xoqonning har bir soʻzi qonun, farmon; xon gapirayotganda uni hamma va har bir kishi jon qulogʻi bilan eshitmogʻi zarur, chunki bu soʻzlar butun Rub’i maskunga qaratilgan, tezda yetti iqlim uning soʻzlariga gʻing demasdan quloq osajak, buyuk harbiy yurishdan murod ham shu — Hammaga oʻz soʻzini oʻtkazishdir. Axir soʻz — bu abadiy kuch-ku! Lekin oʻsha kuni ulfatchilik qoldirildi. Birdan xonning yuragida gʻashlik paydo boʻldi, xonning sirkasi suv koʻtarmay qoldi. Buning sababini xondan boshqa hech kim bilmas edi. Qoʻnish joyiga yaqinlashganda Chingizxon oʻz tepasidagi bulutga yana bir — uchinchi marta nazar tashlamoqchi boʻldi. Osmonga qaradi deguncha yuragi «shuv» etib ketdi. Bulutdan darak yoʻq. Bu yaxshilikning nishonasi emas edi. Bir zumda uning eti junjikib, koʻzi qorongʻilashib, boshi aylandi, u zoʻrgʻa otining yolini ushlab qoldi. Umrida bunaqasi boʻlgan emas, chunki dunyoning poydor negizi boʻlgan va Tangri yashash va hokimlik qilish uchun ato etgan Yerdagi mavjudotlardan birontasi uni kutilmaganda hayratdan ogʻzi ochilib qoladigan darajada esankiratib qoʻygan emas; koʻrmagani qoldimi uning, dunyodagi biron hodisa uni lol qoldira olmagan, qon kechaverib, issiqdan erib, sovuqdan toʻngaverib diydasi qotib ketgan jahongir boʻlar-boʻlmasga xursand ham, xafa ham boʻlavermaydi. Umrida biron marta ham xonlik sha’niga dogʻ tushirmagan jahongir otining yolidan ushlab qolgan zaifalarga oʻxshab qoʻrqib ketdi. Bunaqasi boʻlmagan, boʻlishi ham mumkin emas, uning yoshligidanoq diydasi qotib ketgan, u bolalikdan, suv boʻyida oʻynab yurganda baliq talashib bir onadan tugʻilgan inisi Bekterni oʻq yoy bilan otib tashlagan kezdan boshlaboq (oʻshanda baliq uchun emas, balki ikki qoʻchqorning boshi bir qozonda qaynamas deganlaridek, kuni kelib menga raqib boʻlmasin deb goʻdaklik chogʻidayoq inisining qoniga zomin boʻlgan edi), hayotning sir-asrorini bilishning eng toʻgʻri, xatosiz yoʻli kuch ishlatish ekanligini bilib oldi. Kuchga boʻysunmaydigan, bosh egmaydigan narsa yoʻq bu dunyosida — tosh boʻlsin, olov boʻlsin, suv boʻlsin, daraxt, hayvon yoki parranda boʻlsin, hamma-hammasi boʻysunadi, osiy banda haqidaku soʻz boʻlishi mumkin emas. Kuch-qudrat shiddatidan tiz choʻkmaydigan, soʻnmaydigan, barbod boʻlmaydigan hech narsa yoʻq ekanligini bilib oldi. Bir kuch ikkinchi kuchni yengganda, ajoyibot oʻrnini notavonlik, goʻzallik oʻrnini ayanchlilik oladi, shundan chiqadigan xulosa — shu poymol qilinganlarning hammasi hurmatga sazovor emas, tiz choʻkadiganlarning bari esa muruvvatga loyiqdir, bunda muruvvat qiluvchining marhamati oʻlchov vazifasini bajaradi. Dunyo ana shunday qurilgan... Odamzotning hokimiyati, kuchi yetmaydigan bir narsa bor — u ham boʻlsa Koʻk-Tangridir. Himolaylik darvesh ulamolar Tangri Abadiylik va Cheksizlik timsolidir deyishadi. Koʻk, sirli Tangrigina xoqon hokimiyatiga mute’ emas, unga boqim emas. Tangri oldida uning oʻzi son-sanoqsiz maxluqlardan biri — Tangriga qarshi na qoʻl koʻtara oladi va na yurish qila oladi va uni qoʻrqitib hurkita biladi. Shuning uchun yerdagilarning taqdirini, himolaylik darvesh ulamolar tili bilan aytganda — dunyolarning harakatini boshqarib turadigan Koʻk-Tangriga toat-ibodat qilish, sajda qilishdan boshqa iloj yoʻq. Shuning uchun ham u oʻzga barcha bandalar qatori Tangriga yalinib-yolvorib sigʻinganda va jonlik soʻyib qurbonlik qilganda Tangridan marhamat etishini va oʻz panohida asrashini, odamlar ustidan qattiqqoʻllik bilan hukmronlik qilishda yordam berishini iltijo etadi. Darbadar donishmandlar aytgani kabi, Koinotda oy ostida olamlar son-sanoqsiz boʻlsa, Koʻk-Tangri Yer yuzini boshdan-oyoq Chingizxonga, uning avlodlari ixtiyoriga topshirib qoʻya qolsa xazinasi kamayarmidi yoki Chingizxondan ham qudratli, undan ham munosib Tangrining bandasi bormikin? Yoʻq, butun Rub’i maskunni idora qila oladigan, undan kuchli odamni hali onasi tugʻmagan. U xufiya niyatlar qilganda Tangri Taolodan shu vaqtgacha hech kim jur’at etmagan narsani — barcha xalqlar ustidan hokimi mutlaqlikni soʻrashga ayricha huquqqa ega ekanligiga oʻzida tobora koʻproq ishonch seza boshladi — axir kimdir birov yakka hokim boʻlishi kerak-ku? Demak boshqalarni kuch ishlatib boʻysundira oladigan kishigina hukmron boʻlishga haqlidir. Tangri cheksiz marhamat koʻrsatib uning boshqa birovlarning yerlarini bosib olishiga, shu yoʻl bilan davlatining kuch-qudratini orttirishga monelik qilmadi va u borgan sayin Tangrining sevgan quli ekanligiga, Tangrining odamlar bilmaydigan kuchlari unga koʻmak berayotganligiga koʻproq ishonch hosil qildi. Hammasiga unnab koʻrdi. Yaxshilik ham, yomonlik ham qildi, axir u qilich yalongʻochlab oʻt qoʻyib oʻtgan barcha oʻlkalarda jabrlanganlar xoqonni nimalar deb qargʻamadi deysiz, lekin bu qargʻishlardan birontasi unga pashsha chaqqancha ham ta’sir etmadi, aksincha jahongirning shon-shuhrati va kuch-qudrati ortgandan ortib boraverdi: jabr-diydalarning oh-figʻonlari va la’natlari Koʻkka yetmadi. Shunday boʻlsa ham ba’zan qilgan ishlaridan pushaymonga tushib, Tangrining qahriga yoʻliqmadimmikin, Koʻkning gʻazabi kelmadimikin degan shubha dilini kemirgan paytlar ham boʻlgan. Bunday hollarda buyuk xoqon bir pas taxtaday qotib qolar, oʻzini koyib, tobelarga bir oz nafasini rostlab olishga imkon berar va Tangrining adolatli malomatini qabul etar, hatto tovba-tazarru ham qilar edi. Biroq Tangrining qahridan, noroziligidan nom-nishon yoʻq — uning lutfikaramidan xon hamon bahramand. Shunga aqli yetgach, oshigʻi olchi qimorbozga oʻxshab tavakkal yoʻlini tutib ilohiy adolatga qarshi, Tangrining jigʻiga tegadigan ishlar qila boshladi. Shunda ham baribir Tangrining gʻazabidan darak boʻlmadi. Shundan soʻng u men endi bilgan noma’qulchiliklarimni qilsam boʻlaverar ekan degan xulosaga keldi. Va oradan yillar oʻtdi, endi u oʻzini Tangrining suygan bandasi ekanman, Tangri Taoloning farzandi ekanman degan qat’iy ishonchga keldi. Bunday ishonch xoqonda oʻz-oʻzidan paydo boʻlgani yoʻq — faqat choʻpchaklardagina shunday boʻlishi mumkin; gurkiragan toʻy-tomoshalarda baxshilar otga minib olib olomonga qarab xoqonni koʻkka koʻtarib madhiyalar aytganlari, uni Tangrining farzandi deb ataganlari, xaloyiq zavq-shavq bilan qoʻllarini duoga koʻtarib hamdu sano oʻqiganlari hisobga kirmaydi, bularning hammasi xushomadgoʻylikdan boshqa narsa emas edi. Bunda u oʻz tajribasidan shunday xulosaga keldi. U Koʻk-Tangrining fikr-zikrlariga labbay deb javob berganidan Tangri Taolo uning barcha ishlariga homiylik qiladi, boshqacha aytganda, u Tangri Taoloning yerdagi xalifasi, noibidir. Koʻk esa xoqon kabi faqat kuch-qudratni, nuqul kuch ishlatishni, faqat kuch-qudrat egasini tan oladi; u oʻzini ana shunday deb bilar edi. Asrlar osha ovchilik va mol boqish bilan shugʻullanib kelgan qiyot qabilasining qashshoqlashib qolgan kichik urugʻlaridan chiqqan yetim bolaning osmonga shaxt bilan parvoz qilgan shunqor kabi dunyoni gʻulgʻulaga solgan favqulodda shuhrat qozonishini, jahongirlikka erishishini bundan boshqacha yana qanday tushuntirsa boʻladi? Tarixda misli koʻrilmagan ulkan hokimiyat qanaqa qilib qoʻlga kiritildi — noilojlikda qolgan notavon yetimcha nari borsa shovvoz ot oʻgʻrisi boʻlib yetishishi mumkin edi (aslida u ishni ot oʻgʻirlashdan boshlagan). Folbinlikning keragi yoʻq — Tangrining qudrati boʻlmasa, bir oti ikki boʻlmagan Temuchin ogʻzidan olov purkab turgan ajdaholar tasviri zarhal bilan tikilgan bayroq koʻtarmagan, hech qachon Chingizxon nomini olmagan va Oltin oʻtovda taxtda oʻtirmagan boʻlur edi. Bunga yana bir dalil shuki, Osiyo xoqoniga Tangri iltifot koʻrsatganining rad etib boʻlmaydigan isboti koʻz oʻngimizda turibdi. Mana koʻkka boqing — chiroyli oq bulut suzib yuribdi, buni oʻz hayotini tahlika ostiga qoʻyib, darvesh folbin aytib bergan edi. Mana uning soʻzlari toʻgʻri chiqdi. Oq bulut — Tangri farzandiga Koʻkning tuhfasi, uning marhamati va inoyati, kelajakda buyuk zafarlar nishonasi edi. Yurish qilib ketayotgan koʻp ming kishidan birontasi bunday moʻ’jiza roʻy berishini xayoliga ham keltirmas, osmonda bilinar-bilinmas kezib yurgan oq bulutga qarab ham qoʻymas, bulut qayoqdan va nima uchun paydo boʻlgani haqida oʻylab ham oʻtirmas edi. Koʻkda shamol haydab yurgan bulutlarni hisob-kitob qilish aqldanmi?.. Faqat dashti biyobonda qoʻshinlarini yangi yerlarni zabt qilish uchun boshlab ketayotgan buyuk xoqongina ana shu kichkina oq bulutda sir borini sezib, aql bovar qilmas xayollarga choʻmdi va bunday mislsiz hodisaning boʻlishiga bir ishonsa, bir ishonmadi. Xoqon oʻylab qoldi — bulut ustida olib borgan kuzatishlari va fikr-xayollarini boshqalarga aytsammikin-aytmasamikin? Bordiyu u dili ochilib, sirni birovlarga aytib bersa-da, bulut koʻz ochib yumguncha yoʻqolib qolsa-chi? Odamlar uni aqldan ozibdi deyishmasmikin? Shundan soʻng u yana oʻzini qoʻlga oldi va bu bulut oddiy bulut emas, u oʻz-oʻzidan yoʻqolib qolmaydi, u Tangri tomonidan nozil qilingan nishonadir deb ishonch hosil qildi-yu, quvonchga toʻldi, oʻzini qanot bogʻlaganday sezdi, kelajakdan bashorat qila olishiga, Gʻarbga qilingan yurishining zafarli yakuniga ishondi va dunyoviy saltanat barpo etish yoʻlidagi orzusini qoʻliga qilich olib, amalga oshirajagiga yanada koʻproq umid bogʻlay boshladi. U ana shu niyatlar bilan olgʻa qarab borar edi. Hozir qoʻlga kiritilgan yerlar unga kam koʻrinar edi. Yana boshqa oʻlkalarni zabt etish, boyish kerak... Kunlar shu zaylda oʻta bordi. Oq bulut boʻlsa osmonda mashhur samani Xuba yoʻrgʻasida ketayotgan Chingizxonning koʻz oʻngida bilinar-bilinmas suzib boraverdi. Otining yoli oq, dumi qora. U dunyoga shunday kelgan. Sinchilarning gaplariga qaraganda, baxt yulduzi ostida ming yilda bitta ana shunday ot tugʻilar ekan. Bu ot poyga uchun emas, balki salt minish uchun charchash nima ekanini bilmaydigan tengsiz ulov edi. Xuba yoʻrgʻa edi, u yoʻrgʻalaganda yerning issiq taftini oladigan jala kabi bir maromda toʻxtovsiz oqib ketaveradi. Agar yugan-suvligʻi boʻlmasa edi, bunday ot toʻxtovsiz chopaverib issiqlab oʻlgan, yogʻib oʻtgan yomgʻir kabi bir tomchisi ham qolmay yerga singib ketgan boʻlur edi. Qadim zamonda bir qoʻshiqchi aytgan ekan: bunday ot mingan odam oʻzini abadiy oʻlmaydiganday sezadi... Chingizxon mamnun, baxtli edi. U kuchiga kuch qoʻshilganday, xuddi charchamas yoʻrgʻasi kabi harakat qilgisi, marra sari uchib ketgisi kelar edi, u goʻyo oʻzini charchamas yoʻrgʻa samaniday his qilar, xuddi bir tekisda chopib ketayotganday, uchib borayotgan otining joʻshgan qoni va joni bilan qoʻshilib ketganday sezar edi oʻzini. Ha, chavandoz ham, ot ham bir-biriga monand edi,— kuchi kuchiga teng edi. Shuning uchun chavandoz otga qoʻndirib qoʻyilgan shunqorni eslatar edi. Egarda mahkam oʻtirib olgan chorpaxil bugʻdoyrang suvoriy oyoqlarining uchi bilan uzangiga bosib, viqor va ishonch bilan olgʻa borar edi. U otga taxtda oʻtirganday minib olgan edi — boshini baland koʻtarib tik oʻtirar, yanoqlari turtib chiqqan, yuzi va poʻstakning teshigiday koʻzlarida mehr-shafqatdan nishona yoʻq edi. Undan beadad qoʻshinni shon-shuhrat va gʻalaba sari eltayotgan buyuk jahongirga xos kuch va iroda anqib turar edi... Chingizxonni ruhlantirishga oʻzgacha sabab boʻlgan narsa uning tepasida timsol kabi, buyuk salohiyat toji kabi porlab oq bulut suzib borar edi. Shu ma’noda hamma narsa bir-biriga mutanosib edi. Bulut... Koʻk... Oldinda esa qoʻshin harakatiga bosh boʻlganday bayroq hilpirab ketayotir — Chingizxon qayerda boʻlsa, bayroq ham oʻsha yerda. Bayroqni uch kishi olib bormoqda — bu vazifa uchta devday yigitga topshirilgan. Uchalasi ham yulduzni koʻzlaydigan bir xil qora ot minib olishgan. Ґrtadagi tugʻbardor bayroq oʻrnatilgan tayoqni ushlab boradi, ikki yonidagilar qoʻlidagi nayzasi bilan tugʻni oʻrta belidan tutib turadi. Ipak va zar bilan tikilgan qora tugʻ bayroq xoqonning yoʻlini munavvar qilganday, shamolda hilpirar, ogʻzidan qizil olov purkab turgan ajdaho xuddi tirikka oʻxshardi. Ajdaho sakrayotgan holda tasvirlangan, jahli chiqqanida boʻrtib turgan, tuyanikiga oʻxshash oʻtkir koʻzlari bayroq bilan birga chayqalib, chindan ham tirikka oʻxshardi. Horish-charchash nima ekanini bilmaydigan xoqon egarda oʻtirib ertalabdan qoʻshinga qoʻmondonlik qilib bordi. Turli tomondan unga noʻyonlar chopib kelib xabarlar keltirishar, oʻsha zahoti koʻrsatma olgach, ketib borayotgan qoʻshindan yana oʻz oʻrnini topib olishar edi. Qish arafasidagi yomgʻirlar va loygarchilik boshlanmasdan buyuk yurish yoʻlidagi eng katta toʻsiq — azim Idil daryosi sohiliga yetib olish uchun shoshilish kerak edi, shu yerda sovuq tushgandan keyin muz ustidan oʻtib gʻarbni zabt etish uchun yana oldinga qarab yurish moʻljallangan. Yurish oqshom choʻkkuncha davom etdi. Yalang dasht kechga qurun yanada bepoyonlik kasb etdi. Bu esa dunyoning beadadligidan nishona edi. Gʻira-shira boshlanmasdan dasht botib borayotgan quyoshning qizgʻish nurida tagʻinda cheksiz, yanada hadsizday tuyuldi. Qizarib botayotgan va yarmi ufq ortiga yashiringan quyoshdan yogʻdu olgan biyday dashtda son-sanoqsiz lashkar, minglab otliqlar, har bir qoʻshin oʻzining cheki-yoʻlini bilib olgʻa qarab borar ekan, botib borayotgan quyosh ketidan zabt bilan quvib ketayotganga oʻxshar, bu hol uzoqdan qaraganda qoramtir suv zarralariyu bugʻ purkayotgan toshqin mavjlarini eslatar edi. Qoʻshin tunash uchun qoʻnim olgandagina otlar-u suvoriylarga dam beriladi. Lekin tong sahardanoq hoʻkiz terisidan qilingan ulkan dovullar-doʻllar tilga kiradi, tin olayotgan lashkarni yana yurishga chorlaydi. Shirin uyquda yotgan oʻn minglarcha kishini uygʻotishning oʻzi boʻlmaydi. Buning uchun lashkarlar qoʻngan barcha manzil hamda qarorgohlarda dovullar quloqni qomatga keltirib hamma turguncha tinmaydi. Xoqon allaqachon oyoqqa turgan. U hammadan oldin uygʻongan, kuzning hidi anqib turgan nurli sahardanoq xon oʻtovi yonida oʻyga tolib yurar ekan, kechasi tinim bermagan oʻy-fikrlarini tafakkur tegirmonidan oʻtkazar, qoʻshinlarga koʻrsatmalar berar, yov-qurlarni otlarga va aravalarga undayotgan dovullarning shovqiniga quloq solishga ham vaqt topar edi. Yana bir yangi kun boshlandi, yana odamlarning qiy-chuvi, otlarning dupuriyu aravalarning gʻichir-gʻichiri avjiga chiqib, tunda uzilib qolgan yurish yana yangisiga ulanib ketdi. Dovullarning darang-durungi hamon tinmas edi. Dovullar jangchilarni uygʻotish uchungina dunyoni boshiga koʻtarib shovqin solayotgani yoʻq, bunda boshqa bir muhim sir ham bor: Chingizxon buyuk yurishda oʻzi bilan birga qadam tashlayotgan har bir sipohni dovul ovozlari yordamida olgʻa chorlaydi, bu talabchan va qaddi bukilmas hokimi mutlaqning dovul ovozi ta’sirida yopugʻlik eshikka bostirib kirganday endigina uygʻonib kelayotganlarning ongiga birinchi boʻlib kirib borish usuli edi, shunda askar jahongirning kuchi va erki bilan majbur qilingan oʻy-fikrlardan oʻzga xayolot olamida sayr qilish imkonidan mahrum etiladi, nimaga deganda inson tushida oʻz erkiga ham, boshqalar erkiga ham boʻyin egmaydi, tush shunday yaramas, behuda, xatarli erkinlikki, uygʻongan zahoti bu erkinlikdan voz kechmoq, uyqudan turganlarni qoʻpollik qilib boʻlsa ham oldingi holiga, oʻngiga — xizmatiga, soʻzsiz itoatkorlikka, sa’y harakatga qaytarmoq joiz. Dovullarning buqa boʻkirganday tevarak-atrofni larzaga solgan shovqinini eshitganda har safar Chingizxon badani jimirlab koʻhna bir voqeani eslaydi: oʻsmirlik paytida yonginasida ikkita buqa tuyoqlari bilan chang-toʻzon koʻtarib, dahshat solib boʻkirar va bir-birlarini suzib jon-jahdi bilan bellashar edi, buqalarning boʻkirishiga mahliyo boʻlib qolganidan qoʻliga oʻq-yoy olib nariroqda uyqusirab oʻtirgan Bekter ismli ukasini otib qoʻyganini bilmay qoldi, bundan sal oldinroq u daryodan tutib olgan baliqchani talashib Bekter bilan janjallashib qolgan edi-da. Bekter dod solib baqirdi, oʻrnidan sakrab turdi-da, yana agʻanab tushib, qonga belandi. Temuchin esa (Ha, oʻsha paytlarda u bor-yoʻgʻi Temuchin edi, yoshligida oʻlib ketgan Yesugay bahodirning yetimchasi edi), qoʻrqib ketganidan oʻtov yonida yotgan dovulni yelkasiga qoʻydi-da toqqa chiqib ketdi. U togʻda dovulni bir maromda urib oʻtiraverdi, uning onasi Agolen esa pastda faryod solgancha sochini yulib oʻz jigargoʻshasini oʻldirib qoʻygan oʻgʻlini tinimsiz qargʻar edi. Shundan soʻng odamlar yigʻilib unga musht oʻqtalib nimalardir deb tomoqlarini yirtar edilar. Temuchin boʻlsa, toʻxtovsiz dovulini chalar, hech narsani eshitmas edi. Nima uchundir uning oldiga hech kim chiqib bormadi. U tong otguncha togʻ tepasida dovul chalib oʻtirdi... Yuzlarcha dovullarning gumburlagan ovozi endilikda uning jangovar xitobi, gʻazabnok hayqirigʻi, jasorat hamda qahrining alomati, u bilan birga yurish qilayotganlarning hamma-hammasiga xabari edi — quloq osinglar, oyoqqa turinglar, maqsadga erishish va dunyoni zabt etish uchun yoʻlga chiqinglar degani edi. Ular to oxiriga qadarli unga ergashib borishadi — axir, qayerdadir ufqning, yerning chegarasi, nihoyasi boʻlishi kerak-ku — Hamma odamlar va koʻz-quloqli barcha maxluqlar ich-ichidan seskanib boʻlsa ham dovullarga quloq soladi. Va hatto kichkinagina oq bulut ham yaqindan buyon xoqonning botiniy oʻy-xayollarining ajralmas shohidi oʻlaroq dovullarning sahargi na’rasiga joʻr boʻlganday tepada ohista suzib yuribdi. Ogʻzidan olov purkab turgan ajdaho rasmi zar bilan tikilgan xoqon tugʻi shamolda hilpiraydi. Mana, ajdaho bayroqda jonlanib ogʻzidan qizil yolqin chiqarib chopib ketayotir. Oʻsha kunlari tong paytlari oʻta koʻngilli boʻldi. Chingizxon kechasi ham uyqu oldidan qoʻshinlarni koʻzdan kechirish uchun aylanib yurardi. Qayerga qaramasin, choʻlning u yer-bu yerida yoqilgan gulxanlarga koʻzi tushar edi. Jangchilar qoʻngan manzillar, ot-aravalar toʻxtab turgan maydonlar va yilqiboqarlar dam olayotgan sayxonliklar ustida oqish tutun suzib yurar edi, shu paytda hamma shoʻrva bilan goʻshtga toʻyib terlab oʻtirishgan edi. Soʻyilgan mollarning ichak-chavoqlari va yeyishga yaroqsiz boshqa chiqindilari, shuningdek, qozonlarda qaynatib pishirilgan goʻshtlarning totli hidlari dashtlardagi och jonivorlarni oʻziga jalb qilgan. Dasht darrandalari ochlikka bardosh berolmasdan gʻingshib uvillashar, dam olib yotgan qoʻshinning atrofidan uzoqqa ketisholmas edi. Ana shu mahalda barcha sipohlar qotib uxlab yotgan edi. Qoʻshinlarni aylanib yurgan tunqotar soqchilarning «ha-ha»lagan ovozlarigina kechasi ham tartib-intizom joyida ekanligini koʻrsatar edi. Shunday boʻlishi tabiiy edi, albatta. Chunki hammaning oʻz vazifasi bor, bular barchasi pirovard natijada yagona va oliy maqsadga — Chingizxonning butun dunyoni bosib olish gʻoyasiga soʻzsiz va majburiy xizmat qilishi kerak edi. Shunday paytlarda u zavq-shavqqa toʻlib oʻzining kimligini, oʻta qudratli odam ekanligini, hokimiyat desa oʻzini tomdan tashlaydigan jahongir ekanini payqaydi — uning saltanati ortgan sari hokimiyatga boʻlgan «ishtahasi» ham orta boradi, shundan muqarrar ravishda mutlaq bir xulosa chiqadi: jahongirning tobora oʻsib borayotgan maqsadiga mos keladigan narsalargina zaruriy hisoblanadi, bu maqsadga javob bermaydiganlari yashashga qodir emas. Shuning uchun ham Sarioʻzakda qotillik roʻy berdi, oradan koʻp vaqtlar oʻtganidan keyin ana shu qotillik haqidagi rivoyatni Abutalip Quttiboyev oʻzining boshiga balo qilib yozib olgan edi... Kechasi otliq soqchilar oʻng tuman qoʻshinlarini aylanib yurib edi. Jangchilar dam olib yotgan manzilgohlardan nariroqda arava haydovchilar, molboqarlar va har xil yordamchi xizmat vakillari qoʻnim olgan edi. Soqchilar bu yerlarni ham yaxshilab koʻzdan kechirdi. Hamma narsa joyida. Yoʻlda yuraverib charchagan odamlar oʻtovlarda, chodirlarda, koʻplar esa dalada gulxanlar atrofida dumalab-dumalab yotishardi. Hamma yoq jim-jit, barcha oʻtovlar qorongʻi. Otliq soqchilar chor atrofni qarab chiqishdi. Ular uch kishi edi. Keyin otdan tushishib suhbatlashib oʻtirishdi. Soqchilarning oqsoqoli — yuzboshilik telpagini kiygan baland boʻyli yigit sekingina buyruq berdi: — Yetar. Senlar boringlar, mizgʻib olinglar. Men esa bu yerni yana bir bor nazardan oʻtkazay. Ikki otliq joʻnab ketdi. Yolgʻiz qolgan yuzboshi soqchi dastlab gir atrofni diqqat bilan koʻzdan kechirdi, har xil pasti-baland ovozlarga quloq soldi, shundan soʻng otdan tushib otini yetaklagancha aravalar turgan joylar va koʻchma ustaxonalar yonidan, sarrojlar, kiyim tikuvchilar va qurolsozlar oldidan oʻtib, qarorgohning chekkasidagi yolgʻiz oʻtov tomon qarab ketdi. U xayolga choʻmib va shovqinlarga quloq solib borar ekan, uning tovoqday yuziga va yetaklab ketayotgan otining yaltiroq yirik-yirik koʻzlariga oy nuri tushib turar edi. Yuzboshi Erdene oʻtovga yaqinlashib bordi. Aftidan, uni kutib oʻtirishgan boʻlsa kerak, oʻtovdan yelkasiga roʻmol tashlab olgan ayol chiqdida eshik oldida uni kutib turdi. — Sambaynu , — ayolga salom berdi u. — Xoʻsh, ishlar qalay? — soʻradi u xavotirlanib. — Hammasi joyida, hammasi yaxshi boʻldi. Tangriga shukr, endi xavotir boʻlma, — pichirladi ayol. — U senga juda muntazir. Eshityapsanmi, seni koʻzi toʻrt boʻlib kutib oʻtiribdi. — Oʻzim ham butun qalbim bilan talpinayapman, — javob berdi yuzboshi Erdene. — Kelolmay qoldim, baxtga qarshi noʻyonimiz yilqi sanaymiz deb qolsa boʻladimi!? Uch kundan beri yilqining oldidan nari keta olmadim. — Xafa boʻlma, Erdene. Kelganingda bir narsa qilib berarmiding. Birovlar seni bu yerlarda nima qilib yuribdi ekan deb oʻylab yurishmasin. — Ayol Erdenega dalda berib boshini irgʻadi va qoʻshib qoʻydi: — Eng muhimi — eson-omon koʻzi yoridi. Ogʻriqsiz, qiynoqsiz boʻlmaydi, albatta. Lekin bir marta voy deb ham qoʻymadi-ya! Saharda usti yopiq aravaga oborib qoʻydim. Hammasi imi-jimida boʻldi. Doʻgʻulang deganing zoʻr juvon ekan. Baxt qushing qutlugʻ boʻlsin!— dedi ayol. — Endi oʻgʻlingning otini oʻzing qoʻy. — Sening soʻzlaring Tangriga yetsin, Oltun. Biz Doʻgʻulang ikkalamiz umr boʻyi sendan minnatdor boʻlamiz, — deb oʻz tashakkurini bildirdi yuzboshi. — Ot qoʻyish qochmaydi, biron ism toparmiz. U otdan tushib tizginini ayolning qoʻliga berdi. — Xavotir olma, qancha kerak boʻlsa, shuncha qarab beraman, — ishontirdi Oltun. — Bor, bor. Doʻgʻulang seni kutib oʻtiribdi. Yuzboshi oʻzini tutib olish uchun bir oz turib qoldi, soʻngra oʻtov yoniga keldi-da, kigizdan qilingan ogʻir eshik pardani koʻtarib, engashib ichkari kirdi. Oʻtov oʻrtasida kichikkina oʻchoqda miltillab olov yonib turar edi, olovning xira yorugʻida oʻzining Doʻgʻulangini koʻrdi, Doʻgʻulang oʻtovning toʻrida yelkasiga suvsar poʻstin tashlab oʻtirgan edi. Oʻng qoʻli bilan qaviq koʻrpa yopilgan beshikni sekingina tebratib qoʻyar edi. — Erdene! Men bu yerdaman, — ohistagina ovoz chiqardi Doʻgʻulang, yuzboshiga koʻzi tushib. — Biz bu yerdamiz, — deb tuzatish qildi ayol kulib, uyalgan bir ohangda. Yuzboshi oʻqdonni, yoyni, qinga solingan qilichini yechib, qurollarni eshik oldiga qoldirdi-da, Doʻgʻulangga yaqin borib qoʻlini choʻzdi. Ular boshlarini bir-birining yelkasiga qoʻyib, quchoqlashib koʻrishishdi. Uzoq achomlashib turishdi. Ularning nazdida hozir butun dunyo mana shu oʻtov ichiga jo boʻlgan edi. Ana shu koʻchma boshpanadan tashqaridagi jamiki narsalar ular uchun oʻz ahamiyatini yoʻqotgandi. Erdene bilan Doʻgʻulangning koʻzlariga oʻzlari-yu ularni bogʻlab turgan jajjigina bir inson — uch kun oldin dunyoga kelgan goʻdakchadan boshqa hech kim va hech narsa koʻrinmas edi. Birinchi boʻlib Erdene tilga kirdi: — Endi, qalaysan? Yaxshimisan? — soʻradi u shodligini bosolmay, entikkan bir holda. — Men juda xavotirda edim. — Tangri oson qilaman desa hech gap emas ekan, — javob berdi ayol nimqorongʻida jilmayib. — Oʻtgan ishga salovat. Undan koʻra chaqaloqni, oʻgʻlimizni ayt. Juda baquvvat. Koʻkrakka yopishib qattiq emadi. Oʻzingga oʻxshaydi. Oltun oʻgʻlingni quyib qoʻygan Erdene deydi. — Men bir koʻray-chi, Doʻgʻulang. Qanday yigit ekan? Doʻgʻulang bolani koʻrsatishdan oldin keraganing ham qulogʻi bor deganday tashqariga diqqat bilan quloq soldi. Tiq etgan ovoz yoʻq edi. Yuzboshi beshikdagi oʻgʻliga uzoq tikilib qaradi, uxlab yotgan chaqaloqning yuz-koʻzlaridan oʻzinikiga oʻxshash hech narsa sezmadi. Endigina tugʻilgan farzandining yuzini diqqat bilan koʻzdan kechirayotganda, ehtimol, yangi avlodning dunyoga kelishi abadiylikning ilohiy mohiyati ekanligi haqida oʻylagandir. Shuning uchun boʻlsa kerak, u har bir soʻzini salmoqlaganday choʻzib bunday dedi: — Endi men har doim sen bilan boʻlaman, Doʻgʻulang, agar boshimga har qanday savdo tushganda ham yoningdan ketmayman. Chunki sening qoʻlingda mening oʻgʻlim bor. — Mening yonimdami? Qaniydi endi! — ayanchli bir holda iljaydi ayol. — Sen demoqchisanki, goʻdak — sening ikkinchi timsolingdir, xuddi Buddanikiday. Bolani emizayotib, shu haqda oʻylabman. Men bolani qoʻlimda ushlab turibman, holbuki uch kun oldin undan darak ham yoʻq edi, shundan soʻng sening yangi timsoling paydo boʻlganligini tuydim. Hozir sening ham xayolingga shu narsa keldimi? — Keldi. Lekin men boshqacharoq oʻyladim. Men oʻzimni Budda bilan qiyoslay olmayman. — Qiyoslamasliging mumkin. Sen Budda emassan, sen mening ajdahomsan. Men seni ajdaho bilan qiyoslayman, — dedi Doʻgʻulang erkalanib sekingina. — Men bayroqlarga ajdaholarning timsolini tikaman. Bu ajdaholarning hammasi sensan. Men tikkan tugʻlarning barchasida sen borsan. Ba’zan tushlarimda ham ajdahoni koʻraman, ajdahoning rasmini tikaman, ajdahoga jon kiradi, lekin sen kulma, uni tushimda quchogʻimga olaman va biz birga uchib ketamiz, men u bilan uchaman, ana shu lazzatli lahzada sen paydo boʻlasan. Sen goh odam timsolida, goh ajdaho timsolida tushimdasan doim. Uygʻonib ketamanda, qaysisiga ishonishni bilmay qolaman. Men senga ilgari ham aytib edim-ku, Erdene, sen mening olov purkaydigan ajdahomsan. Bu borada men hazillashgan emasman, boʻlgan gapni aytganman. Men bayroqqa sening timsolingni ajdaho koʻrinishida tikaman. Endi esa ajdahodan bola tugʻib olibman-da. — Mayli, sen xohlaganday boʻla qolsin. Lekin mening nima demoqchi ekanimga quloq sol. Doʻgʻulang. — Yuzboshi bir oz sukut saqlab, soʻng soʻz boshladi: «Mana biz bolalik ham boʻldik, endi buyogʻi qanday kecharkin, shuni oʻylash kerak. Hozir shu haqda gaplashib olamiz. Lekin bundan oldin aytmoqchi boʻlganim — shu narsani bilib qoʻyishing kerakki, sen buni bilasan ham, lekin baribir aytaman — men seni har doim sogʻinar edim va sogʻinave-raman. Lekin men qoʻrqqan eng dahshatli narsa jangda kal-ladan judo boʻlish emas, balki sogʻinchimni yoʻqotish, senga boʻlgan sogʻinchimdan judo boʻlishdir. Janglarda qoʻshin bilan ba’zan bir tomonga, ba’zan ikkinchi tomonga ketib qolishga toʻgʻri kelardi, lekin har doim oʻylar edimki, mana shu sogʻinch men bilan birgalikda badar ketmasdan senda qolsa. Men buning hech ilojini topa olmadim, biroq orzuga ayb yoʻq deganlaridek, menda qandaydir umid, istak paydo boʻldi — qani mening sogʻinchim biron qush boʻlib qolsa yoki biron hayvon, qandaydir tirik jon boʻlib qolsa-da, men uni senga topshirsam: «mana ol, bu mening sogʻinchim, u doimo senda, sen bilan birga boʻlsin» desam. Ana shunda mening oʻlishim qoʻrqinchli boʻlmas edi. Men endi tushunyapman — mening oʻgʻlim senga boʻlgan sogʻinchimdan tugʻildi. U endi doimo senda, sen bilan birga boʻladi. — Lekin biz hali unga ot qoʻyganimiz yoʻq-ku. Unga munosib ism topdingmi? — soʻradi ayol. — Ha, javob berdi yuzboshi. — Sen rozi boʻlsang, unga yaxshi ism qoʻyamiz — Gʻunon! — Gʻunon. — Ha. — Boʻpti, juda yaxshi. Gʻunon, yosh argʻumoq, ekan-da. — Ha, uch yoshar degani. Endi kuchga toʻlib kelayotgan aygʻir. Yoli qamishday, tuyogʻi-qoʻrgʻoshinday. Doʻgʻulang goʻdakning qulogʻiga pichirladi: — Eshityapsanmi, otang senga ot qoʻydi. Erdene javob qildi: — Sening oting Gʻunon boʻldi. Eshitayapsanmi, oʻgʻlim? Oting Gʻunon. Ilohim shunday boʻlsin! Ular jim qolishdi, ularning nazdida shu lahzada butun bir borliq mujassamlashganday edi. Kechasi sokin edi, sal nariroqda oʻtovlar yonida it vovullar, uzoqda ot kishnar edi — ehtimol, ot oʻzining oʻynoqlab yurgan togʻlarini, shoʻx daryolarni, qalin oʻt-oʻlanlarni, oftobda yayrab yurgan uyurni qoʻmsagandir. Gʻunon ismli chaqaloq esa betashvish uxlab yotar, uning goʻdak qismati ham hozircha u bilan birga tinchgina uyquda edi. Lekin goʻdakning taqdiri sal oʻtmasdan, koʻradiganini koʻrdi. — Men oʻgʻlimizning ismi haqidagina oʻylayotganim yoʻq, — jimlikni buzdi yuzboshi Erdene va dagʻal kaftlari bilan moʻylovini silar ekan, xoʻrsinib dedi, — boshqa narsani ham oʻylayapman, Doʻgʻulang. Oʻzing tushunib turibsan, sen qoʻlingdagi boʻbak bilan bu yerda yurishing mumkin emas. Tezroq ketishing kerak. — Ketishim kerak? — Ha, Doʻgʻulang, ketishing lozim, qancha tez ketsang, shuncha yaxshi. — Men ham shuni oʻylovdim, lekin qayoqqa ketaolaman, qanday qilib? Sen-chi? — Hozir hammasini aytaman. Men ham senlar bilan ketaman. — Bizlar bilan-a? Buning iloji yoʻq, Erdene! — Faqat birga boʻlamiz. Boshqacha boʻlishi mumkinmi? — Lekin nima deyayotganingni oʻylab koʻr, axir sen oʻng tumanning yuzboshisan-ku! — Men oʻylab koʻrdim, hammasini oʻyladim. — Xoʻsh, sen xoqonning qoʻlidan qayoqqa qochib qutulasan, dunyoda bunday joyni topib boʻlmaydi, Erdene, hali ham oʻylab koʻr! — Men hammasini obdon oʻyladim. Soʻzlarimga diqqat bilan quloq sol. Biz imkoniyati boʻlgan paytlarda, gavjum bozorlari, daydi-darbadarlar toʻlib yotgan azim shaharlarda boshida yashirinib qololmadik. Oʻsha paytlarda, Doʻgʻulang, juldur, jandalar kiyib boshqa yurtliklarga oʻxshab olaylik-da, darveshlarga qoʻshilib, ovorai jahon boʻlib ketaylik deganim shundan edi. — Ovorai jahon deganing nimasi, Erdene, — dedi ayol alam bilan. — Bu dunyoda biz bemalol yashay oladigan biron boshpana topilarmikin? Xudodan qutulsa boʻlar, lekin xoqoningdan qutulib boʻlmaydi. Shuning uchun sening taklifingga rozi boʻlmaganmiz, bunga oʻzingning ham aqling yetadi. Qoʻshinda hech bir kimsa bunga jur’at eta olmaydi. Biz qoʻrqinch va sevgi oʻrtasida ana shu maxfiy sirimiz bilan qolishga rozi boʻldik, — sen qoʻshindan keta olmas eding, aks holda kallangdan judo boʻlar eding, men esa baxtimdan judo boʻlishdan qoʻrqib seni tashlab keta olmas edim. Soʻqqabosh emasmiz. Ґgʻlimiz bor. har ikkalasining koʻngli choʻkib indamay qolishdi. Shunda yuzboshi dedi: — El-yurt oldida sharmandayi-sharmsor boʻlib or-nomusini yoʻqotib qochib yurganlar bor, birovlarga xiyonat qilib qoʻyib, uyatiga chidamay odamlarning yuziga qaray olmay yashirinib yurganlar ham serob. Ular chivinday jonini asraydigan boshpana topsa bas, yuraverishadi. Bizning yoʻrigʻimiz boshqa — biz bolalik boʻldik, endi uch kishi jonimizni saqlab qolish yoʻlini qidirishimiz kerak. Bizga hech kim rahm-shafqat qilmaydi. Xoqon oʻz buyrugʻidan qaytgan emas, qaytmaydi ham. Ketishimiz kerak, Doʻgʻulang, hozir yoʻlga chiqishimiz shart, boshqa iloji yoʻq. Boshingni chayqama, yoʻq deya koʻrma. Boshqacha yoʻl yoʻq. Baxt bilan bebaxtlikning ildizi bir. Baxt qushi qoʻndi, endi bebaxtlikni koʻraylik. Ketamiz. — Gaping toʻgʻri, Erdene, — sekingina javob qildi ayol. Sen haqsan, soʻz boʻlishi mumkin emas. Oʻlish kerakmi, yashash kerakmi — shu toʻgʻrida oʻylab turibman. Men oʻzimni aytayotganim yoʻq. Sen bilan baxtliman, men oʻzimga shunday soʻz berganman, oʻlsam oʻlamanki, lekin sendan boʻlgan mana shu norastaning nobud boʻlishiga ikki dunyo yoʻl qoʻymayman. Bu ishga qoʻlim bormadi — toʻgʻri ish qildimmi, notoʻgʻri ish qildimmi — bilmadim. Oʻzingni koʻpam qiynayverma, yashash kerakmi-yoʻqmi deb oʻzingni azobga solma. Biz bola tugʻilsa yoʻq qilamiz deb bir yostiqqa bosh qoʻyibmidik? Ikkalamiz ham oʻgʻil bola boʻlishini xohladik. Endi ana shu goʻdak uchun yashashimiz kerak. Quloq eshitib koʻz koʻrmagan yoqlarga ketishimiz shart. — Men oʻz taqdirim haqida emas, boshqalar taqdiri haqida oʻylayapman. Qani menga ayt-chi — ana shu qilgan ishimiz uchun meni oʻldirishib, sen bilan oʻgʻilchamizni omon qoldirishlari mumkinmi? — Bunday dema. Bu bilan meni haqorat qilyapsan, Doʻgʻulang. Hozir gap bu haqda emas. Undan koʻra oʻzing haqingda gapir — oʻzing bardammisan? Yoʻlga chiqa olasanmi? Oltun ikkalang aravada boʻlsalaring, men otda senlarni qoʻriqlab ketaman. — Sen nima desang shu, — qisqacha javob berdi kashtadoʻz. — Yoningda yursam boʻldi. Ikkalasi ham belanchakka engashib bolaning yuziga termilgancha jim boʻlib qolishdi. Bir ozdan keyin Doʻgʻulang soʻz qotdi: — Qoʻshinlar yaqinda Yoyiq daryosi sohiliga yetarmish, shu gap toʻgʻrimi? Oltunga shunday deyishibdi. — Bir kunlik, ikki kunlik yoʻl qoldi shekilli, har holda uzoq emas. Ertagayoq daryo yoqasidagi chakalaklar, buta-lar, siyrak oʻrmonlar boshlanadi, naryogʻi Yoyiq degan soʻz. — Yoyiq katta daryo boʻlsa kerak-a? — Idil daryosiga boraverishda eng katta daryo. Ana shu Yoyiq. — Chuqurmi? — Chuqurlikka chuqur, hamma-ham oʻtavermaydi, ot ham oʻtolmaydi. Tarmoqlari sayoz, albatta. — Demak, chuqur boʻlsa, sekin oqar ekan-da? — Jimirlab sekin oqadi, tez oqadigan joylari ham bor. Oʻzing bilasan-ku, mening yoshligim Yoyiq dashtlarida oʻtgan. Biz shu yerlik tugʻdi-bitdimiz. Bizning qoʻshiqlarimiz ham Yoyiq haqida. Oydin kechalari ota-bobolarimiz daryo yoqasiga kelib qoʻshiq aytishar edi. — Esimda, — dedi oʻylanib turib ayol. — Bir qoʻshiq aytib berib eding, hamon unuta olmayman, sevgilisidan ayrilib qolgan qiz qoʻshigʻi edi. Keyin bu qiz Yoyiqqa choʻkib ketgan. — Bu juda koʻhna qoʻshiq. — Men oʻsha qizning armonini oq shoyiga kashta bilan tiksam deyman. Erdene. Qiz choʻkib ketdi, bilinar-bilinmas toʻlqin halqalari tarqalyapti, atrofda esa oʻsimliklar, qushlar, kapalaklar koʻzga tashlanadi, lekin qizdan darak yoʻq, u ayriliqqa bardosh bera olmadi. Oʻsha tasvirni koʻrgan odam mungli daryo ustida yangrayotgan mungli qoʻshiqni tinglayotganday sezsin oʻzini. — Bir kundan keyin oʻsha daryoni koʻrasan. Gaplarimga diqqat bilan quloq sol. Doʻgʻulang. Sen erta kechqurun tayyor boʻlib turishing kerak. Qochib ketamiz. Men ot yetaklab keldim deguncha belanchakni koʻtarib chiqasan, kechiktirib boʻlmaydi. Bu yogʻiga hayallash mumkin emas. Menga qolsa senlarni bugun, hoziroq boshim oqqan tomonga olib ketgan boʻlur edim. Lekin aksiga olib shu kunlari kechalari oydin, buning ustiga kaftday tekis dashtda yashirinish amri mahol. Aravada esa qochib qutulib boʻlmaydi. Yoyiq yoqasiga yetib olsak marra bizniki, chakalakzorlarda boshpana topish hech gap emas. Ikkalasi uzoq gaplashishdi. Ilgarilari ikki kishi boʻlsa, endi uch kishi. Uch odamning taqdiri haqida oʻylash osonmi? Beshikda yotgan norasta «meni ham unutmanglar» deganday kuchukchaday gʻingshib, yigʻlab yubordi. Doʻgʻulang bolani olib iymanganday yarim oʻgirilib uning ogʻziga koʻkragini soldi. Yuzboshi necha martalab hidlab oʻpgan ana shu oppoq silliq mamma endi Erdenega shahvoniy hirs uygʻotish manbai emas, balki chaqaloqning hayot bulogʻi vazifasini oʻtamoqda edi. Endi mamma bolaniki. Shoʻrillatib emayotir. Yuzboshi hayratdan boshini irgʻab qoʻydi-da oʻylab ketdi: tasannolar aytasan dunyoga, keyingi kunlarda qanchadan-qancha tashvishlar boshdan oʻtdi — nihoyat oy kuni yetib tabiat oʻz ishini qildi: endi u — ota, Doʻgʻulang — ona, ularning oʻgʻli bor, ona bolasini emizyapti... Azaldan shunday boʻlib kelgan. Giyohdan giyoh bitadi, bu tabiatning irodasi, jonivorlardan jonivorlar tugʻiladi, bu ham tabiatning irodasi va faqat insonning injiqliklarigina tabiat qonunlariga xalaqit berishi mumkin. Chaqaloq onasining koʻkragini choʻlpillab soʻraverib toʻydi. — Voyey, voyey qitigʻim keldi, — xursand boʻlganidan kulib dedi Doʻgʻulang. Juda tiyrak bola chiqib qoldi bu. Bir emishga boshlasa hech ogʻzidan qoʻymaydi, — dedi u oʻzining nega kulganini izohlaganday. — Qara. Gʻunonimiz quyib qoʻyganday oʻzing. Bu bizning kichkinagina ajdahomiz, katta ajdahoning oʻgʻli! Ana koʻzlarini ochdi! Qara, qara, Erdene, koʻzlari ham sening koʻzlaringga oʻxshaydi, burni, lablari ham tayyor seniki. — Oʻxshaydi, albatta, juda oʻxshaydi, — dedi yuzboshi. Koʻrib turibman: birovga juda oʻxshaydi. — Birovga deganing kim ekan? — ajablandi Doʻgʻulang. — Oʻzim-da, albatta, oʻzim. — Mana, ushla, qoʻlingga olib koʻr. Bir parcha tirik et. Yengilligini aytmaysanmi! Qoʻlingda quyon bolasini ushlab turganday sezasan oʻzingni. Yuzboshi qoʻrqa-pisa bolani qoʻliga oldi, uning baquvvat qoʻllari bir parcha tirik jonni, nozik bir norastani avaylab, asrab ushlashni eplay olmaydiganday qoʻpol, dagʻal tuyuldi, Erdene oʻgʻlini qoʻllari bilan sekingina yuragiga yaqin olib borar ekan, otalik mehri uygʻonib, baxtiyor bir iljayib qoʻydi, shu onda uning nigohida yangi bir tuygʻu jamol koʻrsatayotganday hayajonlanib dedi: — Bilasanmi, Doʻgʻulang, quyoncha emas, men oʻz yuragimni qoʻlimda ushlab turganga oʻxshayman. Chaqaloq tezda uxlab qoldi. Yuzboshining oʻz oʻrniga qaytadigan payti boʻlib qolgan edi. Erdene yarim kechada sevgilisining huzuridan chiqar ekan, oltin kuz paytida dasht ustida kumush yogʻdu taratib turgan oyga tikildi va oʻzining tanholigidan, chorasizligidan oʻkindi. Bu yerdan nari ketish oʻrniga yana oʻgʻli bilan xotini yoniga qaytgisi keldi. Cheksiz-poyonsiz dasht kechasida taralgan qandaydir sirli ovozlarga quloq solib, turib qoldi. Dil qa’rida yashirinib yotgan mash’um xayol yana oʻz komiga tortdi-taqdir taqazosi ila buyuk xoqonning buyuk ishlariga bosh qoʻshib, ikkalasi ham olampanoh yetakchiligida Gʻarbga yurish qilib, oʻzlarini ajal qilichiga urishdi — bola tugʻilganini bilib qolsa, xoqon oʻsha zahoti chil-parchin qilib tashlashi turgan gap. Ularning Rub’i maskun hukmdori bilan taqdirdosh, maydondosh boʻlishining oʻzi yaxshilikdan nishona emas, oʻzlarining shaxsiy hayotlariga zid bir holat edi, shuning uchun bitta-yu bitta yoʻl qoldi — u ham boʻlsa qochish, uchar qushday erkinlikka erishish, bolaning hayotini qutqarib qolish edi. Tezda u nariroqdagi xizmatchisi Oltunni qidirib topdi, u otga yem berib ivirsib yurgan ekan. — Xoʻsh, oʻgʻlingni yaxshilab koʻrib oldingmi? — dedi Oltun shosha-pisha. — Ha, rahmat, diydoriga toʻydim. — Oʻgʻlingga ot qoʻydingmi? — Ha, Gʻunon deb ot qoʻydim. — Yaxshi ism qoʻyibsan — Gʻunon. — Ha, yaxshi ism. Xudo shohid Oltun, senga aytadigan gapim bor. Shoshilinch. Hozir aytishim kerak. Men seni tugʻishgan opamday koʻraman. Ґgʻlimiz uchun tutingan ona boʻlding. Agar sen boʻlmaganingda edi, biz Doʻgʻulang ikkalamiz topisha olmagan boʻlar edik. Ehtimol, Doʻgʻulang bilan ikkalamiz boshqa uchrasha olmasdan, hijron qiynogʻida azob chekkan boʻlur edik. Urushning oti ham urush, oʻzi ham, kim urush boshlasa, ikki hissa azob chekadi. Men sendan minnatdorman. — Tushunaman, — dedi Oltun. — Hammasini tushunaman. Oʻzing ham, Erdene, odam bolasi jur’at etolmaydigan ish qildingda! — Oltun boshini chayqadi. Keyin qoʻshib qoʻydi: — Ilohim, ishlaring oʻngidan kelsin. Men tushunib turibman, — davom etdi ayol. — Sen bu tumonat qoʻshinda bugun yuzboshisan, ertaga noʻyon — mingboshi, keyin umr boʻyi izzat-hurmatda boʻlasan. Oʻshanda biz bugungiday gaplasha olmagan boʻlur edik. Sen — yuzboshi, men choʻriman. Farqini hamma biladi. Lekin sen harbiy ish bilan bir qatorda diling amriga ham quloq solding. Men bu ishda ozmi-koʻpmi yordam qildim, yoʻq deganda otingni ushlab turdim. Sening Doʻgʻulangingga ham xizmat qildim, xabaring bor. Endi butun vujudim bilan unga mehr qoʻyib qoldim, mening nazdimda Doʻgʻulang goʻzallik ma’budasining qiziga oʻxshaydi. Ha, xuddi shunday! U goʻzallikda tengi yoʻq. Shunday. Lekin gap bu haqda ketmayotir. Men bu ayolning boshqa bir fazilati haqida gapirmoqchiman. Uning qoʻlida qandaydir moʻ’jizakor kuch bor, ayol zoti borki, ip ishlatadi, nimalarnidir tikadi, lekin kashtadoʻzlikda hech kim Doʻgʻulangning oldiga tusha olmaydi. Men buning guvohiman. Bayroqlarga tikilgan ajdaholar tirikka oʻxshaydi. Yulduzlarning rasmi esa osmondagi yulduzlar kabi porlaydi. Xudo bergan san’at. Undan hecham ajralmayman. Agar senlar ketsalaring men ham birga ketaman. Uning bir oʻzi qochib ketolmaydi. Yaqinda boʻshanganku, axir. — Gap ana shunda-da, Oltun. Ertaga, yarim kechalarda tayyor boʻlib turish kerak. Qochamiz. Sen Doʻgʻulang ikkalang bola bilan aravada ketasanlar, men esa bir otga minib, bittasini yetaklab olaman. Yoyiq daryosi yoqasidagi chakalakzorga yetib olishimiz kerak. Eng muhimi tong otmasdan bu yerdan ancha oʻzib ketishimiz shart, shunday qilmasak izimizga tushib topib olishadi. Ular indamay qolishdi. Erdene otga minishdan oldin xizmatchi Oltunning burishib qolgan ozgʻin qoʻlining kaftidan oʻpdi, bundan bir necha yil oldin Xitoy hududida boʻlgan janglarda asirga tushib, butun umri Chingizxon karvonlarida xizmatkor boʻlib kelgan mushtdaygina bu keksa ayol Doʻgʻulang bilan Erdenening baxtiga bitgan qut boʻldi. Boʻlmasa bu ayol Erdenega hech kim emas — Chingizxonning Gʻarbga qilgan yurishida xizmat qilib yurgan ayollardan biri. Lekin jonini tahlikaga qoʻyib sevishgan ikki yoshning birdan-bir ishonchli tayanchi boʻldi. Yuzboshi bu ishda faqat shu ayolga, zahmatkash Oltunga ishonish mumkinligini, dunyoda boshqa biron insonga ishonib boʻlmasligini tushundi. Olamga dahshat soluvchi xitoblar bilan gʻarbga yurishda ishtirok etayotgan oʻn minglagan maydondosh, taqdirdosh jangchilar ichida shu ayoldan boshqa Erdenening yonini oladigan bironta odam topilarmikin — yolgʻiz ana shu Oltungina shunday qilishi mumkin edi. Shunday qildi ham. Erdene tun qorongʻusida Oqyulduz laqabli qashqa otini minib olib, qoʻnishlarda va aravalarning yon-verlarida uzala tushib yotgan harbiylarni chetlab oʻtar ekan, oldinda qanday qismat kutayotgani haqida oʻyladi, va xudodan endigina yorugʻ dunyoga kelgan begunoh goʻdakning baxtini soʻradi, axir har bir tugʻilgan bola — Tangrining inoyatidir. Tangrining amri ila qachonlardir kimdir inson koʻrinishida insonlar oldida paydo boʻladi, bu esa Tangrining inson oldidagi zuhuridir. Shunda odamning qanday boʻlishi kerakligini hamma koʻradi. Tangri degani cheksiz, mislsiz Koʻk degani, Osmon degani. Hammaning taqdiri — kimningdir tugʻilishi, kimning yashashi, kimning oʻlishi Tangri ixtiyoridadir. Yuzboshi Erdene ot ustida turib yulduzli osmonni koʻzdan kechirishga, Tangridan iltijo qilishga, oʻz taqdirini bilishga urinib koʻrdi. Lekin Koʻk javob bermas edi. Oy boʻlsa osmonda yolgʻiz oʻzi hukmronlik qilar, tun zulmati ichra dong qotib uxlab yotgan Sarioʻzak dashti ustida oʻzining koʻkimtir nurini sochib turar edi... Saharda yana dovullar tilga kirib gumburlab hammani shirin uyqudan uygʻotdi, qurol-yarogʻlarni taxt qilib otlanishga, asbob-uskunalarni aravalarga ortib yoʻl olishga buyruq berildi, xoqonning shiddatli hokimiyatidan ilhomlangan va harakatga kelgan selday qoʻshin yana Gʻarbga tomon yoʻl oldi. Yurish boshlanganiga mana oʻn yetti kun boʻldi. Sarioʻzak dashtining yurish qiyin boʻlgan bepoyon boʻshliqlari orqada qoldi, endi bir-ikki kun deguncha Yoyiq daryosi boʻyidagi butazorlar boshlanadi, undan narida buyuk Idil daryosi oqib yotibdi — Idil daryosi yer kurrasini ikki qismga — Gʻarb va Sharqqa boʻlib turadi. Yurish odatdagiday davom etmoqda. Oldinda gijinglagan qora bedovlarda bayroqdorlar ketayotir. Ularning ortida soqchilar va a’yonlar qurshovida Chingizxon. Xoqon oʻzining oq yolli yoʻrgʻa sevimli Xubasiga minib olgan. Tepada boʻlsa, xoqonning koʻziga quvonch, diliga shodlik baxsh etib, gʻururiga gʻurur qoʻshib har doimgiday ajralmas yoʻldoshi — oq bulut suzib ketayotir. Xoqon qayerga borsa, bulut ham oʻsha yoqqa boradi. Yerda esa butun borliqni toʻldirib ikki oyoqlilar bilan toʻrtoyoqlilar dengizi — Chingizxonning qoʻshinlari, ulovlari, ot-aravalari-yu, soʻyish mollari oʻrkach-oʻrkach toʻlqinlar kabi oqib ketayotir. Guvullagan shovqin uzoqda quturayotgan dengiz toʻlqinlari qa’ridan chiqayotganga oʻxshardi. Ana shu hisob-kitobsiz odamlarniyu jon-jonivorlarni, jonsiz aravalarni Chingizxon, uning kuch-qudrati-yu rejalari, oʻy-fikrlari olgʻa haydamoqda. Hozir ham u ot ustida ketayotib yana oʻsha rejalar haqida, kamdan-kam inson jur’at eta oladigan orzu — butun dunyoga hokim boʻlish, mangulikka bir butun davlat tuzish, yetti pushtigacha shu behudud mamlakatni idora qilish haqida oʻylab borayotir. Xoʻsh, bu rejalarni qanday amalga oshirsa boʻlarkin? Buning faqat bir yoʻli bor — u ham boʻlsa zarvaraqlarda amr-farmonlar berishdir. Uning dunyoni qanday idora qilish haqida qoyalarga bitilgan farmonlari oʻsha togʻlar kabi dunyo turguncha turaveradi. Xoqon ot ustida ana shu haqda xayol surib ketayotgan edi. Togʻu-toshlarda yozuvlar qoldirish oʻz nomini abadiylashtirishning eng ishonchli vositasi edi-da! Xoqon bu ishni qahraton qish kunlarida, Idil boʻyidagi qoyalardan boshlaydi. Azim daryoni kechib oʻtish oldidan olimlar, donishmandlar va bashoratgoʻy-baxshilar ishtirokida majlis oʻtkazadi, xoqon oʻzining umri boqiy davlat haqidagi farmonlarini joriy qiladi va bu oltin soʻzlar qoyalarga bitiladi. Bu soʻzlar dunyoni agʻdar-toʻntar qiladi va butun olam uning poyiga yiqiladi. Jahongir hozir ana shu shirin orzu bilan oldinga qoʻshin surayotir. Roʻyi zaminda hamma shu maqsadga xizmat qilmogʻi kerak. Harbiy yurishga muvaffaqiyat keltirmaydigan jamiyki narsalar yoʻl-yoʻlakay barbod etilmogʻi, bartaraf qilinmogʻi darkor. Va yana qoʻshiqlar toʻqildi: Bu dunyoni kim soʻraydi? Men soʻrayman. Gavhar qilib, oyni osmonga ilaman. Qarab tur! Men yetmagan joy qutulgaymi? Qolmas, qolmas! Qochib birov qutulganmi? Qutula olmas! Qarab tur! Biz ketsak-da oʻrnimizga Tagʻin yangi avlod yetur, Dunyoni tugal olib berganimga, Ot ustida oʻtkazgan bul umrimga, Olqish aytur, tahsin aytur, Qarab tur! Baxtga qarshi, xuddi oʻsha kuni, tush paytida xonning farmoni oliylariga zid oʻlaroq karvondagi bir ayolning bola tugʻib qoʻyganligi haqidagi xabar Chingizxon qulogʻiga yetdi. Bolaning kimdan boʻlganligi ma’lum emas emish. Bu xabarni aygʻoqchi Arasan koʻtarib kepti. Koʻzlari chaqnab turgan, charchash nima ekanligini bilmaydigan, yerning ostida ilon qimirlaganidan xabardor qizil yuzli aygʻoqchi bu gal ham birinchi boʻlib xabar keltirdi: «Janobi oliylari, mening burchim boʻlgan gapni senga yetkazib turishdan iboratdir, sening farmoni oliyingga qaramasdan shu voqeaning sodir boʻlgani rost». Bu jir bosib ketganidan boʻlsa kerak, xirillagan ovozda oʻz xabarini tugatdi aygʻoqchi Arasan, shamolda soʻzlari yaxshiroq eshitilsin uchun uzangisi uzangisiga tegadigan darajada xoqonga yaqin kelib. Chingizxon aygʻoqchining gaplariga ha deganda tushunavermadi, soʻz ham ochmadi. Qoyalarni oʻyib tarixiy soʻzlarni yozdirish fikri bilan band boʻlganidan noxush xabarga oʻsha onda ahamiyat bermadi ham. Soʻngra voqeaning mohiyatiga yetgach ichidan zil ketdi. Chingizxon oʻzini haqoratlangan sezib, jim qoldi, alamini qamchi bosib otidan oldi. Otning shaxt bilan oldinga tashlanganidan moʻynali poʻstinining barlari hurkkan qushning qanotlari kabi shamolda lopillab ketdi. Xoqon bilan yonma-yon ketayotgan aygʻoqchi Arasan nima qilishini bilmay qoldi — u xoqonning jigʻiga tegib ketmay deganday goh otining jilovini tortar, hokimi mutlaqning soʻzlarini yaxshiroq eshitib olish uchun u bilan yana otini qamchi bosib uzangima-uzangi boʻlib olar edi. Aygʻoqchi hech narsaga tushunmay qoldi — Chingizxonning bu qadar uzoq javob qaytarmagani sababiga aqli yetmadi, axir xoqon «ayol qatl etilsin» desa bas, qolganini bajo keltirishaveradi, — birpasda oʻsha ayolni haromzodasi bilan birgalikda aravaning oʻzidayoq gum qilib tashlashadi-qoʻyadi — farmoni oliyni oyoq osti qilganning jazosi shu. Uni kigizga oʻrab boʻgʻib tashlashsa boʻldi, oʻladi-qoladi, — bu boshqalar uchun saboq. Birdan xoqon aygʻoqchi tomonga keskin burilib: — Oʻsha qanjiq aravada tugʻib olguncha, ikkiqat boʻlib yurganini hech kim sezmabdimi? Yoki bilsa ham, bilmaslikka olibdimi? — deb edi, Arasan yuragi chiqqanidan, uzangisini tepib egarda tik turganini oʻzi ham sezmay qoldi. Aygʻoqchi Arasan voqeaning qanday sodir boʻlganini xonga tushuntirib bermoqchi boʻlib endi ogʻiz juftlagan edi, xon uning poyma-poy soʻzlarini qahr bilan kesib dedi: — Oʻchir! Oradan biroz vaqt oʻtgach xoqon jahd bilan soʻradi: — Oʻsha manjalaqining eri-ku yoʻq ekan, aravada tugʻib olgan xotin kim ekan oʻzi — oshpazmi, goʻlaxmi, molboqarmi? Xoqon tugʻib qoʻygan ayolning bayroqlarga gul tikadigan kashtadoʻz ekanini bilib juda hayron qoldi, kimningdir bu ish bilan shugʻullanishini, kimningdir shohona bayroqlarni bichib, zar bilan gullar solib bezab tikishini, shuningdek kimningdir xon etigini tikkanini yoki umr boʻyi rohatini koʻrib kelgan oʻtovlarning kimningdir oyoqqa turgʻizganini hech qachon oʻylab ham koʻrmagan ekan. Oldinlari bunday ikir-chikir, mayda narsalar haqida oʻylashni oʻziga ep koʻrmagan edi. Nima boʻpti — bayroq degani xoqonning qoʻshinlarida har doim boʻlgan: askar qoʻnim olgan joylarda deysizmi, yurib ketayotgan otliq askarlarning qoʻllarida yoki ziyofat berilayotgan joylarda deysizmi, bayroqlar yoqib qoʻyilgan gulxanday xon kelishidan oldinoq yal-yal yonib hilpirab turgan. Hozir ham shunday — xoqonga oq yoʻl tilab bayroqdorlar otlarini gijinglatib hammadan oldin borishmoqda. Jahongir Gʻarbga tomon yurish qilib borayotgan ekan, oʻzgalarning bayroqlarini oyoq osti qilib, oʻz tugʻlarini tikish ilinjida ketayotir. Shunday boʻladi ham. Dunyoni zabt etish uchun xoqon bilan birga borayotgan har qanday kishi bir oz boʻlsa ham itoatsizlik qilsa, oʻlim jazosiga mubtalo boʻladi, vassalom. Itoat qildirish uchun jazolash bir kishining koʻpchilik ustidan hukmron boʻlishining hamishalik qurolidir. Lekin kashtadoʻzning qilmishi aniq. U jazosini tortadi, biroq bu ishda yana kimdir arava yoki qoʻshinda yurgan biron yigit aybdor albatta... Oʻsha kim ekan? Endi Chingizxonning fe’li aynidi, qovogʻi osilib, rangi oʻchdi, silovsin koʻzlariday qoʻrqinchlik koʻzlarini oʻqraytirib, uzangini chiranib bosdi-da, egarda dong qotganday oʻtirib qoldi. Har qancha shoshilinch ishi boʻlganlar ham xoqonning yoniga yoʻlay olmay qoldi, uning bu qadar jahli chiqishiga sabab oʻsha kashtachi bilan qandaydir oʻynashining qatagʻon shartlarini buzib gunohi azimga qoʻl urganigina emas edi, bu voqea xoqonning dilida achchiq, oʻchmas va uyatli iz qoldirgan butunlay boshqa bir tarixni esiga soldi. Yoshligida boʻlib oʻtgan voqeani eslab yurak-bagʻri qon boʻldi. Otasiz oʻsgan Temuchin davri kelib Rub’i maskunning hukmroni boʻlishini hech kim, hatto oʻzi ham xayoliga keltirmagan. Oʻshanda boʻz bolalik paytida ogʻir bir isnodga qolgan. Bolaligidayoq ota-onalari unashtirib qoʻyishgan qayligʻi Boʻrteni uylanganiga bir oy boʻlmasdanoq qoʻshni merkit qabilasi bostirib kelib oʻgʻirlab ketgan. Temuchin merkitlarga hujum qilib xotinini qutqarib kelguncha oradan talay kun oʻtadi, xon dunyoga hukmron boʻlmoq, taxtda oʻtirib oʻz nomi-ni abadiy yuksaklikka koʻtarmoq uchun, hamma oʻtgan narsalarni unutmoq uchun koʻp ming qoʻshin bilan Gʻarbga yurish qilayot-gan hozirgi paytda ham oʻsha mudhish kunlarni eslashga yuragi betlamadi. Oʻshanda kechasi merkitlar uch kunlik qon-li jangdan soʻng ayovsiz hujumga bardosh berolmay faqatgina oʻz jonlarini saqlab qolish uchun uyur-uyur yilqilari-yu, qarorgohlarini tashlab qasosdan qoʻrqib tum-taraqay qochib keta boshladilar. Qasos haqidagi qasamda bunday deyiladi. ...Jonliq soʻyib, qon chiqardik, Qadimiy bayroq, shonli bayroq. Bayroqni qonga soldik, Dovul qoqdik dangʻillatib, Qoyaga ursa, tosh kesar, Boʻyinga ursa, bosh kesar. Qilichni qiya bogʻladik, Oʻq oʻtmas sovut kiydik. Endi merkit, ajaling yetgani shu. Ont ichdik: Bittang ham sogʻ qolmaysan — yoʻq qilamiz, Makoningni yaydoq qilamiz. Ana shu qasamga sodiq qolish uchun hamma jon berib, jon olib jang qildi, qorongʻi kechada baqiriq-chaqiriq, dodu-faryodlar avjiga mindi, sarosimaga tushib qochayotganlar orasida yopiq aravada xotin-xalaj ketayotgan edi. Temuchin xotinini yoʻqotib qoʻygan edi, u xotinini topa olmasdan jon achchigʻida «Boʻrte! Boʻrte! Qayerdasan, Boʻrte!» deb qichqirib, rafiqasini chaqirar, oʻzini oʻtga ham, suvga ham urib zir yugurar edi. Lekin Boʻrtedan darak topolmasdi, nihoyat Temuchin bir yopiq aravani quvib yetdi, yigitlari aravakash ayollarni qatl qilib boʻlishgach, xotinining ovozi eshitildi: U «men bu yerdaman! Men Boʻrteman» deb aravadan oʻzini yerga otdi. Temuchin otidan sakrab tushdi-da, qorongʻida bir-birining quchogʻiga otilishdi. Temuchin yosh xotinini sogʻ-salomat topib bagʻriga bosib turgan onda yuragida nashtar sanchilganday ogʻriq sezdi – undan qandaydir begona hid anqirdi, bu ehtimol, Boʻrtening silliq va iliq boʻynidan oʻpgan biron giyohvand erkak zotining isidir, u shu haqda oʻylar ekan, oʻz labini qonatib tishlaganicha turib qoldi. Yonverida esa ayovsiz jang, urush davom etmoqda, jon berib, jon olish davom etayotir. Shu-shu u jangga boshqa kirmay qoʻydi. Asirlikdan qutqarib olgan xotinini aravaga oʻtirgʻizdi-da dilini qiynayotgan butun sirni aytib solmaslik uchun oʻzini qoʻlga olib orqaga qaytdi. Shundan buyon butun umri vujudi qiynoqda. Xotinining dushman qoʻliga oʻz xohishi bilan tushmaganini yaxshi biladi. Shunday boʻlsa ham vijdon azobi tinchlik bermaydi unga — nega xotini ozib-toʻzmagan? Axir uning bironta sochi toʻkilmabdi. Demak, Boʻrte asirda qiyinchilik koʻrmagan, rang koʻr, hol soʻr. Bu haqda oʻshanda ham, undan keyin ham ikkalasi ochiqchasiga gaplashishga jur’at etishmadi. Merkitlar Temuchin bilan boʻlgan jangda yengilgandan soʻng bu qabilaning boshqa oʻlkalarga yoki borish qiyin boʻlgan joylarga koʻchib ketishga ulgura olmagan vakillari hech qanday xavf tugʻdirmas, koʻplari molboqar va xizmatkor boʻlib ishga kirgan yoki qul boʻlib ketgan edi, shundan keyin ham endi Chingizxon nomi bilan mashhur boʻlgan oʻsha alamzada Temuchinning merkitlardan hamon ayovsiz oʻch olishining sababini hech kim tushunmas edi. Oqibatda qochib ketishga ulgurmagan barcha merkitlar qirib tashlandi, ulardan birontasi ham Boʻrte merkitlar qoʻlida asirda boʻlganligiga aloqador biron narsa aytib bera olmas edi. Keyinchalik Chingizxon yana uchta xotin oldi, lekin taqdirning oʻsha ilk shafqatsiz zarbasidan qolgan dardni hech nima davolay olmadi. Xoqon butun umri ana shu dard bilan yashadi. Ana shu qon talashib turgan, lekin zohiran hech kimga koʻrinmaydigan qalb yarasi bilan yashab keldi. Boʻrte toʻngʻich oʻgʻli Joʻchini tugʻib bergandan keyin Chingizxon oʻz xotinining homiladorlik kunlarini sinchkovlik bilan hisoblab chiqdi, shundan keyin aniq bir fikrga kela olmadi: unday boʻlishi ham, bunday boʻlishi ham mumkin, bola uning oʻgʻli boʻlishi ham, boʻlmasligi ham mumkin. Uning or-nomusiga yuzsizlarcha chang solgan qandaydir noma’lum kishi Chingizxonning bir umrga tinchini buzdi. Harbiy yurishda kashtadoʻz bilan oʻynashib bola tugʻdirib qoʻygan oʻsha noma’lum yigitning xoqonga hech qanday aloqasi boʻlmasa ham, jahongirning qoni qaynab ketdi. Ba’zan kishiga dunyo koʻz ochib yumguncha ostin-ustun boʻlib ketganday tuyuladi. Buyuk xoqonning dilida xuddi ana shunday bir tugʻyon junbushga kelgan edi. Atrofda esa hamma narsa oʻzgarmagan, oldin qanday boʻlsa shunday. Ha, oldinda qora otlar minib bayroqdorlar qoʻllariga ajdaholar rasmi solingan bayroqlarni ushlab magʻrur borishmoqda, xoqon esa odatdagiday jonajon Xubasini minib olgan, uning yonida va orqa tomonida mulozimlar jahongirga lutf aylab otlariga qamchi bosib borishmoqda, atrofni sodiq soqchilar — «ponsodlar», navbatchilar oʻrab olgan, butun dashtni ufqqa qadarli harbiy tumanlar — armiyaning zarbdor kuchi hamda minglab aravalar, qoʻshinlar egallab olgan. Tepada, odamlar dengizi ustida xoqonning sodiq oq buluti — Tangri Taoloning inoyati yurishning birinchi kunlaridan boshlab olam kezar edi. hech nima oʻzgarmagan, ilgari qanday boʻlsa xuddi shunday edi goʻyo, biroq dunyoda nimadir oʻzgarib, xoqonning gʻazabini avj oldirmoqda edi. Demak, kimdir uning irodasiga qarshi ish qilgan, demak kimdir oʻzining shahvoniy ehtirosini xoqonning buyuk maqsadlaridan yuqori qoʻyishga jur’at etgan, demak, kimdir qasddan uning farmoniga zid ish qilgan! Uning suvoriylaridan kimdir namunali harbiy xizmat qilishdan, xoqonga soʻzsiz itoat etishdan koʻra toʻshakda ma’shuqasining pinjiga kirishni a’lo koʻrgan! Va qandaydir notavon ayol, kashtadoʻz, undan keyin hech kim kashta tika olmaydiganday xon qatagʻonini bir tiyin qilib tugʻib olishga jur’at etgan, holbuki aravalardagi boshqa ayollar maxsus ruxsat boʻlguncha bola boʻlib qolmasin deb oʻz nafslarini tiyishgan. Bu fikrlar uning dilida yovvoyi oʻt, qalin oʻrmon kabi oʻsib, gʻazabdan koʻz nurini xiralashtirdi, xoqon shuni ham tushunar ediki, bu aslini olganda favqulodda ahamiyatga molik katta voqea emas edi, yana bir koʻngli shafqatsiz boʻlishni, jiddiy jazo berishni, qonunbuzarlarni butun cherik oldida qatl qilishni talab etib, boshqacha boʻlishi mumkin emasligini ta’kidlar edi. Charchoq nimaligini bilmaydigan yoʻrgʻa Xuba xoqon ustidan tushmagandanmikin, bu gal oʻzini ortiqcha yuk koʻtarganday, yuk borgan sayin ortib borayotganday sezdi, har doim bir tekisda oʻqday otiladigan yoʻrgʻa bu safar ola-chalpoq libos kiyganday ter koʻpiklariga oʻrandi, otning bunaqa boʻlganini hech ham eslay olmaydi. Chingizxon qovogʻidan qor yogʻib jim borar edi. Bunday qaraganda yurishda hech qanday oʻzgarish boʻlmagan, dasht lashkarlarining Gʻarbga tomon harakatiga, dunyoni zabt etishdek buyuk rejalarini amalga oshirishiga hech qanday kuch monelik koʻrsatmas edi, lekin nimadir roʻy bergan edi, xoqonning amri-farmonlari choʻqqisidan koʻz ilgʻamaydigan oshiqday tosh qulab tushdi-yu jahongir hokimiyati zil ketdi. Bu esa xoqonga tinchlik bermasdi. U ot ustida ham shu haqda oʻylar edi: bu fikr tirnoq tagiga kirgan zirapchaday qalbini qiynoqqa solar edi. Xoqon shu haqda mulohaza yuritgan sari bu ishda oʻz a’yonlarining ayblarini tuya boshladi. Ular bu haqda boʻlari boʻlib boʻyogʻi singgandan keyin, ya’ni ayol tugʻib olgandan soʻng xabar qilishdi, ular oldin qayerda edilar, qayoqqa qaradilar, nahotki ayolning ikkiqat davrida sezib boʻlmasa? Ana shunday qilinganda ish oson koʻchgan boʻlur edi — davosi suyuqoyoqni oʻgʻri itday urib haydashganda olam guliston boʻlardi. Endi nima qiladi? Bu shum xabar kelganda xoqon aravalar karvoni uchun mas’ul noʻyonni chaqirtirib, qattiq soʻroqqa tutdi – kashtachi boʻshanib bola tugʻib olguncha, chaqaloqning yigʻisi eshitilmaguncha hamma-hammasini nahotki hech kim payqamagan boʻlsa, bunisi qanday boʻldi? Buni qanday tushunmoq kerak? Xoqonning bu savollariga noʻyon dudmal, mujmal javob qaytardi — Doʻgʻulang ismli bayroqdoʻz har doim bir chekkadagi alohida oʻtovda yashagan, ayol band ekanligini pesh qilib hech kim bilan muloqotda boʻlmagan, oʻzi bir aravada yolgʻiz yashagan, uning bitta xizmatkori boʻlgan ekan, xolos. Huzuriga ish bilan kelgan-larida kashtadoʻz ipak bilan tikiladigan bir toʻp gazlamani beliga oʻrab oʻtirarkan. Odamlar ayol buni chiroyli koʻrinish uchun shunday qilgan deb oʻylashgan, chunki u goʻzallik shaydosi boʻlgan ekan. Shuning uchun ham ayolning ikkiqatligini payqab boʻlmagan. Bolaning otasi kimligi noma’lum. Kashtadoʻz esa hali soʻroq qilinganicha yoʻq. Xizmatkor boʻlsa, oʻlimdan xabarim bor, ammo bundan xabarim yoʻq, deydi. Chingizxon bu hodisaning unchalik e’tiborga molik emasligi haqida oʻyladi, biroq bola tugʻishni taqiqlagan oʻzi, shuning uchun qoʻshin boshliqlari oʻz hayotidan qoʻrqib, boʻlib oʻtgan voqea haqida hokimi mutlaqqa tezroq xabar berishga oshiqar edi. Demak, xoqon oʻz farmoni oliysining quli boʻlib qoldi. Buyrugʻidan chekina olmaydi. Endi jazo muqarrar edi. Yuzboshi Erdene yarim kechaga yaqin shoshilinch topshiriqlar borligini bahona qilib, mingboshi huzuriga borishini aytdi, bu esa sevgilisi bilan shu kechasi qochib ketish uchun bahona topib qoʻnim joyidan chiqishning yoʻli edi. Erdene xoqonning bu voqeadan xabari borligini, u oʻzining bolani olib Doʻgʻulang bilan qochib ketaolmasligini hali bilmas edi. Yuzboshi Erdene bir otni minib, ikkinchisini ovchi itni ergashtirib olganday yetaklab qoʻshinlar dam olayotgan yerdan eson-omon oʻtdi. Doʻgʻulangning oʻtovi yaqinidagi aravaga yaqinlashganda Xudodan faqat bir narsani: «poko parvardigoro, noʻyon soqchilarining yuzini nari qil» deb iltijo qildi. Noʻyon soqchilari boshqalar orasida eng injiq, eng qattiqqoʻl soqchilar edi, bordiyu suvoriylardan birontasi boʻza ichib mast yurganini sezsa bormi, hech qachon ayashmaydi, uni ot oʻrniga aravaga qoʻshib, qamchi bilan urib haydashadi. Erdene oʻz qoʻmondonligi ostidagi yuz chamasi jangchini tashlab qochib ketar ekan, ushlab olishsa oliy jazoga hukm qilishlarini, kigizga oʻrab dimiqtirib yoki osib oʻldirishlarini bilar edi. Faqat boshqa oʻlkalarga, oʻzga mamlakatlarga qochib keta olgandagina joni omon qolishi mumkin edi. Bu kechasi ham oy dashtga sutday oq yogʻdu sochib turibdi. Qayoqqa bormang lashkar qoʻnimlari, gulxanlar atrofida uzala tushib yotgan askarlar, uyur-uyur yilqilar. Ana shunday odamlar bilan aravalar dengizida birovning qayoqqa ketayotgani bilan kimning nima ishi bor. Yuzboshi Erdene yoʻlga chiqishdan oldin shuni nazarda tutgan edi, uning Doʻgʻulang bilan oʻgʻlini olib qochib ketishi hech gap emas edi, lekin peshonaga bitilgani boshqacha ekan. U falokat roʻy berganini ustalar qarorgohiga yaqinlashishi bilan payqadi. Yuzboshi shartta otdan tushdi-da, otlarini jilovidan ushlab soyada qotib turdi. Ha, falokat yuz bergan edi. Chekkadagi oʻtov yonida lovillab yonib turgan gulxan atrofga qandaydir tashvishli nur taratayotganday. Oʻnga yaqin yasovullar gulxan atrofida ot ustida turib qattiq-qattiq gapirishyapti. Uch kishi shosha-pisha aravaga ot qoʻshayotgan edi. Doʻgʻulang kechasi ana shu aravada qochib ketishi kerak edi. Shundan soʻng yasovullar oʻtovdan Doʻgʻulangni bolasi bilan olib chiqishdi. Doʻgʻulang oʻzining suvsar poʻstinini kiyib bolasini bagʻriga bosgancha, rangi oʻchgan, qoʻrqqan, najotsiz bir holda gulxan yonida turar edi. Yasovullar undan nimalarnidir soʻrar edi: «Javob ber? Senga aytayapman, javob ber! Manjalaqi, fohisha!» degan qichqiriqlar quloqqa urildi. Shundan soʻng xizmatkor Oltunning chinqirigʻi eshitildi. Ha, bu oʻsha ayolning ovozi edi. Oltun ovozi boricha baqirib der edi: «Men qayoqdan bilay?! Nega meni urasanlar? Uning kimdan tugʻib olganini qaydan bilaman! Ha, yaqinda bola tugʻib olgani rost, oʻzlaring koʻrib turibsanlar. Xoʻsh, voqeaning bundan toʻqqiz oy oldin boʻlganiga aqllaring yetmaydimi? Buning qachon va kim bilan nima qilganini men qayoqdan bilishim mumkin?! Nega meni urasanlar. Bechora ayolni nega qoʻrqitasanlar, shoʻrlikning yuragi chiqib ketdi-ku! Uning emizikli bolasi bor-ku! Yoʻq deganda shoʻrlik ayolning xizmatlarining yuzini qilsalaringchi — senlar yurish qilayotganda dast koʻtarib yurgan hamma harbiy bayroqlarni shu ayol tikkan-ku! Nega endi uni oʻlguday urayapsanlar, nega?» Shoʻrlik Oltun oyoq ostida qolgan nimjon niholday nima qila olar edi, hatto yuzboshi Erdene ham aralashishga jur’at eta olmadi. Aralashganda qoʻlidan nima ham kelar edi?! Ulardan koʻp deganda bitta-ikkitasini oʻldirib keyin oʻzi oʻlar. Bundan na hojat! Yasovullar shu yoʻl bilan yen-gib kelishgan. Ular chiyaboʻriga oʻxshab gala-gala boʻlib hujum qilishadi, odamlarning tit-pitini chiqarib qon toʻkishadi. Oradan sal oʻtmasdan yasovullar Doʻgʻulangni bolasi bilan sudrab kelib aravaga tiqishdi. Oltunni ham turtkilab olib kelib ularning yoniga oʻtqazishdi-da, qayoqqadir olib ketishdi. Chor atrof birpasda tinchib, jonzotdan darak qolmadi. Shundan keyin uzoqdan itlarning vovullashi, ot-toylarning kishnashi, yana qandaydir ovozlar quloqqa chalina boshladi. Kashtachi Doʻgʻulang yashab turgan oʻtov yonida yoqilgan gulxan yonib boʻlib oʻchay-oʻchay deb qolgan edi. Osmoni falakda gʻam-tashvish nima ekanini bilmasdan jimgina yogʻdu sochib turgan yulduzlar odamlarning tinimsiz yugur-yugurlariyu ayovsiz kurashlarini sezmaganday, ovloq qolgan sayxonlikka bepar-vogina boqib turibdi — boʻlari boʻlib, boʻyogʻi singgan edi. Yuzboshi Erdene yomon tush koʻrib uygʻongan odamday bir seskanib tushdi-da, yetaklab kelayotgan otning boshidagi yuganini qon yurishmay qolgan sovuq qoʻllari bilan yechib, uloqtirdi. Yugan sharaq etib yerga tushdi. U entikib, nafas olishi tobora qiyinlasha boshladi. Yugansiz qolgan otning boʻyniga bir urdi. Endi bu ot erkin, hech kimga keraksiz edi, ot buni sezganday qorongʻida oʻz uyuri tomon chopa ketdi. Erdene qayoqqa borishini, nima qilishini bilmasdan bepoyon dashtda bemaqsad qadam tashlay boshladi. Uning Oqyulduz laqabli qashqa oti egasi yetagida jimgina ketmoqda, Erdene bu otda qancha janglar qilgan, lekin, na iloj, sevgili yori bilan jigarporasini aravaga solib shu otida qutqarib qololmadi. Erdene koʻzdan qolganday boshi oqqan tomonga ketaverdi, koʻz yoshlari shashqator boʻlib soqolidan oqib tushayotgan edi. Erdene oydin kechada oʻksib-oʻksib yigʻlar edi. U oʻz galasidan haydalib dunyoda yakka-yolgʻiz qolgan yirtqichga oʻxshash oyogʻini sudrab qadam tashlar edi: eplasang — yasha, eplayolmasang — oʻlib ketaver. Boshqacha yoʻl yoʻq. Endi u nima qilishi, qayoqqa bosh suqishi kerak? Oʻlishdan, oʻziga pichoq urishdan, koʻkragiga, alamdan siqilayotgan yuragiga xanjar sanchishdan boshqa yoʻl qolmadi — yurak-bagʻrini ezayotgan dardu alamdan qutulishning yoʻli shul, yana bir yoʻli — dunyodan etak silkib oyoq yetgan joyga bosh olib ketish edi. Nochor qolgan yuzboshi oʻzini tappa yerga tashladi-yu, tosh bormi, qum bormi titkilay ketdi, lekin yer yorilib uni oʻz komiga tortmadi, shundan soʻng boshini koʻtarib, choʻkkalab oʻtirdi-da belbogʻidagi xanjariga qoʻl uzatdi. Dashtda sokinlik, jonzotdan darak yoʻq, tepada yulduzlargina shivirlashadi. Faqat yonidagi sodiq doʻsti Oqyulduz oydinda sabr-toqat bilan jim turibdi, egasining imdodini kutib, pishqirib-pishqirib ham qoʻyadi. Oʻsha tong paytida dovulchilar tepaga chiqib olib yurish boshlamasdan oldin dovullarini urib barchani jam boʻlishga undadi. Dovullar momaqaldiroq gumburlaganday gulduros shovqin bilan xabar berib daranglar edi. Hoʻkiz terilaridan yasalgan dovullar qopqonga tushib qolgan yoʻlbarsga oʻxshab na’ra tortar, boʻkirardi. Dovullarning yoʻlda ketayotib bola tugʻib qoʻygan Doʻgʻulang ismli kashtadoʻz buzuq ayolning qatl etilishi marosimiga xaloyiqni chorlayotganidan ham koʻpchilik bexabar edi. Dovullarning quloqni qomatga keltirgan shovqini ostida tepalik atrofiga qurol-yaroqlarini shay qilib sonsiz suvoriylar toʻplanishdi. Nariroqda aravalar, aravalarning ustida qoʻshinlarga xizmat qiladigan kishilar, har xil ustalar – oʻtov ustalari, qurolsozlar, egarsozlar, chevar ayollar, erkaklar va ayollar: hammalari yosh-yalang, barchalari nasl beradigan navqiron avlodlar. Hammaga saboq boʻlsin uchun, barchaning diliga qoʻrquv solish uchun gunohkor ayol butun xaloyiq oldida qatl etiladi. Xoqon izmidan bosh tortganlar bilib qoʻyishsin, kimki farmonga boʻysunmasa ular ham qatl etilajak. Dovullar gumburlagandan gumburlab, kishilarning qonini yaxlatib, diliga yanada qoʻrquv solar edi. Bu ishlarning hammasi Chingizxonning buyrugʻi va ishtiroki bilan boʻlayotgan edi. Va nihoyat bebosh ayolni qatl etish haqidagi farmoni oliyga imzo chekkan xoqonni dovullarning tinim bilmas gumburlari ostida oltin taxtiravonda tepaga olib chiqishdi, ayol oʻlim xavfi ostida ham bolaning otasi kim ekanini aytmadi. Taxtiravonni oftobda qovjiragan oʻt-oʻlandan tozalangan sayxonlikka qoʻyishdi. Atrofda ogʻzidan olov purkab turgan ajdaholarning rasmlari ipakda tikilgan bayroqlar endigina yuz koʻrsatayotgan quyosh nuridan yogʻdulanib, shamolda hilpiramoqda. Shiddat bilan sakrashga tayyorlanayotgan ajdaho xoqonning ramzi edi. Lekin kashtadoʻz tugʻda tasvirlagan ajdaho xoqonning emas, balki boshqa birovning timsoli ekanligi jahongirning yetti uxlab tushiga ham kirmagan. Bu esa qoʻli gul ayolning qoʻynida erkalangan dovyurak ajdaho edi. Ana shu ajdahoday jasur, alp qomatli yigit bilan suyushib, uning ramzini bayroqqa tikkani uchun boshidan judo boʻlayotgani hech kimning xayoliga ham kelmas edi. Qatl daqiqalari yaqinlashmoqda edi. Dovullarning ovozi asta-sekin pasaya bordi. Qotillik onlarida pashsha uchsa eshitiladigan sokinlik hukm surmogʻi kerak. Ana shunday jimjitlik paytlarida odamning tani yaxlay boshlaganday, vaqt ham parchalanib, yoyilib-chaplashib bir joyda turib qolganday boʻladi. Jazo ijro etildi deguncha dovullar yeru koʻkka gʻulgʻula solib yana oʻkira boshlaydi, bu tomoshabin boʻlib turgan xaloyiqda «ajab boʻldi, zap boʻldi bu qanjiqqa» deganday oʻz jonining omon qolganiga shukronalar aytish hissini uygʻotish yoʻli edi, «har kimning joni oʻziga» degani shu boʻlsa kerak-da! Dovullar jimib qoldi. Turganlar hayajondan dong qotib qolishdi, hatto otlar ham ustidagi chavandozlarini unutganday quloqlarini ding qilib jim turdi. Chingizxon oʻzi ham imo-ishorasiz tosh haykalga aylandi qoldi. Jahongirning qattiq qisilgan lablari va tik boqadigan kichik koʻzlarining sovuq nigohi hayajondan boshini tik koʻtargan ilonni eslatardi. Jazo bajariladigan joyga yaqin turgan Doʻgʻulangni olib chiqishganda dovullarning ovozi oʻchdi. Soʻlaqmonday yasovullar ayolning qoʻltigʻidan ushlashib ikki ot qoʻshilgan aravaga chiqazishdi. Hoʻmraygan yosh yasovul Doʻgʻulangni tik turgʻizib orqasidan ushlab turdi. Elning ogʻziga elak boʻlarkanmi, koʻplar, ayniqsa ayollar shov-shuv koʻtara boshladi: Ha, kashtadoʻzi shu ekan-da! Yuzi qursin bu gʻarning? Surayyo! Erining kim ekanini bilmasa! Yoshgina, binoyiday chiroyli ekan, biron noʻyonga ikkinchi yoki uchinchi xotin boʻlib tegib olsa oʻlarmidi?! Chol boʻlsa nima qipti, ering bormi-bor deb tashvishsiz gerdayib yuravermaydimi! Bunga er kerak emas, oʻynashdan boʻlsa ham tugʻib olsa hisob ekan. Xoqonning yuziga tupurdi qoʻydi. Ana endi jazosini tortsin. Tuyaga osib oʻldirishsin megajinni! Yengil oyoqliging boshingni yedi, ma’shuqai sohibjamol! Ana shu kabi achchiq-chuchuk soʻzlar dovullarning gʻazabnok dangʻir-dungʻuriga hamohang edi — Hoʻkiz terisidan yasalgan dovullar xoqonning nafratiga yoʻliqqan bir urgʻochiga nisbatan nafrat uygʻotish, uni sharmandai sharmsor qilish uchun ham ana shunday jon kuydirib gulduros ila jar solmoqda. — Hu ana xizmatkoriga qaranglar! Yana bolani koʻtarib olganiga oʻlasanmi? — deb qichqirishar edi aravalardagi ayollar bir baxti qoraning baxtsizligidan sevinganday. Ha, oʻsha ayol chindan ham Oltun ismli xizmatkor edi. Oʻsha ayol chaqaloqni lattaga oʻrab olib koʻtarib kelyapti. Oltun zarbdor yasovul nazorati ostida qoʻrqa-pisa alang-jalang boqib bukchayib bolani koʻtarib borar ekan, oʻlimga hukm qilingan kashtachi ayolning chindan ham jinoyatchi ekanini isbotlaganday qadam tashlar edi. Jinoyatchilarni hammaga koʻrsatib olib oʻtishdan maqsad qotillik oldidan xaloyiqning yuragiga qoʻrquv solish edi. Doʻgʻulang endi jazoning haq ekanini, rahm-shafqat haqida soʻz boʻlishi mumkin emasligini tushundi. hammaning koʻz oldida sharmandai sharmisor qilib oʻtovdan olib chiqishdan oldin Doʻgʻulang bolasini oxirgi marta emizib olishga ulgurgan edi. Hech narsadan bexabar shoʻrlik chaqaloq chapillatib mammasini soʻrar ekan, dovullarning sekinlashib borayotgan saslari allalaganday mudrab ham oldi. Xizmatkor Oltun qoqib qoʻygan qoziqday ona-bolaning oldidan bir qadam nari jilmadi. U faryod solib yigʻlashdan oʻzini tiyib sekingina yigʻlar ekan, har gal ogʻzini kafti bilan toʻsib olar edi. Shu ogʻir daqiqalarda ham ular bir-ikki ogʻiz gaplashib qolishga ulgurishgan edi. — U qayerlarda yuribdi ekan? — ohistagina shivirladi Doʻgʻulang, bolani ikkinchi koʻkragiga olar ekan, garchi oʻzi bilmaganini Oltun bilmasligiga aqli yetib tursa ham. — Qaydam, — dedi Oltun koʻz yoshini oqizib. — Uzoqlarda yurgan boʻlsa kerak. — Qani endi shunday boʻlsa! Aytganing rost boʻlsin! Xudoga yolvorganday dedi Doʻgʻulang. — Xizmatkor achchiq-alamda bosh irgʻadi. Har ikkalasining xudodan soʻragani bitta — iloyim yuzboshi yashirinib qolgan boʻlsin, uzoqqa qochib ketgan boʻlsin, shaboxun urgani rost boʻlsin! Oʻtov ortidan ovozlar, qadam sharpalari eshitildi: — Qani, murdorlarni keltir buyoqqa, sudrab kel! Kashtadoʻz oxirgi marta bolasini bagʻriga bosib, uning totli hididan alam bilan nafas oldi va uni qaltiragan qoʻllari bilan xizmatkorga tutdi: — Oʻlmasa qarab turarsan. — Unday deya koʻrma! — Oltun qoʻshqoʻllab bolani olar ekan, oʻzini tutolmay hoʻngrab-hoʻngrab yigʻlardi. Yasovullar chopib kirib, ularni tashqariga sudrab chiqishdi. Quyosh ufqdan andak koʻtarilib dasht yalangliklarini oʻz nuridan bahramand qila boshladi. Gunohkor kashtachi qatl etildi deguncha buyuk yurishni davom ettirishga tayyor turgan qoʻshinlaru aravalarni gir atrofdan buyuk Sarioʻzak dashtlari oʻrab olgan. Dashtdagi bir tepalik ustida xoqonning taxtiravoni oltinlanib turibdi. Doʻgʻulang oʻtovdan chiqqan zahoti taxtiravonga koʻzi tushdi: taxtiravon ustida xoqon savlat toʻkib oʻtiribdi, uning atrofida farmoni oliyga tupurgan ayolning qoʻli bilan tikilgan bayroqlar shamolda hilpirab turibdi. Chingizxon shohona soyabon tagida oʻtirib tepalikdan chor atrofga dasht kengliklariga, qoʻshin-cheriklarga, ot-aravalarga koʻz qirini solmoqda, osmoni falakda sodiq oq bulut soya solib turibdi. Kashtadoʻz ustidan chiqarilgan hukm ijrosi deb bugun yurish kechiktirildi. Bu ham kerak edi. Bunday sharoitda hukm ijro etilmasdan turib yoʻlga chiqib boʻlmaydi. Bu galgi oʻlim jazosi xoqonning ishtirokida ijro etilgan birinchi va oxirgi qotillik emas — Har xil qonunbuzarlar xuddi ana shu yoʻl bilan jazolangan va xoqonning shunga imoni komil boʻldiki, jazoni xalq oldida, jangchilarning koʻz oʻngida ijro etish raiyatni oliy hokim tomonidan oʻrnatilgan temir intizomga boʻysundirishning zaruriy sharti edi, nima deganda insonda bir chekkasi hokimiyat qahridan qoʻrqib yaltoqlanish hissi paydo boʻlsa, ikkinchi tomondan oʻlim jazosiga boshqa birovlar mahkum etilganidan mamnun boʻlishdek tubanlik hissi nish uradi, oqibatda odamlar shafqatsiz jazoni zaruriy shart deb qabul qiladilar va hokimi mutlaqlarning bu yoʻldagi dahshatli harakatlarini ma’qullabgina qolmay, qoʻllab-quvvatlaydilar ham. Bu gal ham kashtachi ayolni oʻtovdan sudrab chiqib, sharmandai sharmisor qilish uchun aravaga solib aylantirib yurishganda odamlar ari toʻdasiga oʻxshab jonsarak boʻlib qolishdi. Chingizxonning chehrasida pashsha chaqqanchalik ham oʻzgarish sezilmadi. Xoqon soyabon tagida oʻtirar ekan, uning atrofida bayroqlar shamolda hilpirar va soqchilar tugʻ dastalari yonida metin haykallarga oʻxshab tosh qotib turar edilar. Odamlar bilib qoʻyishsinki, gʻarbga qilinayottan buyuk yurish yoʻlidagi har qanday gʻov, hatto arzimas toʻsiq ham chilparchin qilinajak. Bu oʻlim jazosidan murod ham shu edi. Xoqon oʻsha bolali juvon ustidan bu qadar shafqatsiz jazoga qoʻl urmaslik, uni afv etish mumkinligini dil-dilidan tushunar edi, lekin bu mulohazani joʻyali deb bilmadi — Har qanday muruvvat, har qanday oliyjanoblik doim koʻngilsizlikka turtki boʻladi: hokimiyat zaiflashadi, odamlar itoatsiz boʻlib qoladi. Yoʻq, xoqon oʻz qaroridan pushaymon chekmadi, uning faqat bir narsadan koʻngli gʻash edi — oʻsha kashtachining mahbubi kim ekanligi hamon noma’lumligicha qolayotgan edi. Osib oʻldirishga hukm etilgan ayol tushgan arava saf tortib turgan qoʻshinlar va qator-qator ot-aravalar yonidan oʻtib borar edi, uning koʻylagining yoqasi yirtilgan, sochlari hurpaygan, tong oftobida yogʻdulangan tim qora qalin sochlari uning boʻzdek oqargan qonsiz yuzini olomon nigohidan yashirib turar edi. Biroq Doʻgʻulang boshini egmasdan tevarak-atrofga loqaydlik bilan motamsaro boqib borar ekan, endi oʻzgalardan yashiradigan siri qolmagandi. Ha, bir yigitni oʻzining jonidan ham a’lo koʻrgan, uning adoqsiz muhabbatidan tugʻib olgan ayol ana shu edi. Xaloyiq esa uning sirlarini bilishni istardi. Odamlar qichqira boshladilar: — Ey tul biya, aygʻiring qani? Kim oʻzi u? Olomon gunohi azimdan forigʻ boʻlish ilinjida birovning oʻlimiga noilojlikdan guvoh boʻlib turishdan hayajonlanib, gʻazabi qaynab faryod sola boshladi: — Qanjiq osilsin! Darhol osilsin! Nega imillashadi? Oʻlim jazosini ijro etuvchilar ham jazavasi qoʻzigan olomon junbushga kelib kashtachi oʻz gunohiga iqror boʻladi, jazmanining kim ekanini aytib beradi deb umid qilgan boʻlsalar kerak. Shu payt taxtiravon tarafidan xoqonning xizmati yoʻlida sallasini keltir desa kallasini qoʻshib oladigan bir noʻyon ot choptirib kela boshladi. U oʻlimga olib ketilayotgan kashtachi tushgan arava bilan bolani qoʻlida koʻtarib kelayotgan xizmatkor ayol yoniga kelib toʻxtadi: — Toʻxtanglar shu yerda! — dedi-da saf tortib turgan suvoriylarga qarab bor ovozi bilan murojaat qildi: — Hamma eshitsin! Bu beandisha megajin bolaning otasini aytib bersin! U kim bilan oʻynashib yurgan ekan? Endi menga qara, manjalaqi, mana shu turgan erkaklar orasida bolangning otasi bormi? Doʻgʻulang rad javobini berdi. Turganlar yana quloqlarini ding qilib guvillay boshlashdi. Arava olgʻa qarab sekin yuraverdi. Yuzboshilar bir-birlariga: — Bizning aravada unaqasi yoʻq, uning eri sening aravangda boʻlib chiqmasin, — deb ta’kidlashardi. Oʻsha baqiroq noʻyon undan battar jahlga minib, kashtachidan chaqaloqning otasi kim ekanligini aytib berishni qayta-qayta talab qila boshladi. Arava yana bir toʻp suvoriylar oldiga kelib toʻxtashi bilan tagʻin ayoldan soʻrashdi: — Aytchi, haromi, sen kimdan tugʻib olding? Xuddi ana shu safda, oʻzining yuz suvoriysiga bosh boʻlib, yuzboshi Erdene qashqa Oqyulduz otida turardi. Doʻgʻulang bilan Erdene bir-birini koʻrib qolishdi. Shovqin-suronda ularning uzoq tikilib turganlarini, Doʻgʻulangning seskanib, toʻzgʻib ketgan sochlarini tartibga keltirganini, chehrasining bir lahza yonib-yorishib ketganini hech kim sezmadi. Bu koʻz urishtirishning Doʻgʻulang uchun qanchalik qimmatga tushganini, shu bilan birga bu lahza uning uchun qanchalik baxtli, ayni vaqtda qanchalik azobli onlar ekanini faqat Erdenegina sezar edi. Doʻgʻulang bir zum oʻz hushini yigʻib oldi-da qutirgan itday vovullayotgan noʻyonning savoliga bamaylixotir javob qildi: — Yoʻq, bolamning otasi bular orasida yoʻq! Shu soʻzlarni eshitish bilan Erdenening kallasi shilq etib tushdi, u sir bermaslik uchun shu zahoti boshini koʻtarib, hech narsani bilmaganday qotib turdi, buni hech kim payqamadi. Jallodlar qatlga tayyor turishgan edi. Qora kiyim kiyib, yengini shimarib olgan uch kishi ikki oʻrkachli dordaygan tuyani yetaklab oʻrtaga tushishdi. Tuya deganning shunchalik kattasi ham boʻlar ekan-da, otning ustida turgan chavandozning kallasi tuyaning qorniga zoʻrgʻa yetar edi. Yalang dashtlarda yogʻoch-taxta anqoning urugʻi boʻlganidan koʻchmanchilar gunohkorni shu usulda qatl qilib kelganlar — jazoga hukm qilingan kishilarni juft-juft qilib tuyaning ikki oʻrkachi orasiga osishgan; buning uchun arqonning ikki uchi ikkalasining boʻyniga sirtmoq qilib bogʻlanadi-da, arqon tuyaning ustiga tashlanadi, jinoyatchi bitta boʻlsa, arqonning ikkinchi uchiga qum toʻldirilgan qop bogʻlanadi. Qum solingan qop Doʻgʻulang uchun oldindan tayyorlab qoʻyilgan edi. «Choʻk, choʻk!» deb qichqirishib, qamchi dastasi bilan tizzasiga uraverib, baqiroq bugʻra tuyani choʻktirishdi. Besoʻnaqay tuya oyoqlarini bagʻriga buklab yotib oldi, dor tayyor boʻldi. Dovullar sekin-asta jonlanib, tilga kira boshladi, hozircha pastroq jaranglab turadi-da, kerak boʻlib qolgan paytda quloq-miyani yeb, gulduros ovozlar taratadi. Shu paytda noʻyon gurullagan ovozda kashtachiga shunchaki ermak uchunmi yana murojaat qila boshladi: — Sendan soʻnggi marta soʻrayapman, esi past yengil oyoq ayol — oʻzingku qatl etilasan, bolang ham bari bir oʻladi! Oʻliming oldidan kimdan boʻgʻoz boʻlganingni aytsangchi, nahotki kim bilan oʻynashganingni bilmasang? Oʻylab koʻr, balki bilarsan! — Eslay olmayman. Bu ish ancha oldin va bu yerdan uzoqda boʻlgan, — dab javob berdi kashtachi. Shunda erkaklar xoxolab, ayollar chiyillab kulib yuborishdi. Noʻyon boʻlsa tinmay savol beraverdi: — Eslay olmayman deganing nimasi? Nima, bozorda don olishibmiding? — Ha, bozorda bir yoʻlini qilganmiz, — Hoʻmrayib javob berdi Doʻgʻulang. — Savdogarmidi yoki darveshmidi oʻsha ma’shugʻing? Bozordagi oʻgʻrilardan biri boʻlmasin tagʻin? — Savdogar ekanini ham, dunyo kezib yurgan darvesh ekanini ham bilmayman. Yana kulgi koʻtarildi. Savdogar deyishadimi, ovorayi jahon deyishadimi, oʻgʻri deyishadimi, Doʻgʻulangga bari bir edi, bozorda boʻlgan ish deb bu savollardan qutilsa boʻldi. Shu payt qalin lashkar orasidan kimningdir qattiq ovozi eshitildi: — Bolaning otasi men boʻlaman! Mana men, bilib qoʻyinglar. Birdan atrofga jimjitlik choʻkdi, hamma serrayib qotib qoldi. Oʻsha jumard kim ekan, kashtachi juvon sirini aytmasdan qatl etilayotgan bir onda oʻzini oʻlimga urayotgan kim ekan oʻzi? Oqyulduzni qamchilab oʻrtaga yuzboshi Erdene kirib kelganda hamma oʻz koʻziga ishonmay, ogʻzi ochilib qoldi. Erdene otining tizginini tortib toʻxtatdi, keyin u uzangiga oyogʻini tirab, ot ustida tik turdi-da, xaloyiqqa qarab baland ovoz bilan dedi: — Ha, menman! Ha, oʻsha goʻdak mening oʻgʻlim! Oʻgʻlimning oti Gʻunon! Oʻgʻlim onasining ismi Doʻgʻulang! Men esa yuzboshi Erdene boʻlaman! Yuzboshi shu soʻzlarni aytib otidan sakrab tushdi-da, Oqyulduzning boʻyniga bir shapaloq urdi, ot orqaga burilib chopib ketdi. Oʻzi esa kashtachi tomonga qarab yoʻl oldi, borayotib qurol-yaroq va sovut-qalqonini yechib uloqtirdi, Doʻgʻulangni jallodlar mahkam ushlab turardilar. Hali guvullagan xaloyiq endi jim boʻlib, oʻzini oʻzi oʻlimga olib borayotgan yigitga tikilib qoldi. Erdene sevgilisi yoniga borib tiz choʻkdi-da, uning oyoqlaridan quchoqladi, Doʻgʻulang esa yuzboshining boshiga qoʻllarini qoʻydi, ular oʻlim oldidan yana topishishdi. Xuddi shu paytda dovullar yeru koʻkni boshiga koʻtarib gumburlay boshladi. Dovullar birday hammani oʻziga itoat qildirish va hammani hayajonga solib ehtirosini qoʻzgʻash uchun tomogʻini yirtib oʻkirmoqda edi. Dunyoni, yeru koʻkni larzaga solgan ovozlardan hamma hushyor tortdi, mas’uliyat sezganday boʻldi, yurishga, yoʻlga chiqishga buyruq berildi. Jallodlar hash-pash deguncha yuzboshini yerga yiqitishdi. Bir zumda yigitning qoʻllarini orqasiga bogʻlab qoʻyishdi, kashtachi ayolni ham boylab-chulgʻab ikkalasini choʻkib yotgan tuyaning ikki yoniga keltirishdi. Oʻrkachlar orasidan oʻtkazilgan arqonning ikki uchidagi ilmoqlarni ikkalasining boʻyniga solib, dovullar gumburi ostida tuyani qamchilay boshlashdi. Tuya qamchi zarbiga chida-yolmay ogʻzidan koʻpik sochgancha oʻkirib shaxt bilan oʻrnidan turdi. Ikki yonida bir-birini jonidan aziz koʻrgan ikki oshiq-ma’shuqning bir arqonga osilib, jon talvasasida bu dunyodan koʻz yumayotganini nor tuya jonivor qayoqdan bilsin. Dovullar quloqlarni batang qilib turgan bir fursatda xoqonning taxtiravonini tepalikdan qoʻlma-qoʻl qilib olib ketishganini koʻpchilik sezmay qoldi. Xoqonning koʻngli taskin topdi, jazodan kutilgan maqsadga erishildi, balki kutilga-nidan ham ziyoda boʻldi — kashtachining dilini oʻgʻirlagan, farmoni oliyni pisand qilmasdan bir ayol bilan oʻynashib bola tugʻdirib qoʻygan kimsa aniqlandi — u xonning lashkar-boshilaridan biri boʻlib chiqdi; aniqlanganda ham barchaning koʻz oʻngida topildi va qatl qilindi. Xon sevikli yori Boʻrteni olib qochib, qancha vaqt quchoqlab yotib yurgan noma’lum badbaxtdan oʻch olganday sezdi oʻzini, Chingizxon Boʻrte tugʻib bergan oʻsha toʻngʻich oʻgʻlini uncha ham yaxshi koʻrmas edi. Dovullar gumbirlagandan gumbirlar, ikki qaptalida bir arqonga osigʻliq ikki oshiq-ma’shuq — Layli va Majnunning jonsiz tanalari osilgan tuya qadam sanab bormoqda edi. Yuzboshi bilan kashtachining jonsiz tanalari tuyaning ikki yonida osilgan holda sayr qilar edi — bu boʻlajak jahongirning qonli shohsupasiga qurbonlik edi. Dovullar hamon tinim bilmay kishilarning diliga gʻulgʻula solar, hammani gangitib qoʻyish istagida gumbirlar edi — buyuk maqsad yoʻlida yurish qilayotgan xonning farmonidan boʻyin tovlagan odamning taqdiri nima boʻlishini hamma oʻz koʻzi bilan koʻrib turibdi. Yasovul-jallodlar jonli dorni — tuyani yetaklab qoʻshinlar va ot-aravalar yonidan oʻtib borishdi, oldindan tayyorlab qoʻyilgan chuqurga jasadlarni naridan beri koʻmib boʻlishguncha dovullarning ovozi oʻchmadi. Keyin Chingizxonning dashtni qoplab olgan qoʻshinlari yana gʻarb tomon yoʻl oldi. Sonsiz suvoriylar, ot-aravalar, soʻyishlik suvay mollar, qoʻyingchi yurish qilib kelayotgan jonning hamma-hammasi Sarioʻzakdagi ana shu bexosiyat joydan ildamroq ketib olaylik deganday, shosha-pisha oldinga ketishdi. Bu ardona qolgur manzilda boshini qayoqqa suqishni, dardu-alamini kimga aytishni bilolmaydigan atigi ikki jon qoldi. Ular qatl etilgan oshiqlarning yetimchasi va xizmatkor ayol Oltun edi. Endi ular hech kimga kerak boʻlmay qoldi. Ular hech kimning esida ham yoʻq edi. Yonlaridan oʻtib ketayotganlarning birontasi ham ularga qiyo boqmadi. Hamma ulardan hazar qilar, olovdan qochganday qochar edilar. Bir ozdan soʻng tevarak-atrofda ulardan boʻlak jon qolmadi, na dovullar qoldi, na tugʻlar... Ming-minglab otlarning tuyoq izlari, yangi tushgan tezaklar xon qoʻshinlarining qaysi tomonga qarab ketganini koʻrsatib turar edi — Sarioʻzak dashti bunga men guvohman deganday yastanib yotar edi. Bepoyon dala-dashtda yolgʻiz Oltun chaqaloqni bagʻriga bosgancha serrayib turib qoldi. Tirik jon borki, hammasi oʻlmaslik yoʻlini qiladi. Shuning uchun kampir u yoq-bu yoqqa yura boshladi, oʻchoqlar yonidan sal mujilgan suyaklar deysizmi, tashlab ketilgan sarqitlar deysizmi, etagiga solib oldi. Bir yerda kimdir unutibmi, atayinmi tashlab ketgan bir parcha poʻstak yotgan ekan, uni ham yelkasiga tashlab oldi — kechasi ona-bola tagiga solib yotish uchun nimadir kerak-ku! Oltun nochor, noiloj qolgan edi — nima qilishini, qayoqqa borishini, qayerda tunashini, chaqaloqni qanday qilib boqishini bilmas edi. Har holda kunduzi u qadar dahshatli emas, qandaydir moʻ'jiza roʻy berib qolar degan umid uchquni oʻchmas ekan, birdan kaftday choʻlda mol qaytarib yurgan choʻponning olachigʻi koʻrinib qolsa-ya! Taqdirning oʻyinini qarang — butun umri birovlarning eshigiga bogʻlanib, choʻrilik qilgan ayol birdan erkin qushday ozodlikka yetishganda qismat uni kishansiz tushovlab choʻli-biyobonda norastaga bogʻlab qoʻydi. U oʻzini emas, bolani oʻylab vahimaga tushar edi. Endigina tugʻilgan chaqaloq qorni ochib yigʻlay boshlasa uni qanday ovutadi, qanday emizadi, beray desa na yegulik na ichgulik bor. Bola ochdan oʻlishi mumkin. Endi uning butun vujudi vahimaga aylandi. Oʻylab-oʻylab hech oʻyiga yetmas, buning chorasini topmas edi. Xudodan birdan bir umidi — qandaydir moʻ’jiza roʻy bersa-yu, ana yutaman degan ovloq dashtda odamlar uchrab qolishsa, ular orasida yosh bolali ayol boʻlsa-yu, norastani oʻsha ayolga topshirsa, oʻzi esa oʻla oʻlguncha unga choʻrilik qilsa... Oltun koʻz ilgʻamas dala-dashtda ne qilarini bilmay sarson-sargardon kezar, tavakkal qilib bir sharqqa qarab, bir gʻarbga va yana sharqqa qarab yurar edi. U bolani bagʻriga bosgancha tinim nimaligini bilmay qadam tashlar, bir joyda turishga sabri chidamasdi. Tush payti boʻlib qoldi, bola qorni ochganidan tipirchilab, hiqillab yigʻlay boshladi... Ayol bolani qaytadan yoʻrgaklab, yana yura boshladi, — uyoqqa bu yoqqa qadam tashlab chaqaloqni ovuntirmoqchi boʻldi. Lekin bola ochlikka chidaydi deysizmi, undan battar yigʻiga kirdi, tinmay baqirib yigʻlayverganidan yuz-boshi koʻkarib ketdi. Nochor qolgan Oltun toʻxtadi-da, ovozi boricha qichqirdi: — Yo Tangrim, yordam ber, oʻzing oson qil! Bepoyon dalada esa ufqqacha hech narsadan darak yoʻq — na bir tutun, na bir olov koʻrinadi. Cheksiz dashtu, cheksiz osmon, faqat kichkinagina oq bulut tepada sekingina suzib yuribdi. Bola tipirchilab yigʻlar edi. Oltun toqati toq boʻlib nola qildi: — Xoʻsh, sen mendan nima talab qilasan, shoʻrlik bola?! Shoʻrish-gʻovga uchun dunyoga kelgan ekansan. Tugʻilganingga yetti kun boʻlmasdan gʻirt yetim qolding. Seni men nima bilan boqaman, yetimcha? Koʻrmayapsan-mi, bizga yordam beradigan biron jon yoʻq atrofda. Ikkalamiz birday zor yigʻlaymiz, ikkalamiz birday badbaxtmiz, tepamizda faqat bir parcha oq bulut bor, osmonda hatto qush ham koʻrinmaydi, yolgʻiz oq bulut aylanib yuribdi... Endi qaysi bir goʻrga kiramiz. Seni men nima bilan boqaman? Ikkalamiz sarson-sargardon yuribmiz, otang bilan onangni boʻlsa osib oʻldirib koʻmib tashlashdi. Odamlar dovullarni yangratib, tugʻlarini hilpiratib, urush qilsam deyishadi. Urushishmasa boʻlmasmikin? Begunoh, beayb sen norastani hamma narsadan benasib qoldirib nimalarni izlab ketishdiykin? Oltun bolani yupata olmay nari yugurdi, beri yugurdi, bagʻriga bosdi, allaladi, koʻnmadi. Dunyo ishlaridan bexabar chaqaloq nafasi ogʻziga tiqilib yigʻladi, unga onaning iliq sutidan boshqa hech narsa kerak emas edi. Oltun noiloj bir tosh ustiga oʻtirdida, yigʻi va jahl bilan koʻylagining yoqasini yirtib yubordi, keyin umrida bola emmagan soʻlgin koʻkragini goʻdakning ogʻziga tiqdi: — Ma, ma, ol. Hech vaqo yoʻq! Sutim boʻlsa sendan ayarmidim, yetimcham?! Menda sut nima qilsin? Sut yoʻgʻini bilgach, dilimni tilka-pora qilmay ovunib qolarsan! Men nimalar deyapman oʻzi?! Kimga gapirayapman? Mening sutsiz koʻkragimdan nima foyda, soʻzlarimdan ne naf senga?! Tangrim, qanday azoblarga giriftor qilding meni? Bola koʻkrakni ogʻziga olishi bilan yigʻidan toʻxtadi va butun vujudi bilan rohatlanib choʻlpillatib ema boshladi, tili va tanglayi bilan koʻkrakni qattiq soʻrar ekan, mamnun koʻzlarini bir ochib, bir yumar edi. — Koʻrdingmi, hech nima yoʻq, — dedi sekingina Oltun katta kishi bilan soʻzlashayotganday. — Boʻlsa, sendan ayarmidim? Endi sut yoʻq ekan deb yana yigʻlaysan. Oʻshandan seni qanday qilib ovutaman? Bu yogʻiga la’nati choʻlda qanday kun kechiramiz? Nima uchun meni aldading deb yigʻlaysan-da! Boʻlsa, aldarmidim? Umrim choʻrilikda oʻtib ketayotir, hech qachon hech kimni aldagan banda emasman, rahmatli onam bolaligimda Chin-Mochinda bizning urugʻimizda hech kim birovni aldagan emas, deb menga aytguvchi edi. Shunaqa. Emaver, endi sut yoʻgʻini bilib olasan. Oltun shu zaylda shoʻrpeshona bola bilan shoʻrpeshona enagani qismat yanada kuchliroq siquvga olajagini koʻz oldiga keltirdi. Lekin enaga bolaning sutsiz koʻkrakni qoʻyib yubormay, aksincha, yayrab-yashnab rohat bilan emayotganiga tajjublandi. Oltun koʻkragini bolaning ogʻzidan sekingina tortib olgan edi, oʻzining yuziga oq sut sachraganday boʻldi, u hayron qolib, koʻkragini yana bolaga berdi va bunga ishonch hosil qilish uchun koʻkragini bolaning ogʻzidan yana tortib oldi. Oltunning koʻkragiga sut kelibdi. Endi u butun tanasida qandaydir yangi bir kuch seza boshladi. — Tangrim! — shuursiz xitob qildi Oltun. — qudratingdan aylanay, menga sut ato qilding. Em, emaver bolatoy. Men ona boʻlay. Sen mening oʻgʻlimsan. Endi sen oʻlmaysan, Tangri bizning iltijoimizni eshitdi. Men senga ne mashaqqatlar bilan yetishdim. Mening Gʻunonim, bu otni sening otang bilan onang qoʻygan. Ota-onang seni dunyoga keltirganlari uchun oʻlib ketishdi. Sening rahmingni yeb, menday bechoraning koʻkragiga sut bergan Xudoyi taologa tasanno ayt! Bunaqangisi tushiga ham kirmagan. Oltunning tanasi qizib, ter chiqdi. Hadsiz, hududsiz choʻlu biyobonda oʻngu-soʻliga alang-jalang boqar ekan, Oltun na bir jonni, na bir jonivorni koʻrdi, faqat osmonu taoloda, quyosh hayotbaxsh nurini sochar, tepasida moʻ’jazgina oq bulut girdi-kapalak boʻlib aylanib yurar edi. Chaqaloq sutga toʻyib, tani yayrab uxlab qoldi, onaizor qoʻlida uning mushtumdek joni taskin topdi va bir maromda nafas ola boshladi; ayol boʻlsa bugungi koʻrguliklarni, dovullarning hamon qulogʻida jaranglayotgan dahshatli shovqinlarini unutib, onalik baxti dunyosining shirin onlari sari xayolan qadam chekdi hamda yeru-osmon va sutning ajib hayotbaxsh ittifoqiga imon keltirdi. Xuddi ana shu lahzalarda yurish davom etmoqda edi. Jahongirning dashtni titratgan buyuk kuchlari gʻarbga tomon shaxdam qadam tashlab bormoqda edi. Cheriklar, ot-aravalar, poda-poda mollar... Soqchilar va a’yonlar qurshovida ogʻzidan olov purkab turgan dahshatli ajdaholar timsoli tushirilgan ipak yalovlar ortida charchoq nima ekanligini bilmaydigan sodiq doʻsti, taqdirning oʻzi kabi betakror oq yolli, qora dumli yoʻrgʻasi ustida Chingizxon borar edi. Yoʻrgʻaning choʻyan tuyoqlari ostida yer zirqirar, ortga tomon qochib ketayotganday orqada qolar, ammo cheksiz-chegarasiz, nihoyasiz ufq tobora kengayib borayotganday, yangi-yangi mavze-maydonlarni oʻziga qoʻshib olayotganday tuyular edi. Na intihosi, na ibtidosi bor edi bu koʻhna dunyosining. Kurrai zaminning cheksizligi-yu buyukligi qarshisida qum zarrachasi ila mengzagulik xoqon oʻzi bilgan va koʻrgan yerlargagina emas, balki uzoq-uzoqlarda aql nigohi vositasida tasavvur qilgan oʻlkalarga ham egalik qilishga, oʻzini Rub’i maskunning hukmroni deya tan olishlariga orzumand edi. Ana shuning uchun ham zabt etish ilinjida yurish qilayotgan va qoʻshinlarga bosh boʻlib ketayotgan edi. Qamchisidan qon tomgan xoqonning bu gal ham qovogʻi osigʻliq, ogʻzidan bir soʻzni sugʻurib olish amri mahol, lekin uning dilidan qandaydir xayollar kechayotganini Xudodan boshqa hech kim bilmas edi. Xoqon kutilmaganda otining boshini burib, shartta orqaga qaytayotganining sababini ham hech kim tushunmay qoldi, u shaxt bilan otiga shu qadar tez qamchi bosdiki, ortda borayotgan suvoriylar unga toʻqnashib ketishdan qoʻrqib, zoʻr-bazoʻr oʻzlarini chetga olishdi. Xoqon tashvishga tushib, hatto qaltirayotgan qoʻlini koʻziga soyabon qilib, har qancha koʻkka boqmasin, oq bulutdan asar ham koʻrmadi — na oldinda, na orqada koʻzga tashlanar edi bu oq bulut. Xoqonning hamishalik hamrohi shu zayl birdan yoʻqoldi-qoldi. Ertasiga ham, ikki kundan keyin ham, oʻn kun oʻtgandan keyin ham oq bulutdan darak yoʻq. Ha, bulut xoqonni tark etgan edi. Idil daryosiga yetgach, Chingizxon Koʻk Tangrining oʻzidan yuz oʻgirganini tushundi. U nariga yurish qilmadi. Ovroʻpani zabt etish uchun oʻgʻillariga va nevaralariga fotiha berdi-da, oʻzi orqaga, oʻlim topish va odam bolasi topolmaydigan qilib dafn etilishi uchun Oʻrdasiga qaytdi. * * * Bu tomonlarda poyezdlar gʻarbdan sharqqa va sharqdan gʻarbga qatnagani-qatnagan... 1953 yil fevral' oyining oʻrtalarida Sarioʻzak dashtlari orqali sharqdan gʻarbga qatnaydigan yoʻlovchi poyezdlar orasida bosh tomoniga maxsus vagon qoʻshilgan bir poyezd bor edi. Yuk vagonining shundaygina orqasidagi nomersiz bu vagon tashqi koʻrinishidan boshqa vagonlardan hecham farq qilmas edi, faqat tashqaridan shunday edi — aslida maxsus vagonning bir qismi pochta boʻlimi, ikkinchi qismi esa pochta blokidan mahkamlab ajratib qoʻyilgan edi, vagonning ana shu qismi davlat xavfsizlik organlari uchun alohida ahamiyatga ega boʻlgan kishilarni yoʻlda tergov qilishga moʻljallangan xos xona vazifasini oʻtar edi. Qozogʻiston Davlat xavfsizligi komiteti operativ organlaridan birining katta tergovchisi Tansiqboyev qoʻzgʻatgan jinoiy ish yuzasidan qamoqqa olingan Abutalip Quttiboyev ana shu xonada ketayotgan edi. Uni Tansiqboyevning oʻzi hamda bir toʻp soqchilar boshqa jinoyatchilar bilan yuzlashtirish uchun ehtiyotkorlik bilan olib ketishayotgan edi. Tansiqboyev koʻzlagan maqsadi yoʻlida charchash nima ekanini bilmas ekan — Quttiboyevni poyezdda ham soʻroq qilib bordi. Tansiqboyevning vazifasi noma’lum bir holatda fashistlar asirligidan qochib Yugoslaviyaga borib qolgan va u yerda boʻlajak yugoslav revizionistlar bilangina emas, balki Angliya razvedkasi bilan ham bevosita muloqot qilib turgan kishilardan iborat dushmanlarning maxsus xizmatlari tomonidan amalga oshirilgan qoʻporuvchilik tarmoqlarini qadam-baqadam ochib tashlashdan iborat edi. Sovet hokimiyatining xorijiy razvedkaga yollangan va jinoyat muddati tugaguncha yashirinib yurgan dushmanlarini tinimsiz soʻroq qilish, ma’lumotlarni, bevosita va bilvosita dalillarni qiyoslash yoʻli bilan fosh qilish zarur edi; tergov ishining tantana qilishi, ya’ni aybdorlarning oʻz ayblarini toʻla tan olishlari hamda qilgan ishlariga pushaymon boʻlishlari ayniqsa muhim edi. Bu ishga zamin tayyorlangan edi — soʻroqlar jarayonida Abutalip Quttiboyev Yugoslaviyada jang qilgan sobiq asirlardan oʻnga yaqinining nomini tilga oldi, tekshirish oqibatida asirda boʻlganlarning koʻpchiligi mamlakatning turli burchaklarida sogʻ-salomat yashab turganligi aniqlandi. Bu odamlar qamoqqa olindi va ular ham oʻz navbatida soʻroq paytlarida yana koʻp kishilarning nomlarini tilga olishdi, shunday qilib, Yugoslaviyaga sotilganlarning roʻyxati yanada toʻldirildi. Bir soʻz bilan aytganda, ish yangi kishilarni oʻz qa’riga tortdi va dushman unsurlarni fosh etishda oldindan koʻrilgan tadbirlar hech qachon zarar yetkazmaydi degan prinsipga amal qiladigan doʻkaylarning marhamati ila ish endi jiddiy bosqichga yetdi. Yugoslaviya kompartiyasi bilan xalqaro maydonda roʻy berayotgan ixtilof sharoitida, Titoga Stalinning oʻzi mafkuraviy la’nat oʻqiyotgan bir vaziyatda bu ish muvaffaqiyatli chiqadigan boʻlsa, hammaning oshigʻi olchi boʻladi, shu protsessning tashabbuskori boʻlgan Tansiqboyevgina emas, balki uning boshqa shaharlardagi koʻpgina hamkasblari ham katta «hosil» olishadi, bu ishdan hamma manfaatdor boʻlishining sababi ana shunda edi — Hammalari vaziyatdan foydalanib yuqoriroq amalga minib olish niyatida edilar. Shu maqsadda ular kelishib harakat qilar edilar. Shuning uchun boʻlsa kerak oblast' markazlari hisoblangan Chkalov (sobiq Orenburg) Kuybishev, Saratov shaharlarida yuzlashtirish uchun va chaparasta soʻroqqa tutish uchun Abutalip Quttiboyevni olib kelayotgan Tansiqboyevni sabrsizlik bilan kutar edilar. Tansiqboyev vaqtni qoʻldan boy bermas, sur’at bilan, shiddat bilan ishlashni xush koʻrar edi. Tansiqboyev tergov qilayotgan odamga qamoq joyidan olib chiqilganligi qanday ta’sir etganiga, gʻizillab borayotgan vagonning panjarasidan mahbusning stansiyalar yonidagi shahar-ovullarga qanchalik alam bilan boqayotganiga ham ahamiyat berdi. Tansiqboyev Quttiboyevning qalbida tugʻyon urgan hisni tushundi va mumkin qadar ishonchli bir ohangda unga yomonlik istamasligini uqtirmoqchi boʻldi, uning taxminicha Quttiboyevning aybi u qadar katta emas emish, mamlakatda favqulodda vaziyat roʻy berganda maxsus xizmatlar tomonidan rezerv sifatida tashkil qilingan josuslik tarmogʻining rahbari — rezidenti u, ya’ni Abutalip Quttiboyev emasligi aniq emish va agar Quttiboyev josuslikning boshligʻi — rezindentini topishda tergovga yordam bersa va eng muhimi, yuzlashtirgan chogʻda buni ochib tashlasa, qat’iy isbot qila olsa, u oʻzining gunohini kamaytirgan boʻlur emish. Aybini yengillashtirar emish. Oradan besh-olti yil oʻtdi deguncha oilasiga, bola-chaqasining bagʻriga qaytar emish. Har qanday boʻlganda ham tergovning adolatli boʻlishiga yordam bergan, oliy jazo — otib oʻldirishdan qutulib qolgan boʻlur emish, va aksincha, u qancha koʻp qaysarlik qilsa, ishni chalkashtirsa, jazo organlaridan haqiqatni yashirsa, unga shu qadar yomon boʻlar emishki, oqibatda u oʻz oilasi boshiga soʻngsiz-adadsiz baxtsizlik keltirarmish. Agar ochiq sud boʻlsa, Quttiboyevning umri kul boʻlib kuyib ketishi ham hech gap emas emish. Tansiqboyevning qoʻlida yana bir kuzir bor edi, uni ham ishga soldi, agar sen, Abutalip Quttiboyev, — dedi u, — mening gapimga koʻnib tergovning olib borilishiga koʻmaklashsang, oʻshanda sen xalq ogʻzidan yozib olganlaringni, ayniqsa «Manqurt haqida afsona» va «Sarioʻzakdagi qotillik» degan rivoyatlarni sening jinoiy ishingga qoʻshmaymiz, va aksincha, agar bunga koʻnmaydigan boʻlsang, sening yozuv-chizuvlaring millatchilikni targʻib qilish deb qaraladi. Masalan, «Manqurt haqidagi afsona» — ota-bobolarning unutilgan va hech kimga keraksiz tilini tiriltirishga chaqiriq, millatlarning bir-birlari bilan qoʻshilishib ketishiga qarshi qaratilgan zararli shiordir, «Sarioʻzakdagi qotillik» esa kuchli oliy hokimiyatni qoralash, davlat manfaatlarining shaxs manfaatlaridan ustunligi gʻoyasining ildiziga bolta urish, chirigan burjua shaxsiyatparastligini yoqlash, kollektivlashtirishning umumiy yoʻliga, ya’ni kollektivning yagona maqsad yoʻlida birlashuviga qarshi chiqish va binobarin sotsializmga salbiy munosabatda boʻlish, demakdir. Ma’lumki, sotsializm prinsiplari va manfaatlariga qarshi har qanday harakat qattiq jazolanadi... Daladan ruxsatsiz moshoq terib olganlarning oʻn yil qamoqqa hukm etilishi bejiz emas. Mafkuraviy «moshoq» tergan jinoyatchi haqida esa soʻz boʻlishi mumkin emas. Ana shunday ayb qoʻyilganda sud qoʻshimcha modda asosida qoʻshimcha ayblar qoʻyishi mumkin. Yana ishonchli boʻlsin uchun Tansiqboyev Quttiboyevning yozganlari yuzasidan oʻzining ochiq-oydin xulosalarini ovozini chiqarib bir necha marta oʻqib berdi; bu rivoyatlar Quttiboyevning qamoqqa olinishiga va jinoiy ish qoʻzgʻatilishiga birinchi signal boʻlgani bejiz emasligini har galdagidek ta’kidlab qoʻydi. Poyezdning yoʻlga chiqqaniga ikki kun boʻldi. Abutalip suzib oʻtayotgan boʻshliqlarga panjarali deraza orqali boqar ekan, Sarioʻzak dashtiga yaqinlashgan sari koʻproq hayajonlana boshladi. Soʻroqdan boʻsh soatlarda Tansiqboyevning oʻrinsiz pand-nasihatlari va dahshatli doʻq-poʻpisalaridan soʻng Abutalip temir qoplangan avaxta-kupeda oʻzi bilan oʻzi xayolot ogʻushida qolar edi. Poyezdning kupesi demasa, bu ham Olmaotadagi yarim yertoʻla singari turma edi, bu yerda ham derazaga undan ham pishiq panjara qoqilgan, bu yerda ham turma nazoratchisi kichkinagina oyna «koʻzcha» orqali kuzatib turadi, lekin nima boʻlsa ham bir joyda turmasdan u yoʻlda ketayotgan yangi-yangi manzaralarni koʻrib borayotgan edi va nihoyat, tepada koʻzni koʻr qilib kechayu kunduz porlab turadigan la’nati chiroq yoʻq edi. Eng muhimi — Boʻronli bekatida bolalarimni, xotinimni uzoqdan boʻlsa ham chala-yarim koʻra olarmikinman degan umid chirogʻi bir yonib bir oʻchib diliga tinchlik bermas edi. Axir, oradan qancha vaqt oʻtdi, bola-chaqalarga bir marta ham xat yoza olmadi, biron xabar bera bilmadi, ulardan ham jilla qursa bir enlik xat kelmadi. Abutalip Olmaota yaqinidagi bekatda turmaning yopiq mashinasida kelib ana shu avaxta kupega tushgandan buyon uning yuragi umid bilan umidsizlik oʻrtasida hapqirar edi. U poyezdning Sarioʻzak dashti tomon yoʻl olayotganiga ishonch hosil qilgach, yuragi yanada kuchliroq hovliqib, bolalarimga, Zaripaga koʻzim tushsa, qorasini bir koʻrib oʻlsam armonim yoʻq edi deb oʻylab borardi. Ularni shu qadar sogʻingan ediki, fikri-zikri oila a’zolarida edi, Xudodan poyezdning Boʻronli bekatidan kunduz kuni oʻtishini, qorongʻida emas, yorugʻ paytda oʻtishini, yorugʻ boʻlganda ham Zaripa bilan bolalarini eshikda yurgan kezda, ularni bir lahza boʻlsa-da koʻrib qoladigan daqiqalarda oʻtishini soʻrar edi. Shu edi uning taqdiridan soʻragani, faqat shugina edi. Bor yoʻgʻi bola-chaqalarini koʻz qiri bilan boʻlsa ham koʻrish hozir Abutalip uchun eng katta orzu edi. Chindan ham shunday boʻlishi mumkin, Abutalip Boʻronli bekatidan oʻtib ketayotganda bolalari eshikda oʻynayotgan, Zaripa esa kir yoyibmi biron ish bilan ovora boʻlibmi eshikda yurgan boʻlsa, ular dukurlab oʻtib ketayotgan poyezd vagonlariga qarab qolishsa Abutalip ularni temir panjara orqali koʻrib qolishga ulgursa, axir shunday boʻlishi ham mumkin-ku. Bunaqasi kam boʻladi, albatta... qani edi xudo berib poyezd bekatda bir necha daqiqa toʻxtab oʻtsa! Shunday xayol nish urishi bilan Abutalipning dili ikki qiynoq iskanjasida qoldi: poyezdning toʻxtab oʻtishi uning uchun chindan ham bir olam baxt boʻlar edi, ikkinchi tomondan azobi jon ham edi — avvalo oʻzi bolalarini koʻrganda yuragi yorilib oʻlishi hech gap emas, shu bilan birga farzandlariga ham oson boʻlmas edi. Otalarini temir panjara ortida koʻrishsa, dodlab yigʻlayverib holdan toyishlari turgan gap... Yoʻq, yoʻq, yaxshisi, koʻrmasin ham, kuymasin ham... Demak, eng yaxshisi uzoqdan boʻlsa ham bola-chaqasini koʻrib qolishni iltijo qilishdan yaxshisi yoʻq. Shu ezgu niyatda koʻnglida hisob-kitob qila boshladi — ilgari koʻrib yurgan bekatlaridan qaysi birlari ortda qolib, yana qanchasi oldinda turibdi, agar poyezd shu tezlik bilan yuradigan boʻlsa, Boʻronli bekatiga qachon yetadi — u yerdan kunduzi oʻtadimi, kechasi oʻtadimi — uning fikri-zikri shunda boʻlib qoldi. Chamalab koʻrsa yomon boʻlmas ekan — poyezd bekatdan kunduzi oʻtar ekan, lekin baribir uning dilini hamon shubha va xavotir kemiraverdi, chunki biron sabab bilan poyezd ushlanib kechikib qolishi, yoki birdan boʻron quturib yoʻlni qor bosib qolishi mumkin-ku, eng yomoni poyezd bekatdan kechasi oʻtib ketsa-yu, Zaripa bolalari bilan dong qotib uxlab yotgan boʻlsa, yonlaridan otalari oʻtib borayotganini bilishmasa — bundan zoʻr armon boʻlishi mumkinmi? Ha, shunday boʻlib chiqishi ham mumkin, Abutalip oʻzining butunlay ojizu-notavon ekanligidan, taqdiriga tan berishdan boʻlak iloji yoʻqligidan yanada besh battar yuragi vayron boʻldi. Abutalip yana bir boshqa narsadan xavotirga tushib qoldi — lochin koʻz tergovchi poyezd Boʻronli bekatidan oʻtib ketayotgan paytda navbatdagi soʻroqni boshlab qolsa-chi! Tovba, odam bolasining oʻz oila a’zolarini bir koʻrib qolsam degan pok niyati yoʻlida ham shunchalik qarshiliklar va xavf-xatar gʻov boʻladimi, ozodlikdan mahrum qilindi degani shu boʻlsa kerak. Abutalipning koʻngliga taskin va ishonch berayotgan bir narsa bor edi — avaxta kameraning oynasi ketayotgan poyezdning oʻng tomonida edi, xudo yorlaqab Boʻronli bekati ham shu tarafda edi. Ana shu oʻy-xayollar, qoʻrqinch va shubhalar Abutalipni tamoman oʻz komiga tortib olgan edi, u oʻzining ayanchli qismatini unutib, butun borligʻi bilan diydor onlariga choʻmgan, oʻz joni koʻziga koʻrinmas edi, boʻlsa boʻlar, boʻlmasa toʻzar qabilida ish koʻrib, oʻziga qoʻyilgan dahshatli ayblarning oxir-oqibatda nimalarga olib kelishi haqida oʻylagisi ham kelmas edi, Tansiqboyev boʻlsa uyat-andishani bir chekkaga yigʻishtirib qoʻyib, tish-tirnogʻi bilan Abutalipga qoʻyilgan ayblarini boʻyniga olishni talab etar edi, tergovchining bosh maqsadi esa goʻyo urush yillaridan boshlaboq ish koʻrib kelgan dushman josuslari uyasini fosh qilish, uni tag-tomiri bilan yulib tashlab, davlat xavfsizligini saqlab qolish edi. Josuslik haqidagi uydirma ham Tansiqboyev xayolotining mahsuli edi. Na Xudodan qoʻrqadigan na shaytondan hayiqadigan Tansiqboyev oʻzi Xudo, oʻzi iblis yangligʻ hammasini hisob-kitob qilib qoʻygan, endi buyogʻini reja bilan amalga oshirish, yurak yutib ish koʻrish kerak, xolos. Uning Abutalip Quttiboyevni boshqa shaharlarda biqib yotgan josuslar bilan yuzlashtirishdan maqsadi ham shu masalani uzil-kesil hal qilish edi. Xuddi shu paytda Abutalipning Xudodan bittayu-bitta tilagi bor — u jigarporalari Ermek bilan Dovulni, qiyomatli umr yoʻldoshi Zaripani bir koʻrib qolish, oxirgi marta bir koʻrib qolishni soʻrar edi. Ha, Xudodan soʻragani faqat shu, boshqa iltijosi yoʻq, peshonaga yozilgani shu ekanini sezgan, taqdiriga tan bergan edi. Bola-chaqasiga koʻz qirini tashlay olsa, bu Abutalip uchun baxtning eng soʻnggi onlari boʻlajak, boisi uning oʻz oilasiga, uyiga hech qachon qaytmasligiga koʻzi yetib turibdi. Unga qoʻyilgan ayblar shu qadar dahshatli ediki, biron iloj qilish uchun holsiz, majolsiz, Tansiqboyev oldida esa himoyasiz, huquqsiz edi. Binobarin qudratli hokimiyat oldida himoyasiz, huquqsiz edi, bunday ayblar qoʻyilgan odam sogʻ qoladimi-yoʻq, oldinmi, keyinmi, yo otib tashlanadi yo lagerda chirib oʻladi. Abutalip Tansiqboyevning qoʻlida qurbon boʻlishiga uzil-kesil ishonch hosil qildi. Tansiqboyevning oʻzi ham ulkan bir sistemaning — Har qadamda dushmanni izlagan, izlaganda ham sotsializmning butun dunyodagi harakatini toʻxtatishga, kommunizmning butun dunyoda tantana qilishiga monelik koʻrsatmoqchi boʻlgan dushmanlarga qarshi tinimsiz kurash olib boradigan jazokor sistemaning, oʻzini oʻzi qayrab oʻtkirlab turadigan yuho sistemaning arzimas bir murvati edi. Sotsializmga, kommunizmga xiyonat qildi degan ayb hech kimning boʻyniga taqilmasin, taqilsa bormi, omon qolish yoʻq, albatta jazolanadi — yigirma besh yil, oʻn besh yil, kam deganda oʻn yil ozodlikdan mahrum qilinadi. Boshqacha boʻlishi ham mumkin emas. Tuzoqqa ilinganlar yaxshi bilishar edi. Aybdor ham, jazolanuvchi ham, ayblovchi (jazokor) ham shuni yaxshi bilishar ediki, «Sovet tuzumiga qarshi ish koʻrgan» degan koʻpqirrali ayb kimga qoʻyilmasin jazolovchi hamma vaqt haq boʻlib chiqar, bugina emas, dushmanlarni tag-tomiri bilan yoʻqotish uchun har qanday vositalarni ishga solishga yoʻl ochib berar edi, ayblanuvchi esa boshqacha maslakdagilarni qirib-yanchib tashlaydigan jazo tegirmoniga solingandan keyin qilmagan gunohlarni qildim deb imzo chekishdan oʻzga najot topa olmas edi. Xuddi shunday boʻlib chiqdi. Poyezd Sarioʻzak dashtida gʻizillab borar, doʻngalaklar tinim bilmay oʻz oʻqi atrofida girdikapalak edi. Tansiqboyev va uning tergovidagi aybdor bir vagonda borishar edi, ikkalasi bir ishni hamkorlikda, lekin har kim oʻz bilganicha ijro etishar edi — yashirinib olgan navbatdagi mafkuraviy gʻanimlarni fosh etishlari kerak edi, sotsializmni bunday kurashsiz tasavvur ham qilib boʻlmaydi, aks holda bu yangi tuzum oʻz-oʻzidan yoʻq boʻlib ketadi, ommaning ongidan bugʻlanib uchib ketadi. Ana shuning uchun ham kim bilandir kurashmoq, kimnidir fosh qilib, kimningdir kulini koʻkka sovurmoq taqozo qilinadi. Poyezd sharaq-shuruq qilib ketayotir. Abutalip nochor-noiloj ekaniga koʻzi yetgach, kulfat-mushkulot peshanada bor ekan deb taqdiri azalga tan berishga majbur boʻldi. Endi balo-qazoga koʻnikib ham qoldi — dastlabki paytlarda qanchalik kuyib-pishib, jini qoʻzib hammasini inkor etgan boʻlsa, endi aksincha, butunlay umidsizlikka tushib barchasiga itoatkorona koʻnikib qoldi. Abutalip shunday xulosaga keldi: bordiyu onadan qaytadan tugʻilgan taqdirda ham Tansiqboyev boʻlmasa inson qiyofasini yoʻqotgan boshqa bir azozilning qoʻliga tushishi turgan gap. Ana shu kuch urushdan ham dahshatli, asirda boʻlishdan ham qoʻrqinchli edi, chunki bu bitmas-tuganmas yovuzlik, ehtimol, dunyo yaratilgandan buyon kelayotgan ofat edi. Ehtimol, Quttiboyev muallim, oddiy maktab muallimi yer yuzida odam paydo boʻlgunga qadar cheksiz koinot boʻshliqlarida uzoq vaqt ishsiz yuraverish joniga tekkan shaytoni lainning qoʻliga tushgan odamlardan biri boʻlgandir; odam yer yuzidagi barcha maxluqlar orasida birinchi boʻlib iblis bilan til topishgan, oʻshandan buyon yovuzlik ketidan yovuzlik qilib kelmoqda. Ha, faqat insongina yovuzlik desa oʻzini tomdan tashlaydi. Shu ma’noda Tansiqboyev Abutalip uchun iblisning oʻzi edi. Shuning uchun ikkalasi bir poyezdda, bir vagonda, favqulodda muhim bir ish yuzasidan yonma-yon ketishyapti. Bekatlarda Tansiqboyevning tanish-bilishlari, xizmatdoshlari poyezd toʻxtadi deguncha kutib olish bahonasida yegulik-ichgulik koʻtarib kelib yotishdi, Abutalip esa bundan ich-ichidan xursand boʻlar edi — ichsin yesin, kayfini sursin, shunda soʻroq uchun vaqt kamroq qoladi. Qiziloʻrda vokzalida xizmatdoshlari, ayniqsa, quchoq yozib kutib olishdi — usti oq choyshab bilan yopilgan katta laganni vagonga olib kirishdi. Vagon dahlizida turgan soqchilar laganni qabul qilib olishar ekan, bittasi sekingina pichirlab qoʻydi: «Qazi, qovurgʻa! hidini qara! Shaharda bunaqasini topib boʻpsan. Ming qilsa ham dasht-da!». Temir panjarali derazaning bir chetidan Tansiqboyevning shinelini yelkasiga tashlab doʻstlar bilan xayrlashish uchun perronga chiqqani koʻrinib turdi. Kiyimiga sigʻmaydigan semiz, hammasi birday baqaloq, qorakoʻl telpak kiyib olishgan, yuzlaridan qon tomadigan zobitlar yarim doira shaklida turib olishgan, qoʻllari bilan imo-ishora qilib, xa-xalab kulishadi. Ehtimol yangi latifalar aytishayotgandir, ogʻizlaridan chiqqan nafaslari oppoq bugʻ boʻlib taraladi, oyoqlari ostida qor gʻichirlaydi. Sergak militsiya oldida tirik jon oʻtib boʻpti — poyezdning bosh tomonidagi maxsus vagonning yonida Tansiqboyevchi militsionerlar dunyoda ulardan baxtli kishi yoʻqday kulib-yashnab turishibdi, ularning yonginasida avaxta kupeda oʻz qoʻllari bilan turmaga tiqishgan bir bechora, oʻgʻrimi, zulmkormi, qotilmi boʻlsa ham mayli edi-ya, halolu pok, insofli, vijdonli bir kishi urush oloviyu asirlik zulmini koʻrgan, oʻz farzandlariyu xotiniga boʻlgan muhabbatidan boshqa hech vaqosi yoʻq, hayotning bosh mazmunini ana shu ayolmandlikka e’timodda deb bilgan xoksor muallim azobu uqubatdan joni qiynalayotgani bilan hemirilik ishlari yoʻq edi. Ular xuddi ana shunday dunyoda biron bir firqaga kirmagan, shuning uchun ham ont-qasam ichmagan va tavba-tazarru qilmagan kishini goʻyo mehnatkash xalqning baxtiyor yashashi uchun zindonga tiqishlari kerak edi. Qiziloʻrdadan oʻtgandan soʻng tanish yerlar boshlandi. Kech kirmoqda edi. Qorli qirgʻoqlar orasida Sirdaryo ilang-bilang boʻlib yaltirab oqib yotibdi va oradan koʻp vaqt oʻtmasdan dashtlar oʻrtasida yastanib yotgan Orol dengizi botayotgan quyosh nuridan yogʻdulanib koʻrindi. Dastlab dengizning qamishzor muyulishlari, suv sathining chekka qismlari, kichik-kichik orollar koʻzga tashlandi, soʻngra oʻynoqi toʻlqinlarning qumli qirgʻoqqa urilib, temir yoʻlga yetar-etmas orqaga qaytayotgani baralla koʻrina boshladi. Bularning hammasini — qorni ham, dengiz qumini ham, yiroq-yaqinidagi toshlarni ham, shamolda mavjlanayotgan moviy dengizni ham, toshloq yarim orolda yoyilib yurgan tuyalar toʻdasiniyu, osmonu oq bulut parchalarini koʻz ochib yumguncha biratoʻlasiga koʻrish hammaga ham nasib qilavermaydi. Abutalip Boʻronli Edigeyning Orol dengizining sohilida tugʻilib oʻsganini, Qozongʻap xush koʻradigan surlangan baliqlarni yuk poyezdlarining provodniklari orqali joʻnatib turganini esga olar ekan, yuragi zirqirab siqila boshladi — Boʻronli bekati yaqin qolgan edi. Tong otsa ertalab soat oʻnlarda yoki sal kechroq bekatga kirib boriladi — yoʻlovchilar poyezdi nuragan uychalar, omborxonalar va atrofi tikanli oʻtlar bilan toʻsilgan tuyaxonalar yonidan oʻtdi. Sharqdan gʻarbga qarab, gʻarbdan sharqqa qarab qancha poyezdlar oʻtishini kim biladi deysiz, unisiniyam qoʻyavering, bekatdan maxsus vagonning avaxta kupesiga shu bugun sahar chogʻi gʻarbga qarab Abutalip oʻtishini Zaripaning yuragi sezganmikin, ehtimol bolalarning norasta dillari biron bir hodisani sezganday, xuddi oʻsha daqiqada oʻtadigan poyezdni koʻrgisi kelmasmikin? Parvardigori olam nega bandalaringni bunchalik qiynoq, azobu-uqubatga solib qoʻymasang!? Hut quyoshi botib, ufqqa bosh qoʻymoqda edi, uzoq-uzoqlarda osmon bilan yer oʻrtasidagi shafaq sovuqdan soʻnib bormoqda va oqshom choʻkib, asta-sekin qish kechasi bostirib kelmoqda. Qosh qorayib, tevarak-atrof koʻrinmay qoldi, bekat chiroqlari yona boshladi. Poyezd esa ilang-bilang boʻlib dasht tuni ichra shoʻngʻib borardi. Abutalip uyqusi qochib, toʻlgʻanar edi. Kupeda temir qafasga tushganday oʻzini qayerga qoʻyishini bilmas, u burchakdan bu burchakka tashlar, uf tortar, kerak-nokerak hojatxonaga qatnar edi, bu esa nazoratchining jigʻiga tegdi, nazoratchi kupe eshigini ochib yotar ekan, bir necha marta tanbeh ham berdi: — Hav, mahbus, nega buncha oyogʻi kuygan tovuqday pitillamasang. Bunday qilish mumkin emas! Jim oʻtir. Lekin Abutalip oʻzini idora qilolmay, hamon toʻlgʻanar ekan, soqchiga murojaat qildi: — Gapimga quloq sol, navbatchi! Sendan oʻtinib soʻrayman, uxlatadigan doring boʻlsa ber, oʻlib qolay deyapman. Xudo haqqi! Oʻlib qolsam nima qilasanlar! Boshligʻingga ayt — mening oʻligimni boshlaringga urasanlarmi? Rostdan ham uxlayolmayapman. Bexud boʻlyapman. Abutalip nazoratchi iltimosini nazariga ilmasa kerak deb oʻylagan edi. Yoʻq, u Tansiqboyevning kupesiga yugurib borib uxlatadigan ikki dona tabletka olib kelib berdi, uning bunday lipillab qolganining sababini Abutalip ertasi ertalab bildi. U dori ichgandan keyin ha deganda uyqusi kelavermadi. Yarim kechaga borgandagina koʻzi ilindi. Lekin baribir miriqib uxlay olmadi. Yomon tushlar koʻrdi. Tushida temir yoʻlga tushib olib, jon talvasasida qochib ketayotgan emish, ortidan poyezd quvib borayotganmish. Parovozning oldiga tushib, shpallar ustida chopayotgani shu qadar dahshatli ediki, bu hodisa tushida emas, oʻngida boʻlayotgan edi. Chanqaganidan tomogʻi qurib qoldi. Parovoz hamon quvib borar ekan, oʻtkir chiroqlari bilan Abutalip yelib borayotgan yoʻlni yoritardi. U rel'slar orasida yuragini qoʻltiqlab chopar ekan, gir atrofga alang-jalang qarab ovozi boricha «Zaripa, Dovul, Ermek qayerdasanlar? Bu yoqqa kelinglar. Bu menman, Abutalip! Qayerdasanlar! Javob bersalaringchi?» deb qichqirarmish. Lekin hech kim javob bermasmish. Oldinda zimiston, orqada esa bosib, ezib ketishga tayyor, tobora yaqinlashib kelayotgan parovozdan qochishga majol yoʻq, yashirinay desa burun suqquday teshik topilmaydi. U yuguraverib holdan toyibdi, oyoqlarini tortaolmay, oʻpkasi ogʻziga tiqilib qolibdi. Abutalip ertasi ertalab yelkasiga guppini tashlab olib panjarali oyna oldida tashqariga qarab oʻtirar ekan, rangi siniqqan, qovoqlari shishib ketgan edi. Tashqari sovuq va qorongʻi edi. Bir ozdan keyin tong boʻzarib atrof yorisha boshladi. Osmon ola bulut boʻlsa-da, havo aynib qor yogʻadigan shashti bor... Mana, Sarioʻzak zamini boshlandi. Hammayoq qorga burkangan, chuqurliklarga qor toʻlib qolgan. Lekin diqqat bilan nazar solinsa, tepaliklar, jarliklar, ovullar, tuman purkab turgan moʻrilar ilgaridan tanishday. Qahraton qishda tutun burqsib turgan tomlar Abutalipga xuddi oʻz uyiday tuyuldi. Qumbel bekati uzoq emas, uch soatlar yoʻl yurilsa, Boʻronli bekati keladi. Bu yerlarni juda yaqin desa boʻladi. — Yedigey bilan Qozongʻap xudoyi deysizmi, toʻy deysizmi goho-gohoda tuyalarda kelib ketishardi. Mana, shu bugun ham erta saharda bir kishi tulki tumoq kiyib qoʻngʻir tuyasida ketayapti, Abdutalip panjaraga yopishdi-qoldi, qorindoshlardan biri boʻlsa-ya! Ehtimol bu qoranorga minib olgan Yedigeyning oʻzidir! Afrikada jirafa qanday chopsa, bu yerlarda yoʻrtadigan devday nor tuya yuz chaqirimni koʻrdim ham demaydi. Boʻronli bekati yaqinlashavergach, Abutalip shuursiz ravishda, poyezddan tushishga tayyorlanaverdi. Bir-ikki marta poyabzalini yechib yana kiydi, paytavasini qayta oʻradi, narsalarini yoʻlxaltasiga solib tayyorlab ham qoʻydi. Poyezddan tushish paytini kuta boshladi. Lekin sabri chidamadi — qorovuldan ruxsat olib yozilib, yuvinib ham keldi, kupega qaytib kirgandan keyin esa nima qilishini bilmasdan yana oʻtirib qoldi. Abutalip oʻzini tiyib, bosiq harakat qilar ekan, tizzasini quchoqlab oʻtirib olgancha, onda-sonda oynaga qarab qoʻyar edi. Qumbel bekatida poyezd yetti daqiqa toʻxtab turdi. Bu yerdagi hamma narsa Abutalipga tanish. Hatto shu katta bekatda turli tomonga qarab ketishdan oldin Abutalip ketayotgan poyezd bilan uchrashgan yuk va yoʻlovchi poyezdlari ham unga ardoqli va tanishday tuyuldi, axir bu poyezdlar Abutalipning farzandlari bilan xotini yashaydigan Boʻronli bekatidan yaqindagina oʻtgan edi-da! Shuning uchun jonsiz temir boʻlsa-da poyezdni oʻzining uyi oldidan oʻtgani uchun xushxabar olib kelganday yaxshi koʻrib qoldi. Lekin poyezd yana yoʻlga tushdi, poyezd perron yonida asta yurib bekatdan uzoqlashgunga qadar Abutalip tanish-bilishlarini koʻrib qolishga ulgurdi. Ha, Ha, bular Abutalip koʻrgan-bilgan qumbelliklar albatta, ular keksa boʻronliklarni — Qozongʻapni, Yedigeyni, ularning bola-chaqalarini yaxshi bilishi turgan gap, oxir Qozongʻapning oʻgʻli Sobitjon shu yerdagi maktabni bitirgan-ku, hozir esa institutda oʻqiydi... Poyezd bekatdan uzoqlashgach, tezligini oshirib gʻizillab yura boshladi. Abutalipning bolalari bilan bu yerga tarvuz olgani kelganini, yangi yil archa bayramiga va boshqa ishlar bilan kelib ketganini esladi. Abutalip ertalab berishgan ovqatlariga qoʻl ham urmadi. U butun vujudi bilan bir narsa haqida — Boʻronliga yaqin qolgani, bor-yoʻgʻi ikki soatdan nari-beri jonajon bekatga yetib borishi toʻgʻrisida oʻylar edi, buyogʻiga qor yogʻib qolmasa boʻlgani der edi, hamma yoqni qor bosib qolgunday boʻlsa, Zaripa bilan bolalari hech yoqqa chiqisha olmaydi. Unda oila a’zolarini koʻrish haqida soʻz ham boʻlishi mumkin emas. «Yo poko parvardigoro, iltijo qilardi Abutalip, oʻzing rahim qil, bu safar qoringni yogʻdira koʻrma. Sen qodirsan, qudratingni koʻrsat, biz bekatdan oʻtib ketgandan keyin yogʻdiraver. Oʻzing bandam degin, rahim ayla ojiz qulingga! Abutalip tizzasini quchoqlab gʻujanak boʻlib oʻtirar ekan, fikrini yigʻib olish, sabr-bardosh bilan ish koʻrish, xudodan oʻzining yoʻl boʻyi soʻragani — deraza orqali xotini bilan bolalarini koʻrib qolish orzusining ushalishini istar edi. Qani endi oila a’zolari Abutalipni koʻrib qolishsa. Saharda nazoratchi eshik ortidan kuzatib turganda hojatxonada yuvinar ekan, zang bosgan yuvingich ustidan eski koʻzguga qarab oʻzini tanimay qoldi — rangida rang qolmagan, murdaday sargʻish tortgan, hatto asirda ekanligida ham bunchalik sargʻaymagan edi, sochlari oqarib ketgan, koʻzlari kirtaygan, nursiz, peshonasida chuqur ajinlar paydo boʻlgan, Yosh boʻla turib tezgina qarib qolibdi. Oʻgʻillari Dovul va Ermek, xotini Zaripa shu asnoda koʻrib qolishsa bormi, tanish u yoqda tursin, qoʻrqib ketishgan boʻlar edi. Lekin baribir otasini tanishib suyinishardi. U oilasiga qaytsa, farzandlari, xotini bilan topishguday boʻlsa, yana doimgiday boʻlib ketgan boʻlar edi. Abutalip ana shu xayollar ogʻushida derazaga qaradi. Mana yana tanish joy koʻrindi — ikki tepalik orasida pastlik. Abutalip ilgarilari Boʻronli bekatidagi bolalarni shu yerga olib kelib u tepadan bu tepaga baqirib-chaqirib chopib oʻtishini yaxshi koʻrar edi. Xuddi shu paytda kupe eshiklaridagi kalitlar shaqirlab, eshik ochildi, ostonada ikki nazoratchi paydo boʻldi. — Seni soʻroq qilishadi, chiq! — dedi ulardan biri. — Qanaqa soʻroq? Nimaga! — dedi Abutalip, ogʻzidan chiqqan soʻzlarni oʻzi ham sezmay. Nazoratchi kasal-pasal emasmi oʻzi, deganday Abutalipga shitob bilan yaqinlashdi. — «Nimaga» deganing nimasi? Tushunmayapsanmi, soʻroqqa chiq deyapman! Abutalipning majolsizlikdan boshi shilq etib tushdi. Afsus, derazada panjara bor-da, boʻlmasa oynani chil-parchin qilib tashqariga toshday otilib tushgan boʻlar edi. Iloj qancha. Taqdir shu ekan-da. Deraza yonida oʻtirib bir koʻrib qolsam degan niyatiga yetmadi. Abutalip ustiga bir qop tuz bostirib qoʻyganday zoʻrgʻa oʻrnidan turdi-da nazoratchilarning oldiga tushib, Tansiqboyevning kupesi tomon dorga osiladigan odamday yuragi dov bermay qadam tashladi. Yurib borar ekan, soʻnggi umidi yilt etdi — oldinda yana bir yarim soatcha vaqt bor, shoyad oʻshangacha soʻroq tugab qolsa. Umidi faqat shu. Tansiqboyev kupesigacha bor-yoʻgʻi toʻrt qadam. Ana shu toʻrt qadam masofani talay vaqtda bosib oʻtganday boʻldi. Tansiqboyev uni kutib oʻtirgan ekan. — Qani, Quttiboyev, gaplashaylik, ishimizni qilaylik, — dedi u rangi va ovozida qandaydir jiddiylik, ayni vaqtda mamnunlik bilan, soqol-moʻylovi yangi olinib, burqsitib atir sepilgan yuzini kafti bilan silar ekan. U Abutalipga tik boqib, — «Ґtir» dedi. Oʻtirishga ruxsat beraman. Shunda senga ham, menga ham qulay boʻladi. Nazoratchilar eshikni yopib tashqarida qolishdi. Nido boʻlsa bas, oʻqday otilib kirishadi. Bu lochinkoʻz iblisga xudoning kuchi yetmasa, bandasining kuchi yetmaydi. Buning ustiga qoʻlga ilinguday narsa yoʻq, na shisha bor, na stakan bor. U ichimlikdan qochadiganlardan emas. Kupeda aroq bilan gazak hidi anqib turibdi. Ehtiyotini qilib hammasini yigʻishtirib tashlagan. Poyezd boʻlsa, Sarioʻzak dashtini yorib bir tekisda yoʻl bosmoqda. Boʻronli bekati tobora yaqinlashmoqda. Tansiqboyev soʻroq qilmaydiganday, qandaydir yozuvlarni birinchi marta koʻrayotganday shoshmasdan oʻqir, qandaydir qogʻozlarni kavlashtirar edi. Abutalip chiday olmadi, oradan oʻtgan ana shu bir necha daqiqa yilday tuyulib ketdi unga. — Grajdanin boshliq, men kutib turibman, — dedi u. Tansiqboyev hayron qolib qogʻozlardan boshini koʻtardi. — Sen kutayapsanmi? — dedi u hech narsani bilmaganday. — Sen nimani kutyapsan? — Soʻroqni kutib turibman. Savol beriladi deb kutyapman. — Shunday degin! — dedi Tansiqboyev choʻziq bir ohangda, jahlini bosib. — Tuzuk, tuzuk, Quttiboyev, aybdorning oʻzi oʻz erki bilan tergovchiga hammasini gapirib beraman desa, men senga aytib qoʻyay, bu juda yaxshi. Demak, aybdorning aytib beradigan gaplari bor, tergov organlariga ochib tashlaydigan sirlarni biladi. Shunday emasmi? — dedi Tansiqboyev bugun qoʻrqitish-hurkitish yoʻli bilan emas, balki xuddi shunday aldab-suldab muloyimlik bilan soʻroq qilish kerakligiga aqli yetib. — Demak, sen tushunibsan, — davom etdi u, — endi oʻz aybingni sezib, tergov organlariga sovet hokimiyatining dushmanlarini tor-mor qilishda, aytaylik, oʻzing dushman boʻla turib dushmanlikdan qaytib yordam berishga tayyor ekanliging aqllilik qilganing. Sovet hokimiyati sen bilan menga ota-onamizdan ham avlo, albatta bu gapni har kim oʻzicha tushunadi, — u oʻz soʻzlaridan qoniqqanday indamay qoldi va qoʻshib qoʻydi: — Men seni doimo aqlli odam deb yurardim. Quttiboyev, fikrim toʻgʻri boʻlib chiqdi. Baribir ikkalamiz bir-birimizni tushunib, umumiy til topamiz deb oʻylayman. Nega indamaysan? — Bilmadim, — noaniq javob berdi Abutalip, — nima gunoh qilganimni tushunmayapman, — qoʻshib qoʻydi, koʻz qiri bilan vagon oynasidan tashqariga qarar ekan. Poyezd shitob bilan gʻizillab ketayotir, Sarioʻzak dashti qovogʻi soliq osmon tagida katta tezlikda ketayotgan poyezd zarbidan ingragan kabi orqaga qarab qochib ketayotganga oʻxshardi. — Men senga aytib qoʻyay. Ochiqchasiga gaplashib olaylik, — soʻzida davom etdi Tansiqboyev. — Seni podsholarday maxsus vagonda olib ketayotganimiz bejiz emas. Bu hammaga ham nasib qilavermaydi. Har kimni ham shunday izzat-hurmat bilan olib yurishmaydi. Demak sen tergov ishida e’tiborli odamsan. Koʻp narsa sening oʻzingga bogʻliq. Mas’uliyating ham katta. Oʻylab koʻr. Oʻylaganda ham atroflicha oʻyla. Endi mening gapimga quloq sol. Biz bugun xuftonda Orenburgga, yangichasiga Chkalov shahriga kelamiz. U yerda bizni kutib oʻtirishibdi. Bu biz boradigan joylardan birinchisi, u yerda sen bilgan ikki odam bor — biri Popov Aleksandr Ivanovich, ikkinchisi Sayfullin hamid degan tatar. Hozir ikkalasi ham qamoqda. Ular sen bergan ma’lumotlar asosida qamalishgan. Ikkalasi ham Bavariyada sen bilan asirda boʻlishganini, keyin birgalashib qochishganini tan olishyapti. Qochishning oʻzi ham hamon sirli — nima uchun tosh konidan faqat senlarning brigada qochib chiqqan, boshqalar qochgan emas, buni ham biz yaxshilab tekshiramiz. Keyin esa Yugoslaviyada yurgansanlar, ikkalasi ham oʻsha yerda Angliyaning maxsus harbiylari bilan yoʻliqishganlarini boʻyniga olishyapti. Gap nima toʻgʻrida ketayotganini yaxshi tushunib turibsan. Bu haqda sen oʻz esdaliklaringda yozgansan. Esdaliklaring ham gʻalati yozilgan. Bizga besh qoʻlday aniq boʻlib qoldi: Popov senlarning rezidentlaring, Sayfullin esa uning oʻng qoʻli boʻlgan, biron kor-hol boʻlib qolguday boʻlsa, rezidentlikni qoʻliga oladigan odam. Sen, Quttiboyev josuslikda birinchi safdagi odamlardan emassan, tergovga yordam bersang, ishing yana ham yengillashadi. — Qanday josus ekan?! Men ularni qirq beshinchi yildan, urush tugagandan buyon koʻrgan emasman, — deb Tansiqboyevning soʻzini boʻldi Abutalip. — Buning ahamiyati yoʻq. Koʻrmagan boʻlsang bordir. Shaxsan koʻrishish, yuzma-yuz uchrashish shart emas. Senlarni bogʻlab turgan odam boʻlgan. Aytaylik, oʻsha haqiqatgoʻy Yedigey Jangeldin Orenburgga yoki biron joyga bormadi deysanmi? Shunday boʻlgan boʻlishi mumkin — senlar kimdir orqali aloqa qilib turgansanlar. Oldin yaxshilab oʻylab koʻr. — Oʻsha Yedigey oʻzining qoranor tuyasiga minib olib Orenburgga borib kelib turgan desam boʻladimi? — dedi Abutalip tutaqib. — Bunaqa gaplarni qoʻysangchi, Quttiboyev. Aks javob ber-ganing oʻzingga zarar. Men senga yaxshi gapiryapman, sen boʻlsang gapni boshqa tomonga burasan. Qarshilik qilsang, beling sinadi. Yedigeydan xotiring jam boʻlsin. Kerak boʻlsa, uni ham, hatto tuyasi bilan birgalikda qamaymiz. Agar unga tegishma-sin desang, haligilar bilan yuzlashtirganda gapni olib qochma. Parovoz oldinda qarshi kelayotgan poyezdni koʻrib oʻkirib uzoq signal berib oʻtdi. Parovozning qichqirigʻi Abutalipning yuragini qontalash qilganday boʻldi. Boʻronli bekati yaqin qolgan edi. Lochinkoʻz tergovchining gaplari Abutalipning yuragiga gʻulgʻula solardi. Bunday kuchning qoʻlidan har balo keladi. Lekin hozir Abutalipni qiynagan narsa bu emas, balki Tansiqboyevning haddan ortiq soʻzamolligi edi, u hali-beri soʻroqni tugatadigan koʻrinmaydi. — Gap shunday, — deb soʻz boshladi Tansiqboyev, oldidagi qogʻozlarni nariroqqa surib qoʻyib, Abutalipga tikilar ekan. — Men ikkalamiz til topamiz deb ishonaman. Sening bundan boshqa yoʻling ham yoʻq, Orenburgda boʻladigan yuzlashtirish bosh masalani hal qiladi — yoki sen menga yordamlashib, ikkalamiz bir ish qilamiz, yoki men qoʻlimdan kelganini qilaman, keyin qilgan ishingdan pushaymon boʻlasan — yigirma besh yil olasan yoki otilasan. Bu ishning qayerga borishiga aqling yetadimi oʻzi?! Biz Titoning naq oʻziga yetib boramiz. Senlar shuncha yil yashirin xizmat qilib kelgan Tito haqida soʻz borayotir. Bu protsessni Iosif Vissarionovichning oʻzlari nazorat qilib turibdilar. Hech kim jazosiz qolmaydi, hammasining ildizini quritamiz. Shuning uchun, Quttiboyev, men senga yomonlik sogʻinmayman, shunga rahmat de. Sen ham mening yoʻrigʻimga yurgin. Nima demoqchi boʻlganimni tushunyapsanmi? Abutalip gʻing demadi-yu, badani jimirlab ketdi, ichida Boʻronliga necha daqiqalik yoʻl qolganini hisob-kitob qildi. Derazadan boʻlsa ham bola-chaqalarimni koʻrib qolarmikinman deb edi, endi boʻlmas ekan. Bu fikr uning butun vujudini zirqiratdi. — Nega miq etmaysan? Sendan soʻrayapman, gap nima haqida ketayotganini tushunyapsanmi oʻzi? — dedi Tansiqboyev. Abutalip kallasini irgʻadi. U Tansiqboyevning nima demoqchi boʻlayotganini tushunib yetgan edi.— Mana bu boshqa gap, allaqachon shunday qilish kerak edi? — dedi Tansiqboyev va Abutalipning kallasini irgʻaganining hamma shartlarga koʻngani deb tushunib, u oʻrnidan turib Abutalipga yaqin keldi va hatto uning yelkasiga qoʻlini qoʻydi. — Men sening aqlli yigit ekaningni bilardim, oxir-oqibat toʻgʻri yoʻlga tushasan deb ishonardim, Demak, biz sen bilan kelishib oldik. Endi hech narsadan shubhalanma. Mening aytganimni qilsang bas. Eng muhimi — yuzlashtirganda qoʻrqma-hurkma, gapirganda koʻzlariga tik boqib, boʻlgan voqeani roʻy-rost aytib beraver. Popov — rezident, qirq toʻrtinchi yildan Angliya razvedkasiga sotilgan, Yugoslaviyadan joʻnatilish oldidan Titov huzurida kengashda ishtirok etgan, mamlakatimizga uzoq muddatli topshiriq olib kelgan — biron toʻpolon boshlandi deguncha ishga kirishadi. Boʻldi. Popovga shuning oʻzi yetadi. Endi oʻsha tatar Sayfullinga kelsak, u Popovning eng yaqin yordamchisi, oʻng qoʻli. Sen tasdiqlasang boʻldi, unga shuning oʻzi yetarli. Qolganini oʻzimiz qiyomiga yetkazamiz. Mana shularni aytsang bas, vazifang bitadi, keyin hech narsadan xavotir olma. Senga hech qanday xavf-xatar yoʻq. Men borman. Shunday. Dushmanlar bilan soʻzimiz qisqa – tugatamiz vassalom. Doʻstlar bilan hamkorlik qilamiz, gunohi boʻlsa yengillatamiz. Unutma. Yana shu narsa ham esingda boʻlsinki, men bilan oʻynasha koʻrma. Nega ranging oʻchgan, terlab turibsan, nima, tobing qochdimi? Yoki havo yetishmayaptimi? — Ha mazam yoʻq, dedi boshi aylanib koʻngli ayniganini, zahar solingan ovqat yeganday dili gʻashligini birdirmaslikka urinib. — Unday boʻlsa seni ushlamay. Hozir oʻz kupengga bor-da, Orenburgga yetguncha dam ol. Lekin Orenburgda toblangan otday boʻlib turasan. Tushuntira oldimmi? haligilar bilan oʻzingni u yoq-bu yoqqa tashlamaysan. «Esimda yoʻq, bilmayman, unutdim» kabi soʻzlar ogʻzingdan chiqmasin. Men aytganday qilib, sharillatib boʻyinlariga qoʻyib bersang boʻldi. Qolganlari sening ishing emas. Buyogʻini bizga qoʻyib ber. Kelishdik. Bugun hech narsa yozmay qoʻyaqolaylik, bor, damingni ol, Orenburgda yuzlashtirilgandan keyin hammasini yozib, qogʻozlarga oʻshanda qoʻl qoʻyamiz. Aytganlaringga imzo chekib berasan. Endi boraver. Ikkalamiz hammasini gaplashib oldik. — Shu gaplarni aytib boʻlgach, Tansiqboyev Abutalipning avaxta kupesiga qoʻyib yubordi. Shu paytdan boshlab Abutalipning hayotida butunlay yangi bir davr boshlanganday boʻldi. Unga poyezd oldingidan tezroq yura boshlaganday tuyuldi. Koʻzga tanish yerlar derazadan zipillab oʻtib turdi. Boʻronligacha sanoqli daqiqalar qolgan edi. Endi hushini yigʻib olib, bola-chaqasini koʻra oladimi-yoʻqmi shu haqda oʻylashi kerak. Biroq oldin poyezdning sekinroq yura boshlashini tilash kerak. Abutalip poyezd tezligi pasayishini Ollohdan iltijo qildi, sal oʻtmasdan poyezd sekin yura boshladi. Yoki unga shunday tuyuldimikin, shundan soʻng koʻngli ancha taskin topdi, u derazaga yaqin oʻtirib tevarak-atrofni tomosha qilib ketdi. Uning butun fikri-zikri Boʻronlida edi. Poyezd chindan ham Boʻronli bekatiga yaqinlashib qolgan edi. Abutalip turmush dakkilarini yeb, taqdir taqazosi ila qoʻnim topgan yeri Boʻronlida bolalarim odam qatoriga qoʻshilguncha tirikchilik qilib tarix algʻov-dalgʻovlaridan eson-omon oʻtib olsam deb oʻylar edi, yoʻq, bu umidi ham puchga chiqdi. Oilasi qarovsiz qoldi, hali nima kechishini xudo biladi, oʻzi boʻlsa avaxta-vagonda uyining yonidan oʻtib borayotir. Abutalip hamma narsaga oʻla-oʻlguncha xotirasida saqlab qoladiganday vagondan tikilib borar edi. Qahraton sovuq kelgan hut oyining ana shu kuni choshgoh paytida koʻziga nimaiki koʻrinsa – qor uyumlari boʻladimi, temir yoʻl yoqasidagi qori erib ketgan yerlar, butazorlar boʻladimi, olachalpoq qor bosib yotgan dala-dasht boʻladimi — bularning hamma-hammasini qandaydir muqaddas bilib, tengsiz hayajon ila koʻzdan kechirar edi. Ana, koʻzga tanish tepalik, uning yonginasida pastqam joy, huv ana Zaripa ikkalasi temir yoʻlni tuzatish uchun kerak-yarogʻlarni koʻtarib oʻtib yurgan yolgʻiz oyoq yoʻl, ana sayhonlik — u yerda Boʻronlidagi bolalar hamda oʻzining Dovuli bilan Ermegi yoz kunlari chugʻurlashib chopib oʻynashardi. Huv anavi yerda bir toʻp tuya yoyilib yuribdi, yonginasida yana ikki tuya turibdi. Shulardan biri Yedigeyning Qoranori olisdan tanisa boʻladi — Hamon oʻsha devsifat tuya, shoshmay-netmay qayoqqadir ketayotir, buni qarang — birdan qor yogʻa boshladi shekilli, havoda qor uchqunlari toʻzib qoldi, Ha, chindan qor yogʻib ketdi, har tugul ertalabdan osmonda qora bulutlar paydo boʻlib, havo ayniy boshlagan edi, qor yogʻishi kerak ekan-da, lekin qor sal ozgina sabr qilsa boʻlarmidi, Boʻronlidagi uylarning tomlari, moʻrilar koʻrina boshladi, mana poyezd ehtiyot yoʻliga kirdi, gʻildiraklar izlar qoʻshilgan joyga taqillab urilib oʻtmoqda, ana budka yonida qoʻliga bayroqchasini ushlab strelkachi turibdi — eh bu Qozongʻapku! Oʻsha qurib qolgan daraxt tanasiday ozgʻin Qozongʻap, ey Xudoyim, Qozongʻapning budkasidan oʻtildi, poyezd olgʻa qarab ovul yonidan oʻtib borayotir: mana uylar koʻrina boshladi, uylarning eshik-derazalari aniq koʻzga tashlanadi. Kimdir uyiga kirib borayotir, Abutalip uni orqasidan koʻrib qoldi, kim boʻldi ekan, kimdir poya-taxtadan nimadir yasayapti, bu Yedigey boʻlsa kerak, ha oʻsha, guppisining yenglarini qaytarib olibdi, uning yonida qizlari, qizlarning orasida Ermek, mening aziz Ermegim turibdi, sendan aylanay erkatoyim, Yedigeyga yerdan nimanidir olib berayotir. Oh, Xudoyim bolaginamning yuzini yaxshiroq koʻra olmadim, Dovul bilan Zaripa qani? Ana ikkiqat bir ayol yuribdi, u bekat boshligʻining xotini Savle, ana Zaripa. Roʻmolini yelkasiga solib olgan. Zaripa bilan Dovul, onasi kenjatoyning qoʻlidan ushlab olib Yedigeyning oldiga ketyapti. Men tomonga qarab ham qoʻyishmaydi. Abutalip «Zaripam! Azizam! Dovul! Mening jonim! Menga qarasalaring-chi! Men senlarni oxirgi marta koʻrayotirman. Alvido Dovul! Ermek! Omon boʻlinglar! Meni unutmanglar! Sizlarsiz menga hayot yoʻq! Alvido!» deb dod solib baqirib yubormaslik uchun ogʻzini kafti bilan yopib, koʻzlari nigoron poyezdda oʻtib ketyapti. Lekin bola-bechoralar buni qayoqdan bilishsin. Chaqinday oʻtib ketayotgan ana shu onlarda Abutalipning koʻrgan-bilgani shu boʻldi. Poyezd Boʻronli bekatidan allaqachon olislab ketgan boʻlsa ham uning koʻz oldida koʻrganlari birma-bir gavdalanib turar edi. Oyna ortida hammayoqni qalin qor bosdi. Hammasi yiroqda, ortda qoldi, biroq Abutalip uchun vaqt hayotining mazmuni jigarporalari yarq etib koʻzga tashlangan alamli onlarda toʻxtab qolganday boʻldi. Tashqarida qor yogʻib, hech narsa koʻrinmay qolgan boʻlsa ham Abutalip oynadan koʻzini uzmay oʻtirib qoldi. U derazaga mixlab qoʻyilganday dunyoning adolatsizligiga boʻyin tovlab haqiqat sari intilsa ham, yelkasidan bosib turgan azozilning qudratiga bosh egmay iloji yoʻq edi, sevgili xotini, suyukli farzandlarini koʻrgan boʻlsa ham, ularning yonginasidan tilsiz-zabonsiz hayvonga oʻxshab oʻtib ketgani alam qildi. Uni oʻz erkidan mahrum qilgan oʻsha azozil edi. U hammaning koʻz oldida poyezddan sakrab tushib, sogʻinib intizor yurgan oila a’zolarining quchogʻiga otilish oʻrniga gʻururi toptalgan boʻlib oʻtiribdi. Tansiqboyev boʻlsa uni xohlagan joyiga oʻtirgʻizib, xohlaganda turgʻizib itga muomala qilganday xohlagan koʻyga soladi, yuragini oʻrtagan oʻy-xayollardan qutilish uchun Abutalip oʻziga oʻzi soʻz berdi, qat’iy bir qarorga keldi. Dilini kuydirib ketgan oʻsha yilt etgan uchrashuv Abutalipning koʻz oldidan toʻxtovsiz milt-milt oʻtib turar edi. Bunga hech kim xalaqit bera olmaydi. Abutalipning kuchi faqat shunga yetadi — Hammasini qayta-qayta xotirlashdan boshqasiga majoli yetmaydi – dastlab Qozongʻapni koʻrdi, tirishqi qoʻllarida bayroqcha, tunni tun, kunni kun demasdan postda qaqqayib turgani turgan, goh bekatning u boshida, goh bu boshida turib umrida qancha poyezdlarni qarshi olib joʻnatib qoʻyganini hech kim hisob-kitob qilmagan, shundan keyin ovuldagi pastqam uylar, molxonalar, tutun burqsib turgan moʻrilar koʻrindi. Yedigeyning yonida oʻymalashgan bolalar orasida oʻgʻli Ermekni koʻrganda nafasi tiqilib baqirib yubormaslik uchun ogʻzini kafti bilan toʻsdi, oʻshanda mehribon Yedigey bolalarga nimadir yasab berayotgan edi. Ermek Yedigeyga taxtami yoki boshqa bir narsani olib borayotgan edi va oʻsha bir necha lahza ichida hammasi aniq-ravshan koʻrindi. Guppi kiyib yengini qayirib olgan, yuzi sovuq shamoldan qorayib ketgan, qomatli, ozgʻin Yedigey oyogʻida kirza etik, boshida telpak, oyogʻiga piyma kiygan bir bola, uning yonida Dovul bilan Zaripa ketyapti. Bechora Zaripa xuddi yonginasida turganday koʻrindi — roʻmoli kiftiga tushib, qop-qora sochi hurpaygan, rangi oʻchgan, oʻsha yoqimtoy yor, pal'tosi tugmalanmagan, oyogʻida oʻzi olib bergan arzon etik, egilib Dovulga nimalarnidir uqtiryapti — bularning hammasi shunchalik tanish, shu qadar koʻngilga yaqinki, Abutalipning koʻz oldidan qayta-qayta oʻtaverdi. Bu uchrashuvdan soʻng Abutalip ular bilan vidolashganday boʻldi, endi dunyoda hech nima, hech qachon bu yoʻqotuvning oʻrnini bosa olmaydi. Yogʻayotgan qor tinmasdan bora-bora boʻronga aylandi. Orenburgga ozgina qolganda poyezd bekatda bir soatcha turib qoldi — temir yoʻlni qordan tozalashdi. Kishilar shovqin koʻtarishib qorni, ob-havoni, hamma-hammasini ogʻziga kelgan soʻzlar bilan soʻkishayotgani baralla eshitilib turdi. Yoʻl ochilgandan soʻng poyezd qorni uchirib yurgan boʻronga qaramasdan yoʻlga tushdi. Orenburgga kirganda sekin yura boshladi. Yoʻl yoqasidagi qingʻir-qiyshiq daraxtlar qurib qolganday qorayib turar edi. Shahar elas-elas koʻrinar edi. Vagonlarni saralaydigan bekatda kechasi ancha turib qolishdi. Bu yerda Abutalip kelayotgan vagonni poyezddan ajratib olishdi. Buni Abutalip vagonlarning bir-biriga urilib taraq-turuq qilishidan, vagonlarni tirkab-ajratadigan ishchilarning qiyqiriqlaridan, vagonlarni sudrab ketgani kelgan lokomotivning gudoklaridan bilib oldi. Shundan soʻng vagonni bir yoqqa sudrab olib ketishdi, aftidan ehtiyot yoʻlga kirgizib qoʻyishdi shekilli. Xufton payti edi, maxsus vagonni oʻz joyiga qoʻya boshlashdi. Vagon oxirgi marta bir silkindi. Birdan. «Yaxshi! Toʻxtat shu yerda» degan ovoz chiqdi. Vagon toʻxtadi-qoldi. — Mana, keldik! Oshqol-dashqolingni yigʻishtir! Mahbus, eshikka chiq! — dedi katta nazoratchi Abutalipga, kupe eshigini ochib. — Boʻl, imillama! Chiq! Uxlayverib miyang shishib ketgandir! Toza havodan nafas ol! Abutalip asta oʻrnidan turib, nazoratchiga yaqin keldi-da: — Men tayyorman. Qayoqqa yuray, — dedi. — Tayyor boʻlsang, yur! Qayoqqa borishni soqchi aytadi, — nazoratchi Abutalipni dahlizga chiqardi, keyin hayron boʻlib, ham gʻijinib jerkidi: — Hov ovsar, yoʻlxaltangni tashlab ketmoqchimisan? Qayoqqa ketayapsan? Nega yoʻlxaltangni olmaysan? Yoki senga hammol kerakmi? Orqangga qayt, qaqir-ququringni koʻtar! Abutalip kupega qaytdi, qoldirib ketgan yoʻlxaltasini istar-istamas oldi-da, yana dahlizga chiqqan edi, xayol bilan shoshib kelayotgan shu yerlik ikki chekist bilan suzishib ketishiga sal qoldi. — Toʻxta! — deb Abutalipni devorga tomon itardi nazoratchi. Beriroq tur! Oʻrtoqlar oʻtib ketishsin! Abutalip vagondan chiqayotib haligi ikkitasi Tansiqboyevning kupesini taqillatayotganini koʻrdi. — Oʻrtoq Tansiqboyev! — degan hayajonli ovoz eshitildi. — Xush kelibsiz! Sizni kutaverib rosa koʻzi-miz teshildi! Aksiga olib siz kelgan kuni qor yoqqanini koʻrmaysizmi! Kechirasiz! havo havoligini qiladi-da! Oʻzimizni tanishtirib qoʻyaylik, ruxsat berasiz, oʻrtoq mayor! Soqchilar boshidan quloqchin, oddiy askar kiyimidagi qurolli uch kishi ekan, vagonning yonida kutib turgan ekan. Ular mahbusni nariroqda turgan ochiq mashinaga solib olib ketishsa kerak. — Tushmaysanmi! Nega agʻrayib turibsan! — deb yubordi uch soqchidan biri. Orqasida nazoratchi, Abutalip vagon zinasidan asta yerga tushdi. Sovuq izgʻirin shamol, maydalab qor yogʻib turibdi. Vagon zinasi yonidagi temir tutqich sovuqdan qoʻlga yopishadi. Gir atrof qorongʻi, har joy-har joyda osib qoʻyilgan chiroqlargina gʻira-shira yorugʻ berib turibdi, qor koʻmib yotgan qator-qator temir yoʻllar. — Toʻqson yettinchi nomerli mahbusni topshirdim! — dedi katta nazoratchi soqchiga. — Toʻqson yettinchi nomerli mahbusni qabul qildim! — deb javob berdi katta soqchi. — Endi joʻna! Bular aytgan tomonga boraver!— dedi katta nazoratchi Abutalipga, xayrlashish oʻrniga. Keyin nima uchundir qoʻshib qoʻydi. — Nariroqda mashinaga solib olib ketishadi. Abutalip soqchi yigitlar qurshovida shpallarga urinib-surinib temir yoʻl boʻylab yurib ketdi. Qor urib turibdi. Abutalip yoʻlxaltasini yelkasiga qoʻyib olgan. Unda-munda tungi smenadagi vagonlarning gudoklari eshitiladi. Tansiqboyevni mehmonxonaga olib ketish uchun kelgan orenburglik hamkasblari kupeda biroz hayallab qolishdi. Che-kistlar tanishganlik uchun qittay-qittay otishni taklif qi-lishdi, gazak esa tayyor edi. Uning ustiga ish vaqti emas, ke-chasi kim yoʻq derdi. Tansiqboyev soʻz orasida ishning oʻngidan kelayotganini, yuzlashtirishning muvaffaqiyatli boʻlishini, Olma-otadan buyon vaqtni bekor oʻtkazmaganini qistirib ketdi. hamkasblar birpasda opoq-chopoq boʻlib suhbatga tushib ketishdi. Birdan tashqaridan shitillagan ovozlar keldi, vagon dahlizida kimlarningdir dukurlagan oyoq tovushi eshitildi. Kupega soqchilar bilan katta nazoratchi hovliqib kirib kelishdi. Soqchining hammayogʻi qon edi. U rangidan rang qolmagan bir holda Tansiqboyevga chest berib: — Toʻqson yettinchi nomerli mahbus halok boʻldi! — dedi shangʻillab. — Qanaqasiga halok boʻladi — oʻrnidan otilib turdi Tansiqboyev. — Halok boʻldi deganing nimasi! — Parovozning ostiga oʻzini tashlab oʻldi, — dedi katta nazoratchi. — Nega oʻladi? Qanaqasiga parovoz ostiga tashlaydi?— dedi jahl bilan Tansiqboyev, u nazoratchining yoqasidan ushlab tortar ekan. — Temir yoʻldan oʻtib borayotganimizda, — dedi poyma-poy qilib soqchi, oʻng tomondan ham, chap tomondan ham lokomotivlar yurayotgan edi. Ular vagonlarni u yoqdan bu yoqqa sudrab oʻtar edi. Biz esa poyezdni oʻtkazib yuborish uchun toʻxtab turdik. Toʻxtashimiz bilan haligi mahbus qoʻlidagi yoʻlxalta bilan meni bir soldi-da, oʻzini kelayotgan parovozning gʻildiragining ostiga tashlasa boʻladimi. Bunday kutilmagan hodisadan hamma lol boʻlib qoldi. Tansiqboyev jon-poni chiqib tashqariga otildi. — Iflos, svoloch', qutilib qoldi-ya! — ovozi qaltirab soʻkina ketdi u. — Hammasini barbod qildi! Koʻrmaysanmi, hammamizni oʻldirdi! Va stolga burilib, gʻijingan koʻyi qoʻlini siltadi-da, stakanni toʻldirib araq quydi. Uning orenburglik hamkasblari esa bu hodisaga soqchilar kallasi bilan javob berishadi, deb qoʻshib qoʻyishdi. |
| № | Eng ko'p o'qilganlar |
|---|---|
| 1 | Gʻazallar, ruboylar [Zahiriddin Muhammad Bobur] 60939 |
| 2 | Yulduzlar mangu yonadi (qissa) [Togʻay Murod] 45005 |
| 3 | Gʻazallar [Nodira] 39138 |
| 4 | Guliston [Sa’diy] 34147 |
| 5 | Hikmatga toʻla olam (gʻazal, ruboiy... [Sa’diy Sheroziy] 21412 |
| 6 | Мусульманские имена (част... [Ibn Mirzakarim al-Karnaki] 20722 |
| 7 | Vatanni suymak [Abdulla Avloniy] 16557 |
| 8 | Yulduzli tunlar (I- qism) [Pirimqul Qodirov] 16433 |
| 9 | Mehrobdan chayon (I- qism) [Abdulla Qodiriy] 13509 |
| 10 | Alkimyogar (roman) [Paulo Koelo] 13196 |
Tush.UZ - Tushlar tabiri